Prawo pracy XIX w. 1

Historia prawa: zobowiązań, autorskiego,
handlowego i pracy XIX-XX w.
konspekt opracowany na podstawie:
1/ W. Witkowski, A. Korobowicz, Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918), Wolters
Kluwer 2009, s. 26, 70-71, 178-179, 225-226
2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998, s. 79-83;
3/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis
Nexis 2003, s. 420-421, 426-433, 561-565, 571-577
4/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 2001, s. 151-202,
211-239
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w
szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.
Prawo zobowiązań w XIX w. I
Pacta sunt servanda; wadliwość umowy – wada oświadczenia woli, rażąca
niesprawiedliwość
Zasada: czynności prawne kauzalne, w BGB także abstrakcyjne (bez przyczyny prawnej
– causa)
PPK – skomplikowana typologia źródeł zobowiązania (bezpośrednie, pośrednie, dalsze
podziały)
KN – źródła zobowiązań: umowy, z mocy prawa, delikty, quasi-umowy, quasi-delikty
(nawiązanie do prawa rzymskiego); szeroka swoboda umów (ograniczenie: porządek
publiczny dobre obyczaje); akt notarialny dla: umowa przedślubna, hipoteka,
darowizna
ABGB – źródła zobowiązań: ustawa, umowa, delikt; wolność umów, równość stron, z
prawa polskiego wprowadzone dożywocie, poza kodeksem feudalne przepisy o
czeladzi
BGB – centralne miejsce prawo zobowiązań, ponad 600 paragrafów; powstanie: ex
delicto, ex contractu; swoboda umów węższa niż w KN, nieważne umowy sprzeczne z
prawem, dobrymi obyczajami, zakaz umów lichwiarskich; ochrona przede wszystkim
wierzycieli, choć są wpływy nurtu socjologicznego; regulacja m.in. umowy o pracę
Prawo zobowiązań w XIX w. II
Odpowiedzialność cywilna
Domniemanie niewinności przy własnych czynach, domniemanie winy przy
czynach powierzonych osób (culpa in custodiendo, culpa in eligendo) i
zwierząt (culpa in custodiendo - ale nie BGB, przewidujący tutaj
odpowiedzialność obiektywną)
ABGB – z niewykonania/nienależytego wykonania umowy lub z czynów
niedozwolonych (wspólne określenie); damnum emergens i lucrum cessans w
przypadku złego zamiaru (dolus) i rażącego niedbalstwa (culpa lata), damnum
emergens gdy zwykłe niedbalstwo (culpa levis)
KN – osobno określa szkodę kontraktową i deliktową, szeroki zakres deliktu;
umyślność (z czynu) i nieumyślność (niedbalstwo, nieroztropność);
odpowiedzialność za czyny własne, powierzonych osób oraz za rzeczy pod
dozorem
BGB – precyzyjne określenie czynu niedozwolonego
Odpowiedzialność obiektywna: np. zawalenie się budynków
Wzrasta rola towarzystw ubezpieczeniowych (rozwój komunikacji)
Prawo handlowe z XIX w. 1
Kwestie ogólne
Dopuszczenie do obrotu handlowe osób ze wszystkich warstw społecznych
Ogólne zasady prawa handlowego: bezpieczeństwo obrotu krajowego i
międzynarodowego, swoboda umów, zasada jawności (ogłaszanie bilansów w
spółkach, rejestrów firm), samodzielność zawodu handlowego
Firma – symbol działalności
PPK z 1794
- Regulacja weksla; zdolność wekslowa przysługiwała: kupcom, przedsiębiorcom
przemysłowym, handlującym na morzu i w ramach żeglugi śródlądowej, osobom,
które uzyskały zezwolenie sądu, właściciele majątków szlacheckich, dzierżawcy
domen
- Prawo handlowe oparte na kryterium podmiotowym – definicji kupca: zawodowo i
na własny rachunek sprzedaż rzeczy, weksli lub książek; prawo do firmy
- Instytucja spółki i maklerów giełdowych
Prawo handlowe z XIX w. 2
Kodeks handlowy Napoleona z 1807 r.
