docedukacja dla bezpieczeństwa - Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa
download 
Reklamacja Transkrypt
edukacja dla bezpieczeństwa - Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa
1 PRZEGLĄD NAUKOWO-METODYCZNY EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA ROK V NUMER 2/2012 (15) Poznań 2012 2 Recenzenci działów: Bezpieczeństwo Narodowe: prof. dr hab. inż. Józef Buczyński Bezpieczeństwo Wewnętrzne: prof. dr hab. Bogdan Zalewski Zarządzanie: prof. dr hab. Piotr Grudowski Pedagogika: prof. dr hab. Edward Hajduk Redakcja naukowa Aneta Kołacz Korekta językowa tekstów polskich Marta Walachowska Korekta językowa tekstów angielskich Magdalena Rodewald Skład komputerowy Marta Walachowska Redakcja oświadcza, że wersją podstawową czasopisma jest wydanie papierowe. Copyright © 2012 by Edition ydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa All rights reserved ISSN: 1899-3524 ydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa ul. Wyspiańskiego 16/6, 60-750 Poznań tel. 61 851 05 18 e-mail: [email protected] www.wsb.net.pl Druk i oprawa “ESUS” Agencja Reklamowo – Wydawnicza ul. Wierzbięcice 35, 61-855 Poznań tel./fax. 61 835 35 36 www.esus.pl 3 Spis treści Wstęp (Aneta KOŁACZ).................................................................................................7 BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE ................................................................... 9 Narodowa strategia obrony Chińskiej Republiki Ludowej (Mirosław SMOLAREK) .................................................................................... 11 Wielonarodowy Korpus Północno-Wschodni jako element współpracy i bezpieczeństwa w regionie (Ryszard SOROKOSZ) ..................................................................................... 23 Długotrwałe gojenie ran – proces pokojowy w Irlandii Północnej w latach 1993-2012 (Rafał KLIMEK) ................................................................................................. 31 BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE ............................................................. 45 Nowy model rynku uprawnień do emisji dwutlenku węgla CO2 w światowej gospodarce i wnioski dla Polski (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................... 47 Wyzwania samorządów Unii Europejskiej wobec bezpieczeństwa socjalnego i marginalizacji człowieka (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................... 65 O ochronie danych osobowych przez portale internetowe (Wojciech ROST) .............................................................................................. 75 Problematyka praw autorskich w kontekście prac naukowych na uczelniach wyższych (Jakub Michał DOLIŃSKI) ................................................................................ 81 PEDAGOGIKA ..................................................................................................... 87 Jak mówić publicznie – doświadczenia i wnioski (Marian KOPCZEWSKI) .................................................................................... 89 Państwo i Kościół w walce o dominację nad średniowiecznym światem w badaniach Jacquesa Le Goffa (Paweł RUGAŁA) ............................................................................................ 101 Zmiany organizacyjne w systemie edukacji w Polsce po przystąpieniu do Unii Europejskiej (Marzena BARAŃSKA) ................................................................................... 113 ZARZĄDZANIE .................................................................................................. 133 Stan kapitału ludzkiego a wzrost gospodarczy w Polsce (Katarzyna GÓRECKA) .................................................................................. 135 Podstawy zarządzania kryzysowego bezpieczeństwem narodowym wobec stereotypu etyki zawodowej (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................. 145 4 SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI ............................................................ 165 Zarządzania emisjami w Unii Europejskiej. Sprawozdanie eksperckie z warsztatów: „Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2” (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................. 167 Perspektywy gazu łupkowego. Sprawozdanie eksperckie z III edycji konferencji międzynarodowej pt.: „Perspektywy gazu niekonwencjonalnego w Polsce” (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................. 173 5 Contents Introduction (Aneta KOŁACZ).................................................................................................7 NATIONAL SECURITY......................................................................................... 9 The People’s Republic of China national defence strategy (Mirosław SMOLAREK) ................................................................................... 11 Multinational North-East Corps as an element of regional cooperation and security (Ryszard SOROKOSZ) ..................................................................................... 23 Prolonged wound healing – Northern Ireland peace process in the years 1993-2012 (Rafał KLIMEK) ................................................................................................. 31 INTERNAL SECURITY ....................................................................................... 45 A new model of trade emissions market in the world economy and conclussions for Poland (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................... 47 Challenges to the European Union governments in the face of social security and the marginalization of people (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................... 65 The protection of personal data provided by internet portals (Wojciech ROST) .............................................................................................. 75 Author’s rights issues in the context of academic research at universities (Jakub Michał DOLIŃSKI) ................................................................................ 81 PEDAGOGY ......................................................................................................... 87 How to speak publicly – experiences and conclusions (Marian KOPCZEWSKI) .................................................................................... 89 State and Church in the battle for domination of the medieval world in Jacques Le Goff’s research (Paweł RUGAŁA) ............................................................................................ 101 Organizational changes in the Polish education system after accession to the European Union (Marzena BARAŃSKA) ................................................................................... 113 MANAGEMENT ................................................................................................. 133 The state of human resources and the economic growth in Poland (Katarzyna GÓRECKA) .................................................................................. 135 Foundations of the national security crisis management towards the professional ethics stereotype (Cezary Tomasz SZYJKO)........................................................................145 6 CONFERENCE REPORT ................................................................................. 165 Emissions management in the European Union. An expert report of the workshop: „The new model of trade emissions market”. (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................. 167 Prospects for shale gas. Expert report of the 3rd international conference titled „Prospects of unconventional gas in Poland”. (Cezary Tomasz SZYJKO) ............................................................................. 173 7 Drogi Czytelniku! Z największą przyjemnością oddajemy w Twoje ręce piętnasty numer Przeglądu Naukowo-Metodycznego „Edukacja dla Bezpieczeństwa”. W numerze tym prezentujemy artykuły w czterech zakresach: bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwa wewnętrznego, pedagogiki oraz zarządzania. Dzieł bezpieczeństwa narodowego obejmuje 3 artykuły, pierwszy z nich, którego autorem jest Mirosław SMOLAREK, przedstawia Narodową strategię obrony chińskiej republiki ludowej. Gwałtowny rozwój ekonomiczny i militarny tej Republiki śledzi cały świat, dlatego z dużym zainteresowaniem analizowane są wszelkie materiały związane z obronnością tego państwa. Niniejszy artykuł stanowi próbę analizy najnowszego dokumentu dotyczącego strategii obronności „Państwa Środka”. W artykule kolejnym, autorstwa Ryszarda SOROKOSZA poruszone zostały kwestie Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego jako elementu współpracy i bezpieczeństwa w regionie dyslokacja Korpusu w tej części Europy (Polska – Szczecin). Autor wskazuje, iż autorytet tego Korpusu, stał się nie tylko synonimem bezpieczeństwa dla państw przynależących do niego, ale twardym jego gwarantem. Kolejny autor – Rafał KLIMEK przedstawia proces pokojowy w Irlandii Północnej w latach 1993-2012. W 2021 roku minie setna rocznica podziału wyspy na niepodległą Republikę Irlandii oraz kontrolowany przez Londyn Ulster. Autor zwraca uwagę iż, pomimo ciągłej aktywności rozłamowców z IRA, pojawiła się realna szansa na zjednoczenie Irlandii po 100 latach okupacji brytyjskiej, stąd 2021 rok wydaje się idealnym terminem do przeprowadzenia referendum niepodległościowego. W dziale Bezpieczeństwo wewnętrzne, Cezary SZYJKO naświetla dla Polski wizję przyszłego modelu rynku uprawnień do emisji dwutlenku węgla CO2 w światowej gospodarce. Polska wchodzi w epokę postcarbon. Nie tylko dlatego, że kończą nam się paliwa kopalne, ale przede wszystkim dzięki regulacjom unijnym. Autor zastanawia się, jak będzie wyglądać handel na rynku CO 2, gdy darmowe uprawnienia wygasną, a Unia na poważnie będzie podchodziła do fizycznej redukcji emisji CO2? W kolejnym swoim artykule SZYJKO przedstawia Wyzwania samorządów Unii Europejskiej wobec bezpieczeństwa socjalnego i marginalizacji człowieka. Odmienną problematykę szerokiego obszaru bezpieczeństwa wewnętrznego porusza Wojciech ROST, który zwraca uwagę na ochronę danych osobowych w portalach internetowych oraz na problem, nie zawsze łatwego zabezpieczenia danych przez osoby nimi administrujące. Oprócz przepisów zobowiązujących do odpowiedniego zabezpieczania danych osobowych, art. 175 ustawy Prawo Telekomunikacyjne zobowiązuje dostawcę usług telekomunikacyjnych do zapewnienia bezpieczeństwa przekazu komunikatów, a także poinformowania użytkowników tym, że stosowane środki nie gwarantują należytego bezpieczeństwa. Kwestie bezpieczeństwa danych obejmuje także w swoim artykule Jakub DOLIŃSKI, prezentuje problemy związane z powstawaniem prac naukowych na uczelniach wyższych z punktu widzenia 8 prawa autorskiego. Autor postarał się wskazać najistotniejsze przykłady faktów oraz mitów odnośnie do naruszeń prawa autorskiego w życiu codziennym uczelni wyższych. W dziale Pedagogika, Marian KOPCZEWSKI odsłania Państwu kulisy sztuki publicznego przemawiania. Umiejętność publicznego mówienia powinna być rozwijana w interesie każdego z nas, każdy może się jej nauczyć w stopniu zadawalającym. Autor przedstawia szerokie uwarunkowania, strukturę oraz zasady, jak również wartość celów wystąpień publicznych. Kolejny autor, Paweł RUGAŁA, przedstawia Państwo i Kościół w walce o dominację nad średniowiecznym światem w badaniach Jacquesa Le Goffa. Badania te dotyczą wyemancypowania się społeczeństwa spod opieki Kościoła. Opisywana przez autora postać Le Goff’a, zwraca uwagę na pewne następstwa końca inwazji i rozwoju gospodarczego. Artykuł kolejny, autorstwa Marzeny BARAŃSKIEJ, prezentuje zmiany organizacyjne w systemie edukacji w Polsce po przystąpieniu do UE. Autorka podkreśla wyzwania, jakie stają przed współczesnym szkolnictwem wyższym w Polsce, którymi są m.in. opracowania programów nauczania i metod kształcenia, pozwalające na wdrażanie strategii lizbońskiej, w której priorytetowe miejsce zajmuje wyposażenie Europy w kwalifikacje i umiejętności niezbędne do osiągnięcia sukcesu gospodarczego. Wnioski wynikające z rozwiązań oraz doświadczeń krajów przodujących w rozwoju potwierdzają znaczącą rolę zasobu wiedzy i kapitału ludzkiego dla osiągania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Obszar ten jest szczegółowo przedstawiony w artykule Katarzyny GÓRECKIEJ – Stan kapitału ludzkiego a wzrost gospodarczy w Polsce. Autorka rozpoczyna swoim artykułem dział zarządzania. Podkreśla, iż znaczące miejsce w teorii wzrostu gospodarczego zajmuje kapitał ludzki oraz jego wpływ na tempo wzrostu gospodarczego, reasumując – kapitał ludzki pobudza wzrost gospodarczy. W kolejnym opracowaniu, którego autorem jest Cezary SZYJKO, przedstawione zostały m.in. systemy prawne, które wpływają zasadniczo na metody i styl administracji publicznej w zarządzaniu bezpieczeństwem. Dotyczy to procedur kierowania zespołami ludzkimi, stosunków prawnych pomiędzy kierownictwem i pracownikami oraz ram legislacyjnych prowadzenia biznesu z innymi. Autor, w świetle stereotypu etyki zawodowej wyjaśnia, jak należy się przygotować do sytuacji kryzysowych oraz minimalizować negatywne skutki kryzysów. W końcowej części piętnastego numeru naszego kwartalnika, zachęcamy Państwa do zapoznania się dwoma sprawozdaniami przygotowanymi przez Cezarego SZYJKO, pierwszym jest sprawozdanie eksperckie z warsztatów: „Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2”, 20 czerwca 2012 r., Warszawa, Hotel Polonia Palace; kolejne to sprawozdanie z III edycji konferencji międzynarodowej pt.: „Perspektywy gazu niekonwencjonalnego w Polsce” 18 czerwca 2012 r., Hotel Hyatt Regency, Warszawa Wszystkim Autorom serdecznie dziękuję za wkład pracy, który włożyli w opracowanie interesujących artykułów, Państwu życzę miłej lektury i zachęcam do przeczytania naszego kolejnego numeru. Aneta KOŁACZ 9 BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE 10 11 1 Mirosław SMOLAREK Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych NARODOWA STRATEGIA OBRONY CHIŃSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ Wstęp Od zakończenia Zimnej Wojny, można zaobserwować zjawisko, iż rządy znacznej ilości krajów starają się informować społeczność międzynarodową w zakresie własnych planów dotyczących strategii bezpieczeństwa, szczególnie w najbardziej newralgicznych kwestiach dotyczących obrony, kierunków rozwoju armii czy też użycia posiadanych potencjałów zbrojnych, w tym arsenałów nuklearnych. Informacje te, które we wcześniejszych okresach miały raczej charakter ściśle tajny, są podawane do publicznej wiadomości w formie dokumentów zwanych ogólnie „białymi księgami obronności” (defence white papers), „strategiami bezpieczeństwa”, „koncepcjami militarnymi” itd. Przyjmuje się, iż pojęcie „biała księga” pochodzi od publikacji wydawanych przez rząd Wielkiej 2 Brytanii, dotyczących ważnych spraw międzynarodowych lub państwowych. Również od kilkunastu lat swoje strategie obronności publikuje Chińska Republika Ludowa, starając się w ten sposób wnieść wkład w budowę 3 wzajemnego zaufania pomiędzy krajami regionu jak również w skali globalnej. Rząd Chin stara się czynić to w sposób cykliczny publikując taki dokument w dwuletnich odstępach. Także 31 marca 2011 roku została oficjalnie zaprezentowana nowa, już szósta koncepcja opracowana w 2010 roku, zawierająca informacje dotyczące polityki zewnętrznej i wewnętrznej państwa oraz nakreślająca kierunki, w jakich będzie podążać rozwój potencjału obronnego Chińskiej Republiki Ludowej. 1. Uwarunkowania bezpieczeństwa zewnętrznego Chińskiej Republiki Ludowej 4 Najnowszy dokument, również jak poprzednie, prezentuje uwarunkowania globalne i regionalne, obawy i wyzwania, jakim musi sprostać ChRL i sposób reagowania na nie, zadania stawiane przed Chińską Armią Ludowo-Wyzwoleńczą oraz kierunki jej rozwoju, jak również aspekty planowania mobilizacyjnego i zagadnienia związane z polityką kontroli zbrojeń oraz międzynarodowym zaangażowaniem chińskich sił zbrojnych. Treści zawarte w najnowszym dokumencie, w zasadzie stanowią kontynuację strategii zaprezentowanej w 2009 r., jednakże aktualne opracowanie zawiera nowe, istotne elementy, które 1 [email protected] Jedną z najbardziej znanych „białych ksiąg” jest „British White Paper of 1922” zwana też od nazwiska jej autora „Białą Księgą Churchilla” dotycząca kwestii żydowskiej i sytuacji w Palestynie, będącej w tym okresie pod protektoratem Wielkiej Brytanii. Więcej na ten temat: G.S. Mahler, A. R. W. Mahler, The Arab-Israeli conflict: an introduction and documentary reader, Routledge. New York 2010, s. 54-57 3 R.F. Ash, China's integration in Asia: economic security and strategic issues, Curzon Press. Richmond 2002, s.227 4 Poniższe opracowanie bazuje na dokumencie „China’s National Defense in 2010” opublikowanym 31 marca 2011 roku. http://www.china.org.cn/government/whitepaper/node_7114675.htm (pobrano 28.05.2011 r.) 2 12 wcześniej nie występowały w polityce „Państwa Środka”. Przykładowo, o ile poprzednia „biała księga” mówiła o „powstrzymywaniu” czy też „zniechęcaniu” 5 (deterrence) do wojen i konfliktów, to nowa strategia nie wspomina już o takich ofensywnych opcjach czy możliwościach, czyniąc politykę ChRL bardziej defensywną. Analiza tego nowego dokumentu wykazuje, iż skupia się na pięciu zasadniczych obszarach: 1. Dostosowania się do nowych zmian w zakresie polityki i ekonomii globalnej; 2. Podkreślania woli Chin do utrzymania defensywnego charakteru swojej strategii obronnej; 3. Uzasadnienia potrzeby rozwoju armii chińskiej i osiągnięcia przez nią nowej jakości tak, aby mogła ona sprostać zmiennym zadaniom, jakie przynosi nowe stulecie; 4. Zaakcentowania wagi sił zbrojnych w budowaniu wzajemnego zaufania i utrzymywaniu pokoju na świecie; 5. Roli wojska w tworzeniu i zapewnieniu pozytywnego środowiska bezpieczeństwa przyczyniają się do pokojowego rozwoju państwa. 6 Analizując sytuację w zakresie środowiska bezpieczeństwa kraju, twórcy strategii dostrzegają, iż w drugiej połowie XXI wieku, Chiny znalazły się w „nowym punkcie historycznym”, w sytuacji, w jakiej przyszłość Państwa Środka nigdy nie była tak ściśle związana ze społecznością międzynarodową. Aby wzajemnie wykorzystać istniejące możliwości oraz sprostać wspólnym wyzwaniom, Chiny angażować się będą w nowe koncepcje bezpieczeństwa oparte na wzajemnym zaufaniu, równouprawnieniu podmiotów oraz wspólnej koordynacji działań. Nowa strategia bardziej podkreśla gotowość Chin do współpracy międzynarodowej niż miało to miejsce w poprzednim dokumencie opublikowanym w 2009 roku. Chiny deklarują kontynuację niezależnej polityki zagranicznej, rozwój wzajemnych kontaktów na drodze pokojowej, oraz defensywną politykę obronną bazującą jednak na silnej armii. Zdaniem Chin, sytuacja międzynarodowa generalnie pozostaje stabilna i pokojowa, a świat powoli przezwycięża skutki globalnego kryzysu finansowego, który wzbudzał obawy autorów poprzedniej strategii, 7 oskarżających Stany Zjednoczone o jego wywołanie. Jednakże obecny dokument dostrzega, iż międzynarodowa sytuacja w zakresie bezpieczeństwa staje się coraz bardziej złożona. W dalszym ciągu występują napięcia pomiędzy krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się, następują przesunięcia rozkładu sił pomiędzy tradycyjnymi mocarstwami a nowo powstającymi. Aczkolwiek aktualnie największe obawy wzbudzają konflikty lokalne i regionalne, wynikające ze sporów politycznych, ekonomicznych, etnicznych czy też religijnych. Powoduje to, iż osiągnięcie stanu pokoju globalnego pozostaje dalekosiężną mrzonką. Jednakże tradycyjne obawy i zagrożenia dla bezpieczeństwa lokalnego stają się drugorzędne w porównaniu z globalnymi zagrożeniami asymetrycznymi jak terroryzm, niepewność ekonomiczna, zmiany klimatyczne, proliferacja broni nuklearnej, zagrożenia bezpieczeństwa 5 China’s National Defense in 2008, Information Office of the State Council of the People's Republic of China, Beijing 2009, s. 9 6 China’s National Strategy 2010, op.cit., s. 3 7 China’s National Defense in 2008, op.cit., s. 4 13 informatycznego oraz międzynarodowa przestępczość zorganizowana. Również zagrożenia naturalne, jak katastrofy czy zagrożenia typu zdrowotnego stanowią poważny problem dla społeczności międzynarodowej. Podobnie jak w poprzednich oświadczeniach przywódców chińskich, w dalszym ciągu obawą napawa ich intensywny rozwój zaawansowanych technologii militarnych, kontynuowany przez „niektóre kraje” (domyślnie supermocarstwa jak Rosja i Stany Zjednoczone), a za szczególnie niebezpieczny uznaje się rozwój systemów antyrakietowych, systemów walki cybernetycznej oraz prace nad strategiami militarnymi, przewidującymi wykorzystanie przestrzeni kosmicznej i cyberprzestrzeni. Nowością w porównaniu z poprzednią strategią 8 jest obawa ChRL o przeniesienie wyścigu zbrojeń w regiony polarne. Niepokój wzbudza również rozwój i modernizacja potencjałów obronnych państw rozwijających się. Podkreśla się, iż mimo, że obserwowany jest progres w dziedzinie międzynarodowej kontroli zbrojeń, to jednak ze względu na kompleksowy charakter proliferacji broni masowego rażenia, w dalszym ciągu mechanizm ten nie jest w pełni skuteczny i w dalszym ciągu dużo pozostaje do zrobienia w zakresie wzmacniania międzynarodowych systemów kontrolnych. Najnowsza strategia podkreśla, iż środowisko bezpieczeństwa kontynentu azjatyckiego jest w zasadzie stabilne podobnie jak to miało miejsce przed dwoma laty. Sprzyja temu utworzenie mechanizmów współpracy bilateralnej jak i multilateralnej w ramach takich organizacji regionalnych jak Szanghajska Organizacja Współpracy, ASEAN (Stowarzyszenie Narodów Azji PołudniowoWschodniej) czy APEC (Wspólnota Gospodarcza Azji i Pacyfiku). Jednakże zagadnienia bezpieczeństwa kontynentu pozostają złożone. O ile w dalszym ciągu sytuacja na Półwyspie Koreańskim nie napawa Chin szczególną obawą a napięcia są oceniane jako „sporadyczne”, to po raz pierwszy nowy dokument wspomina o sytuacji w Afganistanie, oceniając ją jako „poważną”. Należy wnioskować, iż zainteresowanie Chin tym państwem wynika z rosnącego zaangażowania gospodarczo-politycznego „Państwa Środka” w postsowieckich krajach Azji Centralnej, jak również niestabilną sytuacją w Pakistanie. Napięcia polityczne, roszczenia terytorialne (w tym o prawa do akwenów morskich) pomiędzy niektórymi krajami regionu stanowią również potencjalne źródła zagrożeń. Obserwuje się również nasilanie sporów etnicznych i religijnych. Zwraca się uwagę na fakt, że na kontynencie działają organizacje terrorystyczne, separatystyczne i ekstremistyczne. Ponadto niektóre państwa spoza Azji, jak np. Stany Zjednoczone, zwiększają swoją prezencję (militarno-gospodarczą) w regionie oraz wzmacniają swoje sojusze wojskowe. 2. Bezpieczeństwo wewnętrzne ChRL Chiny „alergicznie” reagują na próby mieszania się z zewnątrz w politykę i sprawy wewnętrzne kraju. W odniesieniu do tych zagadnień, Chiny jak poprzednio, sprzeciwiają się niepodległości Tajwanu, mimo to chcą i utworzą polityczne mechanizmy wzajemnego zaufania pomiędzy Pekinem i Taipei, prowadzą dialog i konsultacje. Strategia podkreśla, iż zjednoczenie Chin i Tajwanu jest nieuniknionym „przeznaczeniem” obu krajów. „Jest obowiązkiem Chińczyków po obu stronach Zatoki Tajwańskiej aby pracowali ręka w rękę w celu zakończenia 8 China’s National Strategy 2010, op. cit., s. 4 14 historycznej wrogości i uniknięcia powtórki z historii konfliktów zbrojnych pomiędzy 9 rodakami” (tłum. aut.). Ważnym novum w porównaniu z poprzednimi dokumentami stanowi podkreślenie, iż proces zjednoczenia powinien dokonać się na drodze pokojowej. Podobnie jak w poprzednich dokumentach, za inne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego i stabilności socjalnej kraju uważane są siły separatystyczne, dążące do utworzenia „Wolnego Turkiestanu” i „Wolnego Tybetu”. Tradycyjnie, Pekin rezerwuje sobie prawo do rozwiązania tych problemów bez ingerencji i mediacji innych krajów czy organizacji międzynarodowych. Założenia i cele polityki obronnej Państwa Środka Jak już wspomniano, polityka obronna Chin pozostanie defensywna w swoich założeniach, gdyż taka polityka wynika z podstawowych przesłanek polityki zagranicznej oraz tradycji historycznych i kulturowych. Tradycyjnie Chiny deklarują, iż nie użyją jako pierwsze broni nuklearnej, i że mogą to zrobić jedynie w przypadku konieczności samoobrony. Ponadto nie zastosują jej przeciwko państwu, które takiej broni nie posiada. Ponadto zapewniają, iż nie przystąpią do wyścigu zbrojeń z innym państwem. Celami i zadaniami chińskiej obrony narodowej w nadchodzących latach będą: Ochrona suwerenności państwa i zabezpieczenie rozwoju kraju; Celem chińskiej obrony narodowej jest zapobieżenie agresji, obrona terytorium państwa, wód terytorialnych i przestrzeni powietrznej, zabezpieczenie praw i interesów morskich państwa oraz możliwości wykorzystania przestrzeni kosmicznej, cybernetycznej i elektromagnetycznej. W zwalczaniu zagrożeń wewnętrznych, jakie stanowią wspomniane siły separatystyczne, walczące o „niepodległy” Tybet i Wschodni Turkiestan, będzie angażowana również armia, która ponadto ma przeciwstawiać się siłom walczącym o „niepodległy Tajwan”; Tworzenie stabilności i harmonii socjalnej; Siły zbrojne i paramilitarne ChRL będą też aktywnie wspierać i uczestniczyć w rozwoju ekonomiczno-socjalnym. Armia chińska i jej potencjał technologiczny jest i będzie wykorzystywany do wspierania projektów rozbudowy cywilnej infrastruktury państwa jak również wojsko będzie niosło pomoc w przypadku klęsk żywiołowych. Ponadto armia będzie chroniła ludność państwa przed działalnością terrorystyczną i sabotażową; Przyspieszenie modernizacji sił obrony narodowej i sił zbrojnych; Chiny będą kontynuowały dążenie do osiągnięcia celu zasadniczego, jakim jest modernizacja armii do roku 2020, polegająca na modernizacji sprzętu i informatyzacji, tworzeniu nowych rodzajów wojsk, rozwijaniu połączonych systemów operacyjnych. Ponadto dążyć się będzie do intensyfikacji rozwoju badań naukowych nad nowymi rodzajami broni oraz do rozwinięcia i zwiększenia produkcji własnych rozwiązań technologicznych. Szczególny nacisk zwrócony zostanie na modyfikację i podniesienie jakości szkolenia żołnierzy, poprawę systemów logistycznych oraz zintegrowanie wysiłków wojskowych ze wsparciem cywilnym; 9 Ibidem, s. 6 15 Utrzymanie pokoju i stabilizacji w wymiarze globalnym; ChRL będzie wspierała nowe koncepcje strategiczne, bazujące na wzajemnym zaufaniu, korzyściach oraz równości. Deklarują, iż opowiadają się za rozwiązywaniem sporów metodami pokojowymi, sprzeciwiają się stosowaniu gróźb użycia siły czy też aktów agresji i ekspansji, hegemonii i polityce siły. Chińska Republika Ludowa zamierza rozwijać stosunki wojskowe z innymi krajami nie wchodząc jednak w sojusze militarne. Promować będzie tworzenie efektywnych mechanizmów zbiorowej obrony i budowania zaufania. Wojska chińskie będą uczestniczyły w operacjach pokojowych pod auspicjami ONZ, operacjach humanitarnych i w zwalczaniu skutków katastrof, oraz będą współpracowały w zwalczaniu terroryzmu międzynarodowego. Wydatki na cele obronne Chiny będą odpowiednio dopasowywały swoje wydatki wojskowe do rozwoju gospodarczego kraju i potrzeb obronnych, lecz jak deklarują, będą utrzymywały rozsądny poziom w tej materii. Jednakże niezależne wyliczenia wskazują, że mimo kryzysu finansowego, który dotknął również Chiny, Państwo Środka zamierza zwiększyć swoje wydatki wojskowe o 12,7%, co jest powyżej średniej wzrostu wydatków z ubiegłych lat, 10 które wynosiły średnio 12,1%. Oznacza to dalszy wzrost wydatków na armię chińską, co umożliwia szybki wzrost gospodarczy wahający się w granicach 9-10% 11 rocznie. 3. Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza w systemie bezpieczeństwa ChRL Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza będzie wypełniała swoje zadania polegające na przeciwstawianiu się obcej agresji, obronie ojczyzny i ochronie stabilności socjalnej narodu chińskiego. Do realizacji tych celów potrzebna jest Chinom dobrze rozbudowany system obrony narodowej z silną, zmodernizowaną armią kompatybilną z innymi elementami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo państwa. Dlatego też ważnym zagadnieniem jest dalsza restrukturyzacja i modernizacja Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Niezbędną jest więc budowa nowego typu możliwości bojowych, które zapewnią wygrywanie wojen lokalnych w warunkach sieciocentrycznego teatru działań wojennych. Rozwój systemów informatycznych pozwoli na zwiększenie możliwości w dziedzinie prowadzenia ognia, mobilności, ochrony wojsk oraz wsparcia. Budowa połączonych systemów operacyjnych pozwoli na zwiększenie możliwości bojowych bazujących na informatyzacji. Zamierza się osiągnąć ten cel przez zintensyfikowanie badań i rozwijanie nowych strategii operacyjnych oraz modyfikację przepisów i regulaminów, które utworzą teoretyczną bazę dla potrzeb szkolenia i prowadzenia operacji połączonych. Wzmocnienie rozbudowy sił zbrojnych będzie dokonywane przez optymalizację struktur i restrukturyzację jednostek bojowych, tworzenie nowych typów jednostek bojowych i wsparcia. 10 ANNUAL REPORT TO CONGRESS Military and Security Developments Involving the People’s Republic of China 2011, Department of Defense USA, (pobrano 30.05.2011 r.) http://www.defense.gov/pubs/pdfs/2011_cmpr_final.pdf 11 B. Lynch (red.) Shifts in US Marchandise trade, investigation paper No. 332-324, United States International Trade Commission, The Office Publishing, 2010, s. UN-3 16 Ulepszenie systemów dowodzenia na szczeblu operacyjnym ma być dokonywane poprzez tworzenie dowództw połączonych i integrację rodzajów wojsk. Rozbudowa obejmie również systemy wsparcia poprzez optymalizację koncepcji wsparcia współczesnego pola walki, budowę baz zaopatrzeniowych i poprawę infrastruktury wojsk wsparcia, do których zaliczone zostały: logistyka, łączność, rozpoznanie, wywiad. Zasadnicze znaczenie będzie miała również budowa systemów wsparcia integrujących szczeble: strategiczny, operacyjny, taktyczny. Podstawę uzbrojenia wszystkich rodzajów sił mają stanowić rodzime technologie i systemy uzbrojenia jak samoloty bojowe, okręty podwodne i nawodne, wozy bojowe, śmigłowce czy ręczne systemy przeciwlotnicze jak też przeciwpancerne. Wojsko wspierać będzie działania instytucji naukowobadawczych oraz przemysłu w dziedzinie rozwijania nowych technologii bojowych. Następnym elementem modernizacji armii ChRL będzie wielostronne podejście do budowania nowoczesnego systemu logistycznego. Zamierza się osiągnąć to poprzez reorganizację i optymalizację struktur, racjonalizację procesów wewnętrznych, oraz poprawienie współczynnika koszt – efektywność. Zamierza się zaimplementować outsourcing podstawowych usług, jak obsługa sprzętu czy też dostarczanie i magazynowanie materiałów. Zamierza się dokonać modernizacji oraz wprowadzać sprzęt logistyczny nowej generacji jak również komputeryzować system zarządzania logistyką. Jednakże reforma armii ma obejmować nie tylko aspekty związane z technologicznymi zdolnościami bojowymi, lecz również aspektami szkoleniowymi i moralnymi. Zreformowany zostanie system szkolenia żołnierzy w celu podniesienia gotowości bojowej, jak również dostosowania ich umiejętności do nowych wymogów postępującej informatyzacji i mechanizacji wojsk. Osiągnąć to zamierza się poprzez zmianę celów kształcenia, wprowadzenie innowacyjnych metodologii szkolenia, poprawę infrastruktury szkoleniowej i reformę systemu kierowania, zarządzania oraz oceny. Promowani będą uzdolnieni żołnierze, tak aby wychować kadrę dowódczą nowego typu dostosowaną do współczesnych wyzwań jakim muszą przeciwstawić się siły zbrojne, którzy będą zdolni do podjęcia nowych wyzwań a w przypadku korpusu podoficerskiego do obsługi wysoko zaawansowanego technologicznie uzbrojenia i sprzętu. Za ważny element uważa się również nowatorskie podejście do pracy partyjno -politycznej, które musi zagwarantować zrozumienie absolutnego przywództwa Ludowej Partii Chin pod względem politycznym, ideologicznym i organizacyjnym oraz „historycznej misji sił zbrojnych w nowym stuleciu”. Cechami współczesnego żołnierza chińskiego mają być …lojalność wobec Partii, umiłowanie ludzi, służba 12 krajowi, poświęcenie w wykonywaniu zadań i wiara w honor… Wykorzystanie sił zbrojnych Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza realizuje nie tylko zadania zewnętrzne, polegające na obronie terytorium państwa i walce z potencjalnym agresorem, lecz również odpowiada tradycyjnie za szereg zadań wewnętrznych. Wojsko odpowiada też za ochronę granic lądowych i morskich oraz przestrzeni powietrznej kraju we współpracy z policją i innymi służbami i organami państwowymi. Również armia wspiera cywilne organy porządkowe w utrzymaniu ładu publicznego, ochronie 12 China’s National Strategy 2010, op. cit., s. 13 17 imprez masowych (np. targi EXPO w 2011) oraz walce z przestępczością czy też terroryzmem. Żołnierze angażowani są również w realizację wielkich, narodowych projektów infrastrukturalnych (budowa dróg, infrastruktury kolejowej, konstrukcji hydrologiczno-energetycznych itp.). Ponadto siły zbrojne są jednym z najważniejszych elementów systemu niesienia pomocy humanitarnej ofiarom katastrof naturalnych licznie nękających Chiny oraz uczestniczą w usuwaniu ich skutków. Ponadto, Państwo Środka podkreśla, iż rozumiejąc swoją rolę jako wschodzące mocarstwo o charakterze globalnym, coraz intensywniej angażuje się w tworzenie pokoju na świecie poprzez uczestnictwo w operacjach pokojowych pod auspicjami ONZ. Chińscy żołnierze aktywnie uczestniczą i służą swoim doświadczeniem w operacjach niesienia pomocy ofiarom kataklizmów w ramach operacji międzynarodowych. Wprawdzie aktualne dane wskazują, iż jak na państwo dysponujące ponad dwumilionową armią, zaangażowanie ChRL nie jest zbyt znaczne, gdyż przykładowo, w marcu 2012 roku, w misjach ONZ służyło 1904 chińskich żołnierzy i policjantów, co w porównaniu do 10245 przedstawicieli Bangladeszu można ocenić jako uczestnictwo symboliczne. Aczkolwiek, w porównaniu do innych stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ to i tak 13 ChRL jest największym uczestnikiem w misjach pod „błękitną flagą”. 4. Rozbudowa narodowego systemu bezpieczeństwa Rozbudowa systemu mobilizacyjnego i sił rezerwowych Chiny doskonalą swój system mobilizacji rezerw w przypadku konfliktu zbrojnego. Planuje się, iż mobilizacja przebiegać będzie wielowymiarowo. W warstwie personalnej do służby powoływane będą rezerwy ludzkie w celu zwiększenia liczebności i siły armii. W celu zwiększenia efektywności musi nastąpić modyfikacja przepisów prawa, jak również planów mobilizacyjnych oraz informatyzacja systemu. Żołnierze rezerwy wybierani będą spośród wykwalifikowanych żołnierzy zwolnionych ze służby, wyszkolonych członków sił o charakterze milicyjnym i osób cywilnych, posiadających odpowiednie przygotowanie specjalistyczne przydatne do służby w wojsku. Innym ważnym elementem strategii bezpieczeństwa CHRL są paramilitarne organizacje typu milicyjnego. Ocenia się, iż Chiny posiadają ponad siedem milionów członków 14 tego typu formacji. Ich głównym zadaniem jest wspieranie jednostek, do których zadań należy obrona granic i obszarów nadmorskich, dostarczają wsparcia jednostkom różnych rodzajów wojsk i służb. Członkowie milicji uczestniczą aktywnie w operacjach zwalczania terroryzmu, działaniach stabilizacyjnych, akcjach ratowniczych, zwalczania skutków katastrof naturalnych, ochronie i nadzorowaniu granic, operacjach utrzymania porządku publicznego. 