- Od 1 V 1809 w Księstwie Warszawskim;
- Kryterium przedmiotowe obrotu handlowego: czynności uznane za handlowe
(działalność celem uzyskania zysku – wymiana, kredyt, produkcja przemysłowa)
- 648 art., 4 księgi: I. O handlu w ogólności (handlujący, księgi handlowe, spółki,
weksle, giełdy), II. O handlu morskim, III. Upadłość i bankructwo, IV. Sądy
handlowe i postępowanie przed nimi
- Uzupełniane regulacje: o giełdzie, w 1825 r. przepisy o księgach handlowych
Niemiecki Kodeks handlowy 1897 (wejście w życie 1900 r.)
- Kryterium podmiotowe – prawo kupców (handle i przemysł)
- Solidaryzm społeczny, ochrona słabszej strony w obrocie
- 4 księgi: I. kupiec, II. spółki handlowe, III. czynności handlowe, IV. Handel morski
Austriacki kodeks handlowy z 1862 r.
- Kryterium mieszane przedmiotowo-podmiotowe: prawo kupców oraz czynności
handlowe
Prawo gospodarcze XIX w. 1
Do lat 80’ XIX prawodawstwo liberalne – swoboda umów i równość stron, liberalizm
gospodarczy
Królestwo Polskie
1816 wolność przemysłowa oraz zasada wolnej konkurencji
1817 Komisja Spraw Wewnętrznych i Policji może udzielać po założeniu fabryki
libertacji podatkowej na 3-9 lat
Ochrona patentowa wynalazków 5-15 lat
Utrzymanie prawa polskiego z 1576 r.: własność wnętrza ziemi należy do właściciela
powierzchni
Sprzeczne z wolnością gospodarczą:
- Koncesje
- Protekcjonizm w stosunku do wytwórczości
- Pomoc podatkowa państwa i kredyt
Wolność przemysłowa: Prusy 1845, Niemcy 1869, Austria 1869, Rosja 1863 (ustawa
podatkowa)
Wolność górnicza Austria 1864, Prusy 1865
Prawo gospodarcze XIX w. 2
Monopole państwowe: kolej, łączność
Kartele: pierwszy cukrowniczy w Austrii; dopuszczalne: Królestwo Polskie, Rosja;
tolerowane Prusy, w Austrii próba ograniczeń
Samorząd gospodarczy: reprezentowanie interesów oraz instrument oddziaływania
państwa na życie gospodarcze
Izby przemysłowo-handlowe: regulacje Prusy 1849, 1897 oraz Austria 1898; brak w
Rosji i Królestwie Polskim; istnieją Komitety Handlu i Rzemiosła, Zgromadzenia Kupców
i Komitety Giełdowe
Izby rolnicze
Przymusowe zrzeszenia rolników Prusy od 1894: zrzeszenie rolników płacących
podatek gruntowy powyżej ustalonej kwoty
Blokada w Galicji wprowadzenia ustawy z 1902 r. o izbach rolnych, blokada wydania
ustawy krajowej – niechęć wielkiej własności do porozumienia z chłopami
Brak izb rolniczych w Rosji
1898 ustawa o towarzystwach i syndykatach rolniczych w Królestwie Polskim
zatwierdzenie towarzystw kredytowych rolniczych w Łodzi, Lublinie,
Radomiu
Prawo pracy XIX w. 1
Zasady ogólne
Pierwotnie najem pracy (obok najmu rzeczy i najmu usług); równość stron; zapłata
tygodniowa, miesięczna, kwartalna służba), roczna (robotnicy rolni); za usunięcie
pracownika obowiązek zapłaty przypadającej od wymówienia do ustawowego terminu
ustania najmu pracy
Regulacje zaborcze: wypowiedzenie umów bezterminowych zazwyczaj 2 tygodnie z
góry
Usunięcie bez wymówienia: zła wola pracownika, oczywista nieumiejętność,
niestosowne zachowanie – możliwość szykan