13 W tym okresie w misjach ONZ służyło 131 Amerykanów, 285 Brytyjczyków, 1266 Francuzów i 109 Rosjan. Monthly summary of contributions http://www.un.org/en/peacekeeping/contributors/2012/ March12_1.pdf (pobrano 10.05.2012 r.) 14 C. Salhani, Is China A Military Threat Or Another Paper Tiger, (pobrano 02.06.2011 r.) http://www.spacewar.com/reports/Is_China_A_Military_Threat_Or_Another_Paper_Tiger_999.html 18 Na wypadek konfliktu zaangażowany zostanie również potencjał gospodarczy państwa. W warstwie ekonomicznej Chiny będą nadal rozwijać odpowiednią infrastrukturę oraz zwiększać swoje zdolności w zakresie gromadzenia rezerw materiałowych, możliwości produkcyjnych na potrzeby wojenne oraz rozwijać system transportu strategicznego. Ważnym elementem jest odpowiedni dobór, przygotowanie i szkolenie sił rezerwowych. Rozwój możliwości naukowo badawczych oraz przemysłowych w zakresie obrony narodowej Następnym istotnym zagadnieniem mającym zapewnić rozwój potencjału obronnego jest rozwój i reforma możliwości naukowo-badawczych oraz przemysłowych w zapewnieniu bezpieczeństwa państwa. Rząd chiński dąży do stworzenia własnego potencjału naukowo-badawczego, który pozwoliłby rozwijać własne technologie i systemy bojowe oraz będzie wspierać ich produkcję. W tym celu za niezbędne uważa się połączenie wysiłków i potencjałów wojskowych oraz cywilnych. Znaczną wagę przykładać się będzie również do ochrony praw autorskich (sic!) w odniesieniu do badań naukowych, rozwoju technologii i wdrażanych rozwiązań przemysłowych w tej dziedzinie. Chiny deklarują pokojowe wykorzystanie rozwijanych technologii wojskowych, szczególnie w zakresie prac nad energią nuklearną i technologiami kosmicznymi. W obszarze proliferacji technologii obronnych ChRL zapowiada przestrzeganie zobowiązań międzynarodowych i rezolucji oraz poszanowanie restrykcji nakładanych przez ONZ oraz ogłasza, iż stworzyła efektywny system zapobiegający proliferacji broni bądź technologii w sposób nielegalny. 6. Rozwijanie systemów wzajemnego zaufania Współpraca międzynarodowa w zakresie bezpieczeństwa W zakresie budowy zaufania w regionie, Chiny prowadzą konsultacje na szczeblu strategicznym ze swoimi sąsiadami oraz innymi krajami. Oświadczenia zawarte w dokumencie nie są bezpodstawne, gdyż w sumie ChRL zaangażowana jest w konsultacje i dyskusje dotyczące tworzenia mechanizmów bezpieczeństwa z 22 krajami. Chiny dbają o odpowiednie stosunki dobrosąsiedzkie i deklarują współpracę w zakresie bezpieczeństwa granic. Uregulowane zostały stosunki z nowopowstałymi sąsiadami środkowoazjatyckimi jak z Kazachstanem, Kirgistanem i Tadżykistanem. Szczególnie podkreślany jest rozwój stosunków i współpraca pomiędzy ChRL i Federacją Rosyjską. Deklaruje się, iż mechanizm współpracy ustanowiony w 1997 roku będzie rozwijany w zakresie zagadnień dotyczących bezpieczeństwa w rejonie Azji Wschodniej. Również Państwo Środka deklaruje chęć dialogu ze Stanami Zjednoczonymi w zakresie ograniczenia proliferacji BMR, walki z terroryzmem i współpracy wojskowej i w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego, mimo braku akceptacji działań USA w regionie (szczególnie w odniesieniu do Tajwanu). Ponadto Chiny nastawione są na szeroką współpracę z innymi państwami, jak np. Niemcy, Australia, Nowa Zelandia czy Wielka Brytania. 19 Broń nuklearna Chińska Republika Ludowa deklaruje, iż zawsze dążyła i będzie dążyć do całkowitego zakazu posiadania i zniszczenia arsenałów nuklearnych oraz zakazu testów. Jednakże omawiany dokument stwierdza, iż odpowiedzialne za proces globalnego rozbrojenia nuklearnego powinny być supermocarstwa z największymi arsenałami (domyślnie Stany Zjednoczone i Federacja Rosyjska), które powinny jako pierwsze znacznie zredukować swoje potencjały, a dopiero wtedy inne państwa posiadające broń atomową powinny dołączyć do procesu całkowitego rozbrojenia. Również ChRL uważa, iż do czasu całkowitego rozbrojenia nuklearnego, państwa posiadające broń jądrową powinny zadeklarować, iż nie 15 użyją jej jako pierwsze, aby nie używać tego typu broni jako „straszaka” w rozwiązywaniu konfliktów. Dodatkowo ChRL będzie wspierać inicjatywy tworzenia dalszych stref bezatomowych, szczególnie w rejonach azjatyckich. Ponadto, jako zagrożenie dla bezpieczeństwa światowego, Chiny postrzegają próby budowania globalnych systemów antyrakietowych, (gdyż naruszają istniejące status quo). Przywódcy tego kraju opowiadają się również za denuklearyzacją Półwyspu Koreańskiego, przeprowadzoną w sposób pokojowy poprzez negocjacje i wysiłki dyplomatyczne oraz rozwiązanie problemu irańskiego metodą dialogu. Podobnie jak w latach ubiegłych, ChRL jest przeciwna proliferacji broni masowego rażenia oraz dostrzega groźbę przeniesienia wyścigu zbrojeń w przestrzeń kosmiczną i aktywnie działa w kierunku podpisania układów zakazujących umieszczania broni w kosmosie. Podsumowanie Analiza nowej strategii Chińskiej Republiki Ludowej wykazuje, w porównaniu do poprzednich dokumentów, pewne zmiany w koncepcji Państwa Środka w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa narodowego, jednakże w całym szeregu tematów jest to konsekwentne realizowanie poprzedniej linii rządzących tym potężnym państwem. Komunistyczni przywódcy w dalszym ciągu planują pozostawać w izolacji od krajów sąsiednich i nie zawierać żadnych sojuszy militarnych, chociaż deklarują otwartość na dialog i współpracę, szczególnie z organizacjami regionalnymi, jak np. ASEAN, w zakresie rozwiązywania strategicznych problemów regionu. Szczególne obawy wzbudza w Chinach problem broni jądrowej i wzywają one supermocarstwa nuklearne (domyślnie USA i Rosję) do znacznej redukcji swoich potencjałów nuklearnych a następnie do podjęcia inicjatyw dążących do całkowitej likwidacji tego typu uzbrojenia. Jednakże Chiny nie chcą być inicjatorem tego procesu, lecz mogą się dołączyć do tego typu inicjatyw. Dlatego też do czasu konkretnych propozycji będą posiadały i doskonaliły własny potencjał jądrowy. Również za zagrożenie dla bezpieczeństwa własnego jak i międzynarodowego postrzegają koncepcję budowania „tarcz” antyrakietowych, które naruszają równowagę sił i mogą utrudniać proces rozbrojenia nuklearnego. Państwo Środka jest orędownikiem tworzenia dalszych stref bezatomowych, szczególnie w rejonie azjatyckim, czemu dało wyraz podpisując już w 1987 roku Protokoły II i III Porozumienia z Rarotonga, dotyczącego utworzenia strefy bezatomowej na 15 Strategia bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej czy też Pakistanu stwierdzają, że mogą użyć takiej broni nuklearnej jako pierwsze przeciwko atakowi konwencjonalnemu. 20 Południowym Pacyfiku, czy też aktualnie wspierając utworzenie strefy 16 bezatomowej Azji Centralnej. Ponadto, rząd chiński chce pokojowego rozwiązania problemów zbrojeń nuklearnych prowadzonych przez Koreę Północną i Iran i wyklucza jakiekolwiek rozwiązania siłowe. Chiny chcą również zapobiec przeniesieniu wyścigu zbrojeń w przestrzeń kosmiczną i będą inicjatorem rozwiązań w tej dziedzinie. Opowiadają się również za nierozprzestrzenianiem broni masowej zagłady oraz ograniczeniem nielegalnego handlu bronią. Chiny ponadto deklarują uczestnictwo w porozumieniach dotyczących niektórych broni 17 konwencjonalnych (miny przeciwpiechotne , amunicja kasetowa). Pekin, w celu ochrony własnego kraju, zamierza w dalszym ciągu modernizować swój potencjał militarny pod względem wprowadzania nowych typów uzbrojenia opartego na rozwiązaniach czysto chińskich, profesjonalizacji armii, podnoszeniu jakości i sprawności systemu dowodzenia opartego na najnowocześniejszych rozwiązaniach sieciocentrycznych oraz doskonaleniu procedur szkoleniowych i prowadzenia działań bojowych. Finansowanie tego zadania ma zapewnić stałe, lecz zrównoważone zwiększanie nakładów na cele wojskowe, czemu sprzyja rozwój gospodarczy. Pozytywne zmiany zachodzą w polityce wewnętrznej Chin. Oczywiście, w dalszym ciągu państwo Środka odrzuca wszelkie formy mieszania się w swoje sprawy wewnętrzne, szczególnie w problemy związane z Tybetem i Turkiestanem Wschodnim, to jednak daje się zauważyć odejście od koncepcji siłowego rozwiązania „problemu Tajwanu”. Mimo, iż dokument potwierdza nieuchronność zjednoczenia obu części Chin, to po raz pierwszy Pekin sugeruje, iż proces ten może przebiegać w sposób pokojowy, a zjednoczenie może nastąpić w drodze dialogu i porozumienia. Reasumując, należy stwierdzić, iż okresowe przekazywanie społeczności światowej koncepcji bezpieczeństwa przez takie supermocarstwo jak Chińska Republika Ludowa jest ważnym krokiem w kierunku stabilizacji sytuacji na naszym globie. Należy pamiętać, iż przez kilkadziesiąt lat, po II wojnie światowej, ChRL była państwem izolacjonistycznym, zamkniętym na świat, które pilnie strzegło swoich tajemnic militarnych, naukowych a nawet gospodarczych. Co prawda, niektórzy krytycy twierdzą, iż deklaracje zawarte w kolejnych strategiach bezpieczeństwa nie zawsze idą w parze z działaniami rządu w Pekinie, lecz podanie do wiadomości publicznej informacji, wszystkich wywiadów oraz szpiegów jest ważnym krokiem w kierunku transparentności działań podejmowanych przez Chińską Republikę Ludową w kierunku wzmacniania bezpieczeństwa globalnego. 16 M. Żuber, Nuclear-Weapon-Free Zones in the Asia and Pacific region in the context of global security, Faces of Competitiveness in Asia Pacific. Edited by B. Skulska & A.H. Jankowiak, Research Papers of Wroclaw University of Economics, Publishing House of Wroclaw University of Economics. Wrocław 2011, s. 100-113 17 Aczkolwiek Chiny nie przystąpiły do „Konwencji o zakazie użycia, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz o ich zniszczeniu” (tzw. Traktat Ottawski). Ocenia się, iż Chiny są jednym z największych producentów min przeciwpiechotnych na świecie, a zasoby tego państwa ocenia się na 110 mln min przeciwpiechotnych. Więcej: Landmine Monitor 2011, Mine Action Canada, s. 14 21 Streszczenie Świat z pewną obawą śledzi gwałtowny rozwój ekonomiczny i militarny Chińskiej Republiki Ludowej obserwowany w ostatnich dziesięcioleciach. Chiny, jako kraj zamieszkiwany przez największy odsetek ludzi na kuli ziemskiej, rządzony przez komunistyczne władze, które w przeszłości niechlubnie „wysławiły się” brakiem poszanowania praw człowieka i godności ludzkiej, stanowią poważny problem dla analityków zajmujących się zagadnieniami bezpieczeństwa międzynarodowego. Gwałtowny wzrost gospodarczy przekłada się również na rozwój potęgi militarnej tego kraju. Dlatego z dużym zainteresowaniem analizowane są wszelkie materiały związane z obronnością tego państwa. Jednym z tego typu dokumentów są „białe księgi” dotyczące koncepcji rozwojowych kraju w tym zakresie. Niniejszy artykuł stanowi próbę analizy najnowszego dokumentu dotyczącego strategii obronności „Państwa Środka”. Słowa kluczowe: Strategia obronności Chińskiej Republiki Ludowej, bezpieczeństwo narodowe, obrona narodowa, armia chińska, Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza Summary In recent decades, the world observes the rapid economic and military development of the People’s Republic of China with a bit of unsettlement. China, the country with the highest percentage of human population, still ruled by the communist party famous for its lack of respect for human rights and dignity constitutes a serious problem for international security experts. Rapid economic growth is related to the increase of military power. This is a reason why all pieces of information connected to the security of China are very carefully analyzed and evaluated. The example of such documents are “white papers” on the development ideas for the country in that scope. The article is an attempt at an analysis of the newest Chinese “defense white paper” published by Beijing in 2011. Keywords: China defense white paper, national security, national defense, Chinese army, People’s Liberation Army of China 22 23 Ryszard SOROKOSZ Wielonarodowy Korpus Północno-Wschodni WIELONARODOWY KORPUS PÓŁNOCNO-WSCHODNI JAKO ELEMENT WSPÓŁPRACY I BEZPIECZEŃSTWA W REGIONIE W Europie, w latach 1981-1991 dokonały się przeobrażenia o szerokiej skali, obejmujące swoim zasięgiem kraje zarówno z jednej jak i z drugiej strony „żelaznej kurtyny”. Podjęte działania w kierunku zniesienia ogromnego kontrastu jaki dzielił państwa byłego „bloku wschodniego” i państwa „zachodu”, ujawniły potrzebę zbudowania w tym regionie nowego systemu bezpieczeństwa. NATO i inne organizacje, musiały w szybkim tempie przystosować się do nowych warunków i nowego układu. Już na londyńskim „szczycie” NATO w lipcu 1990 roku opublikowano deklarację, idącą najdalej w swej treści od momentu utworzenia tej organizacji. Szefowie państw i rządów opowiedzieli się w niej za podjęciem realnych kroków w celu przekształcenia Sojuszu w sposób odpowiadający nowemu środowisku bezpieczeństwa i służący zakończeniu konfrontacji między Wschodem 1 a Zachodem. W wyniku zmian ustrojowo-gospodarczych, państwa Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polska, uzyskały suwerenność. W tych uwarunkowaniach państwa byłego „Układu Warszawskiego”, który przestał funkcjonować 1 lipca 1991 roku, stanęły przed dylematem wyboru sposobu budowy bezpieczeństwa narodowego. W początkowym okresie odzyskanej 2 wolności skazane zostały na politykę samowystarczalności obronnej. W 1991 roku, na szczycie NATO w Rzymie, przyjęto nową koncepcję strategiczną opartą na dialogu i utrzymaniu wspólnego potencjału obronnego. Integralną częścią nowej strategii była oferta szerokiej współpracy z nowymi partnerami z Europy Środkowej i Wschodniej. Zaakcentowana także została sprawa budowy wielonarodowych struktur wojskowych. W celu ułatwienia i urzeczywistnienia współpracy z państwami byłego bloku „wschodniego” utworzono Północnoatlantycką Radę Współpracy (NACC). Wykorzystując otwartość państw zachodnich na integrację, polska polityka zagraniczna ukierunkowana została na współpracę polityczną i wojskową z Sojuszem Północnoatlantyckim (NATO) oraz przynależącymi do niego państwami członkowskimi. Tak zwana „opcja atlantycka” miała stać się gwarantem bezpieczeństwa zbiorowego, eliminującego na zawsze rolę hegemona ZSRR w Europie Środkowej. Mimo pojawienia się w tym samym czasie na europejskiej scenie politycznej KBWE i związanych z nią nadziei na wzmocnienie bezpieczeństwa w regionie, Polska konsekwentnie dążyła do sojuszu z NATO. Sposób wypełnienia tej funkcji w owym czasie został oparty na założeniach przyjętej w 1992 roku Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej. Ogromną szansą dla Polski, która przyśpieszała w znaczny sposób wstąpienie do Sojuszu, było przystąpienie do programu „Partnerstwo dla Pokoju”. 1 2 NATO vademecum, Bellona. Warszawa 1995 R. Sorokosz, Rola i zadania Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego w polityce bezpieczeństwa narodowego Polski i innych państw europejskich (w druku). 24 Podpisanie dokumentu o przystąpieniu do programu nastąpiło już 2 lutego 1994 r. Był to ważny krok w kierunku zapewnienia sobie bezpieczeństwa, skutecznie chroniącego przed zagrożeniami. W rok później, po wizycie w Sztabie Generalnym WP zespołu brifingowego Kwatery Głównej NATO, 15 października rozpoczął się proces przyjęcia do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Finałem tego było zaproszenie Polski razem z Czechami i Węgrami w 1997 roku, na szczycie w Madrycie do rozmów akcesyjnych. Po ratyfikowaniu przez prezydenta RP 12 maja 1999 roku Traktatu Waszyngtońskiego, Polska stała się pełnoprawnym członkiem Sojuszu. W zakresie bezpieczeństwa oznaczało to, że Polska objęta została ochroną wynikającą z postanowień Traktatu Waszyngtońskiego, a dokładnie z artykułu 5 tegoż traktatu: Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uważana za napaść przeciwko nim wszystkim; wskutek tego zgadzają się one na to, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, każda z nich w wykonaniu prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego przez artykuł 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom tak napadniętym, podejmując natychmiast indywidualnie i w porozumieniu z innymi Stronami taką akcję, jaką uzna za konieczną, nie wykluczając użycia siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego. O każdej takiej napaści i o wszystkich środkach zastosowanych w jej wyniku zostanie bezzwłocznie powiadomiona Rada Bezpieczeństwa. Środki takie zostaną zaniechane, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa podejmie działania konieczne do 3 przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Oznacza to, że ideą państw członkowskich jest wspólne działanie w celu zagwarantowania sobie, środkami politycznymi i militarnymi, bezpieczeństwa, zgodnie z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych. Sojusz w swoim działaniu opiera się na wyznawaniu wspólnych wartości demokracji, praw człowieka i praworządności. Główną zasadą jego działania jest współpraca suwerennych państw, oparta na 4 niepodzielności bezpieczeństwa wszystkich członków. Wymownym następstwem tego procesu staje się fakt tworzenia pod egidą NATO wojskowych jednostek wielonarodowych różnych szczebli. Idea współpracy w oparciu o wspólne jednostki wojskowe sięga roku 1994, tj. od spotkania szefów resortów obrony Danii, Niemiec i Polski. Początkowy okres współpracy opierał się na wymianie doświadczeń oraz na wspólnych ćwiczeniach na szczeblu dywizji. Pomysł stworzenia jednostki nadrzędnej (korpusu) został przedstawiony przez dowódców dywizji w 1996 roku (wyspa Rugia). Proces roboczy tworzenia „Korpusu” nabierał rozmachu równolegle z rozwojem procesu tworzenia regionalnego systemu bezpieczeństwa. Decyzję o utworzeniu „wspólnego korpusu” ogłoszono oficjalnie w sierpniu 1997 roku, po kolejnym spotkaniu ministrów obrony Danii, Niemiec i Polski w Omulewie. Podczas spotkania (5 września 1998 r.) podpisano dokument zwany Konwencją Korpusu (Corps Convention), regulującą podstawy prawne utworzenia Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego (MNC NE). Konwencja określiła zakres odpowiedzialności umawiających się stron, zasady organizacji i współpracy w ramach Korpusu oraz status jego Kwatery Głównej. Kolejnym ważnym 3 4 Traktat Północnoatlantycki, Dz.U.00.87.970 S. Koziej, Strategiczne problemy bezpieczeństwa globalnego i euroatlantyckiego. AON. Warszawa 2006, s. 90 25 dokumentem było podpisane w dniu 18 września 1999 r. Porozumienie Korpusu (Corps Agreement). Ustalało ono szczegóły dotyczące organizacji, zakres działania oraz regulowało wiele kwestii, miedzy innymi strukturę i organizację Korpusu. Trzeci z zasadniczych dokumentów, Dyrektywa Korpusu, (Corps Directive) podpisana przez Dowódców Wojsk Lądowych państw założycielskich, rozwinęła treść zadań i zakres odpowiedzialności zawartych w poprzednich dokumentach. Uroczysta inauguracja działalności Wielonarodowego Korpusu PółnocnoWschodniego nastąpiła 18 września 1999 roku w Szczecinie, w obecności Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, Aleksandra Kwaśniewskiego. Pojawienie się w tym regionie natowskiego dowództwa szczebla operacyjnego, było istotnym wydarzeniem w procesie budowy systemu bezpieczeństwa państw Europy Środkowej. Jego utworzenie skutecznie zminimalizowało mentalną odległość między byłą Europą Wschodnią a Zachodnią i stworzyło niepowtarzalną szansę na przyjęcie nowych członków. Zadania i misje Wstępne zadania dla nowoutworzonego korpusu zawarte zostały w Dz. U. nr 21 z 2000 r. 1. Zgodnie z konstytucjami narodowymi oraz postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych, jak również decyzjami podjętymi przez właściwe organy Państw uczestniczących, do zadań Korpusu należy: b) planowanie i działanie na rzecz wspólnych celów obronnych, zgodnie z artykułem 5 Traktatu Północnoatlantyckiego; c) wnoszenie wkładu przez swoja Kwaterę Główną w wielonarodowe operacje mające na celu rozwiązanie sytuacji kryzysowych, łącznie z misjami pokojowymi prowadzonymi w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, bądź innych regionalnych porozumień na podstawie rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych, jak np. Dowództwo Sił Lądowych w Połączonych Siłach do Zadań Specjalnych (CJTF) lub jak Dowództwo Wojsk; operacje te mogą być przeprowadzane wraz z wojskami podległymi lub oddelegowanymi do Korpusu do tych celów; d) planowanie i przygotowanie przez swoją Kwaterę Główną, a na wezwanie – również prowadzenie misji humanitarnych i ratowniczych, łącznie z misjami realizowanymi w czasie klęsk żywiołowych; 2. Korpus zostanie podporządkowany NATO i jako taki zostanie w pierwszej kolejności wcielony do Sojuszniczych Sił Obszaru Cieśnin Bałtyku (BALTAP) /Połączonego Dowództwa Północno-Wschodniego (JHQ NE) celem wspólnego szkolenia i ćwiczeń. Korpus może być wykorzystany przez inne odpowiednie organizacje po każdorazowym uprzednim uzgodnieniu przez właściwe organy państwowe; 5 3. Narodowe wkłady do Korpusu będą dostępne dla celów narodowych. Zgodnie z wolą polityczną państw założycielskich i biorąc położenie Korpusu, Dowództwo Korpusu ma za zadanie zwiększać swoją wielonarodową strukturę 5 Dziennik Ustaw nr 21, 2000r. poz. 259 26 o kolejne państwa. Codzienna działalność Kwatery oparta ma być na szkoleniu, prowadzeniu ćwiczeń zgodnie z doktryną i procedurami stosowanymi w NATO. Struktura korpusu Struktura Korpusu to składowa dwóch zasadniczych elementów. Pierwszy z nich to Kwatera Główna, w której stacjonuje dowództwo i sztab Korpusu wraz z Centrum Koordynacji Działań Powietrznych. Rozmieszczona jest w byłych koszarach na terenie Szczecina. Polska odgrywa rolę kraju gospodarza (HN). Drugi element to komponent bojowy, tzw. związki taktyczne, wydzielane w określonych sytuacjach przez państwa założycielskie. Organem nadrzędnym w stosunku do Dowództwa Korpusu ze strony państw założycielskich, ustanowiony w celu działania w imieniu Ministerstw Obrony tych państw, jest Komitet Korpusu (CC). Organ ten nadzoruje proces dowodzenia i funkcjonowania, przekazując wskazówki bezpośrednio Dowódcy Korpusu. Rysunek nr 1: Schemat dowództwa korpusu (MNC NE) DOWÓDZTWO I SZTAB KORPUSU Korpus zakończył w znacznej mierze swój proces multinacjonalizacji. Dowództwo i sztab Korpusu tworzą oficerowie i podoficerowie 12 państw członkowskich, razem ok. 200 osób personelu wojskowego. Najliczniejszą grupę stanowią żołnierze polscy, ponad 70 osób. Obsada stanowisk jest zgodna z zawartymi porozumieniami i posiada typowy charakter wielonarodowy. Tak zwane stanowiska flagowe obsadzane są przez Danię, Niemcy i Polskę. W dowództwie i sztabie korpusu obowiązuje trzyletni okres kadencji. Przy czym stanowisko dowódcy i zastępcy dowódcy korpusu rotacyjne obejmują generałowie z Polski i Niemiec. Stanowisko szefa sztabu, co trzy lata obejmują oficerowie z Danii, Polski i Niemiec. 27 Komponent bojowy Komponent bojowy rozdyslokowany jest na terytorium państw, które zdeklarowały określone jednostki jako narodowe wkłady ; DANIA – Dywizja Jutlandzka; POLSKA – Dywizja zmechanizowana; NIEMCY – Dywizja Grenadierów Pancernych; Brygada Wsparcia Dowodzenia (wielonarodowa); 1 x batalion łączności – polski; 1 x batalion ochrony – polski; 1 x batalion zabezpieczenia – polski; 1 x batalion łączności – niemiecki; 1 x batalion żandarmerii – polsko/chorwacko-słowacki. W czasie pokoju działa tylko dowództwo i sztab Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego z określonymi elementami Brygady Wsparcia Dowodzenia. Pozostałe siły i środki pozostają w dotychczasowych miejscach stacjonowania i podlegają narodowym dowództwom. Istotnym zadaniem Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego z punktu widzenia bezpieczeństwa narodowego Polski jak i innych krajów europejskich jest integracja nowych państw – członków. Przynależność do struktur Korpusu (MNC NE) to jedna z dróg zapewnienia sobie bezpieczeństwa w procesie budowy sprawiedliwego ładu pokojowego w regionie, opartego na wartościach demonokracji. Zrozumienie tej zależności spowodowało dołączenie do „trójkąta państw założycielskich” kolejnych państw członkowskich, tj. Estonii, Litwy, Łotwy (w 2004 r.); Czech, Słowacji (w 2005 r.); Stanów Zjednoczonych (w 2006 r.), Rumunii (w 2008 r.), Słowenii (w 2009 r.). 30 stycznia 2012 roku. Chorwacja podpisała Notę akcesyjną o przystąpieniu do Korpusu, stając się tym samym dwunastym państwem członkowskim. Państwa założycielskie; Dania, Niemcy i Polska stanowią „Framework Nation”(państwa ramowe). Bieżąca działalność Korpusu W 2005 roku, w ramach ćwiczenia „Compact Eagle”, Korpus przeszedł procedurę osiągania zdolności do wykonania zadań zgodnie z przeznaczeniem. Certyfikat „Full Operational Capability” (FOC) oficjalnie został wręczony Korpusowi w lutym 2006 roku. Potwierdzał on jego gotowość do: przemieszczenia się do wskazanego rejonu operacji celem wsparcia, rotacji, dla kontynuacji misji, w tym przejęcia odpowiedzialności za operację połączoną jako Dowództwo Korpusu lub 6 jako Dowództwo Komponentu Lądowego. Tym samym Korpus otrzymał status „Force Lower Readiness”, co oznacza Siły Wyższej Gotowości. Zaliczenie testu stało się dla Korpusu swojego rodzaju przepustką do misji International Security Assistance Force (ISAF) w Afganistanie. Zgodnie z rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386 z 20 grudnia 2001 r., zasadniczymi celami misji są działania stabilizacyjne mające odbudować i zrekonstruować państwo afgańskie, takie jak: pomoc w odbudowie kraju oraz w pokojowym tworzeniu zrębów nowej państwowości, wsparcie działań Rządu 6 Certyfikat dla DWK P-W wydany przez Kwaterę Główną NATO, 2006 r. 28 Tymczasowego, pomoc w tworzeniu struktur rządowych, zapewnienie 7 bezpieczeństwa i odbudowa infrastruktury cywilnej. Okres przygotowawczy do wyjazdu na misję to dla personelu Korpusu różnego rodzaju ćwiczenia o dużej intensywności, prowadzone na terenie Norwegii (Stawanger), USA (Fort Brag) oraz Polski. W misji udział wzięło 160 oficerów i podoficerów. Ze względu na zmianę charakteru Dowództwa ISAF, z kompleksowego na kompozytowe, oficerowie Korpusu wykonywali zadania wspólnie z oficerami innych dowództw NATO. Kompozytowy model Dowództwa, jako optymalne rozwiązanie dla dużych i długoterminowych misji zapewnił w sposób ciągły utrzymanie wymaganego poziomu wiedzy, jakości dowodzenia i kierowania podległymi wojskami w ramach realizacji różnorodnych zadań, wynikających z wcześniej przedstawionych celów misji. Doświadczenia zebrane w czasie misji zostały implementowane do systemu szkolenia, również Polskich Sił Zbrojnych. Podobne zadania o analogicznym natężeniu personel Korpusu realizował w latach 2008-2009, w ramach przygotowania do kolejnej misji ISAF, którą realizował od lutego do sierpnia 2010 r. Bieżąca działalność Oficerów Dowództwa i Sztabu Korpusu to doskonalenie umiejętności dowodzenia i kierowania. Znaczna część tych przedsięwzięć realizowana jest w ramach treningów i ćwiczeń prowadzonych na poligonach i w ośrodkach szkolenia państw członkowskich. Doskonalenie umiejętności operacyjnych oraz procedur odbywa się w oparciu o prowadzone kursy w różnego typu wojskowych centrach szkolenia. Codzienna działalność Sztabu Korpusu to także szeroka współpraca w różnych obszarach z innymi organizacjami i Korpusami NATO, takimi jak: Eurokorpus; NRDC – Italy (Włochy); NRDC – Turkey (Turcja); NRDC – Spain (Hiszpania); RDC – Germany – Netherland (Niemcy – Holandia); NDC – Greece (Grecja). Zgodnie z decyzją Sojuszu, aktualnie Korpus przygotowuje wspólnie z Korpusem Tureckim kolejną misję do Afganistanu, którą będzie realizował w 2014 roku. System przygotowań obejmuje szereg konsultacji między sztabami obu Korpusów, jak również między rządami państw członkowskich. Zasadnicze przedsięwzięcia szkoleniowe przygotowujące wytypowane komponenty do udziału w misji zostały zaplanowane do przeprowadzenia w różnych ośrodkach szkolenia na terenie Danii, Niemiec i Polski. Gotowość do realizacji zadań w kolejnej misji w Afganistanie, Korpus osiągnie do końca roku 2013. W całym procesie przygotowania misji weźmie udział ok. 2000 żołnierzy z 12 krajów członkowskich, personel reprezentujący inne dowództwa NATO oraz wojskowi obserwatorzy z krajów pretendujących do członkostwa w Korpusie. Polityka Korpusu Dynamika rozwijających się po okresie „zimnej wojny” zagrożeń nowego typu np. terroryzm, proliferacja BMR, wymagały zmodyfikowanego podejścia do sposobu ich niwelowania. Aby sprostać powstałym wyzwaniom, Sojusz 7 Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386, 2001 29 zorganizował w dniach 21-23 listopada 2002 r. w Pradze kolejny szczyt, na którym podjęte ustalenia nadały nowy charakter NATO. Szczyt doprecyzował i określił nowe zadania polityczne i wojskowe na najbliższy okres, uznając za priorytetowe: walkę z terroryzmem oraz rozprzestrzenianiem broni masowego rażenia, co oznaczało, że poszerzony został zakres zainteresowań NATO na obszar 8 wykraczający poza euroatlantycki region. Funkcjonowanie Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego, jako dowództwa FLR w ramach sojuszu Północnoatlantyckiego, oznacza realizację kreowanej przez niego polityki bezpieczeństwa. Biorąc pod uwagę lokalizację Kwatery Głównej Korpusu, rodzaj i sposób realizacji przez nią dotychczasowych zadań, polityczne interesy państw założycielskich oraz aktualne środowisko bezpieczeństwa tego regionu, założenia polityki Dowództwa Korpusu koncentrowane będą na krajach skandynawskich, bałtyckich, krajach Europy Centralnej oraz Południowo–Wschodniej. Wypełniając wymagania polityczno-militarne, Korpus będzie realizował zadania zgodnie z art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego, jak i spoza art. 5, w ramach operacji reagowania 9 kryzysowego (CRO). Uzyskane efekty w ramach misji, ćwiczeń, oraz partnerskiej współpracy z państwami członkowskimi pokazały, że siła Korpusu polega na polityczno-wojskowej integracji nowych państw regionu z NATO. Kolejny kierunek działania Korpusu to nawiązywanie dobrych stosunków z instytucjami rządowymi, organizacjami pozarządowymi oraz agencjami międzynarodowymi w celu zapewnienia doświadczeń i umiejętności holistycznego podejścia (Comprehensive Approach) niezbędnego w dzisiejszych czasach w operacjach takich jak w Afganistanie. Dowództwo Korpusu Północno-Wschodniego, wypełniając swoją rolę, stanowi dla państw członkowskich kluczową platformę współpracy wielostronnej w zakresie gwarantowanego bezpieczeństwa. Podsumowanie Podsumowując, dyslokacja Korpusu w tej części Europy (Polska – Szczecin) oraz jego autorytet, stały się nie tylko synonimem bezpieczeństwa dla państw przynależących do niego, ale twardym jego gwarantem. Zdawać sobie należy sprawę, że w tej części Europy nadal istnieje cały szereg wyzwań i zagrożeń, którym zdolny jest się oprzeć tylko system bezpieczeństwa zbiorowego, oparty na partnerskiej współpracy we wszystkich dziedzinach funkcjonowania państwa. Streszczenie Autor poświęcił swój artykuł znaczeniu Wielonarodowego Korpusu PółnocnoWschodniego. W tekście Sorokosz najpierw opisuje burzliwą sytuację Europy w latach 1981-1991. To w tym czasie między innymi w Polsce obalono trwający kilkadziesiąt lat komunizm. Autor artykułu podkreśla, jak ważne po transformacji ustrojowej było dla naszego kraju zapewnienie bezpieczeństwa. W tym celu podejmowaliśmy szereg działań już od początku lat 90-tych, Sorokosz przypomina o tym, że właściwie od samego początku staraliśmy się być blisko NATO. Staranie o przyjęcie do Paktu Północnoatlantyckiego udało się zakończyć w 1999 roku. 8 9 J. Kaczmarek, W. Łepkowski, Współczesne problemy światowego bezpieczeństwa, AON. Warszawa 2004, s. 160 Dowództwo Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego, Vision 2015. Szczecin 2011 30 Autor podkreśla znaczenie NATO dla naszego bezpieczeństwa, ale zauważa też, że dzięki Sojuszowi udało się podpisać Konwencję Korpusu, która zapoczątkowała Wielonarodowy Korpus Północno-Wschodni. W dalszej części tekstu Sorokosz zajmuje się przede wszystkim charakterystyką Korpusu. Przytacza miedzy innymi zadania i misje, jakie postawiono przed tą jednostką. Opisuje też strukturę Korpusu i jego komponent bojowy. Odrębny fragment autor poświęca też na bieżącą działalność Korpusu – zauważa m.in., że obecnie Korpus przygotowuje się do misji w Afganistanie w 2014 roku. Sorkosz opisuje też politykę Korpusu. Autor na końcu podkreśla ogromną rolę, którą pełni w naszym regionie Korpus. Summary The author devoted his article to the importance of Multinational Corps Northeast. In the text, Sorokosz first describes a turbulent situation in Europe in the years 1981-1991. It was in that time that, among others in Poland, the communism, which lasted for a few dozen years, was abolished. The author of the article emphasizes how important the provision of safety for our country after the political system transformation was. To achieve that goal, a number of activities were carried out from the beginning of the 90’s; Sorokosz reminds that actually from the very beginning we have been trying to be close to NATO. The efforts to be accepted to the North Atlantic Treaty Organization were successfully completed in 1999. The author emphasizes the importance of NATO for our safety but also notices that thanks to this Alliance, it was possible to sign the Corps Convention which started the Multinational Corps Northeast. In the following part of the text, Sorkosz mainly describes the Corps’ characteristics. He lists, among others, tasks and missions that were set before this unit. He also describes the structure of the Corps and its combat component. The author also devotes a separate fragment to current activities of the Corps – he notices, among others, that at present the Corps is preparing for a mission in Afghanistan in 2014. Sorokosz also describes the politics of the Corps. In the end, the author emphasizes a huge role that the Corps plays in our region. 31 Rafał KLIMEK Opolskie Centrum Rozwoju Gospodarki DŁUGOTRWAŁE GOJENIE RAN – PROCES POKOJOWY W IRLANDII PÓŁNOCNEJ W LATACH 1993-2012 Deklaracja z Downing Street i rokowania pokojowe w latach 90-tych Konflikt w Irlandii Północnej należy do najbardziej znanych konfliktów na tle religijno-politycznym na świecie. Powstało na ten temat wiele artykułów prasowych oraz publikacji naukowych. Wydarzenie w Ulsterze wielokrotnie przenoszono także na ekrany filmowe. Walka katolików z protestantami w Ulsterze stała się na przestrzeni lat udziałem kilku pokoleń obydwu społeczności. Niniejszy tekst poświęcony został ostatnim dwudziestu latom tego dramatycznego konfliktu, który nadal trwa i który wciąż budzi wiele emocji zarówno wśród jego uczestników jaki i wśród postronnych obserwatorów. Wstępem do procesu pokojowego w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku było wydanie w grudniu 1993 roku przez rządy Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej Deklaracji z Downing Street. Jest ona uważana za początek trwającego do dziś procesu pokojowego w Irlandii Północnej. Brytyjski premier, John Major, zaoferował Sinn Fein i IRA udział w rozmowach na temat przyszłości Ulsteru. Warunkiem, rozpoczęcia rokowań miało być zapewnienie, ze strony Irlandzkiej Armii Republikańskiej, że wyrzeknie się ona na trwałe stosowania przemocy. Brytyjski rząd stwierdził m.in., że zgadza się, iż jest wyłącznie sprawą ludu wyspy Irlandii, wykorzystanie na drodze porozumienia między dwiema odpowiednimi stronami swego prawa do samostanowienia, na bazie wolnej i jednoczesnej zgody Północy i Południa, aby powołać do życia Zjednoczoną Irlandię, jeśli takie jest 1 ich życzenie. Deklaracja była punktem wyjścia dla przyspieszenia działań prowadzących do ustalenia trwałego pokoju w Ulsterze. Zawierała zapisy o wzajemnym poszanowaniu stron konfliktu o tym, że zmiany demokratyczne związane z samostanowieniem powinny być przeprowadzane za zgodą większości. Wszelkie prawa związane z administracją, wymiarem sprawiedliwości powinny uwzględniać kwestie swobód religijnych zarówno katolików, jak i protestantów. Wymieniono tu następujące prawa: prawo do swobodnego myślenia politycznego; prawo wolności i wyrażania religii; prawo do realizacji w sposób demokratyczny narodowych i politycznych aspiracji; prawo do wprowadzania zmian konstytucyjnych na drodze pokojowej; prawo do wyboru miejsca zamieszkania; prawo równych szans we wszystkich aktywnościach na płaszczyźnie społecznej i gospodarczej, niezależnie od statusu społecznego, wyznania, 2 płci, czy koloru skóry. 1 2 Zob. Joint Declaration by an Taoiseach, Mr Albert Reynolds TD, and the British Prime Minister, the Rt.Hon. John Major MP, Dublin, 15 December 1993 The Joint Declaration of 15 December 1993 (Downing St. Declaration) 32 Z początkiem września wszedł w życie rozejm. Republikańskie siły terrorystyczne podjęły działania prowokacyjne, jednak IRA nie odpowiedziała na nie. W związku z powyższym, zawieszenie broni zostało utrzymane. Gery Adams, przywódca Sinn Fein, zażądał wycofania z katolickich miast Ulsteru policji i wojska brytyjskiego, co miało być preludium do demilitaryzacji i dowodem dobrej woli rządu w Londynie, domagał się także zakończenie permanentnych rewizji, 3 przesłuchań i aresztowań katolików. Rząd brytyjski prowadził działania służące przekonaniu republikańskich sił terrorystycznych z Ulsteru, aby wyrzekły się przemocy na czas planowanych rokowań. We wrześniu, Premier Irlandii, Albert Reynolds, spotkał się z Gerrym Adamsem. Były to pierwsze znane rozmowy szefa rządu Irlandii z reprezentantem IRA od 1926 roku. Rozmawiano m.in. o zorganizowaniu forum z udziałem 4 wszystkich partii irlandzkich. Tak szybkie reakcje Irlandii na rozejm spowodowały znaczne ochłodzenie stosunków z Londynem, który wciąż żądał deklaracji, że 5 IRA przerwała akcje zbrojne na zawsze. Armia Republikańska nie mogła sobie jednak wciąż pozwolić na tak radykalne posunięcie, ponieważ pozbawiłoby to ją możliwości reagowania w przyszłości na ewentualne prowokacje ze strony 6 protestanckich terrorystów. 16 września, premier Major, zapowiedział niespodziewanie zorganizowanie referendum w sprawie przyszłości Ulsteru. Uczynił także gest wobec republikanów, znosząc zakaz transmitowania w brytyjskim radiu i telewizji głosów członków Sinn 7 Fein, a także ogłaszając ograniczenie środków bezpieczeństwa w Irlandii Północnej i otwarcie niektórych przejść granicznych między Ulsterem a Republiką 8 Irlandii. Sinn Fein przyjęła tę propozycję z entuzjazmem. Premier John Major jednak nadal nalegał, aby IRA na zawsze zaprzestała swych akcji zbrojnych. W tamtym czasie pozycja polityczna premiera Wielkiej Brytanii była dość słaba i wobec silnej opozycji w parlamencie nie mógł on ryzykować załamaniem się procesu pokojowego, poprzez zbyt duże ustępstwa w stosunku do katolików oraz republikanów. 13 października 1994 roku najaktywniejsze ugrupowania protestanckich terrorystów ogłosiły rozejm. W swym oświadczeniu ogłosili oni, że bitwami 9 przyszłości będą spory polityczne w imię demokracji. Rozpoczęły się rozmowy pokojowe, których ważną postacią był amerykański prezydent Bill Clinton. W roli mediatora wystąpił on wyraźnie zmotywowany, także ze względu na fakt zbliżających się wyborów prezydenckich w USA, gdzie ewentualny sukces skutkujący wypracowaniem porozumienia w Ulsterze mógł przełożyć się na głosy amerykanów pochodzenia irlandzkiego. Clinton zaprosił do rokowań Sinn Fein. Brytyjczycy uznali, iż nastąpił trwały rozejm, a tym samym, że terroryści katoliccy zaprzestali ostatecznie działalności wywrotowej. Premier John Major, zapowiedział też zniesienie wprowadzonego w 1993 r. zakazu wjazdu do Szkocji, 3 B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Toruń 2002, s. 210 Ibidem, s. 211 Ibidem 6 Ibidem 7 Zakaz ten obowiązywał od 1998 r. 8 Ibidem 9 M. Rybarczyk, B. Węglarczyk, Pokój w Ulsterze, (w:) „Gazeta Wyborcza” z 14 października 1994 r. 4 5 33 10 Walii i Anglii dla Adamsa i jego zastępcy, Martina Mc Guinessa. Bytyjski premier rozważał działania służące pobudzeniu inwestycji biznesowych w Ulsterze, jednocześnie deklarował chęć zastąpienia wojska na ulicach siłami policyjnymi. Tematem przewodnim procesu pokojowego była kwestia rozbrojenia Irlandzkiej Armii Republikańskiej. Brytyjskiemu rządowi bardzo zależało na deklaracji terrorystów o rozpoczęciu rozbrojenia. IRA jednak niechętnie podchodziła do pomysłu pozbycia się pokaźnych, gromadzonych latami arsenałów. Rozmowy pokojowe rozpoczęły się zgodnie z planem, 9 grudnia 1994 roku na zamku Stormont, koło Belfastu. Katolicy domagali się amnestii lub w ostateczności skrócenia wyroków dla więźniów IRA oraz wycofania wojsk brytyjskich Ulsteru, najpierw z miast, a w dalszej perspektywie z całego terytorium Irlandii Północnej. Strona rządowa natomiast domagała się od IRA szybkiego rozbrojenia, co 11 stało się wkrótce podstawowym punktem spornym. Pierwszy etap rokowań nie przyniósł żadnych rozstrzygnięć. Irlandzka Armia Republikańska nie zgodziła się na podstawowy warunek otwierający przystąpienie do rokowań pokojowych, jakim było otworzenie swych arsenałów i oddanie broni. Sytuacja ta była niekorzystna w szczególności dla ówczesnego premiera Wielkiej Brytanii, który potrzebował wsparcia protestantów z Ulsteru do utrzymania stabilnego rządu. W listopadzie 1995 roku, z pomocą Billa Clintona, stworzono komisję do spraw rozbrojenia. Mimo początkowej euforii, tuż po wyjeździe Clintona, sytuacja wróciła właściwie do punktu wyjścia. Było całkowicie jasne, że bez rozwiązania problemu rozbrojenia, działania międzynarodowej komisji pozbawione będą jakiegokolwiek sensu. Terroryści protestantcy również odmawiali rozbrojenia swych bojówek, czekając na pierwszy krok ze strony katolików. Wobec sytuacji patowej zaproponowano wariant stopniowego rozbrojenia każdej ze stron w miarę postępu w negocjacjach. Kierowany partykularnymi korzyściami politycznymi, John Major, na początku 1996 roku, w obawie o stabilność swojego rządu, chcąc przypodobać się protestantom ogłosił, że zostaną przeprowadzone wybory do tymczasowego parlamentu Ulsteru. Katolicy z przyczyn obiektywnych nie mieli szans na uzyskanie satysfakcjonującego ich wyniku wyborczego (protestanci nadal stanowią większość w Irlandii Północnej), toteż Sinn Fein, jak również IRA, odrzuciły zdecydowanie propozycję brytyjskiego rządu. Takie instrumentalne i krótkowzroczne podejście do polityki przez Johna Majora doprowadziło do klęski mozolnie budowanego procesu pokojowego; brytyjski premier zyskał w prawdzie przychylność protestantów, ale 9 lutego 1996 r. cierpliwość IRA wyczerpała się. Terroryści zerwali bowiem trwające kilkanaście miesięcy zawieszenie broni i zdetonowali bombę, która naruszyła fundament najwyższego wówczas w Europie biurowca Canary Whart. W zamachu (pomimo wcześniejszego ostrzeżenia o jego przeprowadzeniu ze strony IRA) zginęły 2 osoby a ponad 100 zostało rannych. Zamach wywołał oburzenie i postrach w Londynie. W badaniach opinii przeprowadzonych dzień po zamachu, 63% respondentów uważało, że rząd powinien w dalszym ciągu pertraktować z terrorystami, natomiast 10 11 B. Bolechów, Terroryzm…, op. cit., s. 211 Ibidem, s. 213 34 12 89% badanych potępiało bezapelacyjnie IRA za przerwanie procesu pokojowego. Pod koniec kwietnia tego samego roku Irlandzka Armia Republikańska podłożyła bombę pod mostem Hammersmith w Londynie, jednak wada zapalnika spowodowała, że nie poczyniła ona wielkich szkód. Latem 1996 roku, katolicka dzielnica Portadown, stała się areną walk pomiędzy uczestnikami dorocznego pochodu oranżystów, a katolikami przez dzielnicę, których wiodła trasa marszu protestantów, w wyniku zamieszek zginęła jedna osoba, a kilku policjantów odniosło obrażenia. W 1997 roku odbyły się wybory parlamentarne, które zwyciężyli laburzyści, postrzegani jako bardziej ustępliwi i zdolni do kompromisu. Premierem Wielkiej Brytanii został Tony Blair, polityk młody i otwarty, który w przeciwieństwie do swych poprzedników z Partii Konserwatywnej nie zawdzięczał zwycięstwa w wyborach głosom unionistów. Sinn Fein odniosło w Ulsterze sukces, zdobywając 16% głosów, a Gerry Adams i Martin McGuines zostali wbrew apelom premiera Irlandii posłami, choć oczywiście nie złożyli przysięgi na wierność królowej. 21 lipca 1997 roku IRA ogłosiła nowy rozejm. W październiku rozpoczęto negocjacje w sprawie przyszłego samorządu Irlandii Północnej, stosunków Ulsteru z Irlandią i Londynu z Dublinem. W tym samym miesiącu IRA została za sprawą zabiegów politycznych wykreślona z listy organizacji terrorystycznych. publikowanej corocznie przez amerykański Departament Stanu, natomiast brytyjski premier uścisnął dłoń lidera Sinn Fein po raz pierwszy od spotkania Loyda Georgea z Michaelem Collinsem w 1921 roku, kiedy powstała Irlandia Północna. Porozumienie Wielkopiątkowe Bardzo istotnym etapem procesu pokojowego w Ulsterze stało się podpisanie w Wielki Piątek 10.04.1998 roku porozumienia zawierającego szereg uregulowań dotyczących statusu i instytucjonalnego kształtu prowincji. Do najważniejszych postanowień i deklaracji należały następujące: ● Irlandia Północna pozostanie częścią Zjednoczonego Królestwa, jednak jej mieszkańcy mają prawo do samostanowienia i jeśli w przyszłości skorzystają z niego, wyrażając wolę zjednoczenia z Republiką Irlandii, oba rządy będą respektować tę decyzję i uczynią kroki niezbędne do jej zrealizowania; ● Wszyscy mieszkańcy Irlandii Północnej mają przyrodzone prawo do samookreślenia się jako Irlandczycy lub Brytyjczycy; oba rządy będą respektować chęć zatrzymania brytyjskiego lub irlandzkiego obywatelstwa i nie będą go zmieniać w razie zmiany statusu prowincji; ● Republika Irlandii zobowiązuje się do zmiany konstytucyjnego zapisu 13 o swoim zwierzchnictwie nad całą wyspą; ● Wielka Brytania zniesie ustawę o rządzie Irlandii z 1920 roku; ● Powstanie Zgromadzenia Irlandii Północnej jako najwyższy organ władzy prowincji; złożone ze 108 członków wyłanianych w proporcjonalnych wyborach: decyzje w najistotniejszych sprawach muszą zostać zatwierdzone przez obie społeczności z osobna; 12 13 B. Hoffman, Oblicza Terroryzmu. Warszawa 1999, s. 141 T. Moody, F.X. Marti, Historia Irlandii. Poznań 1998, s. 369 35 ● Zgromadzenie powoła dwunastoosobową Radę Ministrów, dzieląc teki według metody d’Hondta, zgodnie z ilością miejsc w zgromadzeniu; na czele staną premier i jego zastępcy pochodzący z obu społeczności; ● Powołana zostanie Rada Północ-Południe złożona z przedstawicieli rządu Irlandii Północnej i Republiki Irlandii, będzie się ona zajmować sprawami wymagającymi współpracy obu części wyspy: kulturą, sportem, edukacją, rolnictwem, transportem, rybołówstwem, turystyką; ● Powołana zostanie Rada Wysp, złożona z przedstawicieli parlamentów lokalnych Irlandii Północnej, Szkocji, Walii, oraz parlamentu brytyjskiego i irlandzkiego, może ona ustalać wspólną politykę; ● Odbywać się będą spotkania na szczycie w ramach Brytyjsko-Irlandzkiej Konferencji Międzynarodowej; ● Uczestnicy zobowiązują się do użycia wszelkich możliwych środków, by w ciągu 2 lat doprowadzić do rozbrojenia wszystkich paramilitarnych organizacji; ● Skazani za terroryzm członkowie paramilitarnych organizacji, które przyjęły i organizują zawieszenie broni, otrzymają zmniejszenie kary o 2/3, większość z nich w ciągu 2 lat wyjdzie na wolność; ● Nastąpi reforma policji oraz systemu sądowego; ● W celu przeprowadzenia najtrudniejszych postanowień, takich jak reforma policji i wymiaru sprawiedliwości, amnestia więźniów skazanych za terroryzm, zostaną powołane specjalne, niezależne międzynarodowe 14 komisje. Porozumienie miało wejść w życie po zatwierdzeniu przez przeprowadzone w Irlandii Północnej referendum, które odbyło się 22 maja 1998 roku. Ostatecznie, przedstawiciele katolickiej mniejszości oraz protestanckiej większości spotkali się przy stole negocjacyjnym. Główny polityk lojalistów, David Trimble, mimo manifestowanej niechęci, faktycznie zaakceptował Sinn Fein i przyjął porozumienie w zamian za zapewnienie, że status Ulsteru nie zmieni się bez zgody unionistów. Odpowiedzią protestantów na zapowiedź utworzenia ogólnoirlandzkiej Rady Północ-Południe, stała się Rada Wysp, mająca podkreślić związki prowincji z resztą Wielkiej Brytanii. Mimo to, porozumienie wywołało coraz większy 15 rozdźwięk wśród unionistów. Ochotnicze Siły Lojalistyczne z jednej strony, a także radykalne odłamy IRA (RIRA, Continous IRA) z drugiej, nadal toczyły walkę zbrojną, niezadowolone z propozycji wynikających z rozmów pokojowych. Proszę, zagłosujcie za pokojem. Świat na was patrzy. Ja sam jako protestant irlandzkiego pochodzenia mówię wam: pomyślcie o przyszłości waszych dzieci. Nie możecie zmienić przeszłości, ale wszystko jest do zrobienia, jeżeli chodzi 16 o przyszłość, apelował do obu części Irlandii Bill Clinton. Rzecznikom układu zależało na co najmniej 70% poparciu, by postanowienia podjęte w Wielki Piątek uzyskały pełną legitymację i by potem przewaga twardogłowych w lokalnym 17 parlamencie nie blokowała procesu decyzyjnego. W referendum mającym miejsce 22 maja 1998 roku, 71% ludności Ulsteru i 95% Republiki Irlandii 14 Ibidem W. Malendowski, (red.) Spory i konflikty międzynarodowe, aspekty prawne i polityczne. Wrocław 1999, s. 252 16 „Gazeta Wyborcza” z 21.05.1998 r. 17 W. Malendowski, (red.) Spory i konflikty… op. cit., s. 252 15 36 wypowiedziało się za pokojem. W dalszym ciągu nie rozwiązano kwestii rozbrojenia IRA. Taki stan rzeczy odpowiadał terrorystom, którzy nadal dysponowali pokaźnym arsenałem w odwodzie. W lipcu 1998 roku doszło do podpalenia dziesięciu katolickich kościołów w czterech hrabstwach Ulsteru, nasilały się podpalenia katolickich i protestanckich budynków, dopiero tragiczne wydarzenie, jakim była spowodowana zamachem bombowym śmierć trzech chłopców, zakończyło zamieszki. Uspokojenie sytuacji na ulicach umożliwiło działania służące wyłonieniu nowego rządu w Ulsterze, impas wynikał z faktu, że unioniści nie zgadzali się na włączenie do egzekutywy przedstawicieli Sinn Fein, zanim ci nie nakłonią 18 IRA do rozbrojenia. Z kolei Sinn Fein nie zgadzała się na traktowanie oddania swych arsenałów, jako pierwszego z warunków rozbrojenia uzasadniając, że nie występuje on w tej formie porozumienia. Kontrargumentem unionistów był list premiera Tony Blaira do Davida Trimble’a, stwierdzający potrzebę 19 natychmiastowego rozpoczęcia rozbrojenia. Po kilku nieudanych próbach stworzenia rządu przez polityków z Ulsteru, inicjatywę przejęli premierzy Wielkiej Brytanii i Irlandii, 1 kwietnia podpisali oni wspólną deklarację zawierającą kolejne etapy rozwiązania konfliktu. W połowie kwietnia zawieszono negocjacje. Chodziło o umożliwienie Sekretarzowi Stanu ds. Irlandii Północnej sformułowania składu przyszłego rządu zgodnie z systemem wyborczym d’Hondta. Następnie partie miały wyłonić kandydatów na poszczególne stanowiska. Nowy rząd Ulsteru nie powinien jednak rozpocząć pracy przed zakończeniem kolejnego etapu procesu pokojowego, chodziło bowiem o przeprowadzenie w ciągu miesiąca wspólnego aktu pojednania. Po tym 20 symbolicznym akcie, władzę przejmie egzekutywa północnoirlandzka. Rzeczą istotną dla rozwiązania zasadniczego problemu było jasne stanowisko obu premierów w kwestii udziału Sinn Fein w rządzie. Partia wejść miała do niego tylko w przypadku nakłonienia IRA do częściowego rozbrojenia. Celem deklaracji było wypracowanie kompromisu i pogodzenie stron konfliktu. Ważny element stanowił nacisk na nie określanie rozbrojenia jako „wstępnego warunku” powołania rządu oraz na jego dobrowolność, by oddanie broni nie mogło 21 być interpretowane przez kogokolwiek jako kapitulacja. Okazało się to mimo wszystko niezadowalające. Sinn Fen, Postępowa Partia Unionistyczna i Koalicja 22 Kobiet odrzuciły deklarację. Zatwierdzona w dniu 22.05.1998 r. umowa nie dała pełnej satysfakcji żadnej ze stron. Porozumienie Wielkopiątkowe było rozwiązaniem kompromisowym. Sukces tego kompromisu polegał na tym, że zarówno jedna jak i druga strona konfliktu uzyskały pewną korzyść. Protestanci taką, że Ulster nadal pozostaje pod kontrolą Londynu, katolicy, że będą traktowani jako pełnoprawny partner w rozmowach o przyszłości prowincji, co nie było oczywiste biorąc pod uwagę spory bagaż negatywnych doświadczeń na przestrzeni wielu lat konfliktu. Zbyt idealistycznym i naiwnym byłoby oczekiwać od trwających zaledwie kilkanaście miesięcy negocjacji pokojowych rozwiązania konfliktu, którego źródła sięgają dziesiątki lat 18 Ibidem Ibidem 20 D. Rosiak, Sklejanie Irlandii, (w:) „Tygodnik Powszechny” z 18.04.1999 r. 21 W. Malendowski, (red.) Spory i konflikty… op. cit., s. 252 22 Ibidem 19 37 23 wstecz. Zawarte w Porozumieniu Wielkopiątkowym uzgodnienia pozostają więc najlepszymi z możliwych do osiągnięcia w Irlandii Północnej końca XX wieku 24 kreując nową rzeczywistość Irlandii. Porozumienie Wielkopiątkowe było przykładem kompromisu dwóch rządów niepodległych krajów. Wielka Brytania zdecydowała się na zniesienie ustawy z 1920 roku o rządzie Irlandii, natomiast Irlandia na zmianę konstytucji, z której wyłączono zapis o zwierzchnictwie tego państwa nad całą wyspą. Z jednej strony gwarantuje ono, że związek Ulsteru z Wielką Brytanią nie zostanie zerwany bez zgody większości, z drugiej uznaje odrębność narodową mieszkańców Ulsteru 25 czujących się Irlandczykami. Porozumienie Wielkopiątkowe było bardzo istotnym elementem działań pokojowych, które zaprojektowano nie jako doraźne rozwiązanie, ale jako umocowany prawnie trzon przyszłych działań służących stopniowemu wygasaniu konfliktu w Ulsterze. Irlandia Północna zyskała większą możliwość samostanowienia, niż miało to miejsce do tej pory, jednak po obydwu stronach konfliktu nadal nastroje nie wskazywały na szybkie osiągnięcie kompromisów w kwestiach zasadniczych. Dlatego też siły radykalne nadal prowadziły działalność wywrotową. Szerokim echem odbił się zamach w Omagh, w którym zginęło 31 osób, a ponad 200 odniosło rany (wśród poszkodowanych znaleźli się zarówno katolicy, jak i protestanci). Pod koniec 1999 roku zakończył się trwający niemal 30 lat okres rządów brytyjskich w Irlandii Północnej. Parlament brytyjski przegłosował rezolucję, której skutkiem stało się przekazanie władzy w Ulsterze katolikom i protestantom. Mieli oni teraz stworzyć dziesięcioosobowy rząd, w skład którego wejść musieli ministrowie reprezentujący obydwie strony konfliktu. Unionista, David Trimble, został pierwszym ministrem rządu (First Minister), jego zastępcą ze trony katolików natomiast Seamus Mallon. (Deputy First Minister).W tym samym czasie Republika Irlandii zrzekła się roszczeń do Irlandii Północnej. Pozytywnym sygnałem było także wyznaczenie przez IRA swego reprezentanta w komisji rozbrojeniowej. Premierem Ulsteru został David Timble. Od rozbrojenia do deklaracji z St. Andrews. Kolejny poważny kryzys w procesie pokojowym nastąpił w lutym 2000 roku, gdy rząd brytyjski zawiesił działalność lokalnego rządu Ulsteru po 72 dniach 26 jego istnienia. IRA zareagowała oświadczeniem o zaprzestaniu współpracy z międzynarodowa komisją rozbrojeniową. Gdy jednak w maju 2000 r. premierzy, Tony Blair i Bertie Ahern, przedstawili nowy plan rozbrojeniowy, zakładający pozbycie się broni przez IRA do czerwca 2001 roku, ugrupowanie zdecydowało się po raz pierwszy w historii wpuścić do swych tajnych arsenałów międzynarodowych 27 obserwatorów, co otworzyło drogę do nowej fazy procesu pokojowego. Nie zadeklarowano co prawda, iż broń zostanie zniszczona, lecz ma ona zostać trwale wycofana z użycia, pozostając na zawsze w kryjówkach IRA, dostępnych dla 23 M. Tarasińska, Konflikt w Irlandii Północnej http://tolerancja.pl/?irlandzkie-pojednanie,244, tolerancja.pl Ibidem 25 W. Malendowski, (red.) Spory i konflikty… op. cit., s. 252, 256 26 B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Toruń 2002, s. 219 27 Ibidem 24 38 28 inspektorów komisji. Przedstawiciele trzech głównych partii politycznych Irlandii Płn. – unioniści (protestanci), republikanie Sinn Fein (politycznego skrzydła IRA) i nacjonaliści z umiarkowanej Socjaldemokratycznej Partii Pracy – nie zdołali się porozumieć w sprawie wspólnych propozycji premierów Wielkiej Brytanii i Irlandii, 29 Tony Blaira i Bertie Ahern'a, dotyczących najbardziej spornych kwestii. Żadna z partii nie poparła propozycji zwanych „pakietem ostatniej szansy”, a unioniści 30 uznali inicjatywę IRA w sprawie rozbrojenia za spóźnioną i niewystarczającą. IRA zadeklarowała gotowość rozbrojenia, ale bez podania kalendarza oraz procedury, pakiet dotyczył też demilitaryzacji prowincji, reformy policji, amnestii, zadośćuczynienia katolikom za krzywdy z przeszłości, roli autonomicznych 31 instytucji. W obliczu problemów z uzyskaniem deklaracji ze strony IRA, iż złoży ona swoje arsenały, w lipcu 2001 roku David Trimble zrezygnował z pełnionej funkcji, a w październiku 2001 roku pozostali trzej ministrowie z UUP opuścili rząd. W obliczu zagrożenia przedterminowymi wyborami i narastającą presją społecznopolityczną, Sinn Fain zmusiła Irlandzką Armię Republikańską do rozpoczęcia demilitaryzacji swych oddziałów. Równolegle do procesu pokojowego, część IRA prowadziła działania przygotowawcze do kolejnych akcji terrorystycznych. W sierpniu 2001 roku ważni członkowie tej organizacji zostali aresztowani w Kolumbii i oskarżeni o testowanie bomb o dużej sile rażenia, które miały być zastosowane w planowanych w Ulsterze zamachach. Pod koniec 2001 roku, Zgromadzenie Północnoirlandzkie wznowiło obrady, pierwszym ministrem (premierem) ponownie został wybrany David Timble. W 2002 roku wyszły na jaw działania wywiadowcze IRA, których celem było prowadzenie walki zbrojnej przeciwko okupacji brytyjskiej przy wykorzystaniu zdobytych informacji wywiadu brytyjskiego. Brytyjczycy kolejny raz zdecydowali o tymczasowym zawieszeniu rządu ulsterskiego. W 2003 roku odbyły się kolejne wybory. W roku 2004 doszło do spektakularnego napadu na bank w Belfaście, podczas którego skradziono 22 mln funtów, sprawców nie wykryto do dziś, jednak poszlaki wskazują na udział w akcji IRA, która być może przeznaczyła pieniądze z rabunku nie tylko na emerytury dla swych bojowników ale przede wszystkim na zakup nowej broni, co może nie dziwić w obliczu faktu, iż protestanckie siły paramilitarne nadal nie zostały poddane rozbrojeniu, w związku z czym poczucie zagrożenia wśród katolików nadal istnieje i jest odczuwalne. Wprawdzie graniczono marsze oranżystów, jednak nadal każdego roku w demonstracyjny sposób protestanci maszerują triumfalnie przez dzielnice katolickie, co z pewnością nie służy wygaszaniu resentymentów po obu stronach barykady. Każde ustępstwo na rzecz procesu pokojowego, zarówno po stronie republikanów jak i w obozie lojalistów, było krytykowane a często spotykało się z ostrą reakcją najbardziej radykalnych działaczy politycznych oraz terrorystów po obydwu stronach barykady. Wydaje się jednak, że trzon IRA, jak i decydencki w szeregach bojówek protestanckich zaczynali z czasem rozumieć, że działania 28 Ibidem Rząd Ulsteru zawieszony, Radio RMF FM,10.08.2001, http://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-rzadulsteru-zawieszony,nId,131432 30 Ibidem 31 Ibidem 29 39 siłowe nie pozwolą na ostateczne zwycięstwo w konflikcie. Potrzebne było stopniowe dojrzewanie świadomości, że jest czas na rozmowy, choć zmiana mentalności nie oznaczała automatycznie redukcji wzajemnego braku zaufania. Wydaje się, że kwestia rozbrojenia IRA służyła protestantom w dużym stopniu za dogodny pretekst powstrzymywania zmian w Ulsterze. Obawiali się oni bowiem, że wyższy przyrost demograficzny wśród katolików pozbawi ich większości w prowincji, co w perspektywie referendum dotyczącego zjednoczenia Irlandii postawiłoby ich na straconej pozycji. Katolicy z kolei uważają Ulster za twór pozbawiony racji bytu, a obecność brytyjskiego wojska i administracji za okupację. Ten liczący sobie setki lat permanentny konflikt jest bardzo silnie zakorzeniony w świadomości wszystkich pokoleń, zarówno wśród katolików jak i protestantów. Dotyczy tak samo robotników, rolników jak i szeroko rozumianej elity inteligenckiej. Pomimo powszechnej opinii, jakoby konflikt w Irlandii Północnej był konfliktem stricte religijnym, należy z całą stanowczością powiedzieć, że w ostatnich kilkunastu latach nie jest on w żaden sposób podgrzewany, czy zaogniany przez Kościół katolicki i Kościoły protestanckie. Wręcz przeciwnie, od wielu lat obydwa Kościoły aktywnie działają na rzecz pojednania i przebaczenia. Zarówno Kościół katolicki, jak i Kościół protestancki włączają się czynnie w próby rozwiązania konfliktu, organizując grupy, akcje i ośrodki działające na rzecz pojednania. Każda ze stron jest w stanie odwołać się do własnej tradycji religijnej, dysponującej treścią i bogatą symboliką pojednania, przebaczenia, 32 pokoju i uzdrowienia. Przebieg procesu pokojowego w Ulsterze w latach 90-tych wskazuje na fakt, iż w systemie prawa międzynarodowego istnieją odpowiednie mechanizmy, które pozwalają wpływać społeczności międzynarodowej na umiędzynarodowione konflikty o charakterze wewnętrznym. Jednak, aby działania mediacyjne i negocjacje prawnomiędzynarodowe miały odnosić zamierzony efekt, niezbędne jest wsparcie ich nie tylko ze strony organizacji międzynarodowych, ale także ze strony silnych pod względem ekonomicznym i militarnym państw mających na czele charyzmatycznych przywódców, stanowiących autorytet. Takim państwem w przypadku konfliktu ulsterskiego były Stany Zjednoczone pod przewodnictwem Billa Clintona, który w sposób wzorowy połączył własną kampanię wyborczą z mediacją w bilateralnym sporze na starym kontynencie, uzyskując w ten sposób przy okazji cenne głosy wyborcze wielomilionowej mniejszości irlandzkiej w USA. Ważnym czynnikiem ułatwiającym porozumienie było osobiste zaangażowanie socjaldemokratycznego premiera Tony Blaira w proces negocjacyjny pomiędzy stronami konfliktu. W nowe tysiąclecie Irlandia Północna weszła z nadzieją na rozwój zarówno społeczny, jak i gospodarczy, po wielu latach stagnacji inwestycyjnej zaczęły pojawiać się w Ulsterze nowe przedsiębiorstwa i rozkwita rynek usług. Dzięki nowym inwestorom zagranicznym z USA, ale także z Wielkiej Brytanii powstało wiele nowych miejsc pracy. Z uwagi na fakt atrakcyjnych ulg podatkowych dla inwestorów, region Ulsteru rozwijał się relatywnie dobrze pod względem gospodarczym w ostatnich latach. Jednak wciąż średnia pensja 32 A. Sarnacki, Skłóceni sąsiedzi, Czytelnia Opoka, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/P/PS/msarnacki.html 40 mieszkańca Irlandii Północnej jest niższa niż wynagrodzenia Anglika, czy Irlandczyka z południa wyspy. Kolejnym istotnym etapem procesu pokojowego w Irlandii Północnej było podpisanie porozumienia z St. Andrews. W październiku 2006 roku, w tej szkockiej miejscowości, odbyły się trzydniowe rozmowy, w których uczestniczyli przedstawiciele rządu brytyjskiego oraz rządu Irlandii Północnej, a także reprezentacja najważniejszych partii politycznych Ulsteru, na czele z Demokratyczną Partią Unionistów oraz Sinn Féin. Głównym celem negocjacji było doprowadzenie do ponownego przekazania politykom z Ulsteru władzy nad Irlandią Północną przez Brytyjczyków. Jednym z załączników do porozumienia był precyzyjnie sformułowany harmonogram działań, który wymagał kompromisu ze strony zarówno protestantów jak i katolików. Harmonogram przewidywał następujące terminy i warunki przekazania władzy: ● Do 10 listopada 2006 roku strony muszą zaakceptować dokument i spotkać się celem zaproponowania nowego premiera i wicepremiera Ulsteru; ● Wybory bądź referendum powinno odbyć się tym samym w połowie marca 2007 roku, w przeciwnym razie rządy Wielkiej Brytanii oraz Irlandii podejmą stosowne decyzje ponad głowami polityków z Ulsteru. Porozumienie zawierało także zapis o tzw. Trudnych problemach, które rozwiązać powinni przedstawiciele wiodących partii politycznych w Irlandii Północnej w celu realizacji harmonogramu. Chodziło o następujące kwestie: ● Policja, (sprawa najbardziej kontrowersyjna dla Sinn Féin). Wszystkie strony musiały wyrazić zgodę na wsparcie służb policyjnych w Irlandii Północnej – następcy Royal Ulster Constabulary, która była postrzegana przez katolików jako probrytyjska. Do policji mieli wstępować w większej mierze właśnie katolicy, a docelowo kontrolę nad nową policją miałby sprawować rząd Ulsteru już od 2008 roku; ● Zmiana w sposobie funkcjonowania rządu i administracji, powołanie premiera i wicepremiera (reprezentujących obydwie strony); ● Prawa człowieka, obejmujące obszary wiejskie i miejskie, zmniejszanie nędzy i niedostatku, ochrona języka irlandzkiego, zmiana polityki związanej z nadzorem nad paradami, reintegracji byłych więźniów; ● Finanse, obietnica spotkania z Gordonem Brownem w celu omówienia finansowania Irlandii Północnej, współpracy gospodarczej oraz kwestia ograniczenia przez brytyjski rząd odpowiednika lokalnych podatków w Ulsterze. Kwestie ewentualnego sukcesu polegającego na akceptacji warunków porozumienia z St. Andrews zależały przede wszystkim od dwóch najsilniejszych partii politycznych Irlandii Północnej, czyli w tamtym czasie od Demokratycznych Unionistów oraz od Sinn Féin. Radykalna IRA i perspektywa referendum Intensywne działania polityczne nie skłoniły jednak do zaprzestania ataków terrorystycznych radykalnego odłamu Irlandzkiej Armii Republikańskiej, tzw. Real IRA (RIRA, Prawdziwa IRA), która jest dziś według szacunków organizacją skupiającą około 150 aktywnych członków. W myśl przepisów prawa 41 obowiązującego w Wielkiej Brytanii i Irlandii, RIRA stanowi organizację nielegalną, za członkowstwo w której przewidziano karę do 10 lat pozbawienie wolności. Rząd Stanów Zjednoczonych umieścił RIRA na liście zagranicznych organizacji 33 terrorystycznych, tym samym zobowiązując się do zamrożenia amerykańskich kont osób podejrzanych o członkostwo i współpracę z tą organizacją. Amerykanie zobligowali się także do nie wystawiania wiz wjazdowych tym osobom. Pomimo permanentnej inwigilacji członków RIRA przez brytyjskie służby specjalne, organizacja ta stara się zwiększać swoje arsenały. W 2006 roku kilku członków RIRA aresztowano za próbę przeprowadzenia transakcji zakupu we Francji karabinów maszynowych oraz materiałów wybuchowych (Semtex, C-4, SAM-7, AK-47S, wyrzutnie rakiet i ciężkie karabiny maszynowe, karabiny snajperskie, pistolety z tłumikami i wyrzutnie przeciwpancerne). Cztery lata później skazano dwóch członków RIRA za nielegalną próbę nabycia broni oraz udostępnienie nieruchomości w Portugali celem prowadzenia działalności terrorystycznej. Od 2007 roku rozłamowcy z Irlandzkiej Armii Republikańskiej (RIRA) próbowali dokonać kilku zamachów, umieszczając bomby pod prywatnymi samochodami policjantów. Większość nie wybuchła, choć w zamachach z maja 34 2008 r. i stycznia 2010 r. dwóch policjantów straciło nogi. W marcu 2008 roku policjant na służbie został wciągnięty w zasadzkę i zastrzelony. Do odpowiedzialności przyznała się rozłamowa grupa CIRA (tzw. 35 Continuity IRA –Kontynuacja IRA). W roku 2010, członek RIRA, dzięki działaniom operacyjnym MI5, został skazany za próbę nielegalnego nabycia na Litwie broni, która miała być używana do zamachów w Londynie. Członek organizacji, Michael Campbell, został potajemnie sfilmowany podczas testu broni na jednej z wsi litewskich, a niektóre z jego prywatnych rozmów były na podsłuchu. Z jednej z rozmów wynikało, że chce on użyć broni przeciwko Brytyjczykom. Udaremnienie próby nielegalnego przerzutu broni na wyspy, Sekretarz Stanu Irlandii Północnej Owen Paterson skwitował słowami: To kolejny świetny przykład tego, co może pochodzić z wysokiego poziomu współpracy pomiędzy państwami w Europie i poza nią w walce 36 z terroryzmem. Nie mam wątpliwości, że zadaliśmy poważny cios RIRA, ale nie spoczniemy na laurach, i nadal będziemy robić wszystko, co możemy aby pokonać 37 tych, którzy są wrogami społeczności w Wielkiej Brytanii. Spawa przemytu broni naświetliła możliwe związki zatrzymanego ze sprawą zamachu bombowego z 1998 roku Omagh, w którym zginęło 31 osób a ponad 200 zostało rannych. W styczniu 2010 roku, w Ulsterze, doszło do skandalu obyczajowego, gdy wyszło na jaw, że sześćdziesięcioletnia żona premiera autonomicznego rządu, Petera Robinsona, Iris, usiłowała popełnić samobójstwo po tym, jak przyznała 38 się do romansu z dziewiętnastoletnim katolikiem. Co gorsza, ta deputowana 33 FTO (Foreign Terrorist Organizations) U.S. Department of State http://www.state.gov/j/ct/rls/other/des/123085.htm 34 IRA znów zaatakowała! Policjant zginął w zamachu (w:) „Dziennik” z 02.04.2011 r., PAP 35 Ibidem 36 Real IRA's Michael Campbell found guilty after MI5 sting, 21.10.2011. http://www.bbc.co.uk/news/uknorthern-ireland-15388614 37 Ibidem 38 http://www.presseurop.eu/pl/content/news-brief-cover/166561-skandalistka-iris-robinson 42 do parlamentu w Westminister oraz posłanka Zgromadzenia Irlandii Północnej w Stormont, wykorzystała swoje wpływy, by ułatwić kochankowi zdobycie 55 tysięcy funtów pożyczki na założenie firmy. Skandal osłabił pozycję polityczną 39 Robinsona, który podał się do dymisji. Skandal miał wpływ na zablokowanie rozmów Sinn Fain z DUP, których celem była decentralizacji uprawnień policji 40 w regionie. W 2011 roku, terroryści z CIRA, podłożyli ładunek wybuchowy pod samochodem 25-letniego policjanta Północnoirlandzkiej Służby Policyjnej (PSNI), który zginął na miejscu. Zamach przeprowadzono kolejny raz w Omagh. Celem miało być ostrzeżenie dla katolików z Irlandii Północnej, aby nie wstępowali do PSNI. Zamach ten spotkał się z potępieniem ze strony polityków Sinn Fein. W maju tego samego roku, w obliczu planowanej wizyty królowej Zjednoczonego Królestwa w Irlandii Północnej, policja zlokalizowała oraz zneutralizowała kilka ładunków wybuchowych, które miały służyć do zamachu na parę królewską. Jeden z większych ładunków umieszczono w autobusie niedaleko Dublina, gdzie przylecieć miała głowa państwa. W obawie przed zamachem, do zabezpieczenia wizyty wyznaczono 8 tys. policjantów oraz ponad 2 tys. żołnierzy. Wydaje się, że szanse na zjednoczenie Irlandii są dosyć realne, co jest dużą zasługą wieloletnich działań politycznych po obydwu stronach konfliktu. Ostatni kryzys finansowy, jaki dotknął gospodarkę celtyckiego tygrysa, może jednak nieco ostudzić zapały optymistów. Jeszcze kilkanaście lat temu poziom życia w Irlandii Północnej nie odbiegał od poziomu życia w Wielkiej Brytanii, tym samych był on wyższy niż w południowej części Irlandii. W wyniku dynamicznego rozwoju gospodarczego na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, proporcje się odwróciły. W 2010 roku zarobki statystycznego Brytyjczyka wynosiły 397 funtów tygodniowo, podczas, gdy zarobki przeciętnego mieszkańca Irlandii Północnej opiewały na kwotę 357 funtów. Irlandczycy zarabiali natomiast w przeliczeniu aż 532 funty tygodniowo. Obecny od kilku lat kryzys gospodarczy na południu wyspy nieco zredukował te różnice płacowe. Według głosów sceptyków, wynik potencjalnego referendum może w chwili obecnej niczego niż zmienić. Wielu mieszkańców Irlandii Północnej korzysta bowiem z bezpłatnej opieki medycznej oraz atrakcyjnych świadczeń socjalnych, jaki zapewnia im Londyn. Rząd brytyjski jest także bardzo ważnym pracodawcom w Północnej Irlandii. Od lat wpompowuje on w utrzymanie Ulsteru spore kwoty, ostatnio mówi się nawet o 51 mln funtów, które mają trafić do Irlandii Północnej przez najbliższe 10 lat. Perspektywa przyłączenia się Ulsteru do południowej części wyspy w obliczu poważnego kryzysu gospodarczego na południu staje się dla niektórych w ostatnim czasie nieco mniej atrakcyjna, niż jeszcze klika lat temu, gdy gospodarka Irlandii kwitła. Sprawą kluczową w kwestii przeprowadzenia referendum jest stanowisko Brytyjczyków, którzy jak się wydaje słusznie, obawiają się, że zjednoczenie Irlandii może okazać się istotnym sygnałem do zdynamizowania działań separatystycznych Szkocji i Walii. Mimo wszystko, w styczniu 2012 roku, obecny lider Sinn Fein Martin McGuinness zadeklarował, że członkowie jego partii opowiedzieli się za 39 40 Ibidem Iris Robinson thrown out of DUP after Kirk McCambley revelations (w:) „Belfast Telegraph”. 