Opuszczenie zajęcia bez wymówienia przez pracownika: niestosowne zachowanie
pracodawcy, niewykonywanie umowy (pensja, mieszkanie np. w folwarcznych
czworakach, brak utrzymania służby domowej)
Królestwo Polskie
Pozostawiona organizacja cechowa; „skrzynki” czeladnicze – forma zapomóg
Robotnicy otrzymywali książki robotnicze – kontrola przez pracodawcę i policję
Górnictwo rządowe – ubezpieczenia w formie kas brackich (bezpłatne leczenie, zasiłki
chorobowe, zapomogi pośmiertne)
1817 ustanowienie Korpusu Górniczego do kon. XIX w. w górnictwie państwowym:
brak możliwości samodzielnej zmiany zatrudnienia ale szczególne warunki pracy i
płacy, mundury, wyżywienie, mieszkanie, nauka zawodu, zasady awansowania
Prawo pracy XIX w. 2
Zabór pruski – jako pierwsza odrębna gałąź (prawo cywilne + administracyjne
+ ubezpieczenia)
Czeladź i robotnicy rolni w gestii krajów związkowych
Do 1908 kategoryzacja pracowników, warunki w przemyśle – ordynacje
przemysłowe (od 1845)
1908 ustawa obejmuje zakłady pracy powyżej 10 pracowników
Naruszenie zasady swobodnej umowy o pracę – przymus pracy, od 1870 r.
sankcje karne za łamanie
1891 zakaz pracy w niedzielę i święta
1897 wprowadzenie kontroli państwa nad regulaminami pracy i układami
taryfowymi (tabele płac, kary pieniężne)
1839 zakaz pracy dzieci poniżej 9 roku życia
1869 kobiety zakaz pracy sprzecznej z moralnością i pracy szkodliwej
1891 kobiety zakaz pracy powyżej 11 godzin
Generalnie czas pracy maks. 8-11 h
Poł. XIX w. inspektorzy pracy
Do wejścia w życie BGB prawo karcenia robotników rolnych
Prawo pracy XIX w. 3
Zabór pruski cd.
publiczna – z nominacji; korpus urzędniczy; warunki zatrudniania i ich prawa i
obowiązki w pragmatykach służbowych (np. emerytury)
Bismarck ustawodawstwo socjalne (przeciw socjaldemokracji): 1883 ubezpieczenia
chorobowe, 1884 ubezpieczenia wypadki przy pracy, 1889 na starość i inwalidztwo;
kon. XIX w. podział uiszczania składek: część pracodawca, część pracownik z pensji
Rosja – silne zapóźnienia; maks. Czas pracy 11,5 h
Austria – maks. czas pracy 11 h
Obowiązek odpoczynku niedziela i święta
Praco koalicji Niemcy, Austria
1906 Rosja prawo do strajków poza rolnictwem i przedsiębiorstwami użyteczności
publicznej
Austria, Rosja inspekcje fabryczne
Prawo zobowiązań okres międzywojenny
Zobowiązania pieniężne – prawo zaborcze zasada nominalizmu, SN 1922 i ustawa 1924
częściowa waloryzacja zobowiązań wskutek hiperinflacji; kodeks zobowiązań –
nominalizm
Ochrona lokatorów: maksymalne stawki czynszu, wymówienie umowy przez
właściciela tylko z ważnych przyczyn, moratorium mieszkaniowe wstrzymujące
eksmisję z ważnych przyczyn – np. bezrobocie
Kodeks zobowiązań – referentem R. Longchamps de Berier; oryginalny, nowoczesny,
wysoki poziom techniki legislacyjnej; podział na część ogólną i szczegółową; liczne
kwestie z części ogólnej prawa cywilnego jak: oświadczenie woli, warunek, termin,
przedstawicielstwo, przedawnienie
formalna równość stron (ale także regulacje umów typowych celem zapewnienia