09.01.2010 r. 43 referendum, które w ich opinii powinno odbyć się po najbliższych wyborach do zgromadzenia Irlandii Północnej, zaplanowanych na 2016 rok. Dopuszczają oni 41 inne terminy, jednak nie później niż w 2021 roku. Rok 2016 jest ważny dla irlandzkich nacjonalistów, ponieważ w roku tym mija setna rocznica powstania ludowego przeciwko brytyjskiej władzy, (Szkoci także myślą o własnym referendum w sprawie niepodległości i chcą je przeprowadzić jeszcze nawet w 2014 roku, czyli w 700-lecie swego triumfu nad Anglią). Sprawa wyniku referendum jest póki co sprawą otwartą. Według szacunków demograficznych, w najbliższych latach liczba katolików zamieszkujących Ulster przekroczy liczbę protestantów, tym samym staną się oni po raz pierwszy w historii większością na tym terenie, co może okazać się niezwykle istotne w kontekście wyników referendum, pod warunkiem, że zostanie ono przeprowadzone właśnie za kilka lat. W związku z tym, Sinn Fein, wbrew deklaracjom nie spieszy się zanadto z terminem głosowania. Biorąc pod uwagę czynniki polityczne i demograficzne, wydaje się, że po wielu latach zapiekłej religijnej i narodowej wrogości, między panującymi w prowincji protestanckimi brytyjskimi osadnikami i ciemiężonymi przez nich miejscowymi katolikami irlandzkimi, po 30-letniej wojnie domowej, która pochłonęła 3700 ofiar, po dziesięcioleciach terroru bojówek katolickich i protestanckich oraz po kilkunastu latach niemal beznadziejnych rokowań wymuszanych przez Londyn i Dublin, 42 nadszedł czas, by stało się to, co niebawem zmieni historię Ulsteru i całej Irlandii. W 2021 roku minie setna rocznica podziału wyspy na niepodległą Republikę Irlandii oraz kontrolowany przez Londyn Ulster. Dziś, jak nigdy dotąd, pomimo ciągłej aktywności rozłamowców z IRA, pojawiła się realna szansa na zjednoczenie Irlandii po 100 latach okupacji brytyjskiej. Dlatego właśnie 2021 rok wydaje się idealnym terminem do przeprowadzenia referendum niepodległościowego. Streszczenie Autor artykułu sięga do wieloletniego konfliktu w Irlandii Północnej, opisuje ostatnie dwadzieścia lat (1993-2012) ścierania się katolików i protestantów w Ulsterze. Według Klimka, zasadniczym punktem zwrotnym w historii konfliktu, od którego rozpoczął się proces pokojowy, była deklaracja z Downing Street z grudnia 1993 roku. Od tego momentu miało miejsce wiele ważnych wydarzeń związanych z dążeniem do pokojowego rozwiązania konfliktu – wśród nich autor tekstu przywołuje między innymi pierwszą od 1926 roku rozmowę premiera Irlandii z reprezentantem IRA. Istotną rolę w ostatnim dwudziestoleciu miał też rozejm z 13 października 1994 roku, ogłoszony przez najaktywniejsze ugrupowania terrorystów protestanckich. Rafał Klimek, w swoim artykule, skupia się też na trudnym procesie rozbrojenia Irlandzkiej Armii Republikańskiej, który był jednym z kluczowych tematów procesu pokojowego. W tekście przywołane są też dramatyczne wydarzenia z minionego dwudziestolecia, jak chociażby zamach na biurowiec Canary Whart z 9 lutego 1996 roku. W ten sposób IRA zerwała trwające kilkanaście miesięcy zawieszenie broni. Kluczowych momentów w procesie pokojowym w latach 1993-2012 było dużo więcej, Klimek opisuje między innymi 41 42 Sinn Fein wants referendum on Irish unification, Carmel Crimmins, (w:) „National Post”, 30.01.2012 r. Maciej Stasiński, Irlandia Północna ma pierwszy w dziejach samorząd protestancko-katolicki (w:) „Gazeta Wyborcza”. 08.05.2007 r. 44 też Porozumienie Wielkopiątkowe z 10 kwietnia 1998 r., napad na bank w Belfaście w 2004 roku i porozumienie z St. Andrews z 2006 r. Autor artykułu bardzo szczegółowo pokazuje, jak w minionym dwudziestoleciu zmieniała się władza na terenie Irlandii Północnej. Sytuacja nadal jest trudna, a najlepiej pokazują to zamachy, które również w ostatnich latach zbierały krwawe żniwo. Autor artykułu zauważa jednak, że coraz bliższe jest zakończenie konfliktu w Irlandii Północnej. Klimek przewiduje, że niedługo dojdzie do referendum w sprawie połączenia Irlandii z Irlandią Południową. Według autora czas działa na korzyść Irlandczyków (w Ulsterze powinno przybywać katolików), a więc bardzo prawdopodobne jest to, że Irlandia Północna oddzieli się od Wielkiej Brytanii i przyłączy do Irlandii. Jako realną datę tego referendum Klimek podaje rok 2021, czyli stulecie podziału tej wyspy na Republikę Irlandii i kontrolowany przez Londyn Ulster. Summary The author of this article reaches to a many years long conflict in the Northern Ireland and describes the last twenty years (1993-2012) of frictions between Catholics and Protestants in Ulster. According to Klimek, a major turning point in the history of the conflict, from which a peace process has begun, was the declaration from Downing Street in December 1993. From this moment on, many important events connected to the attempts at a peaceful resolution of the conflict took place – the author reminds, among others, the first conversation since 1926 between the Prime Minister of Ireland and a representative of IRA. A crucial role in the last twenty years was played by the armistice on October 13, 1994, announced by the most active groups of Protestant terrorists. Rafał Klimek focuses in his article on a difficult process of a disarmament of the Irish Republican Army which was one of the key topics of the peace process. The text also describes dramatic events from the last twenty years, including the attack on the office building in Canary Wharf on February 9, 1996. With this, IRA broke lasting for several months armistice. There were many more key moments in the peace process in the years 1993-2012; Klimek describes, among others, the Good Friday Agreement from April 10, 1998, a bank robbery in Belfast in 2004 and St. Andrews agreement from 2006. The author of the article shows in great detail how the authorities have been changing in the last twenty years on the territory of the Northern Ireland. The situation is still difficult which is best shown by the attacks which took their bloody toll also in the last few years. However, the author of the article notices that the end of the conflict in the Northern Ireland is near. Klimek predicts that soon a referendum will take place on connecting the Northern Ireland and the Republic of Ireland. According to the author, time is on the side of the Irish (there should be more and more Catholics in Ulster) so it is very likely that the Northern Ireland will separate from the Great Britain and will join the Republic of Ireland. As a feasible date for such referendum Klimek proposes 2021 which will mark one hundred anniversary of dividing this island to the Republic of Ireland and controlled by London, Ulster. 45 BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE 46 47 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach NOWY MODEL RYNKU UPRAWNIEŃ DO EMISJI DWUTLENKU WĘGLA CO2 W ŚWIATOWEJ GOSPODARCE I WNIOSKI DLA POLSKI Wprowadzenie Dynamiczny postęp w dziedzinie przemysłu, w szczególności produkcja i spalanie paliw kopalnych oraz zmiany w użytkowaniu gruntów nieustannie prowadzą do wzrostu emisji zanieczyszczeń (głównie gazów cieplarnianych GC) i wpływają na pogłębianie się efektu cieplarnianego, co w konsekwencji prowadzi do nieodwracalnych zmian klimatycznych w skali globalnej. W celu monitorowania tych niekorzystnych zmian w środowisku naturalnym, w 1988 roku powołano Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate 1 Change IPCC) oraz Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu (United Nations Framework Convention on Climate Change 2 UNFCCC), w ramach którego do porozumienia krajów członkowskich powstał 3 słynny Protokół z Kioto. Podstawę unijnej polityki klimatycznej stanowi zainicjowany w 2000 roku Europejski Program Ochrony Klimatu (ECCP), który jest połączeniem działań dobrowolnych, dobrych praktyk, mechanizmów rynkowych oraz programów informacyjnych. Jednym z najważniejszych instrumentów polityki Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony klimatu jest europejski system handlu uprawnieniami do emisji CO2 (EU ETS), który obejmuje większość znaczących emitentów GC, prowadzących działalność opisaną w dyrektywie o zintegrowanej kontroli 4 i zapobieganiu zanieczyszczeniom przemysłowym IPCC, a także spoza niej. Z perspektywy czasu można konstatować, że handel emisjami stał się 5 ważnym i trwałym instrumentem walki ze zmianami klimatu. System ten został utworzony na mocy przepisów dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 października 2003 r. ustanawiającej system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie oraz zmieniającej dyrektywę Rady 96/61/WE 6 i rozpoczął działanie od początku 2005 roku. Polska przygotowała projekty 1 Z raportów IPCC wynika, że jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie środki zapobiegawcze, temperatura w obecnym stuleciu wzrośnie w większym stopniu, niż miało to miejsce na przestrzeni ostatnich 10 tys. lat, co z kolei może mieć wpływ na zaburzenie poziomu opadów atmosferycznych i podniesienie poziomu mórz, oraz w konsekwencji na cały ekosystem. 2 A. Błachowicz, St. Kolar, M. Kittell, E. Levina, E. Williams, Przewodnik po handlu emisjami dla przedsiębiorstw, cz. II. Broszura 2/3, Center of Clean Air Policy, lipiec 2003 3 Protokół z Kioto jest najbardziej znaczącym aktem w dziedzinie ochrony klimatu, którego celem jest ograniczenie emisji GC poprzez działania proekologiczne podejmowane głównie w krajach wysoko rozwiniętych. Polska ratyfikowała Protokół z Kioto w 2002 roku, zobowiązując się tym samym do realizacji wyznaczonych w nim celów redukcji emisji gazów cieplarnianych poprzez trzy elastyczne systemy: handel emisjami (Emissions Trading ET), wspólne wdrożenia (Joint Implementations JI) oraz mechanizm czystego rozwoju (Clean Development Mechanism CDM). Mechanizmy te umożliwiają krajom i przedsiębiorstwom handlowanie prawami do emisji zanieczyszczeń w taki sposób, by ograniczenie emisji odbywało się po jak najniższej cenie. 4 C.T. Szyjko, Strategia zarządzania emisjami, (w:) „Biznes & Ekologia” nr 106 i 107/11, s. 8-9 5 R. Ranosz, Organizacja i handel uprawnieniami do emisji CO2, Czyste Środowisko 2008 6 A. Błachowicz, R. Jeszke, A. Paczosa, KASHUE 48 wykazów dla instalacji objętych EU ETS na lata 2013-2020, czyli w tzw. III okresie 7 rozliczeniowym. Propozycje oczekują na akceptację Komisji Europejskiej. Konieczność przygotowania takich wykazów instalacji wraz ze wstępną wielkością przydziałów bezpłatnych uprawnień do emisji od 2013 r. wynika z: art. 21 ustawy z 28 kwietnia 2011 r. o systemie handlu uprawnieniami do 8 emisji gazów cieplarnianych; art. 10a oraz art. 10c dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 października 2003 r. zmienionej dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/29/WE z 23 kwietnia 2009 r. (zwanej dyrektywą 9 EU ETS); 7 8 9 C.T. Szyjko, Strategia UE a wyzwania energetyczne Polski, (w:) „Czysta Energia” 2011, nr 10(122), s. 16-19 Art. 21: 1. Minister właściwy do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki określi, w drodze rozporządzenia, liczbę lub procentowy udział uprawnień do emisji, jakie w okresie rozliczeniowym rozpoczynającym się od dnia 1 stycznia 2013 r. mogą zostać przyznane instalacjom objętym systemem, kierując się koniecznością wypełnienia zobowiązań wynikających z przepisów prawa Unii Europejskiej. 2. Krajowy ośrodek przygotowuje projekt wykazu instalacji objętych systemem w okresie rozliczeniowym rozpoczynającym się od dnia 1 stycznia 2013 r., wraz z przyznaną im liczbą uprawnień do emisji, zgodnie z przepisami wykonawczymi wydanymi przez Komisję Europejską na podstawie art. 10a ust. 1 dyrektywy 2003/87/WE, kierując się potrzebą zapewnienia równego traktowania instalacji ujętych w wykazie. 3. Minister właściwy do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki przygotowuje projekt wykazu instalacji wytwarzających energię elektryczną objętych systemem w okresie rozliczeniowym rozpoczynającym się od dnia 1 stycznia 2013 r., wraz z przyznaną tym instalacjom liczbą uprawnień do emisji, zgodnie z przepisami wykonawczymi wydanymi przez Komisję Europejską w celu wdrożenia art. 10c dyrektywy 2003/87/WE, kierując się potrzebą zapewnienia równego traktowania instalacji ujętych w wykazie i potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego państwa. 4. Minister właściwy do spraw środowiska i Krajowy ośrodek zapewniają możliwość udziału społeczeństwa przy opracowywaniu projektu wykazu, o którym mowa w ust. 2 i 3, na zasadach i w trybie określonych w ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. 5. Krajowy ośrodek przekazuje ministrowi właściwemu do spraw środowiska projekt wykazu, o którym mowa w ust. 2. 6. Minister właściwy do spraw środowiska uzgadnia projekty wykazów, o których mowa w ust. 2 i 3, z członkami Rady Ministrów. 7. Projekty wykazów, o których mowa w ust. 2 i 3, są przedkładane Komisji Europejskiej w terminie do dnia 30 września 2011 r. 8. Rada Ministrów przyjmuje wykazy, o których mowa w ust. 2 i 3, w drodze rozporządzenia, kierując się stanowiskiem Komisji Europejskiej, a także powszechnym charakterem tych wykazów. Źródło: Dz. U. z dnia 13 czerwca 2011 r. Artykuł 10a: Przejściowe zasady dotyczące zharmonizowanego przydziału bezpłatnych uprawnień w całej Wspólnocie 1. Do dnia 31 grudnia 2010 r. Komisja przyjmuje w pełni zharmonizowane w całej Wspólnocie przepisy wykonawcze dotyczące przydziału uprawnień, o którym mowa w ust.4,5,7i12, w tym wszelkie niezbędne przepisy dotyczące zharmonizowanego stosowania ust. 19. (...) Artykuł 10c: Możliwość przejściowego przydziału bezpłatnych uprawnień na modernizację wytwarzania energii elektrycznej. 1. W drodze odstępstwa od art.10a ust.1–5, państwa członkowskie mogą przydzielić przejściowo bezpłatne uprawnienia instalacjom wytwarzającym energię elektryczną, które funkcjonowały przed dniem 31 grudnia 2008r. lub instalacjom wytwarzającym energię elektryczną, w przypadku których 49 decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/406/WE z dnia 23 kwietnia 2009 roku w sprawie wysiłków podjętych przez państwa członkowskie, zmierzających do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w celu realizacji do roku 2020 zobowiązań Wspólnoty dotyczących redukcji emisji 10 gazów cieplarnianych (tzw. decyzja non-ETS). Rysunek nr 1: Liczba uprawnień EUA w Unii Europejskiej w systemie EU ETS w podziale na lata w III okresie rozliczeniowym [mln] Źródło: M. Wiśniewski www.consus.eu Geneza zobowiązań redukcyjnych EU ETS okazał się najważniejszym elementem pakietu energetycznoklimatycznego. Przypomnijmy, że jedne z najważniejszych dokumentów legislacyjnych w tym obszarze Komisja Europejska przedstawiała już w dniu 11 23 stycznia 2008 roku. Dokumenty te mają na celu realizację przyjętych przez Radę Europejską w 2007 r. założeń dotyczących przeciwdziałania zmianom klimatycznym, stanowiących, że do 2020 r. Unia Europejska: o 20% zredukuje emisję gazów cieplarnianych (z opcją 30% redukcji, o ile w tym zakresie zostaną zawarte stosowne porozumienia międzynarodowe) w stosunku do poziomu emisji z 1990 roku; o 20% zwiększy udział energii odnawialnej w finalnej konsumpcji energii; proces inwestycyjny faktycznie wszczęto do tego dnia, pod warunkiem że spełniony jest jeden z następujących warunków: a) w roku 2007 krajowa sieć energii elektrycznej nie była pośrednio lub bezpośrednio połączona z siecią systemu połączeń wzajemnych, którą zarządza Unia ds. Koordynacji Przesyłu Energii Elektrycznej w Europie (UCTE); b) w roku 2007 krajowa sieć energii elektrycznej była jedynie bezpośrednio lub pośrednio połączona z siecią zarządzaną przez UCTE poprzez jedną linię o mocy przesyłowej mniejszej niż 400 MW; lub c) w roku 2006 ponad 30% energii elektrycznej było wytwarzane z paliwa kopalnego jednego rodzaju, a PKB na mieszkańca w cenach rynkowych nie przekroczył 50% średniego PKB na mieszkańca w cenach rynkowych we Wspólnocie. (...) 10 11 Źródło: Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L140/63 http://www.kobize.pl/index.php?page=system-zarzadzania-emisjami-gazow-cieplarnianych-w-ue C.T. Szyjko, Dylematy ekorozwoju w Polsce, ECOMANAGER – przemysł, biznes i środowisko, nr 7-8/2011, s. 22-23 50 o 20% zwiększy efektywność energetyczną, w stosunku do prognoz na rok 2020, zwiększy udział biopaliw w ogólnej konsumpcji paliw transportowych co 12 najmniej do 10%. Po prawie rocznych pracach, w grudniu 2008 roku osiągnięto porozumienie pomiędzy Parlamentem Europejskim i Radą UE – Pakiet energetyczno-klimatyczny został przyjęty, a publikacja jego poszczególnych elementów w Dzienniku Urzędowym UE nastąpiła w dniu 5 czerwca 2009 r. Dwa kluczowe elementy przyjętego pakietu odnoszą się do emisji gazów cieplarnianych. Poniższy wykres ilustruje zobowiązania redukcyjne w zakresie emisji gazów cieplarnianych w UE, 13 zaś tabela pod wykresem pokazuje cele dla Polski, także w zakresie OZE. Modyfikacja pakietu Międzynarodowy handel emisjami zezwala krajom rozwiniętym na obrót giełdowy pozwoleniami na emisję GC zgodnie z limitami zawartymi w krajowych inwentaryzacjach emisji. Zobowiązania Polski zawarte w Protokole z Kioto to obniżenie emisji gazów cieplarnianych w okresie 2008-2012 o 6% w stosunku do poziomu z 1988 roku, jako roku bazowego. Pod koniec 2008 i na początku 2009 roku Polska aktywnie uczestniczyła w opracowaniu tzw. pakietu klimatycznego Unii Europejskiej. W porozumieniu z kilkoma innymi nowymi krajami Wspólnoty, Polsce udało się uzyskać zgodę instytucji UE na przyjęcie zmodyfikowanej wersji tego pakietu. Chodziło głównie o skalę obniżki emisji CO 2. Pozostawiając cel zasadniczy, że emisja ta do 2020 roku powinna zostać ograniczona o 20%, pierwotnie zakładano, że od roku 2013 elektrownie będą kupowały wszystkie 14 zezwolenia na emisję CO2 na giełdach. Polska (i niektóre inne kraje) dostrzegały w tym (w sposób uzasadniony) drastyczne pogorszenie kosztów produkcji energii, gdyż obecnie certyfikaty na tę emisję dostają za darmo. W konsekwencji oznaczałoby to podwyżkę cen energii dla odbiorców nawet o 90%. W efekcie uzyskane przez Polskę (i siedem innych państw UE) ustępstwa obniżają koszt wprowadzenia pakietu. Kraje te dostały okres przejściowy na siedem lat i dopiero od 2020 r. działające już elektrownie będą musiały kupować 100% zezwoleń na emisję CO2. (nowych bloków, budowanych po 31 grudnia 2008 roku to nie 15 dotyczy). Ponadto ustalono, że biedniejsze kraje UE (w tym Polska) dostaną od 2013 r. specjalne, dodatkowe trzy pule zezwoleń na emisję CO 2. System ma działać w sposób następujący: pierwsza pula, czyli 88% dodatkowych zezwoleń, będzie podzielona pomiędzy wszystkie kraje UE. Dostaną one uprawnienia proporcjonalnie do ilości emitowanego dwutlenku węgla. Kolejne 10% zezwoleń zostanie podzielonych na podstawie przyjętych kryteriów – biedniejsze dostaną więcej. Z kolei 2% całej puli będzie podzielone pomiędzy dziewięć nowych państw UE, które w latach 1990-2005 najbardziej ograniczyły emisję CO2. 12 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=IMPRESS&reference=20080825FCS35404&la nguage=PL 13 C.T. Szyjko, Benchmarking a dylematy ekorozwoju, ECOMANAGER – przemysł, biznes i środowisko, nr 9/2011, s. 18-19 14 C.T. Szyjko, Strategia zarządzania emisjami, (w:) „Biznes & Ekologia” nr 106 i 107/11 s. 8-9 15 P. Grzejszczak, kancelaria Domański Zakrzewski Palinka sp. k., Podstawy prawne przydziału uprawnień do emisji w EU ETS po 1.01.2013 r., wystąpienie w czasie warsztatów pt.: Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2, 12-13.10.2011. Warszawa, Organizator: Informedia Polska Sp. z o.o. 51 Stare kraje UE również wywalczyły dla siebie pewne modyfikacje pakietu. Zysk ze sprzedaży zezwoleń na emisję 200 mln ton CO 2 będzie można przeznaczyć na finansowanie nowych technologii, np. przechwytywania oraz magazynowania CO2 pod ziemią (tzw. CCS). Z tym zastrzeżeniem, że żaden projekt w tym zakresie nie będzie mógł dostać więcej niż 15% całości jego kosztów. Polska też będzie mogła z tego skorzystać. Dodatkowo zaproponowały one zmianę zasad udzielania pomocy publicznej tak, żeby dużo łatwiej można było dawać granty (do 0,5 mln euro) dla małych i średnich przedsiębiorstw z branży energetycznej i ochrony środowiska. Metoda obliczania darmowych uprawnień Szczegółowe zasady określa decyzja komisji dotycząca limitów emisji w ramach SHE – Commission Decision determining transitional Union-wide rules for the harmonised free allocation of emission allowances pursuant to Article 10a of Directive 2003/87/E. Instalacje produkujące energię elektryczną (wytwórcy energii elektrycznej) nie otrzymują żadnych darmowych uprawnień z wyjątkiem instalacji włączonych do wykazu składanego przez każde państwo członkowskie, zawartego w krajowym planie inwestycji w zakresie modernizacji i poprawy infrastruktury oraz czystych technologii. Nadrzędną metodą obliczania darmowych uprawnień jest metoda benchmarkin-gu, polegająca na przydziale uprawnień na podstawie 16 ustalonego referencyjnego wskaźnika emisyjności. Rysunek nr 2: System EU ETS w latach 2013-2020 Źródło: www.kobize.pl Kiedy w roku 2005 rozpoczynał się oficjalny handel uprawnieniami część ekspertów i uczestników systemu uważała, że to tylko kilkuletni program mający na celu osiągnięcie zobowiązań redukcyjnych państw-sygnatariuszy protokołów 17 z Kioto. Unia Europejska jest stroną Protokołu z Kioto zarówno jako jeden 16 17 C.T. Szyjko, Benchmarking a dylematy ekorozwoju, op. cit., s. 18-19 Protokół z Kioto jest najbardziej znaczącym aktem w dziedzinie ochrony klimatu, którego celem jest ograniczenie emisji GC poprzez działania proekologiczne podejmowane głównie w krajach wysoko rozwiniętych. Polska ratyfikowała Protokół z Kioto w 2002 roku, zobowiązując się tym samym do realizacji wyznaczonych w nim celów redukcji emisji gazów cieplarnianych poprzez trzy elastyczne systemy: handel emisjami (Emissions Trading ET), wspólne wdrożenia (Joint Implementations JI) 52 organizm z jednym celem emisyjnym (ograniczenie emisji GC o 8% w stosunku do poziomu z 1990 roku) oraz jako 15 krajów członkowskich z 15 celami emisyjnymi. Mimo braku międzynarodowych zobowiązań, odnoszących się do okresu po 2012 r., Wspólnota Europejska zdecydowała się na podjęcie własnych działań, dotyczących obniżania emisji gazów cieplarnianych i uczyniła go jednym ze swoich 18 priorytetów . Znowelizowana Dyrektywa wymaga określenia przez KE górnego limitu uprawnień dla całej UE dla poszczególnych lat III okresu rozliczeniowego. Limit ma być wiążący dla państw członkowskich. W III okresie rozliczeniowym liczba wydawanych corocznie uprawnień ma być zmniejszana w sposób liniowy, przy zastosowaniu współczynnika liniowego redukcji wynoszącego 1,74%. Za punkt wyjścia przyjęto wielkość średniej rocznej całkowitej liczby uprawnień wydanych przez państwa członkowskie zgodnie z decyzjami KE dotyczącymi ich krajowych 19 planów rozdziału uprawnień na lata 2008-2012. W decyzji z 22 października 2010 roku KE określiła w sposób wiążący: średnią roczną całkowitą liczbę uprawnień wydanych przez państwa członkowskie w latach 2008 – 20012 – 2.037.227.209; bezwzględną liczbę uprawnień dla całej Unii Europejskiej na rok 2013 odnośnie instalacji dotychczas objętych systemem – 1.930.883.949; bezwzględną liczbę uprawnień dla całej Unii Europejskiej na rok 2013, uwzględniając rozszerzenia systemu EU ETS – 2.039.152.882; wielkość corocznej redukcji liczby uprawnień dla całej Unii Europejskiej począwszy od 2013 roku (przy zastosowaniu współczynnika redukcyjnego) 20 – 37.435.387. Rysunek nr 3: Nabywanie uprawnień Źródło: P. Grzejszczak www.dzp.pl oraz mechanizm czystego rozwoju (Clean Development Mechanism CDM). Mechanizmy te umożliwiają krajom i przedsiębiorstwom handlowanie prawami do emisji zanieczyszczeń w taki sposób, by ograniczenie emisji odbywało się po jak najniższej cenie. 18 więcej: C.T. Szyjko, Strategia zarządzania emisjami, (w:) „Biznes & Ekologia” nr 106 i 107/11, s. 8-9 19 P. Grzejszczak, kancelaria Domański Zakrzewski Palinka sp. k., Podstawy prawne..., op. cit. 20 Materiały z warsztatów pt.: Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2, 12-13.10.2011. Warszawa, Organizator: Informedia Polska Sp. z o.o. 53 Począwszy od 2013 roku, uprawnienia mają być sprzedawane przez państwa członkowskie na aukcjach, za wyjątkiem uprawnień przydzielanych nieodpłatnie na podstawie art. 10a lub 10c Dyrektywy. Całkowita liczba uprawnień, które mają być sprzedawane na aukcjach zostanie rozdzielona między państwa członkowskie według klucza 88/10/2: 88% – liczba uprawnień rozdzielona w oparciu o udział emisji w poszczególnych krajach członkowskich w zweryfikowanej emisji w ramach systemu wspólnotowego dla 2005 roku lub w średnich emisjach w latach 2005-2007, w zależności, która z tych wielkości jest większa; 10% – liczba uprawnień rozdzielona w oparciu o kryterium PKB/mieszkańca, tj. w interesie solidarności i zapewnienia wzrostu we Wspólnocie, zgodnie z wielkościami określonymi w Załączniku IIa do Dyrektywy wyrażonymi w postaci wzrostu udziału procentowego podstawowej puli uprawnień przeznaczonej dla danego kraju (dla Polski ten wzrost określono na 39%); 2% – liczba uprawnień rozdzielonych między tyko te kraje członkowskie, których emisje gazów cieplarnianych w 2005 roku były przynajmniej o 20% niższe od ich emisji w roku bazowym przyjętym dla ustaleń na podstawie protokołu z Kioto (z tej puli na Polskę przypada 27% zgodnie 21 z Załącznikiem IIb do Dyrektywy). Nieodpłatny przydział na podstawie art. 10a w 2013 roku dla instalacji w sektorach nie narażonych na znaczące ryzyko ucieczki emisji wynosi 80% liczby uprawnień. Następnie liczba bezpłatnych uprawnień będzie corocznie zmniejszana o taką samą wielkość, aż do osiągnięcia poziomu 30% w roku 2020 i pełnej likwidacji bezpłatnych uprawnień w 2027 roku. Instalacje w sektorach narażonych na znaczące ryzyko ucieczki emisji mają otrzymać na podstawie art. 10a w latach 2013-2020 100% uprawnień bezpłatnie. Wykaz sektorów uważanych za narażone na znaczące ryzyko ucieczki emisji został określony w decyzji KE z 24 grudnia 2009 roku. Taki wykaz ma być aktualizowany przez KE co 5 lat. Nieodpłatny przydział na podstawie art. 10c w 2013 roku dla instalacji wytwórczych energii elektrycznej nie przekroczy 70% średniej rocznej ilości zweryfikowanych emisji za lata 2005-2007 wytwórców energii elektrycznej dla wielkości odpowiadającej ostatecznej ilości krajowego zużycia brutto danego państwa członkowskiego. Ma być następnie redukowany stopniowo aż do całkowitej likwidacji darmowych przydziałów dla wytwórców energii w 2020 roku. Przydział uprawnień a Decyzja KE z 27 kwietnia 2011 roku Art. 10a Dyrektywy przewiduje określanie zasad darmowego przydziału w oparciu o tzw. wskaźniki emisyjności ex ante (zwane także benchmarkami), które określono w Załączniku I do decyzji 2011/278/UE dla poszczególnych sektorów i podsektorów w oparciu o średnie parametry 10% najbardziej wydajnych instalacji w danym sektorze lub podsektorze w UE (średnia arytmetyczna poziomu emisji 22 gazów z 10% najbardziej wydajnych instalacji) w latach 2007-2008. Dane dla 21 22 P. Grzejszczak, Kancelaria Domański Zakrzewski Palinka sp. k., Podstawy prawne..., op. cit. Ibidem 54 określenia wskaźników emisyjności KE gromadziła na podstawie tzw. wytycznych sektorowych pochodzących od europejskich stowarzyszeń branżowych oraz organów regulacyjnych państw członkowskich. Dane poddano weryfikacji ze strony niezależnych weryfikatorów. Dla realizacji systemu przejściowego w zakresie stopniowego obniżania wolumenu darmowych uprawnień, należy zastosować w odniesieniu do instalacji z sektorów nie narażonych na znaczące ryzyko ucieczki emisji, współczynniki określone w Załączniku VI do decyzji 2011/278/UE (od 0,8 23 w 2013 r. do 0,3 w 2020 r.). Wskaźniki emisyjności określone w Załączniku I do Decyzji co do zasady odnoszą się do 1 tony wytworzonego produktu. Decyzja przewiduje konieczność dokonania podziału każdej instalacji na tzw. podinstalacje, do których przypisane są różnego rodzaju wskaźniki emisyjności (dla produktów, oparte na cieple, na paliwie, związane z emisjami procesowymi). Od prowadzących instalacje wymaga się przekazywania danych dotyczących instalacji określonych w Załączniku IV do 24 Decyzji, dla każdego roku z przedziału 2005-2008 oraz 2009-2010. Rysunek nr 4: Zasady derogacji na podstawie art. 10a Dyrektywy Źródło: P. Grzejszczak, www.dzp.pl 23 24 Ibidem Materiały z warsztatów pt.: Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2, op. cit. 55 Rysunek nr 5: Podział instalacji na podinstalacje Źródło: Allocationrules, non paper Komisji Europejskiej Wymaga się od prowadzących instalacje przedstawienia początkowej zainstalowanej zdolności produkcyjnej każdej z podinstalacji. Oblicza się ją jako średnią 2 największych miesięcznych wielkości produkcji w okresie od 1 stycznia 2005 do 31 grudnia 2008, przy założeniu, że podinstalacja działała przy tym obciążeniu 720 godzin na miesiąc przez 12 miesięcy w roku. W razie znaczącej zmiany zdolności produkcyjnej niezbędne jest przekazanie informacji o zmienionej zainstalowanej zdolności produkcyjnej podinstalacji. Wszystkie dane przekazywane przez prowadzących instalacje podlegają sprawdzeniu przez weryfikatorów. W stosunku do działających instalacji, na podstawie zebranych danych określa się tzw. historyczny poziom działalności dla okresu 2005-2008 lub 2009-2010, w zależności od tego, które wielkości są wyższe. Historyczny poziom działalności związany z produktem określonym w Załączniku I, stanowi medianę z rocznych wielkości produkcji historycznej danego produktu w danej instalacji dla okresu 2005-2008 lub 2009-2010. W przypadku produktów określonych w Załączniku III, historyczny poziom działalności wyznacza się na podstawie 25 wzorów określonych w tym Załączniku. Metoda benchmarkowa, przyjęta dla obliczenia liczby darmowych uprawnień, zakłada w pierwszej kolejności wyznaczenie dla każdej z podinstalacji tzw. wstępnej rocznej liczby bezpłatnych uprawnień. Oblicza się ją przez pomnożenie właściwego historycznego poziomu działalności przez wskaźnik emisyjności oraz współczynnik narażenia na ryzyko ucieczki emisji (w przypadku sektorów 25 P. Grzejszczak, Kancelaria Domański Zakrzewski Palinka sp. k., Podstawy prawne..., op. cit. 56 narażonych na ucieczkę emisji wskaźnik ten – dla lat 2013 i 2014 – równy jest „1”). Decyzja 2011/278/UE wymaga przypisania uprawnień do każdej z podinstalacji składającej się na dany obiekt, przy czym suma tych uprawnień odpowiada 26 wstępnej wielkości darmowych uprawnień dla całej instalacji. Ostateczna całkowita roczna liczba darmowych uprawnień do emisji dla instalacji istniejących innych niż instalacje określone w art. 10a ust. 3 Dyrektywy (instalacje nie związane z wytwarzaniem energii) odpowiada wstępnej całkowitej rocznej liczbie bezpłatnych uprawnień pomnożonej przez międzysektorowy współczynnik korygujący określony przez KE w wyniku porównania zgłoszonej przez kraje członkowskie wstępnej całkowitej rocznej liczby bezpłatnych uprawnień dla instalacji nie będących wytwórcami energii elektrycznej dla każdego roku w latach 2013-2020 (bez współczynników określonych w Rozdziale VI) z maksymalną dopuszczalną roczną liczbą darmowych uprawnień obliczonych 27 zgodnie z art. 10a ust. 5 Dyrektywy. W przypadku instalacji określonych w art. 10a ust. 3 Dyrektywy, całkowita roczna liczba darmowych uprawnień do emisji odpowiada wstępnej całkowitej rocznej liczbie bezpłatnych uprawnień dla tych instalacji skorygowanych współczynnikiem liniowym 1,74% z wartości przydziału ustalonego na 2013 rok. Zgłaszając KE do 30 września 2011 roku instalacje kwalifikujące się do bezpłatnego przydziału na podstawie art. 10a Dyrektywy, państwa członkowskie przedstawiły wykazy zawierające następujące informacje: kod identyfikujący instalację; określenie każdej podinstalacji w ramach danej instalacji; w przypadku podinstalacji objętej wskaźnikiem emisyjności dla produktów – wskazanie początkowej zainstalowanej zdolności produkcyjnej wraz z rocznymi wyprodukowanymi ilościami danego produktu w okresie od 1 stycznia 2005 r. do 31 grudnia 2008 r.; wskazanie, czy instalacja i podinstalacja należą do sektora uznawanego za narażony na znaczące ryzyko ucieczki emisji; wstępna roczna liczba bezpłatnych uprawnień do emisji na lata 2013-2020 dla każdej podinstalacji (oraz z korektą o 80% począwszy od 2013 roku do 30% w roku 2020, gdy instalacja kwalifikuje się do sektora narażonego na ucieczkę emisji); wstępna roczna łączna liczba bezpłatnych uprawnień do emisji na lata 2013-2020 dla każdej instalacji. KE po otrzymaniu wykazów ocenia włączenie każdej instalacji do wykazu oraz odpowiednią wstępną całkowitą roczną liczbę uprawnień do emisji przydzielanych bezpłatnie. Jeżeli KE nie odrzuci wykazu, wówczas państwo członkowskie określi na jego podstawie ostateczną liczbę bezpłatnych uprawnień, którą następnie zgłasza się ostatecznie KE. W przypadku nowych instalacji (instalacje, które uzyskały zezwolenie na emisję po 30 czerwca 2011 roku), liczba uprawnień przyznawanych bezpłatnie określana jest, gdy instalacja rozpocznie normalną działalność i określona zostanie jej początkowa zainstalowana zdolność produkcyjna. Wniosek o bezpłatny przydział można złożyć w terminie jednego roku 26 27 P. Sikora, K. Lis, Przydziały darmowych uprawnień dla instalacji objętych EU ETS po 1 stycznia 2013 roku - wystąpienie w czasie warsztatów pt.: Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2, op. cit. Materiały z warsztatów pt.: Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2, op. cit. 57 od rozpoczęcia normalnej działalności prze instalację, zamieszczając w nim wszelkie dane wymagane zgodnie z Załącznikiem V, oddzielnie dla każdej podinstalacji. Państwo członkowskie wylicza wstępną roczną liczbę uprawnień do emisji przydzielanych bezpłatnie nowej instalacji, jako iloczyn wskaźnika emisyjności określonego w załączniku do decyzji oraz poziomu działalności danej instalacji. Uprawnienia do emisji z rezerwy nowych instalacji przyznaje się na zasadzie, kto pierwszy ten lepszy. Jeżeli KE nie odrzuci wstępnej całkowitej liczby uprawnień do emisji, państwo członkowskie określa całkowitą liczbę darmowych uprawnień, przyjmując jako podstawę wstępną liczbę uprawnień i korygując ją współczynnikiem liniowym 1,74% z wartości przydziału ustalonego na 2013 rok. Jeżeli połowa uprawnień zarezerwowanych dla nowych instalacji (niezależnie od kwoty uprawnień dostępnej na podstawie art. 10a ust. 8) jest wydana lub zostanie wydana dla nowych instalacji do 2020 roku, wówczas KE ocenia, czy należy wprowadzić system kolejkowy w celu zapewnienia sprawiedliwego dostępu do tej rezerwy. Decyzja określa zasady zwiększania lub zmniejszania liczby darmowych uprawnień dla instalacji w następstwie znaczącego zwiększenia lub zmniejszenia zdolności produkcyjnej instalacji. W razie całkowitego zaprzestania działalności przez instalację, państwo członkowskie nie wydaje uprawnień do emisji dla tej instalacji począwszy od roku następującego po roku, w którym zaprzestano działalności. W razie częściowego zaprzestania działalności przez instalację, otrzymuje ona jedynie część wstępnie przydzielonych jej darmowych uprawnień (w zależności od tego, w jakim procencie ograniczono poziom działalności w stosunku do wstępnego poziomu działalności – ograniczenie nie przekraczające progu 50% wstępnego poziomu działalności nie powoduje zmniejszenia liczby uprawnień, ograniczenie o 50-75% skutkuje wstrzymaniem połowy uprawnień, o 75-90% – powoduje wstrzymanie 75% uprawnień, a o co najmniej 90% – całkowicie wstrzymuje bezpłatne uprawnienia). Zasady derogacji na podstawie art. 10c Dyrektywy Możliwość przejściowego przydziału bezpłatnych uprawnień instalacjom wytwórczym energii elektrycznej, które funkcjonowały przed dniem 31 grudnia 2008 roku, lub co do których proces inwestycyjny faktycznie wszczęto do tego dnia. Generalne kryteria dopuszczające (konieczność spełnienia co najmniej jednego z poniższych warunków): w roku 2007 krajowa sieć energii elektrycznej nie była pośrednio lub bezpośrednio połączona z siecią systemu połączeń wzajemnych, którą zarządza UCTE; w roku 2007 krajowa sieć energii elektrycznej była jedynie pośrednio lub bezpośrednio połączona z siecią systemu połączeń wzajemnych, którą zarządza UCTE poprzez jedną linię o mocy przesyłowej mniejszej niż 400 MW; w roku 2006 ponad 30% energii elektrycznej było wytwarzane z paliwa kopalnego jednego rodzaju, a PKB na mieszkańca w cenach rynkowych nie przekroczył 50% średniego PKB na mieszkańca w cenach rynkowych w UE. 58 „Faktyczne wszczęcie” procesu inwestycyjnego do 31 grudnia 2008, zgodnie z wytycznymi KE do art. 10c Dyrektywy, ma miejsce o ile można wykazać, iż na decyzję o inwestycji nie miała wpływu opcja przydziału darmowych uprawnień do emisji. Dowodem potwierdzającym powyższy stan jest przede wszystkim: 1) faktyczne rozpoczęcie prac budowlanych w terenie tak, aby były one widoczne najpóźniej 31 grudnia 2008; 2) podpisanie najpóźniej w tej dacie kontraktu na budowę elektrowni. Wytyczne dopuszczają, aby faktycznie rozpoczęte prace budowlane były pracami przygotowawczymi, ale podjętymi na podstawie stosownego zezwolenia, o ile jest ono wymagane. Przy braku takiego wymogu niezbędne jest przedstawienie innego dowodu na rozpoczęcie prac przygotowawczych. Wytyczne dopuszczają przedstawienie innych dowodów na okoliczność, że na decyzję 28 inwestycyjną nie miała wpływu opcja uzyskania bezpłatnych uprawnień. Darmowy przydział może nastąpić na rzecz podmiotów, które zobowiążą się do inwestycji w zakresie modernizacji i poprawy infrastruktury oraz czystych technologii i są ujęte w tzw. Krajowym Planie przedkładanym do akceptacji KE do 30 września 2011 roku. Co rok KE ma otrzymywać sprawozdania z realizacji tych inwestycji. Kwota inwestycji określonych w Krajowym Planie powinna odpowiadać wartości rynkowej bezpłatnych uprawnień. Wartość rynkowa uprawnień powinna być wartością referencyjną dla określenia w Planach kwot inwestycji. Załącznik VI do Wytycznych precyzuje prognozy cen dwutlenku węgla w III Okresie Rozliczeniowym, które mają być wykorzystane dla określenia rynkowej wartości uprawnień. W Planach Krajowych należy zamieścić wykaz instalacji podejmujących inwestycje, oraz wykaz zaplanowanych inwestycji będących wynikiem przydziału darmowych uprawnień. Trzeba również wskazać, w jakim stopniu inwestycje mają być finansowane z przychodów uzyskanych z bezpłatnie przyznanych uprawnień. Wytyczne nakazują wykorzystanie przychodów ze sprzedaży darmowych uprawnień do realizacji inwestycji określonych w Krajowym Planie. Wytyczne KE do art. 10c Dyrektywy określają 6 zasad dotyczących inwestycji ujmowanych w Krajowych Planach. Inwestycje powinny być co do zasady zgodne z tymi zasadami (państwo członkowskie powinno się wytłumaczyć, dlaczego określona inwestycja nie jest zgodna z którąś z poniższych zasad): należy w Krajowym Planie określić inwestycje (w sieci i usługi pomocnicze) przyczyniające się do obniżenia emisji w opłacalny sposób; inwestycje powinny być zaprojektowane w sposób pozwalający na wyeliminowanie sytuacji odpowiadających generalnym kryteriom warunkującym stosowanie art. 10c; inwestycje powinny być kompatybilne ze sobą oraz z prawodawstwem UE, nie mogą wzmacniać pozycji dominujących ani nadmiernie zakłócać konkurencji na rynku wewnętrznym, powinny (o ile to możliwe) wzmacniać konkurencję na tym rynku; inwestycje ujęte w Krajowym Planie powinny być uzupełnieniem innych inwestycji wynikających z prawa UE, przy czym nie powinny to być inwestycje wymagane w celu zaspokojenia rosnącego zapotrzebowania na energię elektryczną; 28 P. Grzejszczak, Kancelaria Domański Zakrzewski Palinka sp. k., Podstawy prawne..., op. cit. 59 inwestycje powinny przyczynić się do dywersyfikacji struktury elektroenergetycznej i źródeł dostaw energii dla wytwarzania energii elektrycznej oraz ograniczenia intensywności emisji; inwestycje powinny być opłacalne ekonomicznie przy braku darmowego przydziału emisji na podstawie art. 10c Dyrektywy, za wyjątkiem technologii znajdujących się na etapie demonstracji określonych w załączniku III do Wytycznych. KE może odrzucić odpowiednie części Krajowego Planu, jeżeli uzna, że państwo nie dostarczyło wystarczających informacji dla wykazania, że powyższe zasady mają zastosowanie do danej inwestycji. W Załączniku V Wytycznych wskazano przykładowo rodzaje inwestycji kwalifikujących się do darmowego przydziału na podstawie art. 10c Dyrektywy (modernizacja wytwarzania energii elektrycznej w celu zapewnienia efektywniejszej produkcji o mniejszej intensywności emisji, redukcje emisji poprzez doposażenie elektrowni węglowych, wytwarzanie energii w OZE, wychwytywanie i składowanie dwutlenku węgla, inteligentne sieci, kogeneracja). Rozdysponowana na podstawie art. 10a Dyrektywy w 2013 roku może być maksymalnie taka liczba uprawnień, która nie przekracza 70% średniorocznej zweryfikowanej wielkości emisji wytwórców energii elektrycznej za lata 2005-2007, przy czym ilość uprawnień musi odnosić się do ostatecznej wielkości krajowego zużycia brutto danego państwa członkowskiego. W kolejnych latach III okresu rozliczeniowego przydział maleje, aż do jego całkowitej likwidacji w 2020 roku. W wytycznych wydanych przez KE do art.10c Dyrektywy przyjęto, że dopuszczalny jest albo liniowy spadek przydziałów, albo nieliniowy, ale w ramach którego spadek przydziałów w przeciągu 2 dowolnych kolejnych lat okresu 2013-2020 różni się najwyżej o 30% od średniego rocznego spadku niezbędnego w pozostałych latach, aby osiągnąć poziom 0% w roku 2020. Dopuszczalne są 2 sposoby wyliczenia uprawnień dla energetycznych instalacji wytwórczych: na podstawie wskaźnika wydajności ex ante (ogólnounijnego wskaźnika opartego na średnioważonym poziomie emisji w najmniej emisyjnych technologiach wytwarzania w UE lub uwzględniającego rzeczywistą strukturę paliw, wykorzystywanych do produkcji energii w danym kraju członkowskim); w oparciu o przydział uprawnień w ramach zweryfikowanych emisji historycznych z danej instalacji w okresie 2005-2007. Rysunek nr 6: Okres bazowy historycznego poziomu aktywności (HAL) jednakowy dla całej instalacji Źródło: P. Sikora, K. Lis, KOBIZE 60 Wytwórcy energii elektrycznej w kontekście Decyzji KE, 29 marca 2011 r. Taka sama metodologia przydziału powinna zostać przyjęta przez państwo członkowskie dla wszystkich instalacji, co do których istnieją dane dotyczące zweryfikowanych emisji za lata 2005-2007. Ogólno-unijny wskaźnik wydajności ex ante wynosi 0,6408 tony CO2 na megawatogodzinę wytworzonej energii elektrycznej. Wskaźnik wydajności ex ante dla poszczególnych krajów określany jest zgodnie ze wzorem zamieszczonym w Załączniku I do Decyzji KE. Określa się go na podstawie danych wejściowych dotyczących poszczególnych rodzajów paliwa, które oblicza się przyjmując produkcję energii z danego paliwa zgodnie ze wskaźnikami Eurostatu, uwzględniając najlepsze dostępne techniki danego paliwa. Wielkości produkcji energii elektrycznej, do których znajdują zastosowanie wskaźniki wydajności ex ante, oblicza się zgodnie z Załącznikiem II do Decyzji. Jest to iloczyn zainstalowanej mocy wytwórczej w danej instalacji lub zaprojektowanej mocy wytwórczej, które wprawdzie nie działa, lecz w której dokonano inwestycji do dnia 31 grudnia 2008 roku, oraz współczynnika obciążenia wyrażonego w godzinach rocznie (odpowiednio od 1000 do 7000 godzin). Stąd też liczba przydzielanych danej instalacji uprawnień to iloczyn tych dwóch powyższych 29 wielkości oraz wskaźnika wydajności. Gdy metoda darmowego przydziału oparta jest na zweryfikowanych emisjach historycznych, liczba uprawnień dla danej instalacji nie może przekroczyć średniej rocznej emisji z instalacji w okresie 2005-2007. Dla uwzględnienia wydajności każdej z instalacji, liczba ta jest korygowana na podstawie stosunku średnich emisji rocznych z lat 2008-2010 do średnich emisji rocznych z lat 2005-2007. Korekta może być więc ujemna lub dodatnia, w zależności od kształtowania się wielkości emisji z danej instalacji w poszczególnych latach okresu 2005-2010. Decyzja przewiduje możliwość określenia przez państwo przyznające darmowe uprawnienia współczynnika korygującego, jeżeli obliczona zgodnie z Decyzją całkowita liczba uprawnień dla wszystkich instalacji w III okresie rozliczeniowym przekracza maksymalną liczbę bezpłatnych uprawnień możliwych do wydania przez to państwo w powyższym okresie. Współczynnik korygujący 30 oblicza się zgodnie ze wzorem zamieszczonym w Załączniku III do Decyzji. Rysunek nr 7: Ścieżka zmniejszania liczby bezpłatnych uprawnień w ramach derogacji dla elektroenergetyki Źródło: P. Sikora, K. Lis, KOBIZE 29 M. Wiśniewski, Strategia przedsiębiorstwa w II (III) okresie rozliczeniowym EU ETS okresie rozliczeniowym EU ETS – wystąpienie w czasie warsztatów pt.: Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2, op. cit. 30 Materiały z warsztatów pt.: Nowy model rynku uprawnień do emisji CO2, op. cit. 61 Podsumowanie Analizując aktualną politykę Komisji Europejskiej, można konstatować, że brak jest widoku na odejście od tematu redukcji emisji. Wobec powyższego, trzeba się przygotować na pogarszanie kondycji ekonomicznej tych przedsiębiorstw, które emitują CO2. Opisane powyżej okoliczności sprawiają, że opracowanie optymalnego modelu jest niezmiernie trudne. Sytuację dodatkowo komplikuje kryzys gospodarczy, który z jednej strony ogranicza popyt na energię powodując spadek jej cen oraz spadek cen uprawnień do emisji, w związku z brakiem konieczności ich nabywania, z drugiej zaś strony prowadzi do ograniczania produkcji przemysłowej i ograniczania produkcji z niektórych gałęzi przemysłu. Polska ma „szczególny” powód do zadowolenia z decyzji UE. Gdyby od 2013 roku wszystkie elektrownie musiały kupować 100% uprawnień do emisji CO 2, jak zakładano w poprzednim modelu, Polska musiałaby wydać ok. 60 mld zł na modernizację elektroenergetyki, za co w efekcie zapłaciliby jej odbiorcy. Ponadto wynegocjowaliśmy zgodę UE na utworzenie specjalnego funduszu solidarności, z którego będzie finansowana przebudowa najgroźniejszych dla środowiska elektrowni węglowych. Według wyliczeń rządowych ekspertów, ze sprzedaży od 2013 roku polskim i zagranicznym firmom dodatkowych zezwoleń na emisję CO 2, budżet państwa może powiększyć się o prawie 60 mld zł w ciągu siedmiu lat. Zyski ze sprzedaży dodatkowych zezwoleń będą mogły być przeznaczone na „cele społeczne”, inwestycje ekologiczne i na modernizację energetyki. Obecnie pilnie muszą zostać rozpoczęte prace nad określeniem zapotrzebowania na uprawnienia do emisji w okresie 2013-2020 w sektorach przemysłowych i elektroenergetyce. Fakt przyznawania większości z nich bezpłatnie zmniejsza koszty wypełnienia wymogów EU ETS, ale wciąż powoduje konieczność nabycia nawet kilkunastu procent uprawnień na rynku. Brakujące uprawnienia będzie można nabyć na aukcjach, rynku wtórnym, zakupić jednostki z mechanizmów Protokołu z Kioto, bądź też wykorzystać zaoszczędzone uprawnienia nabyte w okresie 2008-2012. Nie bez znaczenia będą również przyszłe zobowiązania globalne. Społeczność międzynarodowa oczekuje nowego porozumienia, które zastąpi Protokół z Kioto. Prawdopodobnie nie wydarzy się to przed rokiem 2015, a więc czeka nas tzw. „gap-period”. Wciąż czekamy również na rozporządzenia UE w sprawie monitorowania i raportowania oraz w sprawie weryfikacji i akredytacji weryfikatorów. Komisja Europejska pracuje też nad nowelizacją decyzji 2011/278/UE (tzw. decyzji benchmarkowej) i decyzji 2010/2/UE (w sprawie listy sektorów i podsektorów narażonych na znaczące ryzyko ucieczki emisji). Podstawą opublikowanego projektu decyzji jest art. 10a ust. 13 dyrektywy ETS, zgodnie z którym Komisja Europejska może co roku dodawać do listy sektorów i podsektorów narażonych na znaczące ryzyko ucieczki emisji nowe pozycje. Co się zaś tyczy prawa krajowego, to już w momencie wejścia w życie ustawy, konieczna jest nowelizacja ustawy o systemie handlu uprawnieniami do emisji. Dyrektywa EU ETS została implementowana w ustawie o systemie handlu tylko częściowo, min.: nie jest napisane, że aukcjonizm będzie głównym systemem po 2013 roku (na razie aukcje dotyczą tylko uprawnień z niewykorzystanych rezerw); przydział bezpłatnych uprawnień z art. 10 a i c (tzw. benchmarki i derogacje) nie są implementowane; 62 powinno zostać wydane nowe Rozporządzenie Rady Ministrów w zw. z Decyzją Komisji z dnia 19 kwietnia 2010 r., dotyczącą krajowego planu rozdziału uprawnień do emisji gazów cieplarnianych zgłoszonego przez Polskę dnia 8 kwietnia 2010 roku (KE zaakceptowała dodanie do Polskiego KPRU rezerwę ok. 13 mln uprawnień na planowane projekty JI). Decyzja ta nie obowiązuje jednak bezpośrednio i musi być wprowadzona rozporządzeniem. Obecnie obowiązuje Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2008 r. w sprawie przyjęcia Krajowego Planu Rozdziału Uprawnień do emisji dwutlenku węgla na lata 2008-2012 dla wspólnotowego systemu handlu uprawnieniami do emisji (Dz. U. Nr 202, poz. 1248), które jest nieaktualne w kwestii nowej rezerwy na JI.) Ponadto przed nami wiele wyzwań związanych z wprowadzeniem podatku węglowego w celu wyrównania konkurencyjności pomiędzy różnymi produktami energetycznymi. Opodatkowanie energii w UE ma być uzależnione od wysokości emisji CO2, by przejść z systemu opodatkowania opartego wyłącznie na ilości zużytej energii na system uzależniony od energii zawartej w produktach (wartość opałowa paliw) oraz emisji CO2. KE ogłosiła propozycję zmiany dyrektywy z 2003 r. o opodatkowaniu energii, w której chce, by opodatkowanie energii skłaniało do jej oszczędzania i ograniczania emisji. Płacąc podatek uzależniony od wielkości emisji CO2 i wydajności paliw (a nie tylko od ilości), konsument zaczyna płacić za zanieczyszczenia, które powoduje. Streszczenie Polska wchodzi w epokę postcarbon. Nie tylko dlatego, że kończą nam się paliwa kopalne, ale przede wszystkim dzięki zobowiązaniom unijnym. W kwietniu 2011 roku Sejm przyjął nowe prawo o handlu gazami cieplarnianymi, dzięki czemu przedsiębiorstwa mają szansę na dodatkowe darmowe uprawnienia do emisji CO 2. Ustawa otwiera drogę do przyznania praw emisji CO 2 blokom, które dopiero będą zbudowane. Począwszy od 2013 roku, uprawnienia mają być sprzedawane przez państwa członkowskie na aukcjach, za wyjątkiem uprawnień przydzielanych nieodpłatnie na podstawie art. 10a lub 10c Dyrektywy EU ETS. Które podmioty mogą otrzymać bezpłatne uprawnienia do emisji CO2 i w jakiej ilości? Niniejszy artykuł został poświęcony ogólnym zasadom organizacji oraz handlu uprawnieniami do emisjami dwutlenku węgla zarówno w Polsce jak i w Europie. W ramach artykułu przedstawiono między innymi główne czynniki wpływające na kształtowanie się cen emisji jak i zalety i wady wynikające z handlu emisjami po roku 2013. Autor poszukuje odpowiedzi na pytanie jak będzie wyglądać model handlu na rynku CO2 po roku 2013, gdy darmowe uprawnienia wygasną, a unia będzie wciąż realizować swój cel: fizyczną redukcję emisji CO2? Summary The European Union Emissions Trading Scheme (EU ETS) was the first large emissions trading system in the world. It was launched in 2005 to combat climate change and is a major pillar of EU climate policy. The EU ETS currently covers more than 10,000 installations with a net heat excess of 20 MW in the energy and industrial sectors which are collectively responsible for close to half of the EU's emissions of CO2 and 40% of its total greenhouse gas emissions. 63 Under the EU ETS, large emitters of carbon dioxide within the EU must monitor their CO2 emissions, and annually report them, as they are obliged every year to return an amount of emission allowances to the government that is equivalent to their CO2 emissions in that year. In order to neutralize annual irregularities in CO2-emission levels that may occur due to extreme weather events (such as harsh winters or very hot summers), emission credits for any plant operator subject to the EU ETS are given out for a sequence of several years at once. Each such sequence of years is called a Trading Period. The 1st EU ETS Trading Period expired in December 2007; it had covered all EU ETS emissions since January 2005. With its termination, the 1st phase EU allowances became invalid. Since January 2008, the 2nd Trading Period is under way which will last until December 2012. Currently, the installations get the trading credits from the NAPS (national allowance plans) which is part of each country's government. Besides receiving this initial allocation, an operator may purchase EU and international trading credits. If an installation has performed well at reducing its carbon emissions then it has the opportunity to sell its credits and make a profit. This allows the system to be more self contained and be part of the stock exchange without much government intervention. The mentioned amendments are only likely to become effective from January 2013 onwards, i.e. in the 3rd Trading Period under the EU ETS. Also, the proposed caps for the 3rd Trading Period foresee an overall reduction of greenhouse gases for the sector of 21% in 2020 compared to 2005 emissions. 64 65 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach WYZWANIA SAMORZĄDÓW UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC BEZPIECZEŃSTWA SOCJALNEGO I MARGINALIZACJI CZŁOWIEKA Człowiek w ujęciu globalnym i regionalnym Problemu marginalizacji człowieka nie da się rozwiązać tylko przy wykorzystaniu mechanizmów regionalnych. Od dłuższego czasu sprawa ta stała się przedmiotem poważnego zainteresowania zarówno na skalę globalną, jaki i na poziomie lokalnym. Dla naszego kontynentu istotny jest udział Unii Europejskiej w tym dziele, w wytyczaniu dróg i kierunków takiej współpracy na forum międzynarodowym, głównie ONZ, OECD, WTO itp., a także odpowiednie wspieranie środkami finansowymi celów i zadań związanych z inicjatywami podejmowanymi w Europie i na świecie. Biorąc pod uwagę dążenia Unii do odgrywania wiodącej roli w gospodarce światowej w rozwiązywaniu wielu konfliktowych sytuacji, to i w aspekcie człowieka stara się ona odgrywać podobną rolę. I tak w „Agendzie 2000”, przyjętej przez UE w lipcu 1997 roku, określiła ona swą strategię działania na przełomie XX i XXI wieku. Zapisano w niej, że Unia jest świadoma ryzyka, jakie niesie ze sobą proces globalizacji powodujący wyzwania dla marginalizacji człowieka i zaproponowała 1 tzw. strategię zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój otaczającego nas świata najogólniej możemy zdefiniować jako taki, który zapewniając rosnący dobrobyt człowiekowi, nie powoduje zarazem drastycznie negatywnych zmian w jego środowisku. Są to niestety wciąż jeszcze zjawiska, procesy i problemy niezwykle złożone, często kontrowersyjne, nie zawsze jeszcze dokładnie zbadane 2 i zweryfikowane w badaniach naukowych. Niewątpliwie główna trudność w konsekwentnym przeciwstawianiu się objawom degradacji człowieka, jako jednostki ludzkiej, tkwi w niedoskonałej jeszcze umiejętności przewidywania wszelkich następstw ludzkiej działalności produkcyjnej i konsumpcyjnej. W ocenie World Wildlife Fund (WWF) Unia Europejska, w porównaniu z innymi organizacjami podobnego typu (ASEAN, NAFTA), jest najbliższa zrozumienia i docenienia problematyki „ludzkiego śladu na Ziemi” w swojej strategii zrównoważonego rozwoju. Nie oznacza to jednak, że w ramach UE nie ma na ten temat różnicy zdań i licznych kontrowersji, zwłaszcza, jeśli chodzi o koszty realizacji tej strategii oraz pomocy UE dla regionów ubogich 3 dla ich udziału we wspólnotowych programach i inicjatywach. Najbardziej wyraźnie swój stosunek do aktualnych problemów (wyzwań) globalnych Unia Europejska określiła na szczycie w Laeken, w grudniu 2001 roku, a także w czasie międzynarodowego spotkania przywódców państw z całego 1 2 3 Por. Globapolis. Kosmiczna wioska. Szanse i zagrożenia (red.) R. Borkowski. Warszawa 2003; Globalizacja i co dalej? (red.) S. Amsterdamski. Warszawa 2004 Patrz szerzej: A. Budnikowski, Ochrona środowiska jako problem globalny. Warszawa 2000; A. Kalinowska, Ekologia – wybór przyszłości. Warszawa 2005; Globalizacja gospodarki a ochrona środowiska, (red.) M. Cygler. Warszawa 2002; Z. Ślusarczyk, C.T. Szyjko, Energetyczno-klimatyczna współpraca świata. Poznań 2009 Por. Z. Ślusarczyk, C.T. Szyjko, Energetyczno-klimatyczna współpraca..., op. cit., s. 21-42 66 świata w Sao Paolo, w czerwcu 2004 roku. Na spotkaniu w Laeken Rada Europejska jednoznacznie stwierdziła, że Unia pragnie bardziej klarownie zaznaczyć swoją obecność i zdefiniować „nową rolę” w zglobalizowanym, choć 4 nadal w dużym stopniu podzielonym świecie. Stwierdzono wręcz, że Europa (Unia Europejska) musi przejąć ciężar odpowiedzialności za „zarządzanie globalizacją”, przez co rozumie m.in. odgrywanie roli siły zdolnej zdecydowanie działać w kierunku takiego biegu spraw świata, który przyniesie korzyści nie tylko państwom bogatym, ale także najbiedniejszym; siły, która dąży do nadania globalizacji moralnych ram. Innymi słowy – do umocnienia solidarności ogólnoświatowej w realizacji projektu zrównoważonego rozwoju, który zakłada wzrost światowego dobrobytu z równoczesną ochroną środowiska (ekorozwojem). Ten kierunek wpływu na proces globalizacji UE potwierdziła kolejny raz na szczytach w Brukseli, w czerwcu 2009 roku, wyrażając swój stosunek do 5 umacniania globalnego systemu ochrony praw człowieka i wolności obywatela. Marginalizacja Europejczyka Na obszarze UE istnieje ponad 260 regionów – landów, departamentów, województw, prowincji itp., tworzących Europę Regionów. Jej istota polega na włączeniu trzeciego szczebla władzy – samorządów i władz terytorialnych 6 do europejskiego procesu integracji i struktur decyzyjnych. Według Danuty Hübner, Regiony to de facto nowa wizja integracji europejskiej uwzględniająca samodzielność niższych szczebli politycznych, a także przybliżenie procesu 7 decyzyjnego do obywateli. Natomiast w definicji prof. Z. Brodeckiego Region jest podstawową jednostką polityczną, administracyjną, gospodarczą, społeczno8 kulturową, a w niektórych wypadkach narodową jednoczącej się Europy. W ciągu minionego pięćdziesięciolecia zmieniła się europejska polityka regionalna, ponieważ fundamentalnie zmieniła się Europa i świat. We współczesnym, objętym globalizacją i ulegającym ciągłym zmianom świecie, Unia musi stawiać czoła nowym wyzwaniom. Europa XXI wieku musi zmierzyć się z problemami związanymi z takimi kwestiami, jak globalizacja gospodarki, rozwój demograficzny, zmiany klimatu, dostawy energii czy też niespotykane dotychczas zagrożenia dla bezpieczeństwa i integralności człowieka. Unia potrzebuje nowego stymułu w walce o godność człowieka, nowej polityki, w tym tej na poziomie 9 lokalnym. W związku z dynamizmem tych zmian, trzeba od czasu do czasu reformować 10 zasady współżycia, w ramach wspólnoty zapisane w traktatach załozycielskich. 4 Patrz: J. Kowalski, Z. Ślusarczyk, Unia Europejska: proces integracji i zarys problematyki instytucjonalno-prawnej. Poznań 2005; Monitor integracji Europejskiej. Wydanie specjalne z 1997 r., s. 40-45; ibidem: nr 2 z 2002, s. 32-40 5 Por. Działania UE przeciw zmianom klimatu. Unia Europejska na czele działań międzynarodowych do roku 2002 i później, Wyd. Komisja Europejska. Bruksela 2008 6 C.T. Szyjko, 2005: Scenariusze rozwoju polityki spójności w UE po 2006 r., (w:) „Commentationes. Zeszyt Naukowy WSM”, nr 2 (1), s. 46-62 7 Op. cit., s. 60 8 Z Brodecki, Prawo europejskiej integracji. Warszawa 2000, s. 22 9 Więcej: Z. Ślusarczyk, C.T. Szyjko, Kompendium. Zarządzanie funduszami strukturalnymi w UE i pozyskiwanie środków dla szkolnictwa wyższego. Piotrków Trybunalski 2009 10 F. Emmert, M. Morawiecki, Prawo europejskie. Warszawa-Wrocław 2002, s. 23-31 67 To właśnie ma na celu nowy traktat unijny, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 11 roku, a został podpisany 13 grudnia 2007 roku w Lizbonie. Uwzględniając zmiany polityczne, gospodarcze i społeczne, a także mając na uwadze oczekiwania Europejczyków, szefowie państw i rządów osiągnęli porozumienie w sprawie nowych zasad decydujących o zakresie działalności Unii w przyszłości oraz formach, jakie działalność ta może przybierać. Traktat lizboński umożliwia unowocześnienie instytucji europejskich i ich sposobu funkcjonowania, wzmocnienie legitymacji demokratycznej UE oraz utwardzenie fundamentu, jakim są wartości podstawowe. Traktat lizboński zmienia aktualne traktaty UE i Wspólnot Europejskich (WE), ale ich nie zastępuje. Wyposaża on Unię w ramy prawne oraz instrumenty potrzebne do sprostania dynamicznym wyzwaniom o zasięgu globalnym i spełnienia oczekiwań Europy regionów w przeciwdziałaniu 12 marginalizacji człowieka. Podstawy konstytucyjne polskiej decentralizacji Zmiany polityczne w Polsce po roku 1989 spowodowały m.in. odrodzenie samorządu lokalnego, jako konstytucyjnego wyrazu bezpośredniego udziału obywateli w zarządzaniu sprawami danej społeczności lokalnej. W Konstytucji RP z 1997 r. art. 1 zapisano, iż „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”, a w art. 15, że „ustrój terytorialny Rzeczpospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej”, i że podział terytorialny kraju uwzględnia więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe oraz zapewnia jednostkom samorządu terytorialnego zdolność wykonywania zadań publicznych. W art. 16 Konstytucji ustawodawca zapewnia, iż ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej i przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Zaś istnienie społeczności lokalnych, wyposażonych w stosowne uprawnienia, stwarza warunki dla skutecznego rządzenia. Inaczej mówiąc, samorząd oznacza prawo i zdolność społeczności lokalnych do kierowania i zarządzania sprawami publicznymi na ich własną odpowiedzialność i w ich interesie. Organy władzy lokalnej znajdują się najbliżej obywateli (wyborców) i przed nimi ponoszą odpowiedzialność za efektywność zarządzania. Zaś powierzając sprawy publiczne innemu organowi władzy publicznej (przedsiębiorstwu, stowarzyszeniu itp.), muszą uwzględniać zakres i charakter zadań im powierzonych, aby odpowiednio służyły danej społeczności, spełniały wymogi efektywności gospodarowania i realizowały założone cele, w tym w ochronie 13 środowiska naturalnego. W opinii konstytucjonalistów i ekspertów z dziedziny samorządu lokalnego, najbardziej predysponowanymi do wypełniania konstytucyjnych (i innych, ustawowych regulacji) jednostkami samorządu lokalnego są gminy i ich jednostki pomocnicze. W przypadku oświaty chodzi głównie 11 C.T. Szyjko, Traktat z Lizbony – geneza, uwarunkowania, proces implementacji, (w:) Droga Polski do Lizbony, (w:) „Piotrkowskie Studia Międzynarodowe” nr 1/2009, s. 7-38 12 N. Davies, Europa między Wschodem a Zachodem. Kraków 2007, s. 253 13 Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r., Warszawa 1997 68 o zadania komunalne, które one wypełniają. Bardziej szczegółowo o odrodzeniu samorządu terytorialnego w Polsce, jego roli i zadaniach piszą m.in.: 14 S. Wykrętowicz, Z. Leoński, H. Izdebski i M. Kulesza. Europa regionów a samorząd terytorialny Europa regionów to określenie nieco upraszczające rozumienie i kompetencje występującego w poszczególnych państwach członkowskich podziału administracyjnego – landów, departamentów, prowincji, województw itp. Wszystkie one są w różnym zakresie jednostkami samorządu terytorialnego pod względem kompetencji prawnych i faktycznego funkcjonowania. W wykładni UE regiony to nowa wizja integracji europejskiej, uwzględniająca ich samodzielność i przybliżenie procesu podejmowania decyzji lokalnych do obywateli, mieszkańców tych regionów. Już w Jednolitym Akcie Europejskim (art. 130A) stwierdzono, że w celu promowania ogólnego, harmonijnego rozwoju, Wspólnota powinna działać w kierunku ekonomicznej i społecznej spójności. W szczególności powinna działać na rzecz redukcji zróżnicowań między regionami i ograniczenia zacofania słabiej uprzywilejowanych regionów. W ramach polityki regionalnej UE to właśnie regiony są głównymi beneficjentami funduszy strukturalnych służących wyrównaniu istniejących dysproporcji rozwojowych i poziomu życia ich mieszkańców. Dla pozyskania i efektywnego wykorzystania środków UE na różne programy regionalne, wymaga się sprawnego programowania, finansowania i monitowania ze strony samorządu lokalnego. W tym celu, w przypadku państw-kandydatów do UE, ale i w zakresie nowych programów dotyczących wszystkich państw członkowskich, Unia Europejska uruchamia odpowiednią pomoc przedi poakcesyjną, służącą przygotowaniu administracji samorządowej do właściwej absorpcji funduszy strukturalnych. Polityka regionalna UE koordynowana jest w państwach członkowskich przez właściwych ministrów rządu. Zagrożeniem dla jej prawidłowej realizacji mogą być jednak: niedostatek lub błędy w tej koordynacji, brak odpowiednio przygotowanych kadr urzędników, ich odpowiedzialności itp. Może to generować występowanie różnych nieregularności i nieprawidłowości w absorpcji i właściwym wykorzystaniu środków unijnych w poszczególnych obszarach. Występują też istotne różnice między zarządzaniem funduszami przedakcesyjnymi i strukturalnymi po osiągnięciu członkostwa w UE danego państwa. I to zarówno co do skali (wielkości) wyasygnowanych przez UE środków, jak i zasad, norm i kryteriów w rozliczaniu się z ich wykorzystania przez kraj15 beneficjenta. Dokumentem zawierającym katalog zasad i praktyk tworzących wspólne normy europejskie służące rozwojowi samorządności lokalnej jest Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, przyjęta przez Radę Europy w październiku 1985 roku (weszła w życie 1.09.1988 r.). Polska ratyfikowała Kartę w listopadzie 1993 roku. Odegrała ona istotną rolę w rozwoju samorządności lokalnej w naszym kraju. 14 Patrz: Samorząd w Polsce: istota, formy, zadania (red.) S. Wykrętowicz. Poznań 1998; Z. Leoński, Samorząd terytorialny. Warszawa 1999; J.P. Tarno (i inni), Samorząd terytorialny w Polsce. Warszawa 2002; J. Boć, Ustrój administracji publicznej. Warszawa 2000; B. Rozbicka, Samorząd terytorialny. Warszawa 2000 15 Patrz: L. Dick, Przewodnik po Unii Europejskiej. Warszawa 1998; Droga do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, Warszawa 2000; Wspólnotowe akty prawne dotyczące pomocy przedakcesyjnej funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Warszawa 2004 69 Znajomość treści Karty może pomóc w pogłębionym zrozumieniu roli i zadań samorządu terytorialnego w przeciwdziałaniu marginalizacji człowieka. Warto zaakcentować, iż każde państwo ratyfikujące Kartę zobowiązuje się do respektowania generalnych zasad demokracji lokalnej, a więc wpływu obywateli na funkcjonowanie organów samorządowych. Karta nie narzuca rygorystycznego przestrzegania wszystkich swych przepisów, albowiem jej art. 6 zezwala społecznościom lokalnym na samodzielne ustalanie swej struktury administracyjnej. Zaś art. 9 ust. 5 zezwala na wprowadzanie procedur i działań wyrównawczych w celu ochrony słabszych finansowo społeczności lokalnych. Karta nie przewiduje także mechanizmów reprymendy za nieprzestrzeganie wynikających z jej podpisania zobowiązań. Europejska Karta Samorządu Terytorialnego odnosi się do odpowiedzialności obywateli i zasad samorządu lokalnego jako głównych elementów efektywnej demokracji i wymaga ich uznania w prawie krajowym i „w miarę możliwości w Konstytucji” (art. 2). Tym samym wnosi wkład w rozwój idei – społeczeństwa obywatelskiego. Znaczenie Karty polega głównie na tym, że włącza ona ideę autonomii lokalnej do prawa międzynarodowego. Wnosi istotny wkład do dyskusji politycznej o konieczności wzmocnienia szczebla lokalnego w Europie i jego roli w procesie integracji. Elastyczność jej postanowień ma zwiększyć możliwość stosowania ich przez państwa o różnej specyfice systemów prawnych i administracyjnych. Z kolei niejasne sformułowania odnośnie do kompetencji przyznanych jednostkom lokalnym często są interpretowane przez te ostatnie na swoją korzyść. W związku z tym, że zobowiązuje ona państwa do przestrzegania pewnego minimum wymagań w dziedzinie podstawowych rozwiązań prawnych, odnoszących się do samorządu terytorialnego, w państwach unitarnych odzwierciedla się jej pozytywny wpływ na przyspieszenie procesów decentralizacyjnych. Np. w Polsce Karta weszła w życie 01.03.1994 roku, ale znacznie wcześniej, bo już w trakcie tworzenia ustawy o samorządzie terytorialnym (09.03.1990 r.), wzięto pod uwagę 16 jej postanowienia. Zagrożenia dla regionów Należy podkreślić, że procesy decentralizacyjne i dynamiczne przemiany globalne nie są zjawiskami, które się wykluczają, ale raczej uzupełniają się. I tak, globalizacja pozostaje w ogromnej mierze domeną aktywności gospodarczej takich wielkich podmiotów, jak korporacje transnarodowe. Kierują się one przede wszystkim logiką wolnej konkurencji oraz maksymalizacji zysków i w związku z tym niechętnie angażują się w sferę dóbr publicznych; to one w decydującym stopniu przyczyniły się do jej zaistnienia oraz rozwoju, będąc jedną z jej głównych sił napędowych zarówno w przeszłości, jak i obecnie. Natomiast regionalizm, przejawiający się głównie nasilającymi się zjawiskami integracji międzynarodowej, aktywizowany jest przede wszystkim inicjatywami państw (dobrym przykładem może być integracja w ramach UE). Za pomocą różnych środków, m.in. interwencjonizmu, państwa pragną realizować w ramach wzajemnej współpracy najczęściej cele – nie tylko gospodarcze, ale także 16 Patrz: Europejska Karta Samorządu „Rzeczpospolita” z 23.10.2006 r. Lokalnego przyjęta w Strasburgu 15.10.1985, (w:) 70 polityczne, społeczne, w zakresie bezpieczeństwa militarnego, ochrony środowiska, integralności, godności człowieka itp. Globalizacja niesie zagrożenia dla mniej rozwiniętych regionów, wynikające z szerokich kontaktów ze światem. Daje o sobie znać także zjawisko tzw. luki ludzkiej. Chodzi w tym przypadku o dystans między rosnącą złożonością świata, naszą (ludzką) zdolnością sprostania jej. W wielu dziedzinach i aspektach globalizacji tzw. zwykli ludzie nie nadążają ze swoją wiedzą, umiejętnościami, nie rozumieją wiele z tych zjawisk. Stąd m.in. nasilenie się zjawisk ekstremalnych w myśleniu, postawach i działaniach wielu ludzi (od skrajnego fundamentalizmu do terroryzmu), a także utrata wiary wielu ludzi w krajach Zachodu w instytucje państwowe i międzynarodowe, jeśli chodzi o zapewnienie im elementarnych praw socjalnych i zdrowotnych. Faktem jest również i to, że w wyniku globalizacji umacnia się „władza” pieniądza. Dlatego w świecie jest coraz mniej autentycznego społecznego zaangażowania ludzi i przysłowiowej miłości bliźniego. Wzrasta za to liczba różnych zaburzeń więzi międzyludzkich i życia duchowego, przemoc, gwałty i inne rodzaje przestępstw. Wielkość i tempo wydarzeń i informacji bieżących o zjawiskach i przykładach z globalizacji prowadzą często do „zmęczenia” materii ludzkiej, refleksji często negatywnej wobec zachodzących zjawisk, zwłaszcza wątpliwych działań i praktyk wielkich światowych koncernów. Futurolodzy są na ogół dość zgodni w kilku najważniejszych sprawach dotyczących dalszego procesu globalizacji, takich jak: rosnąca złożoność świata i życia na ziemi, która potwierdza konieczność nowej elastycznej organizacji państw i społeczeństw, ale i organizacji międzynarodowych oraz zmiany ich dotychczasowych wadliwych i wątpliwych form oraz metod zarządzania; rosnąca dominacja nauki i techniki jako główne siły napędowe rozwoju w skali światowej; ważność przejścia do nowych źródeł energii; 17 bezpieczeństwo ekologiczne w skali światowej. Istota ochrony praw człowieka w UE Przestrzeganie praw człowieka jest podstawowym wskaźnikiem demokracji. Mimo, że jest to zbyt często tylko hasło traktowane manipulacyjnie przez polityków, jednakże wartość praw człowieka jest niepodważalna – i zarazem niezbywalna zarówno dla każdego człowieka, jak i dla kondycji poszczególnych społeczeństw, dla ludzkości w skali globalnej. Prawa człowieka są to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne jednostce w jej kontaktach z państwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: po pierwsze, że każda władza jest ograniczona, po drugie, że każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza, po trzecie, że każda jednostka może się domagać 18 od państwa ochrony jej praw. 17 Patrz szerzej: J.W. Botkin, M. Elmanajra, M. Malitza, Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć lukę ludzką?, Raport Klubu Rzymskiego. Warszawa 1998; J. Kozielecki, Koniec wieku nieodpowiedzialności. Warszawa 1995; P. Sztompka, Powstrzymać regres społeczeństwa, Konferencja Senatu RP. Warszawa 1997; J. Galtung, Świat w kryzysie ekonomicznym. Warszawa 2007 18 Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Witryna internetowa. 