rzeczywistej równości), wolność (nakaz przestrzegania dobrych obyczajów, respekt dla
porządku publicznego), bezpieczeństwo obrotu, liczne klauzule generalne –
elastyczność
Pogląd socjologiczny: umowa o pracę, odpowiedzialność poza granice winy,
odpowiedzialność za krzywdę moralną, odpowiedzialność za czyny sprzeczne z
dobrymi obyczajami; w większym zakresie kodeks uwzględnia pogląd liberalny
Zobowiązania ex contractu, ex delicto (czyny własne, cudze, zwierzęta, urządzenia
wykorzystujące siły przyrody; zasada winy, ryzyka lub słuszności; jest także obrona
konieczna)
Prawo autorskie okres międzywojenny
Problem ochrony majątkowej i ochrony praw osobistych twórcy
Prawo pozaborcze: Austria ustawa z 1895, Niemczy ustawy 1901-1910, Rosja ustawa z
1911, Spisz i Orawa ustawa węgierska z 1884 r.
Prawo poniemieckie zgodne z konwencją berneńską o ochronie dzieł literackich i
artystycznych (1886)
Referentem projektu F. Zoll; projekt już 1923, dopiero 1926 ustawa
Przedmiot – każdy przejaw twórczości duchowej, utwór oryginalny w jakiejkolwiek
formie; prawa osobiste (nieprzenoszalne) i prawa majątkowe (gasną 50 lat po śmierci
twórcy); ochrona cywilna i karna
ZAIKS – Związek Autorów, Kompozytorów i Wydawców
Prawo handlowe okres międzywojenny I
Prawo pozaborcze
Królestwo Polskie kodeks francuski, liczne kwestie nieuregulowane – ustawy z 1919 r.;
kodeks austriacki i niemiecki
1933 (1934 wejście w życie) kodeks handlowy; referent T. Dziurzyński; poza kodeksem:
giełdy (1924), ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (1926 – ochrona firmy i
znaku towarowego), prawo bankowe (1928), patentowe (1928), wekslowe i czekowe
(1936); zawiera wcześniej obowiązujące przepisy o spółkach akcyjnych, domach
składowych i sprzedaży na raty
Powiązany z kodeksem zobowiązań, stosowanym w przypadku braku przepisu w k.h.
Koncepcja podmiotowo-przedmiotowa: kupiec – we własnym imieniu prowadzi
przedsiębiorstwo zarobkowe, zawodowo i stale czynności handlowe
Kupcy: rejestrowi (działalność większa i spółki, rejestr handlowy prowadzony przez
sądy) i nierejestrowi
Uproszczenie czynności prawnych, ułatwienie dochodzenia długów, umowy szczególne
jak: ajencyjna, komis, ekspedycja, przewóz, skład, rachunek bieżący
Prawo handlowe okres międzywojenny II
Spółki:
akcyjne (rejestracja, przepisy liberalne),
z o.o. (utrudnione zbywanie wkładów imiennych, odpowiedzialność do
wysokości udziału, dalsza odpowiedzialność solidarna zarządców spółki),
komandytowe (odpowiedzialność majątkiem osobistym komandytariusza;
pozostali to komplementariusze),
jawne (odpowiedzialność majątkiem prywatnym)
Prawo spółdzielcze – ustawa z 1920 – liberalizm, minimum ingerencji państwa, 1934
nowela celem podporządkowania ich państwu
Spółdzielnia – dobrowolne zrzeszenie, nieograniczona liczba osób, zmienny skład,
zmienny kapitał, cel – podniesienie zarobku lub wspólne prowadzenie
przedsiębiorstwa
Udziały niezbywalne – osobowy charakter; tworzą fundusz zakładowy