71 Prawa człowieka przynależą każdej jednostce, każdej osobie ludzkiej, i nie jest niezbędne dla ich „istnienia” jakiekolwiek uzasadnienie. Ich posiadanie wiąże się ściśle z godnością ludzką oraz z wolnością. Prawa człowieka to zobowiązanie państwa do ochrony ich przestrzegania, jednostka może zasadnie domagać się ich ochrony od państwa i społeczeństwa. Wolności zaś to zakaz ingerowania w sferę zagwarantowaną tymi wolnościami. Wagę praw człowieka definiuje najzwięźlej konstatacja, iż: Prawa człowieka pozwalają zachować jednostce indywidualizm, przetrwać jako osoba niepowtarzalna, nigdy bowiem dotąd nie było i nigdy nie będzie już kogoś takiego jak każdy nas, z naszym indywidualnym bagażem 19 wspomnień, uczuć, myśli. Prawa człowieka, demokracja i państwo prawa są podstawowymi wartościami, którymi kierują się społeczności lokalne w UE. Wartości te mają swoje podłoże w traktatach założycielskich, a większego znaczenia nabrały dzięki Karcie Praw Podstawowych, dołączonej do Traktatu Lizbońskiego. Poszanowanie praw człowieka jest głównym warunkiem dla krajów chcących przystąpić do UE i koniecznym warunkiem dla krajów, które chcą zawierać z nią umowy handlowe lub inne układy. Unia Europejska uważa, że prawa człowieka są powszechne i niepodzielne. Promuje je i broni ich, zarówno w obrębie swoich granic, jak i w stosunkach z innymi państwami. Jej polityka w zakresie praw człowieka skupia się na prawach obywatelskich, politycznych, gospodarczych i kulturowych, ale również wspiera prawa kobiet, dzieci, mniejszości narodowych oraz zajmuje się zwalczaniem terroryzmu. W 2009 roku, program EIDHR (Europejska Inicjatywa na rzecz Demokracji i Praw Człowieka), pozwolił na sfinansowanie projektów o wartości 200 mln euro w 32 krajach. Obecnie około tysiąca projektów funkcjonuje dzięki EIDHR. Dzięki inicjatywie udało się wspomóc „Projekt na rzecz leśnych ludzi”, którego celem jest obrona podstawowych praw ludności autochtonicznej w niektórych państwach Afryki Środkowej (Kongo, Kamerun, Gabon, Uganda, Ruanda), oraz współfinansować „Projekt na rzecz pokoju w Sudanie”. Kontynuacją działań finansowych EIDHR jest obecnie Europejski Instrument na rzecz demokracji i praw człowieka. Cele nowego programu są zbieżne z poprzednim, nawet skrót pozostał ten sam, znacząco jednak wzrosły środki na ten cel. Budżet będzie stopniowo wzrastał i w 2013 roku osiągnie kwotę 320 mln. W sumie na lata 2007-2013 20 przewidziano 1,1 mld euro. Podsumowanie Z powyższej analizy możemy wnioskować, że UE jest świadoma wielu aspektów marginalizacji człowieka i bardzo aktywna w sferze podejmowania wyzwań o charakterze globalnym. Na przykładzie ogólnej tendencji poprawy jakości życia widzimy, że UE przyjęła już np. kilkanaście dyrektyw mających na celu tylko poprawę czystości wód lądowych i morskich, wprowadzających wspólnotowe standardy wody pitnej i w kąpieliskach m.in. poprzez ograniczanie ich http://www.hfhrpol.waw.pl/Nprogram15.html, (pobrano 20.06.2012 r.) (W. Osiatyński, Historia i filozofia praw człowieka) 19 Ibidem 20 Uniasc.sm.pl. Witryna internetowa. http://uniasc.sm.pl/kulakowski/index.php?LANG=pl&MENU=pion& struct=15_63_5, (pobrano 20.06.2012 r.) 72 zanieczyszczania przez ścieki komunalne i przemysłowe. To samo dotyczy wód powierzchniowych, gruntowych oraz przybrzeżnych. Ma to na celu zachowanie bioróżnorodności, zdrowia i życia człowieka. Jakość życia we Wspólnocie zależy także w dużym stopniu od tego, czy uda się ochronić na europejskim kontynencie przed zagładą wiele gatunków flory i fauny. Ocenia się, iż w Europie poważnie zagrożonych jest już ok. tysiąc gatunków roślin i ponad sto pięćdziesiąt gatunków ptaków. Wspólnota przyjęła serię dyrektyw w sprawie ochrony fauny i siedlisk zwierząt, a także regulujących obrót dzikimi gatunkami flory i fauny oraz ich częściami i pochodnymi. Wspólnota jest tez członkiem kilku konwencji międzynarodowych w tej dziedzinie, w tym Konwencji Berneńskiej o ochronie przyrody Europy i siedlisk naturalnych z 1979 roku oraz Konwencji Bońskiej w sprawie ochrony migrujących gatunków dzikich 21 zwierząt, również z 1979 roku. Z przeprowadzonej analizy porównawczej mechanizmów wspierających poprawę jakości życia konkludujemy, że pojęcia regionalizmu i globalizacji są obecnie szeroko stosowane, ale różnie definiowane. Służą one do analizy opisu i ocen prawie we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego, politycznego, społecznego i kulturalnego, w ramach stosunków międzynarodowych i w odniesieniu do poszczególnych regionów. W proces globalizacji zaangażowanych jest wiele organizacji międzynarodowych, jak: ONZ, WTO, OECD i inne. Wśród nich jest też UE, która jest niewątpliwie jednym z ważniejszych aktorów i podmiotów tego procesu. UE, z upływem lat, stała się światową potęgą w znaczeniu gospodarczym, handlowym i monetarnym. Unia odgrywa znaczącą rolę w ramach międzynarodowych organizacji czy specjalistycznych agencji ONZ, oraz podczas światowych szczytów na rzecz rozwoju i ochrony środowiska naturalnego, jest także zaangażowana w kilkanaście programów pokojowych i humanitarnych, poprawiających globalne standardy ochrony praw człowieka. Unia Europejska ma również istotny interes, umieszczając cele związane ze zmianami klimatycznymi w swojej polityce zagranicznej, m.in. ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, czy 22 wzrost wydajności energetycznej na świecie. Mimo, że według danych statystycznych, poziom życia społeczeństwa europejskiego wciąż wzrasta, to jednak nadal istnieją zbyt duże różnice pomiędzy ubogimi a bogatymi. Rozszerzenie Unii uwydatniło te dysproporcje, ponieważ poziom ten w nowych państwach członkowskich jest dużo poniżej średniej europejskiej. Aby zmniejszyć te podziały, regiony UE muszą zjednoczyć swoje siły stosując nowoczesne mechanizmy wspierania rozwoju społeczno-gospodarczego, przeciwdziałającego marginalizacji człowieka. Wspólne wypracowanie i praktyczne wdrożenie efektywnych założeń takich mechanizmów w UE to jednak długi i skomplikowany proces w kontekście wyzwań, jakie przynosi każdego dnia współczesna globalizacja. 21 22 Op. cit. P. Świeboda, Strategiczne wyzwanie dla UE. Kształtowanie zewnętrznego wymiaru polityki energetycznej. Warszawa 2006 73 Streszczenie Członkostwo w Unii Europejskiej wywarło ogromny wpływ na pozycję polskiej samorządności lokalnej. UE jest to bowiem porozumienie państw oparte na zasadzie wzajemności i solidarności, które postanowiły wspólnie sprostać problemowi marginalizacji człowieka oraz razem pracować dla rozwoju społecznego i gospodarczego społeczeństw lokalnych. Społeczności lokalne nie są w stanie samodzielnie sprostać wszystkim nowym wyzwaniom – wyzwaniom, które nie znają granic. Jedynym „lekarstwem” na tego rodzaju problemy i niepewność obywateli co do przyszłości może być podjęcie wspólnych wysiłków w skali europejskiej. Aby podołać temu zadaniu, Europa musi mieć do dyspozycji skuteczne i spójne narzędzia, dostosowane zarówno do wymogów funkcjonowania wciąż rozszerzającej się Unii, jak i do ciągłych przemian charakteryzujących współczesny świat. Summary Across Europe, this new reality can be witnessed in social, economic and environmental arenas. Opportunities and challenges are presented for municipalities of all sizes and it is essential that they respond effectively to ensure the well-being of their citizens and communities. Dr Szyjko addressing these crucial social, economic and environmental aspects, sees the world of today at a turning point of transformations. The changes that we are undergoing are global in scope, and in content revolutionary, fundamental and structural is also in a period of a great political and economic reforms. The author sees two conflicting trends, optimism by the liberal school and uncertainty by the realist school, continuing to coexist in the post-Cold War world. He takes the realist view and advises us to reduce uncertainty and to make every region and municipality to act positively for the future of the enlarged EU. Finally she advises a cautious approach to the questions, including the future shape and direction that the EU will take in its capacity as a regional power of great import and in its relations with its neighbours on the continent. The European model is the most successful because it is most homogeneous, and diversity may make success difficult in other regions. Various issues must be addressed at both the regional and global levels and there should be no a priori preference for one over the other. 74 75 Wojciech ROST Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wielkopolska Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Środzie Wielkopolskiej O OCHRONIE DANYCH OSOBOWYCH PRZEZ PORTALE INTERNETOWE Znaczenie i rola portali internetowych Internet, począwszy od lat 90-tych ubiegłego stulecia, odgrywa stopniowo coraz większą rolę w życiu każdego Polaka. Ta „cyfrowa sieć” stanowi już nie tylko sposób kontaktu czy raczej – wymiany danych – pomiędzy ściśle określonymi użytkownikami – klientami sieci funkcjonującymi na równych prawach, co stanowiło 1 podstawę działania protoplastów Internetu. Tak jak zmieniła się struktura funkcjonowania Sieci z modelu klient – klient na dominujący obecnie model klient – serwer, tak też w niewyobrażalnym wręcz tempie rozszerzają się możliwości wykorzystania Internetu, a także funkcje, jakie spełnia. Od wprowadzenia w 1988 roku systemu internetowych pogawędek (IRC – Internet Relay Chat), do istotniejszych zmian z pewnością należy zaliczyć wprowadzenie tzw. „stron/portali internetowych” na początku lat 90-tych, komunikatorów internetowych od 1996 roku, systemów wymiany danych – szczególnie różnych odmian p2p (peer2peer – równy do równego; system wymiany danych typu klient – klient istniejący u protoplastów Internetu), poczty internetowej e-mail czy gier typu MMO (Massive Multiplayer Only – wyłącznie do masowej rozgrywki za pośrednictwem Internetu) – już w 1997 roku. Funkcje, jakie pełni dziś Internet, powiązane są głównie, acz nie tylko, z możliwościami zastosowań różnego rodzaju stron internetowych. Pierwszą taką funkcją jest z pewnością informacyjno-publicystyczna, powiązana z istnieniem portali, a więc powiązanych ze sobą grup stron internetowych, przeważnie poszerzonych o dodatkowe funkcjonalności jak poczta, czaty, fora i inne usługi; takimi przykładowymi portalami są z pewnością Wirtualna Polska, Onet czy Interia. Chyba najbardziej znanym internetowym źródłem wiedzy jest Wikipedia – wolna (szczególnie w sensie „darmowa”, udostępniona do edycji) encyklopedia, wraz z powiązanymi usługami, jak Wikicytaty, Wikisłownik, czy Wikibooks. Oprócz portali wyróżniamy także wortale – rozległe serwisy tematyczne, poświęcone określonej dziedzinie, np. technologiom – dobreprogramy.pl, filmom – filmweb.pl, etc. To nie jedyne źródła poznania informacji w Internecie, gdyż istnieją różnego rodzaju e-ziny, a więc internetowe wydania prasy. Stopniowo coraz większe znaczenie zdobywają również swoiste „dzienniki internetowe”, poprzez które rozumieć należy różnego typu blogi tematyczne, np. AntyWeb, kominek.tv, bądź niepoświęcone konkretnej dziedzinie, będące jedynie zapisami przemyśleń ich autorów – np. na platformie należącej do Onetu blog.pl. Wśród coraz szybciej rozwijających się zastosowań, aspektów Internetu, szczególne miejsce zajmuje funkcja społecznościowa, realizowana głównie poprzez portale społecznościowe jak najpopularniejszy na świecie Facebook czy rodzima Nasza-Klasa (późniejsze NK.pl), ale również poprzez komunikatory (coraz częściej będące swoistą częścią składową zestawu usług oferowanych przez portal, np. Facebook Chat, Gtalk/Google Hangouts). Oczywiście, choć w znacznie 1 B. Eager, Internet od A do Z. Poznań 2000, s. 20-21 76 mniejszym stopniu, istnieje również tendencja odwrotna, jak np. w przypadku polskiego komunikatora Gadu-Gadu, który stworzył portale mojageneracja.pl czy gg.pl. Szczególnie istotną cechą tej funkcji jest fakt jej rozprzestrzeniania się w zastraszającym tempie. Coraz częściej na witrynach web figurują znaczki “Lubię to”, „+1”, czy wręcz możliwość zarejestrowania się do danej usługi przy użyciu danych z innego konta, istniejącego na portalu społecznościowym – przeważnie dotyczy to dwóch najpopularniejszych usługodawców w tym zakresie i oznaczone to jest „zaloguj przy użyciu konta Facebook/Google”. Funkcja społecznościowa ma na tyle istotne znaczenie, że JEDEN Z JEJ ASPEKTÓW jest wykorzystywany nawet poprzez rozwijający się wciąż e-banking (czyli usługi bankowości dostępne za pośrednictwem Internetu). Dwa z polskich, czy raczej działających w Polsce, banków aktywnie zabiegają o integrację z usługami sieciowymi, a jeden z nich ma nawet ambicję zostania „Facebookiem 2 finansów”. Oprócz e-bankingu, także e-commerce zwraca uwagę na aspekt społecznościowy, umożliwiając często dostęp do produktów online poprzez zalogowanie przy wykorzystaniu konta założonego na platformie portalu społecznościowego, nie wspominając już o jego stronach reklamujących produkty na portalach społecznościowych. Szczególną formą handlu elektronicznego można nazwać różnego typu vortale „pośrednictwa pracy”, jak pracuj.pl, terazpraca.pl, etc. Takie witryny często, oprócz „standardowych” danych użytkownika, przechowują również curricula vitae, które zawierają multum, często niezwykle groźnych w przypadku znalezienia się w niepowołanych rękach – co wytłumaczę w późniejszej części artykułu, danych osobowych. Niestety, Internet w coraz większej mierze staje się komercyjny. O ile kilka lat temu było to głównie źródło wiedzy bądź kontaktu między znajomymi, o tyle obecnie na znaczeniu przybiera różnego typu rozrywka internetowa, coraz mocniej powiązana z udostępnianiem różnych danych o użytkownikach. Czy mówimy o usługach typu VOD (Video On Demand – „wideo na żądanie”, swoisty internetowy odpowiednik dawnych „wypożyczalni kaset wideo”) czy grach komputerowych, szczególnie MMO nastawionych na rozgrywkę za pośrednictwem sieci – przeważnie wiąże się to z zarejestrowaniem w serwisie oraz opłaceniem usługi za pomocą SMS-Premium, bądź przy użyciu karty kredytowej – które to 3 dane bywają częstym celem ataków hakerów. Ostatnią funkcją Internetu, o której pragnę wspomnieć, jest e-government, będący w Polsce, w mojej opinii, jeszcze we wczesnej fazie rozwoju. Świetnym przykładem zastosowania e-administracji jest Estonia, w której możliwe jest wzięcie udziału drogą elektroniczną nawet w wyborach parlamentarnych. Nawet obrady Rady Ministrów mogą odbywać się za pomocą Internetu. Uważa się, że transparentność spraw publicznych, na jaką pozwala e-government, wpłynęła 4 znacząco na spadek korupcji. W literaturze wskazuje się jednak zagrożenia związane z taką formą administrowania, jak np. brak tajności głosowania czy 5 możliwość manipulacji. 2 http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,11435791,100_milionow_na_nowy_mBank.html (pobrano 29.5.2012 r.) http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/wydarzenia/sony-ponownie-ofiara-hakerow,14420,1 (pobrano 11.06.2012 r.) 4 P. Manowiecki, W Estonii wszyscy są w Internecie, (w:) „Gazeta Wyborcza” z 1 września 2006 r. 5 J. Barta, R. Markiewicz, Internet a prawo, Universitas. Kraków 1998, s. 20 3 77 Czym są dane osobowe w Internecie i z czego wynika obowiązek ich ochrony? Podstawowymi aktami prawnymi, które mają zapewnić bezpieczeństwo danych osobowych w Internecie są wspomniana wyżej Ustawa o ochronie danych 6 osobowych z 1997 roku (istotnie znowelizowana w 2004 roku, zwana dalej uodo), ustawa Prawo telekomunikacyjne z 2004 roku, częściowo także przepisy Ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną z 2002 roku, zwanej dalej uśude. W najszerszym jednak zakresie dane osobowe chroni Kodeks Cywilny, który w artykule 23. stwierdza, że dobra osobiste człowieka, jak w szczególności (...) nazwisko lub pseudonim, wizerunek, (...) pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Artykuł 24. Kodeksu uprawnia, w przypadku naruszenia dóbr osobistych, do dochodzenia zadośćuczynienia i odszkodowania z tego tytułu. W pewnym aspekcie, nieistotnym z punktu widzenia tego artykułu, ochrony danych osobowych dotyka także Ustawa o policji oraz Kodeksy: Karny oraz Postępowania Karnego. Zgodnie z artykułem 6 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych za dane osobowe uważa się wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej. Jest to więc definicja dosyć szeroka. Z pewnością danymi osobowymi będą zatem imię i nazwisko wraz z adresem zamieszkania, określeniem wieku, ale może to również być np. adres e-mail. Są to więc podstawowe dane wymagane przez zdecydowaną większość serwisów internetowych do zarejestrowania się w nich i założenia tym samym konta, by móc korzystać z ich usług. Mimo, iż ust. 3 tego artykułu określa, że nie stanowi danych osobowych informacja, która wymagałaby nadmiernych kosztów, czasu lub działań, by na jej podstawie móc określić tożsamość osoby – zgodnie z wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie danymi osobowymi są 7 nawet zdjęcia z przeszłości, opatrzone przypisem z imieniem i nazwiskiem. Z punktu widzenia administratora danych osobowych (art. 7 pkt 4 uodo definiuje administratora danych jako podmiot decydujący o celach i środkach przetwarzania danych osobowych) największe znaczenie ma Rozdział 5 uodo, zatytułowany „Zabezpieczanie danych osobowych” (obejmujący artykuły 36-39a). Artykuł 36 zobowiązuje administratora danych do podjęcia wszelkich środków technicznych i administracyjnych, zapewniających ochronę przetwarzanych danych osobowych odpowiednią do zagrożeń oraz kategorii danych objętych ochroną (szczególnie wrażliwe są dane dotyczące pochodzenia etnicznego, poglądów politycznych oraz inne kategorie wymienione w artykule 27 ustawy) a przede wszystkim powinien zapobiegać zapoznaniu się z nimi poprzez osoby nieupoważnione/nieuprawnione. Administrator danych powinien prowadzić również ewidencję osób upoważnionych do przetwarzania danych oraz kontrolować, komu dane są przekazywane. Z ustawy wynikają jeszcze inne obowiązki administratora danych, jak np. artykuł 26 ust. 1 pkt 4. uodo – zobowiązuje administratora do przechowywania danych pozwalających na identyfikację osób nie dłużej niż jest to niezbędne dla realizacji celu przetwarzania tych danych. Nieodpowiednie 6 Nowelizacja nastąpiła Ustawą z dnia 22 stycznia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie danych osobowych oraz ustawy o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe (Dz. U. 2004 nr 33 poz. 285), w celu dostosowania do dyrektywy 95/46/WE 7 Wyrok NSA z 18 listopada 2009 r., I OSK 667/09, LEX nr 588798 78 zabezpieczenie danych osobowych sankcjonują przepisy rozdziału 8. uodo, zatytułowanego „Przepisy karne”, w odniesieniu do zabezpieczenia danych przez administratora danych są to głównie artykuły 51. określający kary za udostępnianie bądź umożliwianie dostępu do danych osobom nieupoważnionym, nawet w sposób nieumyślny oraz 52. dotyczący obowiązku zabezpieczenia danych przed zabraniem przez osobę nieupoważnioną – należy zatem wziąć pod uwagę, że nie tylko serwer powinien być zabezpieczony, ale również sama serwerownia. W przypadku usługodawcy (określonego w art. 2 pkt 6 uśude jako podmiot, który prowadząc, chociażby ubocznie, działalność zarobkową lub zawodową świadczy usługi drogą elektroniczną) – artykuł 6 uśude zobowiązuje usługodawcę do należytego informowania usługobiorców o szczególnych zagrożeniach związanych z korzystaniem z usługi. Istotne jest również postanowienie artykułu 8. obligujące usługodawców do określenia regulaminu świadczenia usług, który obliguje zarówno usługodawcę jak i usługobiorcę. Zagrożenia związane z udostępnianiem danych osobowych w Internecie Podstawowym zagrożeniem dla danych osobowych internautów są oni sami. Niestety, internauci są przeważnie osobami niecierpliwymi, które nie mają ochoty, a tym bardziej tendencji, do analizy przedstawianych im formularzy umów, które zawierają z usługodawcami. Godzą się na brzmienie regulaminów, których w rzeczywistości nie znają i w ten sposób zezwalają osobom trzecim na poznawanie ich danych osobowych, poprzez bezmyślne klikanie „Akceptuj” przy pytaniach o zezwolenie na korzystanie z określonych funkcjonalności danego konta (dotyczy to zwłaszcza gigantów: Facebook’a z jego aplikacjami dostarczanymi przez osoby trzecie oraz Google’a, który udostępnione dane wykorzystuje sam na potrzeby zleceń od reklamodawców, bądź reklamując własne usługi). Wziąwszy pod uwagę, że liczne grono osób zamiast wpisywać pełny adres w przeglądarce wpisuje jedynie interesujące ich hasło i przechodzi do interesującej ich strony z wyników wyszukiwania (przeważnie z wyszukiwarki Google) – koncern „zna nas lepiej niż własna matka” (zwłaszcza, jeśli internauta jest zalogowany na swoim koncie). Należy również pamiętać, że „to, co zostaje przesłane do Internetu – już tam zostaje”, co wynika ze struktury działania Sieci; usunięcie danych wprowadzonych w Internecie jest po prostu fizycznie niewykonalne. Dotyczy to zwłaszcza zdjęć, a niebezpieczeństwo jest tym większe, że zagrożenie może pochodzić nie tylko od nas samych, ale także naszych znajomych, którzy „tagują” (oznaczają) zdjęcia z nami. Oczywiście można wtedy, na podstawie art. 32 UODO nakazać administratorowi danych ich usunięcie, jednak ew. „szkody” mogą być już nieodwracalne. Drugą „stronę medalu”, najgroźniejszą nawet dla świadomych użytkowników Internetu, stanowi właśnie odpowiednie zabezpieczenie danych przez osoby nimi administrujące. Oprócz wspomnianych wcześniej przepisów zobowiązujących do odpowiedniego zabezpieczania danych osobowych, art. 175 ustawy Prawo Telekomunikacyjne zobowiązuje dostawcę usług telekomunikacyjnych lub operatora sieci do zapewnienia bezpieczeństwa przekazu komunikatów w związku ze świadczonymi przez nich usługami, a także poinformowania użytkowników, zwłaszcza w przypadku szczególnego ryzyka naruszenia bezpieczeństwa świadczonych usług o tym, że stosowane środki nie gwarantują należytego 79 bezpieczeństwa. Niestety jednak, zdarzają się spektakularne wręcz przypadki „wycieków” danych od samych administratorów oraz nie mniej spektakularne ataki hakerskie. Wśród szczególnie dotkliwych miały miejsce m.in. wpadki polskich internetowych „pośrednictw pracy”, które udostępniły zgromadzone na swoich 8 serwerach CV, żenujące pomyłki banków – np. PKO, który udostępnił dane 9 swoich dłużników, mBanku, który rozsyłał losowe przelewy wraz z danymi innych 10 klientów, czy błąd nieistniejącego już wirtualnego operatora telefonii komórkowej 11 „GaduAir”, który pozwalał na poznanie stanu konta i usług swoich „abonentów”. Problem stanowi również zapewnienie ochrony danych „odpowiedniej” do zagrożeń. Szczególnie niebezpiecznym rodzajem ataku internetowego jest phishing, a więc wyłudzanie danych. Zdecydowanie jest też tym łatwiej wyłudzić jakieś dane osobowe, im więcej o osobie już wiemy. Z tego też względu – każdy następny atak może być coraz groźniejszy. Możliwe jest w ten sposób przejęcie internetowej kontroli nad kontem w banku, pocztą e-mail, kontem gracza czy w skrajnych przypadkach –nawet telefonem ofiary ataku [a wtedy także kontaktami i wszelkimi informacjami zapisanymi na telefonie]. Oczywiście oprócz ataków phishingu istnieją inne, znacznie bardziej wyrafinowane metody. Dlatego też odpowiednia ochrona danych osobowych, zwłaszcza w portalach internetowych, odgrywa obecnie tak ogromną rolę. Streszczenie Autor zajmuje się zagadnieniem ochrony danych osobowych przez portale internetowe. Obowiązek ten obciąża wszystkie podmioty administrujące danymi osobowymi, a w przypadku Internetu nabiera szczególnego znaczenia ze względu na jego ogromny rozwój i rozbudowę jego funkcji, w tym związanych z przechowywaniem i obrotem danymi osobowymi. Punktem wyjścia jest przedstawienie w skrócie charakterystyki i rozwoju najistotniejszych funkcji i aspektów Internetu. Autor podkreśla rangę, jaką zyskuje Internet oraz ogrom możliwości, które stwarza. Następnie autor omawia podstawy prawne ochrony danych osobowych w Polsce. Są to: ustawa z 1997 roku o ochronie danych osobowych, z 2004 roku – Prawo telekomunikacyjne oraz częściowo ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną z 2002 roku; najbardziej ogólną podstawą ochrony jest ustawa Kodeks Cywilny z 1964 roku. W ostatniej części artykułu autor przedstawił analizę zagrożeń związanych z udostępnianiem danych osobowych w Internecie. Zagrożenia te można podzielić na trzy kategorie: zaniedbania użytkowników, zaniedbania administratorów danych osobowych oraz wyrafinowanie internetowych złoczyńców. Summary The author deals with the problem of protection of personal data by Internet portals. This duty pertains to all administrators of personal data. It is of high importance as the Internet with its functions is growing rapidly, especially functions related to collecting and saving personal data. 8 Gigantyczny wyciek CV. GIODO zbada terazpraca.pl; www.tvn24.pl, (pobrano 23.05.2012 r.) Haker mimo woli, www.tvn24.pl, (pobrano 23.05.2012 r.) 10 Fatalna wpadka mBanku (i Multibanku), www.niebezpiecznik.pl, (pobrano 16.08.2011 r.) 11 Niebezpieczny błąd w Gadu-gadu i GaduAIR, www.niebezpiecznik.pl, (pobrano 17.07.2011 r.) 9 80 The author starts with a brief presentation of the characteristics and development of the most significant Internet functions and aspects. Moreover, he stresses the importance that Internet gains and the wide variety of opportunities it creates. The next part is dedicated to the legal basis for data protection in Poland. These are especially: the Law on Personal Data Protection from 1997, Telecommunications Law from 2004 and partly Law on Electronic Services from 2002; however the most general basis for the protection is the Civil Code from 1964. In the last part the author analyzes the risks associated with sharing personal data online. These threats can be divided into three categories: negligence of users, negligence of administrators of personal data and sophistication of the Internet criminals. 81 Jakub Michał DOLIŃSKI Specjalista z dziedziny Prawa Własności Intelektualnej PROBLEMATYKA PRAW AUTORSKICH W KONTEKŚCIE PRAC NAUKOWYCH NA UCZELNIACH WYŻSZYCH Ostatnia dekada była okresem gwałtownego wzrostu ilości polskich uczelni wyższych, co przełożyło się także na liczbę studentów w kraju. Miało to jednoczesny wpływ na ilość publikowanych prac naukowych i wykorzystywania dostępnych materiałów edukacyjnych. Jednakże wiąże się to niejednokrotnie także z działaniami nielegalnymi, naruszającymi prawo autorskie. Prezentowany artykuł ma na celu przedstawienie problematyki powstawania prac naukowych na uczelniach wyższych z punktu widzenia prawa autorskiego: od zbierania materiałów, przez profesjonalne opracowywanie, po ich końcowe wydanie. 1. Czy kserowanie stanowi łamanie praw autorskich? Trudno wyobrazić sobie uczelnię, na której studenci nie kserowaliby fragmentów materiałów edukacyjnych. Często nie są to jedynie sporządzane notatki, ale – szczególnie podczas przygotowywania prac dyplomowych – pokaźne rozdziały lub całe publikacje naukowe. Wbrew powszechnym opiniom i notom zamieszczonym na pierwszych stronach książek, kserowanie ich nie stanowi naruszenia praw autorskich. Trzeba bowiem pamiętać, że pożyczenie od znajomej nam osoby (czy to wykładowcy czy innego studenta) materiałów naukowych, 1 w związku z art. 23 prawa autorskiego, opiera się na tzw. dozwolonym użytku osobistym. W związku z nim, można korzystać z pojedynczych egzemplarzy, pod warunkiem, że będzie się to czyniło nieodpłatnie oraz w kręgu osób, z którymi pozostajemy w stosunkach osobistych (rodzina, bliscy, znajome nam persony z uczelni lub pracy). Podobnie, na podstawie art. 27 prawa autorskiego, instytucje naukowe i oświatowe mogą w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań korzystać z rozpowszechnionych publikacji. Nie stanowi zatem nielegalnego czynu wielokrotne skserowanie i rozdanie studentom na zajęciach materiałów pochodzących z podręczników. Nie ma w tym przypadku znaczenia, czy jest to uczelnia publiczna czy prywatna. Jak wcześniej zauważono, przesłanką zastosowania dozwolonego użytku prywatnego jest forma nieodpłatnego korzystania z egzemplarza. Rodzi się pytanie: co z właścicielami ksero, pobierającymi opłaty za skopiowany materiał? Należy tu podkreślić, że zgodnie z art. 20¹ prawa autorskiego, właściciel ksero, prowadzący działalność gospodarczą w związku z powielaniem materiałów dla jego klientów, jest zobowiązany do uiszczania opłat w wysokości do 3% wpływów z tego tytułu na rzecz twórców oraz wydawców. W procesie tym pośredniczy organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, zaś minister właściwy do spraw kultury ustala, w stosownym rozporządzeniu, właściwą wysokość opłat. 1 Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zmianami) 82 2. Problematyka plagiatu w pracach naukowych Największą bolączką, dotyczącą praw autorskich na wielu uczelniach wyższych, było i w pewnym stopniu nadal jest, dopuszczanie się plagiatów w pracach naukowych, zarówno przez studentów jak również doktorantów czy nawet adiunktów. Swojego rodzaju hamulcem dla tego zjawiska miało się stać wprowadzenie systemu Plagiat.pl, mającego skanować każdą uczelnianą pracę dyplomową, pod względem ilości powtórzeń z cudzych tekstów. W moim odczuciu, system ten wprowadza jedynie funkcję odstraszającą, podczas gdy twórca opracowujący nowy utwór naukowo-literacki, nie rozumie do końca, gdzie jest granica między plagiatem, a cytatem. Prócz samego przeciwdziałania porównawczego należałoby także zapewnić studentom czy pracownikom naukowym stosowne przeszkolenie z dziedziny prawa autorskiego, w celu wykazania różnic pomiędzy postępowaniem dozwolonym, a bezprawnym. 2.1. Plagiat prac dyplomowych Wbrew powszechnej opinii, kradzież samego pomysłu nie stanowi naruszenia prawa autorskiego, gdyż ten nie jest jego przedmiotem ochrony. Zatem sama kradzież czyjegoś pomysłu, np. napisanie pracy na ten sam nowatorski temat co inna osoba, jest sytuacją prawnie dopuszczalną (choć z pewnością nieetyczną), a dopiero przywłaszczenie sobie cudzego wykonania tego pomysłu będzie stanowić czyn nielegalny. Najczęstszym powodem popełniania plagiatów jest lenistwo, brak czasu na poświęcenie się napisania pracy, lub po prostu brak zdolności w tym względzie. Zgodnie z art. 115 prawa autorskiego, karze grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat trzech, podlega każdy, kto przywłaszcza sobie autorstwo cudzych dzieł lub wprowadza w związku z tym inne osoby w błąd. Plagiat popełnić można zarówno w stosunku do przywłaszczonych fragmentów prac, jak również całości takowych. Ażeby ustrzec się przed zarzutem plagiatu, przede wszystkim należy zadbać o właściwą formę cytowania, a zatem stosując cudzysłów wobec przenoszonych treści oraz zaznaczenie pochodzenia publikacji wraz z podaniem autora. Nasuwa się jednocześnie pytanie: jak wiele treści można przenieść z cudzego dzieła, ażeby kreowana praca nadal posiadała charakter oryginalnej? Nie można odpowiedzieć wprost, gdyż pozostaje to najczęściej indywidualną oceną sądu rozpatrującego każdy poszczególny 2 przypadek, nierzadko zasięgającego wtedy opinii biegłych ekspertów. Artykuł 29 prawa autorskiego dopuszcza cytowanie urywków innych utworów lub drobnych dzieł w całości, pod warunkiem, że będzie to powodowane analizą krytyczną, wyjaśnieniem, nauczaniem itp. Jeżeli inkorporowany zostanie choćby jeden cytat, jednak sięgający swym rozmiarem połowy objętości całej pracy albo kreowany utwór literacki składałby się w większości z samych cytatów pochodzących z zaledwie kilku innych dzieł, można wtedy co prawda odstąpić od zarzutu plagiatu, lecz będziemy mieli do czynienia z powstałym dziełem zależnym. W takim przypadku, nawet przy zastosowaniu prawidłowego cytowania, rozporządzanie i korzystanie z tak powstałego utworu uzależnione będzie od zgody twórcy utworu 2 J.M. Doliński, Utwór inspirowany, (w:) „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej”, z. 4 (114). Kraków 2011, s. 8-11 83 pierwotnego. Słusznym rozwiązaniem wydaje się być zatem ograniczenie przenoszenia w nadmiarze całych długich fraz wprost i ograniczenie się do tych najistotniejszych fragmentów lub opisanie meritum, co większej części cudzego utworu, do której zamierzamy się odnieść w naszej pracy. 2.2. Pozostałe rodzaje naruszenia prawa do autorstwa prac naukowych Prócz przywłaszczania sobie autorstwa do części lub całości cudzych prac bez wiedzy autora, w środowiskach akademickich często dochodzi do podpisywania prac nazwiskami, nie będącymi w rzeczywistości autorami, jednak za zgodą prawdziwego twórcy. Zjawisko to przybiera dwie formy: ghostwritingu oraz dodawania w poczet współautorów pracy osób, które nigdy nie brały udziału w procesie jej tworzenia. W przypadku ghostwritingu, chodzi o odpłatne zlecanie (najczęściej przez studentów) przygotowywania dla nich gotowych prac magisterskich lub doktoranckich. Zjawisko to znane jest także w świecie polityki czy show biznesu, gdzie przygotowuje się na zamówienie mowy dla polityków lub sporządza biografie znanych osób, pod którymi te podpisują się potem jako autorzy. W tych przypadkach trudniej wykazać łamanie prawa. Jednakże wobec prac dyplomowych, ghostwriting stanowi wprowadzanie w błąd innych osób (komisji egzaminacyjnych) co do autorstwa pracy naukowej, co spełnia przesłankę z art. 115 prawa autorskiego i zgoda prawdziwego twórcy nie wyłącza odpowiedzialności, jaką z tego tytułu poniesie zamawiający pracę naukową. Drugim omawianym przykładem jest dodawanie do współautorów osób nimi nie będących. Jest to temat tabu w środowiskach uniwersyteckich, o którym szczególnie niechętnie mówi kadra nauczycielska. Problem ten przejawia się najczęściej wykorzystywaniem przez pracowników naukowych pozycji przełożonego względem studentów, będących niejednokrotnie szantażowanymi wstrzymaniem późniejszej recenzji lub uniemożliwieniem jej publikacji w przypadku odmowy dodania do grona współtwórców osób trzecich (najczęściej znajomych danego wykładowcy). Autorzy, chcąc oszczędzić sobie ewentualnych problemów i nierównej walki w konfliktach z kadrą naukową uczelni, godzą się na takie warunki, będące wszakże łamaniem prawa. Należy pamiętać, że wyrażenie zgody autora nie umniejsza karalności takiego postępowania – nawet po wydaniu publikacji można wystąpić na drogę sądową z zarzutem przywłaszczania i wprowadzania w błąd co do autorstwa, wykazując brak wkładu twórczego u dodanego, nieprawdziwego współtwórcy w związku z zastosowanym szantażem. Istnieją także rzadkie przypadki, kiedy to sam autor zabiega o dodanie do grona współtwórców obcej osoby. Dzieje się tak najczęściej, kiedy mało znanemu twórcy zależy na rozreklamowaniu swojego dzieła i wypromowaniu swojego nazwiska poprzez „podczepienie się” pod renomę znanego eksperta danej dziedziny nauki. Najrzadziej występującym rodzajem plagiatu prac naukowych na uczelniach wyższych są autoplagiaty, popełniane raczej przez naukowców z długoletnim stażem niż studentów. Autoplagiat polega na wielokrotnym publikowaniu tego samego tekstu lub zmienionego w nieznacznym stopniu, sprawiającego mylne 84 wrażenie co do oryginalności własnej pracy względem swych poprzednich, a w rzeczywistości kopiowanych dzieł. Na konieczność walki z tym zjawiskiem zwrócił uwagę Komitet Etyki w Nauce, wiele uczelni w swych akademickich 3 kodeksach wartości oraz naukowych statutach wewnętrznych. 3. Publikacja prac dyplomowych W przypadku kiedy dana praca dyplomowa zostanie obroniona przed komisją egzaminacyjną, zaś jej autor otrzyma tytuł naukowy, zdarza się, że twórca takiego utworu naukowego zechce ją opublikować. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 15a prawa autorskiego, uczelni przysługuje trwające 6 miesięcy pierwszeństwo do publikacji pracy dyplomowej studenta. Po tym okresie może on podjąć własną inicjatywę w tym względzie. Podpisując umowę wydawniczą odnośnie do przeniesienia autorskich praw majątkowych, twórca powinien zwrócić uwagę, czy w treści umowy znajduje się klauzula odnośnie do wynagrodzenia. Zgodnie z art. 43 ust. 1 prawa autorskiego, jeżeli z umowy nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Wysokość taką określa się wtedy z uwzględnieniem zakresu udzielonego prawa oraz korzyści, jakie uzyskał wydawca. Jeżeli wynagrodzenie twórcy okaże w takiej sytuacji się zbyt niskie w porównaniu do dochodów uzyskanych przez wydawcę, autor publikacji może żądać stosownego podwyższenia wynagrodzenia przez sąd, co ustawodawca wyraźnie zaznaczył w art. 44 prawa autorskiego. Warto dodać, że każdemu autorowi publikacji w związku z art. 63 prawa autorskiego przysługuje od wydawcy nieodpłatnie przynajmniej jeden egzemplarz wydanej pozycji. Streszczenie W niniejszym artykule naukowym, autor postarał się wskazać najistotniejsze przykłady faktów oraz mitów odnośnie do naruszeń prawa autorskiego w życiu codziennym uczelni wyższych. Całość pracy opisuje proces twórczy przy kreowaniu pracy dyplomowej w związku z ochroną autorskoprawną – od pomysłu i powstawania zalążków szkicu utworu naukowego, przez jego właściwe stworzenie, po publikację. Wiele przekłamań, odnośnie do własności intelektualnej zaczęło funkcjonować w świecie uczelnianym jako rzeczywiste (np. problem kserowania książek), z drugiej jednakże strony ilość popełnianych plagiatów, zarówno wśród studentów jak i kadry naukowej, jest zatrważająca. Obecnie przeciwdziała się temu zjawisku poprzez przynoszące pozytywny rezultat działania prewencyjne, aczkolwiek zdaniem autora artykułu należałoby skupić się wpierw na gruntownej edukacji twórców prac dyplomowych z zakresu prawa autorskiego. Dopiero wyraźne wskazanie granic prawnych i dokładne wytłumaczenie, co stanowi naruszenie własności intelektualnej, może zahamować falę łamania praw autorskich na uczelniach. Artykuł ten wskazuje, na co szczególnie warto zwrócić uwagę. 3 J.M. Doliński, Autoplagiat, Edukacja Prawnicza. Warszawa 2012, nr 3 (132), s. 35-38 85 Summary In this article the author tried to point to the most relevant facts and myths pertaining to the violation of the author’s rights in a daily life of higher education institutions. The article describes a creative process of writing a dissertation in connection with legal and author’s rights protection – starting from the idea and the creation of the germ of a scientific work draft, through its proper creation to a publication. There are a lot of misconceptions about the intellectual property functioning as facts in the academic world (e.g. a problem of xero copying of books), on the other hand, the amount of plagiarisms, both among students and academic staff, is alarming. Currently, positive results are brought about by preventive measures, however according to the author of this article, the focus should be on the thorough education of the creators of dissertations in the scope of the copyrights. Only clear indication of legal limits and precise explanation of what constitutes a violation of intellectual property can stop the wave of breaking author’s rights at higher learning institutions. The article indicates the areas of special interest. 86 87 PEDAGOGIKA 88 89 Marian KOPCZEWSKI Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu JAK MÓWIĆ PUBLICZNIE – DOŚWIADCZENIA I WNIOSKI Wstęp Umiejętność publicznego mówienia powinna być rozwijana w interesie każdego z nas. Pomoże w egzaminie, w karierze zawodowej, w negocjacjach, w staraniu się o pracę, kierowaniu podwładnymi i w codziennym życiu. Zazwyczaj jednak korzystamy z sekretów przekonujących wystąpień najczęściej, gdy bierzemy udział w konferencjach, obronach prac doktorskich i magisterskich. Jesteśmy ukierunkowani na konkretnego odbiorcę. Lecz każdy, kto przemawia przed audytorium, musi najpierw zastanowić się o czym będzie mówił oraz jaki cel 1 chce osiągnąć. Wystąpienia publiczne jak i prywatne mają różne cele np.: - przekazanie informacji, prezentacja wiedzy; - prezentacja artystyczna (aktorska lub literacka); - motywowanie słuchaczy tj. wywoływanie u nich żądanej postawy intelektualnej i emocjonalnej oraz sprowokowanie do działania; - apoteoza osoby lub osób, np. oddziaływanie propagandowe; - popis mówcy itd. Wystąpienia naukowe mają najczęściej na celu prezentację wiedzy, można wyróżnić następujące formy wystąpień: - wykład, prelekcja, przemówienie, prezentacja; - seminarium; - egzamin ustny; - autoreferat; - negocjacje; - raport, sprawozdanie; - wprowadzenie do dyskusji; - udział w dyskusji. Wśród tych form, prezentacja odgrywa szczególnie istotną rolę, zarówno w środowisku naukowym, jak i zawodowym a szczególnie taka, która rozszerza czysto werbalny środek przekazu o środki multimedialne. Jej efektywność ma niewątpliwie istotne znaczenie dla kariery naukowej i zawodowej mówcy. Bez względu na doświadczenie mówcy, jego prezentacja z pewnością będzie bardziej efektywna, jeśli poświęci on odpowiedni czas na jej zaplanowanie, przygotowanie i próbę – trening. Struktura wystąpień Każde wystąpienie musi mieć strukturę. Czytelna struktura wystąpienia jest jednym z kluczowych czynników zapewniających jego powodzenie. Pomaga uporządkować myśli oraz zapewnia logiczny ciąg rozumowania. Już w szkole 2 uczyliśmy się podziałów wielu tekstów na trzy części: 1 2 B. Mentzel, Mistrzowska retoryka. Warszawa 2009, s. 10 Ibidem, s. 12 90 Wstęp; Rozwinięcie; Zakończenie. Ten standardowy schemat, choć ma swoje początki w czasach antycznych, jest stosowany po dziś dzień. Podział na trzy części jest dla wielu tematów niewystarczający. Dlatego, aby zapewnić sensowny podział, każdy z powyższych trzech punktów rozdziela się na pomniejsze. Wstęp służy do ustanowienia kontaktu z odbiorcami oraz przyciągnięcia ich uwagi. Powinien prowadzić do podstawowego tematu wystąpienia bez przedwczesnego przedstawiania jego treści. Część główna poświęcona jest kluczowym kwestiom wystąpienia. Zawartość części głównej powinna zostać podzielona. Podział logiczny w większym stopniu opiera się na aspektach merytorycznych, podczas gdy podział psychologiczny nakierowany jest bardziej na stopniowanie napięcia i zaciekawienia odbiorców. Obydwa powyższe podziały nie stoją jednak w sprzeczności do siebie. Przy podziale części głównej nie powinno się ograniczać. Zdecydowanie łatwiej będzie utrzymać uwagę słuchaczy, jeśli rozpoznają oni porządek w myślach prelegenta oraz kiedy następujące po sobie wypowiedzi będą zbudowane tak, aby potęgować napięcie. To, co odbiorca usłyszy na końcu wystąpienia, będzie na niego działało najdłużej. Dlatego zakończenie często jest konstruowane zwięźle i pragmatycznie w formie zawołania, zachęty, wezwania do działania. Lecz należy zakończyć przemówienie w odpowiednim czasie. Dlaczego? Zwięzłość jest duszą dowcipu. Ale czy nie odstępuje się od tej zasady najczęściej przy przemówieniach? Zazwyczaj mówcy szczególnie dobrze znający się na tematyce, której dotyczy ich wystąpienie, wykorzystują tę sytuację, aby podczas zakończenia przedstawić dodatkowe przykłady i argumenty. Powinni jednak wyczerpać temat w części głównej, bowiem nadmiar informacji przekazywanych w ramach zakończenia deprecjonuje dotychczasowe wyjaśnienia. Uczestnik biegu na 5000 metrów nie zawraca tuz przed osiągnięciem mety. Ktoś, kto jest bardzo blisko swojego celu, stara się go jak najszybciej osiągnąć. Kiedy słuchacze zauważą, że przemówienie dobiega końca, bądź kiedy mówca zapowie rychłe zakończenie, ich uwaga ponownie wzrasta. Należy to wykorzystać i właśnie wtedy przedstawić dobrze przygotowaną wypowiedź kończącą. Od pomysłu do wystąpienia Chińskie przysłowie brzmi: „1000-kilometrowa podróż zaczyna się od pierwszego kroku”. Pierwszym krokiem na drodze do powodzenia wystąpienia jest 3 przygotowanie. Planowanie prezentacji obejmuje: - Ustalenie celu prezentacji, podstawowa rada brzmi: przygotuj się zawsze pisemnie. W każdym innym przypadku pisemne ćwiczenia są lepsze niż ograniczenie przygotowania jedynie do krótkich przemyśleń. Rozpoczęcie od zapisania tematu wystąpienia na kartce daje pewność, że przygotowania nie odbiegną od tematu; 3 Ibidem, s. 49 91 Rozpoznanie audytorium (słuchaczy), warto zastanowić się, jaki wstęp najbardziej przemówi do słuchaczy. Wielu mówców opracowuje wstęp z myślą o sobie. Nie zawsze jednak zainteresowania i oczekiwania mówcy pokrywają się z zainteresowaniami i oczekiwaniami słuchaczy. Wstęp powinien wzbudzić uwagę publiczności oraz zainteresowanie dalszym ciągiem wystąpienia. To uda się tylko wtedy, gdy zaoferujemy słuchaczom coś, co ich zaciekawi, przemówi do nich, odniesie się do ich upodobań. Dlatego, warto wcześniej sprawdzić działanie planowanego wstępu poprzez świadome przeanalizowanie go pod kątem punktu widzenia słuchaczy; - Planowanie i przygotowanie logistyczne (sala, transport, informacja, zaproszenie, rezerwacja, środki techniczne, recepcja i rozmieszczenie słuchaczy – uczestników). Dobre zaplanowanie prezentacji wymaga, aby prelegent odpowiedział sobie 4 na następujące pytania: Co jest celem prezentacji? Co chce przekazać uczestnikom? Czy jego zadaniem jest nauczyć (jak np. podczas wykładu), czy tylko zapoznać, i jak szczegółowo? Do kogo ma mówić? Czy do laików (prelekcja), czy do kolegów (np. seminarium, referat na sympozjum lub konferencji), czy do fachowców (np. członków komisji egzaminacyjnej)? Jaka pojemna jest sala i jak liczne jest oczekiwane audytorium? Ile czasu ma do dyspozycji, ile przeznaczyć na referowanie, a ile na dyskusję? Jakie środki techniczne ma do dyspozycji? Mając na uwadze cele prezentacji, czas jej trwania i rodzaj audytorium, prelegent może przystąpić do szczegółowego przygotowania swojej prezentacji, które powinno obejmować: - napisanie przemówienia, lub – jeśli przemówienie ma być prezentacją większej, wcześniej napisanej pracy – przygotowanie wyciągu istotnych informacji i przykładów, dostosowanego do zakresu planowanej prezentacji; - weryfikację prezentowanej pracy, faktów i informacji, w celu dobrego przygotowania odpowiedzi na ewentualne pytania słuchaczy; - ustalenie głównych punktów lub zasadniczej myśli czy tezy przemówienia; - ustalenie struktury prezentacji i jej harmonogramu; - przygotowanie dla swojego użytku notek (skryptu), przy pomocy których przemówienie będzie mogło być wygłoszone bez dosłownego czytania tekstu (jeśli to istotne zwłaszcza w przypadku prezentacji, w której posługiwanie się środkami multimedialnymi bardzo utrudnia czytanie), - wybór i opanowanie obsługi pomocy multimedialnych. - Prezentacja Prezentacja powinna być nie tylko rzetelna w zakresie przekazywanej wiedzy, ale również interesująca, tzn. odbierana z przyjemnością przez słuchaczy. Na przykład według tradycji amerykańskiej, przemówienie, aby było interesujące, 4 P.F. Drucker, O zarządzaniu, społeczeństwie i gospodarce. Warszawa 2011, s. 98 92 powinno realizować trzy cele: „educate – enteratain – explain”, tzn. „uczyć – 5 zabawić – objaśnić”. Poprzez przekazaną wiedzę, objaśnienia i przykłady, prezentacja powinna być w pełni zrozumiała dla słuchaczy, a element humoru 6 pomaga w jej odbiorze i utrzymaniu swobodnej atmosfery. Ustalenie głównych punktów czy tez prezentacji jest bardzo pomocne zarówno w wyborze prawidłowej struktury, jak i utrwaleniu w świadomości słuchaczy zasadniczej intencji i celu prelegenta. Znana zasada sekwencji 7 przemówienia: „powiedz (na wstępie) o czy będziesz mówił – powiedz (w głównej części) co masz do powiedzenia – przypomnij (w podsumowaniu) o czym mówiłeś”, jest wypróbowana pod względem skuteczności pamięciowej. Zaleca się następujące rozłożenie czasu w prezentacji: wprowadzenie – 15-25%, założenie i część główna – 50% (przy wykładzie 90%), podsumowanie do 30%. Co ważne podczas próby generalnej – zmierzony czas powinien być krótszy o 10-20%, od czasu przewidzianego na oficjalną prezentację, która w praktyce okazuje się zawsze dłuższa. Bezwzględnie należy pamiętać, że materiały pokazywane podczas prezentacji nie będą dokładnie czytane przez uczestników, lecz raczej oglądane. Pokazywane teksty z wykorzystaniem różnych technik multimedialnych, mają mieć charakter haseł lub dyspozycji, a nie zdań, na jednej planszy nie powinno ich być za dużo. Kto nie zna mówców, którzy patrzą jedynie w tekst swojego wystąpienia? Być może przesuwają dodatkowo palec wzdłuż linii, na wszelki wypadek – aby nie stracić jej z oczu. Tacy mówcy nie dotrą do swojej publiczności. Nie mają kontaktu wzrokowego ze słuchaczami i w związku z tym nie dociera do nich reakcja odbiorców, za czym idzie brak możliwości reakcji na nią. Któż nie chce być przekonującym? Swobodne przemawianie można rozumieć na dwa sposoby. Po pierwsze, chodzi o przemawianie przed publicznością, bez chowania się za stoły lub pulpity. Mówca, który stoi bezpośrednio przed słuchaczami, buduje wrażenie pewności siebie i swojej racji. Jeśli w danej sytuacji nie można uniknąć stołu lub pulpitu, należy zwrócić uwagę na to, aby przynajmniej górna część ciała była dobrze widoczna. Kto chowa się cały za katedrą, w pełni pozbawia się możliwości oddziaływania poprzez mowę ciała. Po drugie, swobodne przemawianie oznacza dowolne i spontaniczne formułowanie myśli. Nie mamy tu na myśli nauczenia sie tekstu wystąpienia na pamięć. Swobodne przemawianie w tym sensie oznacza przemawianie w oparciu o dobrze przemyślane oraz odpowiednio podzielone hasła. Utrwalenie w formie haseł – a nie pełnego tekstu wystąpienia. Zaletami przemawiania w oparciu o hasła są czytelne, ustrukturyzowane myśli, które chcemy przekazać. Formułowane wypowiedzi są dopasowane do aktualnej sytuacji (modyfikacja wystąpienia w oparciu o reakcje słuchaczy). Czas wystąpienia można w razie potrzeby bezproblemowo skrócić (np. z powodu opóźnionego rozpoczęcia wystąpienia mamy mniej czasu do dyspozycji). Poniższe rady oraz ich zastosowanie w praktyce są drogą do sukcesu. Hasłowy plan wypowiedzi w praktyce występuje we wszystkich możliwych sposobach: od ukrytej w dłoni ściągawki wielkości wizytówki do wielkoformatowych 8 arkuszy. Dobrze sprawdza się format A6. Uważać należy aby nie zakryć części 5 M. Kopczewski, Profilaktyka zachowań aspołecznych – elementem współczesnej edukacji dla bezpieczeństwa, (w:) Reforma w szkole. Szczecinek 2009, s. 109 6 J. Fitzgibben, Jak przezwyciężyć zmęczenie. Warszawa 2004, s. 28 7 E. Nęcka, Trening twórczości. Gdańsk 2005, s. 125 8 T. Proctor, Twórcze rozwiązywanie problemów. Podręcznik dla menadżerów. Gdańsk 2002, s. 44 93 haseł dłonią. Większa kartka zanadto zwraca uwagę i niesie za sobą niebezpieczeństwo tego, że znajdzie się na niej zbyt dużo treści, czasami nawet pełen tekst wystąpienia. Wielu mówców zbyt ciasno zapełnia swoje kartki hasłami. To utrudnia odczytanie haseł i uniemożliwia dodanie czegokolwiek po zakończeniu opracowywania kartki. Jedna bądź dwie główne myśli wraz z hasłami w szczególności starczy. Znaczenie dobrze przygotowanego hasłowego planu wystąpienia jest często niedoceniane. Podczas wystąpienia chodzi o to, aby poprzez „rzucenie oka” na kartkę z hasłami uchwycić następne hasło i ponownie nawiązać kontakt wzrokowy ze słuchaczami. Oczywiste jest też, że kartki zapisujemy tylko z jednej strony oraz numerujemy je. Takie wystąpienie podobne jest do gry aktora. Z małym wyjątkiem – mówca, obok roli aktora, jest także reżyserem swojego wystąpienia. Dlatego nic nie stoi na przeszkodzie aby samemu sobie udzielić wskazówek reżyserskich. Czego mogą dotyczyć? Treści wystąpienia, zanotowanie wskazówek czasu, nazwisk, liczb, cytatów, jak również siebie (ciebie) samego. Wskazówki reżyserskie nie od razu wyeliminują trudności, lecz przy każdym wystąpieniu będą występować w coraz słabszym stopniu. Odstępstwem od reguły notowania jedynie haseł jest zdanie początkowe. Warto zapisać je w całości na kartce. Zapisanie nie musi oznaczać, że będzie od razu odczytane. Na początku wystąpienia napięcie jest szczególnie duże, sama świadomość tego, że zdanie początkowe jest w pełni zapisane na kartce, wystarczy z reguły do tego, aby móc je swobodnie wypowiedzieć. Przeciwieństwem są wystąpienia recytowane z pamięci. Wyuczone na pamięć sprawiają wrażenie nienaturalnych, ponieważ brakuje im spontaniczności i siły przekonywania. Tekst wyuczony na pamięć jest z reguły recytowany mechanicznie. Potencjalne zakłócenia mają wówczas dużo silniejsze konsekwencje, poza tym obawa, że zabraknie nam słowa, jest znacząco większa. Lecz zdarzają się mówcy potrafiący stanąć przed grupą ludzi i płynnie do nich przemawiać. Taki naturalny talent jest godzien pozazdroszczenia. Jeśli do tego ta osoba posiada szeroką wiedzę o temacie wystąpienia, nie ma najmniejszego problemu, aby wygłosić płynne i interesujące słuchaczy przemówienie. W takich sytuacjach często jest przekraczany czas przeznaczony na przemówienie. Ryzyko jest szczególnie duże 9 w razie zabierania głosu w dyskusji: dobre argumenty nie trafiają do słuchaczy, gdy prezentowane są w rozwlekły sposób. Przekaz informacji Informacje nie są przyswajane jedynie poprzez słuch, lecz w dużo większym stopniu poprzez wzrok. Poniższe zestawienie pokazuje, że samo słuchanie prowadzi jedynie do ograniczonego zapamiętywania przekazywanych treści. 10 Ludzie zapamiętują: 10% z tego, co przeczytają; 20% z tego, co usłyszą; 30% z tego, co zobaczą; 50% z tego, co usłyszą i zobaczą; 70% z tego, co sami powiedzą; 9 L. Pawelec, Kompetentny nauczyciel – kompetentny uczeń, (w:) Kompetencje współczesnego nauczyciela. Siedlce 2012, s. 137 10 S. Buchanan, F. Gibby, The information Edit: An integrated strategic approach, (w:) “International Journal of Information Management”, 1988, t. 18(1), s. 41-46 94 90% z tego, co sami zrobią. Możemy zwiększyć zapamiętywalność i oddziaływanie przemówienia poprzez wykorzystanie różnych narzędzi pomocniczych. Do tego nadają się wszystkie możliwości, które w sposób wizualny wesprą tekst przemówienia. Do 11 najważniejszych narzędzi pomocniczych możemy zaliczyć: o Tablicę i flipchart; o Tablice do przypinania; o Projektor; o Filmy i nagrania wideo; o Rysunki, schematy i fotografie. Wizualizacja ma wiele zalet, poprawa zrozumienia i lepsze zapamiętywanie to tylko dwie z zalet wizualizacji. Podczas dłuższych wystąpień słuchacze nie stracą wątku a wizualizacja podziału wystąpienia pozwoli zorientować się na nowo. Nie każda wypowiedziana myśl jest jednoznaczna. Poprzez wizualizację możemy podkreślić i wzmocnić kluczowe kwestie swojego wystąpienia. Przy zabraniu głosu w dyskusji wizualizacja pomaga zobiektywizować wypowiedź, ponieważ pisemne przedstawienie argumentu pozwala oddzielić osobę od treści. Przy używaniu pomocniczych narzędzi należy właściwie je wykorzystać. Tablica jak i flipchart mają tę istotną wadę, że podczas pisania na nich mówca stoi tyłem do słuchaczy. Słowa, które są zapisywane należy wypowiadać na głos, a przy większych rysunkach odwracać się co jakiś czas w stronę publiczności. Dla wielu obszarów tematycznych można wykorzystać gotowe materiały wideo. Prezentacje multimedialne z taśm wideo, dysku CD lub DVD, muszą mieć zapewnioną dobrą widoczność, czytelność i słyszalność. Jednakże w wypadku przemówienia argumentacyjnego i okolicznościowego, zastosowanie filmu i nagrania wideo powinno mieć miejsce jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Powodują zbyt duże rozproszenie uwagi. Film można zastosować w charakterze wstępu (pobudzenie zainteresowania) w wykładach merytorycznych, prezentacjach i seminariach. Im dłuższy film, który chcemy pokazać, tym właściwsze jest pokazanie go w sekwencjach. Zbyt długie fragmenty filmowe nudzą słuchaczy, co powoduje utratę ich uwagi na dalszy ciąg wystąpienia. Nie należy jednak przesadzać na wykorzystaniu wielu narzędzi do wizualizacji. Wystąpienie zamienia się wtedy w komentarz do przygotowanych materiałów, słuchacze zostają przytłoczeni i wszystkie zalety wizualizacji są stracone. Narzędzia pomocy powinny wspierać słowo mówione, a nie je wypierać. Zasady wystąpienia Praktycznie każdy prelegent walczy z tremą, aby się jej pozbyć – częściowo ograniczyć – powinno się starannie przygotować merytorycznie i przeprowadzić próbę, nawet kilkakrotną, podczas której należy zwracać uwagę na intonacje oraz naturalność głosu, tempo i płynność prezentacji oraz wyeliminowanie niekorzystnych nawyków i odruchów. Nie ma nic trudniejszego, niż przekazywanie 12 istotnych myśli w taki sposób, aby były zrozumiałe dla każdego – słowa Schopenhauera potwierdzają to. Zrozumiałość jest jednym z kluczowych wymagań 11 12 G. Petty, Nowoczesne nauczanie. Praktyczne wskazówki i techniki dla nauczycieli, wykładowców i szkoleniowców. Sopot 2010, s. 28 A. Schopenhauer, tłum. A. Stogbauer, O wolności ludzkiej woli. Warszawa 1991, s. 209 95 udanego przekazywania informacji. Ktoś, kto prezentuje swoje przemyślenia innej osobie, musi zastanowić się, czy one do niej docierają. Zrozumiałość mówionego (ale również pisanego) tekstu zależy od czterech elementów: o prostoty; o struktury i porządku; o zwięzłości i pragmatyzmu; o dodatkowej stymulacji. Im prościej prelegent będzie mówił, tym lepiej zostanie zrozumiany. Jest to truizm i właśnie dlatego stale działamy wbrew tej regule. Nie chodzi jedynie o naukowców, którzy nie mogą oderwać się od swojego skomplikowanego żargonu fachowego. Każdą treść można przekazać w sposób nieskomplikowany przy wykorzystaniu znanych i opisowych sformułowań. Im trudniejszy jest dany tekst, tym ważniejsze jest proste jego przedstawienie. Krótkie zdania, powszechnie używane słownictwo, jak również zrozumiałe rysunki i porównania są kluczowymi narzędziami. Wymaganie oparcia się o strukturę i porządek rozumiemy na dwa sposoby: - „wewnętrzna struktura” czyli sensowny ciąg myślowy. Zdania i akapity są ze sobą w sposób logiczny powiązane; - „zewnętrzny porządek” pozwala na przekazanie tekstu słuchaczom w sposób zrozumiały. Lecz długość tekstu powinna mieć właściwy stosunek do celu przemówienia. Ograniczone przedstawienie tekstu może zmniejszać jego zrozumiałość w takim stopniu, jak rozwlekłe tłumaczenie, z dużą obfitością szczegółów. Treść wielu wystąpień jest nudna i sucha. W takich sytuacjach mówca musi podnieść zainteresowanie słuchaczy poprzez pobudzające działania. Naturalnie taka stymulacja musi pozostawać w rozsądnym stosunku do pozostałej treści wystąpienia. Mówca, który jedynie opowiada żarty, zabawia co prawda słuchaczy przez jakiś czas, ale nie osiągnie celu swojego przemówienia. Ograniczyć to może przejrzystość i pragmatyczność wystąpienia. Należy pamiętać o tzw. Body language, tj. postawie, gestach, wyrazie twarzy, kontakcie wzrokowym – te elementy przekazują słuchaczowi czy widzowi znaczącą część wrażenia o prezenterze i jego prezentacji. Mówcę się nie tylko słyszy, ale również widzi. Duża część informacji w kontaktach międzyludzkich jest przekazywana nie w sposób werbalny, a poprzez mowę ciała. Mowa ciała dała początek każdemu językowi. Długo przed tym, zanim ludzie zaczęli posługiwać się mową, porozumiewali się za pomocą gestów i ruchów ciałem. Mowa ciała jest kierowana przez naszą podświadomość w większym stopniu niż słowo mówione. Rzeczywiste uczucia są dużo wiarygodniej oddawane poprzez mowę ciała niż przez słowo mówione. Mowa ciała jest bardziej szczera niż słowo mówione, równocześnie jest bardziej wieloznaczna. Obserwacje dotyczące mowy ciała nie powinny być oceniane w sposób wyizolowany, zawsze są analizowane w kontekście równoczesnej komunikacji werbalnej. Z uwagi na ryzyko błędnej interpretacji powinniśmy zawsze brać pod uwagę większą ilość zachowań w sposób kompleksowy. Pozytywne nastawienie, wiara we własne umiejętności oraz w życzliwość słuchaczy, są bardzo pomocne w opanowaniu tremy i w przyjęciu rzeczowej i naturalnej, otwartej i pogodnej postawy, charakteryzującej wybitnych prelegentów i wykładowców. Pewna postura oparta na dwóch stopach jest 96 13 podstawą dla prostej, przekonującej sylwetki. Bo tylko taka demonstruje pewność siebie. Mowa ciała i treść wypowiedzi muszą do siebie pasować. Z postawy mówcy można wyciągnąć wnioski co do jego nastawienia do treści wypowiedzi bądź do słuchaczy. Ktoś, kto opowiada o zamykanych z sukcesem kontraktach, wysokich obrotach i zadowolonych klientach, nie powinien stać z opuszczonymi ramionami ani ściśniętymi nogami. Jak więc powinien zachowywać się mówca? W żadnym razie nie należy budować barier pomiędzy sobą i słuchaczami, jako barierę odbierane są skrzyżowane ramiona. Ręce nie powinny znajdować się zbyt długo poniżej linii bioder; ten obszar jest odbierany negatywnie. Ktoś, kto perfekcyjnie opanował technikę gestykulacji, trzyma w słabszej ręce karteczkę z hasłami, a mocniejszą ręką gestykuluje. Poza kartką z hasłami nie warto brać do rąk nic więcej. Słuchacze nie powinni liczyć ile razy mówca włączy i wyłączy długopis – powinni koncentrować się na jego słowach. Jak wygląda się z ręką w kieszeni? Sytuacja, w której obie ręce mówca ma głęboko wciśnięte do kieszeni w ogóle nie może mieć miejsca. Pozytywne wypowiedzi należy poprzeć pozytywnymi gestami. Zasygnalizować można je gestem pokazania wewnętrznej strony dłoni. Powinno unikać się gestu skierowania na dół powierzchni dłoni, zaciśniętej pięści, wzniesionego palcu wskazującego. Gesty te odbierane są negatywnie i związane 14 są z negatywnymi wypowiedziami. Psycholog Albert Mehrabian sprawdził empirycznie, że sympatia przekazywana w 55% poprzez mowę ciała wynika głównie z mimiki. W 38% jest związana z głosem, a tylko 7% ze słowem mówionym. Dotyczy to również sytuacji odwrotnej. Negatywne wiadomości są dużo bardziej zauważalne poprzez mimikę i głos, niż poprzez wypowiadane słowa. Mimika musi pasować do treści wypowiedzi. Kiedy mówisz cos pozytywnego, odpręż się i uśmiechnij (nie chodzi o szczerzenie zębów). Jeśli jednak wystąpienie tego wymaga, pokaż smutek i gniew. Najważniejsze jest mimo wszystko pozostanie sobą. Nie warto próbować kopiować innych poprzez mimikę, gestykulację albo sposób mówienia. Zawsze byłaby to tylko kopia i jako taka z pewnością zostałaby rozpoznana. Mówca, który bez emocji realizuje swój obowiązek, nie będzie przekonujący. Niech pokaże co czuje. Jeśli popiera prezentowaną tematykę, niech da odczuć to słuchaczom poprzez odpowiednie zaangażowanie. Dużym problemem jest utrzymanie kontaktu wzrokowego. Przyczyną tego stanu rzeczy jest niepewność związana z brakiem doświadczenia w przemawianiu. A właśnie poprzez kontakt wzrokowy nawiązywany jest niezbędny kontakt ze słuchaczami. Z kontaktem wzrokowym związane są poniższe 15 zalety: jest mostem do słuchaczy; dzięki kontaktowi wzrokowemu słuchacze czują, że mówi się bezpośrednio do nich; mówca demonstruje pewność siebie; zwiększa się uwaga słuchaczy; słowne wyjaśnienia są mocniej odbierane; 13 L. Pawelec, Wychowanie dla zdrowia, (w:) „Nauczanie początkowe – kształcenie zintegrowane”, nr 1/11/2010, s. 7-13 A. Mehrabian, General relations among drug use, alcohol use, and major indexes of psychopathology. Journal of Psychology, 135/2001 15 R. Greene, 48 praw władzy. Jak wykorzystać manipulację do osiągania przewagi. Warszawa 2009, s. 211 14 97 mówca dowiaduje sie poprzez reakcję słuchaczy czy jego wystąpienie jest zrozumiałe; mówca otrzymuje wskazówki dotyczące tempa i głośności głosu. Przygotowanie wystąpienia to jedno – dodatkowo przygotować się powinien mówca. Zanim będzie miał możliwość wywarcia wrażenia na swej publiczności poprzez dobrze dobrane powitanie i sprytny wstęp, słuchacze zdążą wyrobić sobie pierwsze zdanie. Już sam sposób dojścia do miejsca, z którego będzie przemawiał, jest rejestrowany przez słuchaczy. To, jak mówca zostanie odebrany zależy miedzy innymi od tego, czy wygląda na osobę pewną siebie i czy jest ubrany odpowiednio do okazji. Cytrynowożółty sweter podczas wygłaszania mowy pogrzebowej jest tak samo źle dobrany, jak sportowe ubranie podczas przemówienia dotyczącego najnowszych danych o koniunkturze. Przepełnione, wypchane kieszenie od marynarki lub spodni nie wyglądają dobrze. Starannie dobrany ubiór i zadbany wygląd prelegenta jest oczywistym, ale istotnym elementem jego prezentacji. Dla własnego dobra (komfortu psychicznego) prelegent musi czuć się, w pewnym sensie, odpowiedzialnym za całość imprezy i – nawet jeśli organizatorem jest ktoś inny – powinien przygotować organizacyjnie 16 swoją prezentację lub upewnić się o jej przygotowaniu o następujące działania: 1. Ustalić, kto będzie przewodniczył, odnaleźć tę osobę i przedstawić się, możliwie jak najwcześniej, jeśli trzeba – dostarczyć przewodniczącemu krótką notatkę biograficzną; 2. Jeśli konferencja jest wielojęzyczna, uzgodnić język prezentacji oraz porozumieć się z tłumaczami – gdy zachodzi taka potrzeba; 3. Dopilnować zawiadomienia (zaproszenia) uczestników, sprawdzić czy nie ma zmian w programie; 4. Przygotować salę, sprawdzić dostęp do szatni, do toalet, bufetu itd. oraz sprawdzić, czy istnieje informacja o lokalizacji. Skontrolowanie przygotowania sprzętu multimedialnego, zapewnienie sprzętu na wypadek awarii. Tuż przed prezentacją należy powtórnie sprawdzić aparaturę oraz przećwiczyć perfekcyjne obsługiwanie używanego sprzętu; 5. Przygotować materiały pomocnicze, te do pokazania i te do rozdania uczestnikom, jak również niezbędny zapas swoich biletów wizytowych; 6. Przygotować papier do notowania pytań uczestników, szklankę wody; 7. Uzgodnić wcześniej z przewodniczącym czas wystąpienia oraz sposób odpowiadania na pytania z Sali; 8. Jeśli planowane wystąpienie jest jednym z wielu, prelegent powinien wiedzieć, po kim ma wystąpić i kto ewentualnie zapowie jego wystąpienie; 9. Rejestrowanie (nagrywanie) wystąpienia wymaga wcześniejszej zgody prelegenta. Podczas referatu należy trzymać się ściśle planu (improwizacje mogą okazać się zgubne dla całości), kontrolować czas oraz mówić głośno i wyraźnie (kto mówi cicho, robi wrażenie, że nie jest pewien swego). Początkujący prelegenci – jeśli nie chcą zawierzyć swoim umiejętnościom operowania językiem mówionym – powinni nauczyć się tekstu na pamięć. Po kilku takich doświadczeniach nie będzie to już konieczne. Kartka powinna służyć jako deska ratunku, lub konspekt, które wcale nie muszą być wstydliwie ukrywane przed audytorium. Jeśli tekst jest czytany 16 P. Arden, Cokolwiek pomyślisz pomyśl odwrotnie. Insignis 2008, s. 124 98 w całości – co jest ostatecznością – zdania powinny być bardzo krótkie, artykułowane z jak najstaranniejszą intonacją, aby sprawiały wrażenie mowy mówionej. Podczas pisania na tablicy lub objaśniania np. plansz czy slajdów, nie należy przerywać mówienia i maksymalnie unikać odwracania się tyłem do audytorium. 