Struktura w statucie (zarząd, rada nadzorcza, walne zgromadzenie); rejestracja
sądowa; osobowość prawna
Związki rewizyjne spółdzielni do kontroli, zrzeszenia spółdzielców (np. spożywcze)
Przy ministrze skarbu Państwowa Rada Spółdzielcza – koordynacja ruchu
spółdzielczego oraz pośrednictwo z rządem
Prawo pracy okres międzywojenny 1
Osobna dyscyplina prawnicza
Nie podlegają stosunki zatrudnienia publicznoprawne – funkcjonariusze publiczni
Podział na pracowników umysłowych i fizycznych (robotnicy)
Brak regulacji służby domowej i robotników rolnych
Regulacje korzystne 1918-1925
Źródła prawa pracy: ustawowe i umowne (np. układy zbiorowe)
Konstytucja marcowa gwarancja wyboru pracy, ochrony pracy, ubezpieczeń
społecznych (bezrobocie, choroba, niedołęstwo)
Kodeks zobowiązań, ustawy, liczne przepisy szczegółowe i wykonawcze
Regulaminy pracy w zakładach
Stosunek pracy – całokształt stosunków pracodawca-pracownik
Nieważne przepisy mniej korzystne niż ustawy i układy zbiorowe
Umowa o pracę: okres próbny, wykonanie określonej roboty, czas oznaczony, czas
nieoznaczony
Wynagrodzenie zależne od czasu pracy albo wyników (na akord)
Obowiązek wykonywania pracy osobiście
Zakaz wypowiedzenia umowy podczas urlopu, choroby i zaawansowanej ciąży
Strajk upoważniał do wypowiedzenia umowy o pracę
Prawo pracy okres międzywojenny 2
1918 r. 8 godzin na dobę, 46 godzin w tygodniu, 1933 48 godzin
Ustawa z 1924 r.: ochrona młodocianych 15-18 lat i kobiet prace niebezpieczne i
szkodliwe dla zdrowia; zakaz zatrudniania dzieci poniżej 15 roku życia
Kobiety ciężarne prawo do urlopu macierzyńskiego i przerw w pracy
Ustawa z 1922 r.: prawo do urlopów wypoczynkowych – przedsiębiorstwa
zatrudniające 5 pracowników i więcej
Obowiązek zapewnienia bhp
Ubezpieczenia społeczne – pracownicy oprócz robotników rolnych; składki pracodawcy
i pracowników, dopłaty z budżetu państwa
Ubezpieczenia: emerytalne, chorobowe, macierzyńskie, wypadki przy pracy, choroby
zawodowe, inwalidztwo, zasiłki dla bezrobotnych
Powołane: Ubezpieczalnie Społeczne i ZUS
1933 ograniczenie w zakresie ubezpieczenia od bezrobocia
1934 ograniczenie świadczeń
Cięcia związane z kryzysem gospodarczym
Prawo pracy okres międzywojenny 3
Związki zawodowe – rejestracja sądowa; 1932 ograniczenie ich niezależności, regulacje
w prawie o stowarzyszeniach, kontrola administracyjna
Powstają centrale związków zawodowych, np. Związek Stowarzyszeń Zawodowych w
Polsce
Kontrola i rozwiązywanie sporów
Inspekcja pracy – od 1934 nakłada kary administracyjne
Sądy pracy – przewodniczący i ławnicy reprezentujący pracodawców i pracowników,
powoływani przez ministra sprawiedliwości; odwołanie do sądów okręgowych
1939 ustawa o sądach ubezpieczeń społecznych
Spory rozstrzygają też komisje rozjemcze – klauzula wykonalności nadawana przez sąd
grodzki
Komisje polubowne - dobrowolne
zwyczajne i nadzwyczajne przymusowe komisje rozjemcze – gdy naruszenie
ogólnopaństwowych interesów gospodarczych, orzeczenia nawet bez uczestnictwa
stron