17 Prelegent powinien: Możliwie przez cały czas patrzeć na audytorium; Utrzymywać kontakt wzrokowy kolejno z różnymi osobami w celu sprawdzenia odbioru prezentacji przez słuchaczy; Wyróżniać uwagę przewodniczącego; Stosować przerwy w toku prezentacji dla podkreślenia wagi wypowiedzianej myśli i dania słuchaczom czasu na jej przyswojenie; Kontrolować często czas. 18 Prelegent nie powinien: Patrzeć na pustą tablicę – nigdy; Trzymać rąk skrzyżowanych na piersiach ani w kieszeniach; Zasłaniać ciałem ekranu, plansz, tablicy; Przerywać mówienia z błahych przyczyn, np. po wejściu osób spóźnionych; Reagować na komentarze z Sali – rola przewodniczącego; Przepraszać za brak doświadczenia; Tracić koncentracji na zasadniczej tezie wystąpienia; Nie przeciągać czasu przeznaczonego na referat – pod żadnym pozorem; Pozostawiać zbyt długo w polu widzenia aktywnych środków wizualnych prezentacji, jeśli nie są one niezbędne dla dalszego wywodu. Dyskusją kieruje przewodniczący, ta część powinna być najcenniejszą dla referenta, zarówno merytorycznie jak i formalnie. Referent może mieć na nią bezpośredni wpływ, na przykład przez umyślnie dyskusyjne lub wręcz prowokacyjne stwierdzenia. Jeśli są obawy, czy dyskusja się rozpocznie, referujący może na zakończenie zaproponować temat dyskusji, ale za zgodą przewodniczącego, którego przywilejem jest także rozpoczęcie i zakończenie prezentacji. We własnym interesie referent nie powinien traktować żadnego pytania ani opinii jako agresji przeciw sobie, nawet wówczas, gdy istotnie uznać można intencje dyskutanta jako osobiste i nieprzyjazne, należy je przyjmować grzecznie, z uśmiechem, bez emocji i z podziękowaniem. Taka reakcja robi zawsze na słuchaczach najlepsze wrażenie. Warto również zdać sobie sprawę z przyczyn, dla których zwykle ludzie 19 zabierają głos w dyskusji: o Pragnienie poszerzenia własnej wiedzy; o Skonfrontowanie własnej wiedzy z wiedzą prelegenta i wyjaśnienie prawdy, w drodze dysputy; o Cel negatywny – chęć zdyskredytowania prelegenta lub chęć przypodobania się; 17 Ibidem, s. 39 M. Kopczewski, Wychowanie a media, (w:) Wychowanie w zreformowalnej szkole. Kierunki rozwoju. Szczecinek 2007, s. 87 19 Ibidem, s. 91 18 99 o Popis – zademonstrowanie swojej wyższości nad otoczeniem, niekoniecznie nad referatem; o Zademonstrowanie swojej obecności, nawet gdy nie ma się niczego merytorycznego do powiedzenia. Podsumowanie W swojej formie głos w dyskusji może mieć charakter pytania lub konstatacji, lub zawierać obydwa elementy. Konstatacja może być negatywna, afirmująca lub mieszana – nie wymaga ona odpowiedzi referenta, ale można ją skomentować. Wypowiedź może być grzeczna lub napastliwa, jednak ważne jest, aby referent trafnie rozpoznał intencję wypowiedzi i odpowiednio dobrał treść i formę swojej odpowiedzi. 20 Można tu sformułować następujące rady: Agresywną wypowiedź najlepiej zignorować, nie okazując swoich emocji. Jeśli zawiera pytanie, należy zwięźle i rzeczowo odpowiedzieć, grzecznie w formie nie nadającej odpowiedzi żadnego emocjonalnego zabarwienia, i udając, że nie dostrzegliśmy napastliwości czy niechęci pytającego. Taka postawa zyska referentowi na pewno uznanie audytorium; Starać się odpowiedzieć na wszystkie pytania, jest to szczególnie ważne przy obronie dysertacji i prac dyplomowych – dlatego należy notować wszystkie pytania. Jeśli referent nie jest w stanie udzielić dobrej rzeczowej odpowiedzi, może to wyraźnie oświadczyć stwierdzając np.: ”tego nie badałem” lub „to leży poza zakresem moich zainteresowań”. Tylko w wyjątkowych przypadkach może udać, że nie dosłyszał pytania, lub odroczyć odpowiedź do spotkania „w kuluarach”; Jeśli referent nie zgadza się merytorycznie z treścią wypowiedzi, nie powinien zaczynać swojej wypowiedzi od słów: „Nie zgadzam się…” czy „Nie ma Pan racji” itp. Przeciwnie – elegancko jest powiedzieć na przykład tak: „Generalnie ma Pan rację, ale…” lub „To byłoby prawdziwe w przypadku…” lub co najmniej „To jest ciekawa uwaga, ale…”; W każdym przypadku należy podziękować za pytania i wypowiedzi. Publiczne przemawianie jest zatem sztuką, ale każdy może się jej nauczyć w stopniu zadawalającym, jeśli zrozumie jej uwarunkowania oraz ma dość energii i odwagi do praktykowania. Streszczenie Tematem artykułu jest mówienie publiczne. Autor najpierw wymienia cele, które mogą przyświecać wystąpieniu publicznemu, ale też prywatnemu. Wymienia też różne formy wystąpień naukowych, zwracając szczególną uwagę na rolę prezentacji – z wykorzystaniem środków multimedialnych. W dalszej części artykułu autor podaje szereg zasad, zgodnie z którymi warto kształtować wystąpienie publiczne. Przede wszystkim przypomina o klasycznym podziale na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Według autora ważne jest wcześniejsze zaplanowanie wystąpienia. To czas, w którym ma narodzić się pomysł i sposób jego zaprezentowania. Ważny jest cel prezentacji, rozpoznanie audytorium, ale też planowanie logistyczne (sala, 20 M. Kopczewski, Technologia pracy umysłowej. Łódź-Szczecinek 2003, s. 31 100 sprzęt itp.). Dla prelegenta kluczowe jest oczywiście merytoryczne przygotowanie wystąpienia – głównie przez np. napisanie przemówienia. Autor wskazuje na rolę prezentacji, która może pomóc mówiącemu w dotarciu do audytorium – warto zawrzeć w niej chociażby elementy humorystyczne. Kopczewski przywołuje też zasady, które przyświecają dobremu wystąpieniu publicznemu. W tej części artykułu opisuje między innymi rolę języka ciała. Przypomina też, jak istotne jest przygotowanie nie tylko wystąpienia, ale też samego mówcy do tego wystąpienia. Według autora każdy jest w stanie w sposób zadowalający nauczyć się sztuki przemawiania publicznego. Summary The topic of his article is public speaking. The author first lists goals that public and private speaking might have. He also lists different forms of scientific speeches, paying special attention to the role of a presentation – with the use of multimedia. In the following parts of the article the author provides a number of rules that should be applied when preparing a public speech. Above all, he reminds about a classic division into introduction, development and summary. According to the author, planning of a speech is the most important part. It is a moment in which an idea and a way to present it is born. A goal of a presentation is important and so is knowing your audience and logistic planning (room, equipment, etc.). For a speaker it is of course important to substantially prepare a speech – mainly by e.g. writing a speech. The author points to the role of a presentation which might help a speaker to reach his or her audience – it is important to include some humorous elements. Kopczewski also evokes rules that guide a good public speech. In this part of the article, he describes, among others, body language. He also reminds us how essential not only a preparation of a speech but also a speaker himself or herself is. According to the author, everyone is able to learn the art of public speaking. 101 Paweł RUGAŁA Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu PAŃSTWO I KOŚCIÓŁ W WALCE O DOMINACJĘ NAD ŚREDNIOWIECZNYM ŚWIATEM W BADANIACH JACQUESA Le GOFFA Wstęp Jako człowiek ciekawy, a więc poszukiwacz, Jacques Le Goff zrozumiał i pozwolił zrozumieć, w jak wielkim stopniu średniowiecze samo było poszukiwaczem. Historyk chętnie przyznaje, że jeśli on przyczynił się do zmiany naszego widzenia średniowiecza, to średniowiecza miało swój udział 1 w zmodyfikowaniu jego własnej wizji teraźniejszości. Jacques Le Goff, w swoich badaniach nad średniowieczem, ukazuje nam sposób, w jaki kształtowała się zachodnia, europejska cywilizacja i kultura. W swoich poszukiwaniach korzystał z wielu dostępnych źródeł; dzięki temu udało mu się odkryć inne średniowiecze – średniowiecze pełne ekspresji, średniowiecze wrzące przemianami, emocjami, rządne władzy i zaszczytów. Le Goff stara się skrócić dystans dzielący nas od średniowiecza, ukazać podobieństwa i korzenie naszej kultury. Szukając korzeni europejskiej cywilizacji, odkrywa jej bogactwo i różnorodność. J. Le Goff chronologicznie opisuje walkę Kościoła o dominację nad ówczesnym światem. Wrogowie Kościoła, jak i same metody walki, zmieniały się, zależnie od sytuacji. Le Goff nie jest jednostronny, sumiennie opisuje każdą ze stron. Niezwykły jest fakt, jaką determinacją i konsekwencją wykazali się przedstawiciele Kościoła i Państwa, by móc zdobyć rząd dusz ówczesnego świata. Jak zamykali się w swoim uporze, nie widząc otaczającego ich świata, jego przemian i prób emancypacji. Państwo i Kościół Le Goff zwrócił uwagę na wyemancypowanie się społeczeństwa spod opieki Kościoła, a przyczynę tego zjawiska widział w rozwoju gospodarczym, który miał swój początek w końcu inwazji barbarzyńców. X wiek był okresem wrzenia w dziedzinie ekonomi, w społeczeństwie i w dziedzinie duchowej. Zaczęła się 2 względna pacyfikacja, Kościół wprowadza pokój Boży, zaczął budować nowe kościoły, by pomieścić lud Boży i zaczął podsycać mit Jeruzalem, który to stał się zaczynem wypraw krzyżowych. Tak oto narodził się dobrobyt, a co za tym idzie, zaczął się rozwój gospodarczy. Le Goff zwraca uwagę na pewne następstwa końca inwazji i rozwoju gospodarczego. Zmiany dotknęły każdej dziedziny życia – społeczeństwa, gospodarki i religii. Liczba ludności rosła, ziemia stawała się żyźniejsza, przez co uprawy zajmowały coraz większe areały, pojawiły się maszyny, młyny, nowe sposoby uprawy ziemi. Rycerstwo rosło w siłę, zdobywając nowe przywileje, rozwijały się zamki, wsie, podgrodzia. Kwitnął handel i pomału 1 2 J.M. de Montremy (w:) Jacques Le Goff, W poszukiwaniu średniowiecza, przeł. M. Żurowska. Warszawa 2005, s. 12 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy. Gdańsk-Warszawa 2002, s. 88 102 rozwijało się lenno. Zaczęły się odradzać miasta, a wraz z ich rozwojem, rozpowszechnił się obieg pieniądza, rozpowszechniły się szkoły i uniwersytety. Kościół na soborze trzecim laterańskim w 1179 r. oraz na czwartym w 1215 r. ogłosił konieczność, wolność i darmowość nauczania, a w 1231 roku Grzegorz IX otacza opieką uniwersytet paryski. Odradza się literatura, rozkwita sztuka romańska i gotycka, mentalność wysubtelniała, a uczucia straciły swą zewnętrzną 3 ostentację. Jacques Le Goff zauważył w swoich badaniach, że już nie Kościół, a kultura była motorem rozwoju społeczeństwa. Gdy pojawiły się wynalazki, które polepszały standard życia, wraz z nimi pojawiła się doba podzielona na równe 24 godziny. Przedtem czas był mierzony czasem liturgicznym i kultem świętych – czas należał do Boga, był darem od Niego dla ludzi. Jak podkreśla Le Goff – zegar mechaniczny zlaicyzował czas. Wysiłki zmierzające do opanowania czasu, jego desakralizacji podłożyły podwaliny pod rozwój nauki, która to stała się siłą 4 Zachodu. Wg autora, Kościół nie lubił nowości i postępu, wychodził z założenia, że człowiek i cały świat po grzechu pierworodnym znajdował się w stanie pogłębiającego się upadku. Mimo swej filozofii, Kościół się nie poddał, przyjął wyzwanie i dostosował się do zaistniałej sytuacji. Duchowni dostarczali społeczeństwu duchowych haseł, dopasowanych do nowej sytuacji i do rodzących się potrzeb. Tak było z krucjatami czy z rehabilitacją kupców, zauważa Le Goff. Również ludu Kościół nie zostawił samemu sobie. W czasie czwartego soboru laterańskiego w 1215 roku ustanowiono obowiązek dorocznej spowiedzi. Le Goff przedstawia pogląd, w którym zauważa, że uszna, osobista spowiedź była rewolucją, która odmieniła na zawsze nie tyle społeczeństwo czy lud, lecz pojedynczą osobę. Penitent został wysłuchany, pouczony i wsparty przez spowiednika. Ksiądz poświęcał czas penitentowi, wchodził w jego życie wewnętrzne i dając mu rozgrzeszenie, dawał mu nadzieję. Rachunek sumienia – pisze Le Goff – kładąc podwaliny pod psychoanalizę, kształtował wewnętrzną przestrzeń psychologii penitenta. Zmianą na lepsze był fakt, że Ojcowie soborowi podnieśli małżeństwo do rangi instytucji chrześcijańskiej. Le Goff ubolewa nad tym, że niestety w pewnych sprawach Kościół pozostał nieugięty – zaakceptowano Inkwizycję i nadal potępiano Żydów. W XII wieku zaznaczyło się odrodzenie intelektualne, a także ruch odnowy społecznej i ideologicznej, oparty na wielkim rozwoju gospodarczym. 5 (…) Ten rozkwit w dziedzinie kultury wtopił się w ogólny rozwój społeczeństwa. Obok szkół przyklasztornych i przy samych klasztorach, powstawały korporacje uniwersyteckie i szkoły. Zaczęło się rozwijać życie świeckie. W średniowieczu ludzie dzielą się przede wszystkim na duchownych, którzy poświęcili życie Bogu i religii, oraz tych, którzy będąc bogobojnymi, dobrymi chrześcijanami są bardziej 6 od Kościoła niezależni, mają rodzinę i zawód – są to ludzie świeccy. Samo słowo świecki – wyjaśnia Le Goff – oznaczało w średniowieczu chrześcijan nieobjętych regułą zakonną lub niekonsekrowanych przez Kościół, w przeciwieństwie do duchownych. Ten podział władzy podejmował dialektykę równie dawną, jak 7 nauczanie Jezusa: „Oddajcie Cezarowi, co cesarskie, a Bogu co boskie”. 3 J. Le Goff, Apogeum Chrześcijaństwa ok. 1180 – ok. 1330. Warszawa 2003, s. 5-6 J. Le Goff, Długie średniowiecze, s. 7 5 Ibidem, s. 22-23 6 J. Le Goff, J.L. Schlegel, Chcemy wiedzieć o średniowieczu, przeł. M. Ochab. Warszawa 2007, s. 60 7 J. Le Goff, W poszukiwaniu średniowiecza, s. 61 4 103 Czytając Le Goffa, doszedłem do wniosku, że walka o władzę i dominację charakteryzowała stosunki Kościół – państwo i trwała przez całe średniowiecze. Każda reforma Kościoła i państwa była podyktowana dążeniem do prymatu w ówczesnym świecie. Jednakże walka cesarza z papieżem niewiele wnosiła w życie codzienne. Dla ludu była to raczej walka proroka z królem. Państwo Kościelne powstało za czasów Pepina Krótkiego. Pepin Krótki robi krok decydujący, stawiający Franków na czele katolickich ludów. Zawarł on z papieżem korzystne przymierze dla obu stron. Uznana w nim została władza doczesna rzymskiego biskupa nad częścią Italii położoną dookoła Rzymu. Na podstawie sfałszowanego, spreparowanego przez kancelarię papieską między 756 a 760 rokiem dokumentu – rzekomej donacji Konstantyna – powstaje Państwo Kościelne albo Patrymonium Świętego Piotra, zostaje stworzona podstawa doczesnej władzy papiestwa, która odegra tak doniosłą rolę w historii politycznej i moralnej średniowiecznej Europy. Papież przyznaje Pepinowi w 751 roku tytuł królewski i koronuje go w 754 roku, tym samym, w którym powstaje Państwo 8 Kościelne. Późniejszy władca Franków, Karol Wielki, król, który został cesarzem, dążył do scalenia pod swoją władzą cały ówczesny świat chrześcijański. Wiedział on dobrze, że do tego celu potrzebny jest Kościół ze swoją wiedzą, ze swoimi skrybami, administracją. Lecz najbardziej przydatni byli misjonarze, którzy krzewiąc wiarę i nawracając barbarzyńców, niejako powiększają zasięg administracji Karola Wielkiego. Karol Wielki, wprowadzając minuskułę, niejako zreformował Kościół. W ten sposób starał się wrócić do starych tekstów Pisma Świętego, do korzeni. Jak pisał o Karolu Le Goff – Król Franków Karol, nazwany później Karolem Wielkim (Carolus Magnus), stał się najpotężniejszym królem chrześcijańskim i istotnie chciał zdobyć prestiż oraz terytorium cesarzy rzymskich; jedynie królowie anglosascy nie podlegali mu bezpośrednio. Mógł liczyć na pomoc Kościoła, który 9 też stał się swego rodzaju monarchią z biskupem rzymskim na czele. Le Goff przyjmuje, że drugi akt walki o dominację miał miejsce w wigilię 800 r., kiedy to Leon III koronuje Karola Wielkiego na cesarza. W tym czasie Kościół notabene osłabiony i niejako zepchnięty na drugi tor, szukał możliwości wpłynięcia na losy ówczesnego świata. Wykorzystując spór Karola z basileusem, Leon III wskrzesza Cesarstwo, koronując Karola na cesarza. W ten sposób daje jasno do zrozumienia, że władza cesarska pochodzi od Boga i to papiestwo winno być najważniejsze. Tę myśl powtórzy Grzegorz VII w swojej reformie. Wskrzeszenie cesarstwa na Zachodzie nie było najprawdopodobniej ideą karolińską, lecz papieską. Karolowi Wielkiemu zależało przede wszystkim na uroczystym zatwierdzeniu podziału dawnego cesarstwa rzymskiego na Zachód, którego głową byłby on właśnie, i Wschód, o który bynajmniej nie miał zamiaru wadzić z bizantyjskim basileusem, ale nie chciał też przyznać mu tytułu cesarskiego. (…) Jednak papieżowi Leonowi III koronacja Karola Wielkiego na cesarza wydawała się szczególnie korzystna. Więziony i prześladowany przez swoich rzymskich wrogów pragnął, by jego autorytet został faktycznie i prawnie odbudowany przez kogoś, czyja władza by była uznana przez wszystkich, czyli przez cesarza. Jako głowa państwa świeckiego, Patrymonium Świętego Piotra, papież chciał, by uznanie jego władzy świeckiej było poparte przez króla – tytularnie i faktycznie zwierzchnika wszystkich 8 9 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej..., op. cit., s. 48 J. Le Goff, Chcemy wiedzieć o średniowieczu, op. cit., s. 80-81 104 innych królów. Wreszcie i dlatego papież wraz z częścią duchowieństwa rzymskiego chciał uczynić Karola Wielkiego cesarzem (…) by ustanowić supremację pontyfikatu rzymskiego nad całym Kościołem. Karol Wielki bez entuzjazmu przyjął koronę cesarską. Uważając się za króla „przez Boga koronowanego” (rex a Deo coronatus), uznał być może gest papieża – człowieka, 10 który nie przez wszystkich był uznawany za bożego namiestnika – za zbyteczny. Wykorzystując walkę o władzę i spuściznę po Karolu Wielkim przez jego spadkobierców, Kościół powoli zaczyna rosnąć w siłę i się bogacić. Podzielone państwo i kłótnie spadkobierców po spuściźnie Karola nie służą zjednoczeniu jednomyślności. Możni duchowni i świeccy – oto nowi coraz potężniejsi władcy: 11 klasztory, których opaci pochodzą zresztą z wielkich rodów możnowładczych, 12 mają ogromne dobra ziemskie. Kolejny rozdział w stosunkach państwo – Kościół ma miejsce po koronacji Ottona I na cesarza. Otton I znowu podejmuje politykę karolińską – politykę Karola Wielkiego i Ludwika Pobożnego. Le Goff zauważa, że pakt w 962 roku odnawia stosunki między cesarzem i papieżem. Cesarz ponownie gwarantuje władzę świecką papieża nad Patrymonium Świętego Piotra, ale żąda w zamian, by żaden biskup Rzymu nie został wybrany bez cesarskiej zgody i by przez całe stulecie on i jego następcy mogli używać swojego prawa i posuwać się aż do pozbawienia 13 władzy tych papieży, którzy nie będą się im podobali. Panowanie Ottonów się kończy, na tronie zasiada Henryk II, który powraca do Regnum Francorum. Kończy się rok tysięczny, a wraz z nim rzymski sen o uniwersalizmie. Dla zachodu wstawał 10 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej.. op. cit., s. 65 Każdy nowy zakon, znajdował zawsze hojnych protektorów, dbałych o zbawienie duszy. Na bogactwa kleru świeckiego i zakonnego sami duchowni zresztą narzekają. Więc cysters, św. Bernard z Clairvaux, z oburzeniem opisuje bogactwa i życie rozwiązłe kluniatów. „Skłamałbym – powiada – gdybym nie widział opata, który 60 koni a nawet więcej w swym orszaku nie prowadził. Na widok przeciągających można by sądzić, że nie Ojców klasztornych, ale panów zakonnych, nie kierowników dusz, jeno książąt ma się przed sobą”. (…) gromi ich ten sam św. Bernard. Stąd ów przepych jadła i napitki, stąd szaty bogate, stoły we wspaniałe jadła i napitki zastawne, uczty przy dźwięku fletów, cytry i liry Pogarda doczesnych marności była podstawą średniowiecznego pojęcia o obyczajach w Państwie Bożym. Ascetę – bohaterskiego bojownika – uważano za wzór doskonałego człowieka. Mając potężną armie mnichów, Kościół zaczął porządkować stosunki ziemskie, ściśle wzorując sie na Civitas Dei. Wszystkich władców pragnął sobie podporządkować, całą społeczność ludzką i wszystkie jej twory, a zatem państwo, rodzinę, prawo, sztukę i naukę w myśl wskazań Państwa Bożego urządzić. Mnisi zaś, gardzący doczesnymi sprawami, stali się najlepszymi organami w służbie polityki kościelnej. Stan duchowny staje się luksusem, swoistą windą w górę w drabinie hierarchii społecznej średniowiecza. Mnisi stają sie coraz bardziej karni, są dobrymi rządcami oraz zdobywają coraz lepsze wykształcenie. Z tak dobrze wyposażoną armią, Kościół staje do walki ideologicznej o serca i majątki ludzi świeckich. J. Ptaśnik, Kultura wieków średnich Życie religijne i społeczne, Warszawa 1959. s. 15-18 Skutecznymi zwierzchnikami Kościoła w państwie frankijskim byli Karol wielki i Ludwik Pobożny, i chociaż ich Kapetyńscy następcy nie sprawowali już tak pełnej kontroli, to ich domena kościelna i tak była o wiele większa niż jakiegokolwiek księcia terytorialnego. Nawet odznaczający się największą słabością pierwsi Kapetyngowie mieli większą władzę nad większą liczbą biskupstw i kluczowych klasztorów, niż jakikolwiek inny książę terytorialny we Francji. Wobec tych instytucji, monarcha korzystał z regaliów. (…) W przypadku biskupstw, król mógł dysponować ruchomościami zmarłego beneficjenta. Następnie „wybierał” nowego biskupa, czasem sprzedając ten urząd osobie oferującej najwyższą stawkę oraz dokonywał inwestytury ofiarowując pierścień i pastorał symbolizujące jego ziemię i godność. E.M. Hallam, J. Everard, Francja w czasie Kapetyngów 987-1328, tłum. U. Kowalczyk. Warszawa 2006 12 Ibidem, s. 70 13 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej... op. cit., s. 81 11 105 świt przemian i, jak zauważył Le Goff – Ottonowie pozostawią w spadku swoim następcom rzymską nostalgię i tradycję podporządkowania papieża cesarzowi, z której powstanie spór papiestwa z cesarzem, nowe odrodzenie się walki między wojownikami i kapłanami, którą klerykalizacja trwająca za Karolingów i równowaga 14 osiągnięta za Ottonów nie do końca stłumiły. Ważny dla Le Goffa był także XI wiek i odnowa, którą przeszedł Zachód. Rozkwit nabiera impetu, sprawiając, że nadchodzące stulecie staje się punktem zwrotnym zachodniego chrześcijaństwa: Kiedy zbliżał się rok trzeci po roku tysiącznym, ujrzano, jak na całej ziemi bez mała (…) odbudowuje się gmachy kościołów; choć większość z nich, zbudowana całkiem dobrze, zgoła nie potrzebowało tego, istne współzawodnictwo pchało każdą gminę chrześcijańską, by mieć kościół wspanialszy niż u sąsiadów. Rzekłby ktoś, że sama ziemia otrząsnęła się, by zrzucić z siebie starzyznę i przywdziewała wszędzie biały 15 płaszcz kościołów. Rok tysięczny, to dalsza walka o hegemonię nad światem, nad rządem dusz. Ludzie średniowiecza nie zawsze wiedzieli, do kogo należą i od kogo są zależni politycznie. Jak pisze Le Goff, polityka Zachodniej Europy była nader skomplikowana i uzależniona od coraz to nowych warstw społecznych oraz od zagarniania władzy przez coraz to nowych panów. Wśród nich nie brakowało książąt, seniorów, wasali, rycerzy oraz z drugiej strony biskupów, opatów czy zwykłych księży. Chaos nie ominął administracji i jurysdykcji. Tak skomplikowana sytuacja miała swoje podłoże w dwuwładzy. Świat chrześcijański miał dwóch przywódców: papieża i cesarza – słońce i księżyc, a cały lud niczym satelity, był od nich uzależniony. Le Goff tak opisuje tą zależność: Na szczycie społeczeństwa stali papież i cesarz, dwie postacie teoretycznie bardziej potężne od innych. Papież stał na czele Kościoła, był jego głową jak monarcha. Cesarz również był głową, jednakże bardziej z uwagi na swój prestiż niż rzeczywistą władzę. (…) Kroniki są pełne informacji o sporach między papieżami i cesarzami, zwłaszcza w sprawie nominacji biskupów. Te konflikty, rozgrywające się na przodzie sceny, kryły prawdziwą walkę, która miała wpływ na ewolucję społeczeństwa, a toczyła się raczej za kulisami albo gdzieś w głębi: w monarchiach, na ziemiach senioralnych i w miastach. Po śmierci Henryka VII w 1313 roku cesarz zachował 16 już tylko władzę w Niemczech. Ich walka o władzę zdominuje Świat Zachodni do końca średniowiecza. Tak, więc z jednej strony Kościół – władza duchowna, z drugiej strony państwo – władza świecka. Z założenia były to dwa odrębne światopoglądy, które ścierały się ze sobą bardzo gwałtownie, dążąc do dominacji, nie przebierając w środkach.* Ten swoisty dualizm kładzie się cieniem na całe średniowiecze, jak i na wieki późniejsze – podkreśla Le Goff w swojej książce – w rzeczywistości chrześcijaństwo jest dwugłowe. Ma dwie głowy: papieża i cesarza. Na historię składają się znacznie częściej ich niezgody i walki niż porozumienie, które być może zostało urzeczywistnione tylko raz i na krótko, około roku tysięcznego, przez Ottona III i Sylwestra II. Z wyjątkiem tego okresu, stosunki między dwiema głowami chrześcijaństwa to rywalizacja na szczycie dwu zakonów – dominujących, ale konkurencyjnych – hierarchii duchownej i hierarchii świeckiej, 14 15 16 Ibidem, s. 82 Ibidem, s. 87 J. Le Goff, Chcemy wiedzieć..., op. cit., s. 86-87 106 kapłanów i wojowników, mocy szamańskiej i siły wojskowej. Obok papieża albo na wprost papieża – cesarz, który nie jest bynajmniej w sposób tak niewątpliwy głową społeczeństwa świeckiego (…) zwłaszcza zaś hegemonia cesarza nad chrześcijaństwem jest bardziej teoretyczna niż rzeczywista. Cesarz, często zwalczany w Niemczech, nie bardzo uznawany we Włoszech, bywa na ogół 17 ignorowany przez najpotężniejszych panujących. Jak pisze Le Goff, Kościół dorastał do reformy wewnętrznej. Skompromitowany, zbyt oddalony od Państwa Bożego i ociężały pod ciężarem życia ziemskiego. Naprawa Kościoła zaczęła się od klasztoru w Cluny. Powrócono do reguły benedyktyńskiej oraz wprowadzono tzw. pokój Boży. Po odrodzeniu się instytucji Kościoła, potrzebował on oczyszczenia zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz. Szerzył się nikolaizm, symonia. Duchowni nie przestrzegali celibatu, posiadali rodziny i nie zawsze dochowywali ślubu ubóstwa i posłuszeństwa. Stan duchowny stał się luksusem, swoistą windą w górę w drabinie hierarchii społecznej średniowiecza. Mnisi stali się nieposłuszni i gnuśni, nierzadko zapominając o swoim powołaniu i swojej misji. Klasztory i zakony doprowadziły do paradoksu – Kościół głosił ascezę i ubóstwo, a stawał się potęgą ekonomiczną. Jego dążenia były rezultatem wymogu pozbawienia Kościoła i duchowieństwa uprawnień w zakresie życia doczesnego. Reforma miała na celu wyemancypowanie Kościoła spod władzy i zależności cesarza. Kościół zachodni nigdy nie negował przewodnictwa papieża. Czasem jakiś biskup zbuntuje się albo cesarz kreuje na pewien czas antypapieża – w XII wieku było ich dziesięciu – ale to papież jest jednak głową społeczeństwa religijnego, choć swoją supremację utwierdza 18 etapami i tylko powoli, stopniowo wciela ją w życie. Reforma Kościoła – bardzo wielkie i doniosłe wydarzenie w dziejach Kościoła, które nie tylko go umocniło, ale przetrwało wieki. Reformę przeprowadzano przez cały XII wiek. Reformą Kościół doganiał stracony czas i przygotowywał się na czekające go wydarzenia, zauważa Le Goff. Po śmierci Sylwestra II, papiestwo prezentuje się nieświetnie. Popada w zależność od możnowładców z Latium, a później od niemieckich cesarzy. Szybko jednak wydobywa się z opresji. Więcej, wydobywa równocześnie spod władzy możnowładców świeckich na cały Kościół. Jest to – od imienia Grzegorza VII (1073-1085) – reforma gregoriańska, stanowiąca zresztą tylko najbardziej zewnętrzny aspekt wielkiego ruchu, który głosił potrzebę nawrotu Kościoła do źródeł. Chodzi o to, by odbudować autonomię i potęgę kasty kapłanów i przeciwstawić ją kaście wojowników. Kasta kapłanów musi się sama odnowić i stąd próba utrwalenia niezawisłości papiestwa przez zastrzeżenie prawa obioru Papieża dla kardynałów (dekret Mikołaja II z 1059 roku). Stąd zwłaszcza usiłowania, by duchowieństwo uniezależnić od arystokracji świeckiej, by odebrać cesarzowi, poprzez cesarza możnowładcom, mianowanie i inwestyturę biskupów i podporządkować równocześnie władzę świecką władzy duchownej, sprawiając, by miecz świecki musiał opaść przed duchownym, a nawet 19 oddać oba miecze papieżowi. Grzegorz VII – wielki reformator – jest postrzegany jako odnowiciel, który oczyścił Kościół z nadużyć finansowych i innych nieczystości, które go drążyły. 17 18 19 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej..., op. cit., s.320-321 Ibidem, 320 Ibidem, s. 87 107 Duchowni dostali zakaz uczestniczenia w jakichkolwiek działaniach wojennych oraz bezwzględny nakaz celibatu, który był często łamany. Reforma Kościoła dodaje skrzydeł papieżowi w walce o supremację. Decydujący krok w tym kierunku zrobił Grzegorz VII swoim Dictatus Papae z 1075 roku, gdzie między innymi stwierdza: Tylko rzymski papież słusznie jest nazywany powszechnym […]. Tylko jego imię wymawiane jest we wszystkich kościołach […] ten, kto nie jest 20 z Kościołem rzymskim, nie powinien być uważany za katolika. Papiestwo, dzięki 21 reformie gregoriańskiej i filozofii św. Augustyna, nie tylko wyzwoliło się od feudalnych powinności na rzecz państwa, ale uznało się za głowę hierarchii świeckiej w tym samym stopniu i z tymi samymi przywilejami, co we władzy 22 duchownej – ocenia Le Goff. Od Urbana II papiestwo to Kuria, która bardzo przypomina senat rzymski i dwór feudalny. Dzięki reformie papiestwo wyzwoliło się spod władzy świeckiej, spod zależności od feudałów i władców, jednocześnie ogłaszając się głową hierarchii świeckiej. Tak oto papieże zaczęli podporządkowywać sobie cesarzy, królów i książąt. Nie cofali się przed ekskomuniką, fałszowaniem dokumentów czy niewolą w Awinionie, byle dopiąć 20 Ibidem, s. 320 Zanim Lucyfer odwrócił się od Boga, wszyscy żyli pod władzą Boga – Civitas Dei. Człowiek panował nad całym edenem. Gdy Lucyfer, za swoją pychę, został strącony do piekieł, skłonił Adama i Ewę do nieposłuszeństwa względem Boga. Człowiek upodobnił się do diabła i stworzył na ziemi – Civitas Dyaboli. Tak więc, społeczeństwo zostało podzielone na tych, którzy żyją z Bogiem i na tych, którzy hołdują swemu ciału. Każdy, kto chciał żyć w Civitas Dei, musiał wpierw być członkiem Kościoła. J. Ptaśnik, Kultura wieków średnich, s. 18 22 Konflikt cesarstwa z papiestwem, zaczął się w wigilie 800 r., kiedy to Karol Wielki został koronowany na cesarza przez papieża. Również koronacja Ottona I zaogniła ów konflikt. Cesarze, na wzór Cesarzy rzymskich, uzurpowali sobie władzę i dominację nad światem chrześcijańskim i trzodą Pańską oraz byli, w ich mniemaniu, jednymi i wyłącznymi obrońcami papiestwa. Z drugiej strony, papiestwo uznawało siebie za jedynych i prawdziwych władców świata i pasterzy Owczarni Pańskiej. Cesarstwo było obrońcą papiestwa, niczym innym więcej. Cesarze i królowie nie zasypywali gruszek w popiele. Korzystając z prawa nadania inwestytury, podporządkowywali sobie biskupów i księży. W 1059 r. papież Mikołaj II, chcąc odciąć się od władzy świeckiej, wydał dekret, który ustalał wybór papieża w zamkniętym konklawe oraz zabraniał przyjmowania inwestytury z rąk świeckiego władcy. Grzegorza VII na synodzie w 1075 r. pisze tzw. Dictatus Papae, który nie miał nigdy ujrzeć światła dziennego. W Dictatus Papae, Grzegorz VII, zawiera program, sposoby na przejecie władzy nad światem i podporządkowania sobie cesarza i innych władców Europy. Papież przyznaje sobie dominującą i przewodnią rolę w Europie, zastrzega sobie prawo do dysponowania korona cesarską i królewską, anulował także prawo do nadawania inwestytury duchowieństwu. Kościół ustami swych pisarzy widzi państwo w roli kata, nazywa władców smokami, wężami. Papież Innocenty IV pisze, musimy sie z tym smokiem (cesarz Fryderyk II) pogodzić, albo go zmiażdżyć. Całą walkę na słowa i czyny, usprawiedliwia św. Tomasz, który twierdzi, że państwo świeckie to zło konieczne, wywołane grzechem pierworodnym. Tak więc, władza powinna przypaść Kościołowi, ponieważ państwo zostało powołane do bytu przez społeczeństwo, natomiast władza Kościoła pochodzi od Boga. Innocenty IV pisał Obydwie władze, królewska i kościelna, tkwiły w ludzie bożym; władza królewska – przez boże powołanie, królewska przez ludzki przymus Mandat władzy nad światem świeckim, papiestwo tłumaczy faktem, że Chrystus dał Piotrowi dwa a nie jeden klucz. Św. Tomasz i tu przychodzi z pomocą, twierdząc, że papieżowi, jako najwyższemu kapłanowi, zastępcy Chrystusa, wszyscy królowie powinni być posłuszni. Inne porównania, czy próby usprawiedliwienia hegemonii Kościoła były nader osobliwe. Wiec Kościół to dusza a państwo to ciało i to dusza rządzi światem a nie ciało duszą. Grzegorz VII porównuje władzę duchowną do słońca a władzę królewską do księżyca. Papież nie omieszkał dodać, że księżyc świeci światłem odbitym od słońca i analogicznie, władza królewska to ledwie namiastka władzy Kościelnej. Trzeba tu wspomnieć o domniemanych dwóch mieczach, które to wg Bonifacego VIII, zostały powierzone kościołowi i jeden ma być dzierżony w rękach Kościoła a drugi dla Kościoła. Papież włada mieczem duchowym i przekazuje miecz doczesny władcom świeckim. Więc niejako to król jest lennikiem papieża i to papież jest seniorem króla. J. Ptaśnik, Kultura wieków średnich, s. 17-24 21 108 23 swego. Kościół przypisał cesarzowi atrybut antychrysta, władcy złego, gnuśnego i krnąbrnego. Nie zapominał natomiast o królach, których zaczął promować, by ich przeciwstawić władzy cesarskiej, z którą rywalizował. To przecież Leon III wykreował Karola Wielkiego, to Kościół wskrzesił cesarstwo, dzięki ekskomunice do głosu doszła opozycja niemiecka a Polska zyskała króla. Władza królewska stała się narzędziem, ramieniem świeckim, które miało bronić Kościoła 24 i wykonywać rozkazy. 25 W ten sposób – pisze Le Goff – Kościół zawsze miał czyste ręce. Kiedy papież podkreślał konieczność oddzielenia Boga od cesarza, zamierzał oczywiście wynieść Kościół ponad cesarza. W ten sposób uosabiałby władzę rzeczywistą, odbierając zarządzenia ziemskie podporządkowanej, mniej znaczącej władzy 26 świeckich, ograniczanych do „świeckiego ramienia”. Od tej pory papiestwo, uważając się za następcę Chrystusa, różnymi metodami zaczyna sobie podporządkowywać świecką władzę, od książąt po cesarstwo.* Wiek XIV przynosi symptomy upadku potęgi Kościoła i papiestwa. Kryzys zapoczątkował Filip IV, zakazując wywozu złota i kosztowności poza granice Francji. Do Rzymu przestały docierać wpływy ze świętopietrza, dziesięcin i annatów. Filip, wykorzystując spory w Rzymie, podał w wątpliwość powołanie papieża Bonifacego VIII. Gdy papież umiera, w 1309 roku Filip przenosi Stolicę Apostolską do Awinionu. W ten sposób król chciał zagarnąć majątek Kościelny, który zamierzał wykorzystać w walce z Anglią. Niewola skończyła się w 1377 roku, gdy wybrano dwóch papieży – awiniońskiego i rzymskiego. Świat łaciński dzieli się na dwa obozy – rzymski i awinioński. Podjęto starania, by przeciwdziałać schizmie. W 1409 r. zwołano w Pizie sobór, który wybrał jedynego papieża, lecz nie został on zaakceptowany przez dwóch urzędujących i tym sposobem Europa miała trzech papieży. Dopiero Sobór w Konstancji (1414-1418) wybrał papieża Marcina V. Został on uznany przez wszystkich, zakończył rozłam i kryzys religijny i polityczny Europy. W „Kulturze średniowiecznej Europy” Le Goff napisał, że przez chwilę mogło się zdawać, że wygrał Grzegorz VII, upokarzając cesarza Henryka IV w Kanossie 27 (1077). Ale cesarski pokutnik szybko powetował sobie upokorzenie. 23 Papieże, jako zastępcy Chrystusa tu na ziemi, roszczą sobie pretensje do urządzania stosunków ziemskich. Wszystkich władców pragną sobie podporządkować (…) w myśl wskazań Państwa Bożego urządzić. J. Ptaśnik, Kultura wieków średnich, s. 15 24 Ceremonię koronacji, która niegdyś miała znaczenie drugorzędne, podniesiono tu do nowego znaczenia najwyższej racji władzy królewskiej (…). Skoro biskupi koronują króla, są odeń wyżsi i jego władza jest narzędziem w rękach Kościoła, którym Kościół ma rządzić i kierować do rzeczywistego celu. C. Dawson, Tworzenie się Europy, tłum. J.W. Zielińska, PAX. Warszawa 2000, s. 260 25 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej..., op. cit. 26 J. Le Goff, W poszukiwaniu..., op. cit., s. 59 27 Klątwa zwana ekskomuniką, budziła kiedyś grozę i przerażenie. Była poza rycerzami krucjat i rekonkwisty, największym atutem i kartą przetargową w zmaganiach papiestwa z cesarstwem. Ekskomunikowana osoba była poza społeczeństwem, została wyłączona z życia, nie mogła piastować urzędów i godności, była pozbawiona praw i nie mogła zeznawać przed sądem jako świadek, nie mogła skarżyć, sporządzać testamentu i dziedziczyć. Jednakże, ta surowa kara, nie prowadziła do zniszczenia jednostki, lecz skłaniała ją do pokuty. Kary te nie miały na celu zniszczenia, ale miały skłonić do poprawy. „Surowość kary winna być środkiem leczniczym, aby złoczyńcę naprawić i do dobrego doprowadzić” – mówią Dekrety Gracjana. Znamiennym przykładem jest Henryk IV. Otóż, konflikt Henryka z papieżem Grzegorzem VII zaczął sie w 1075 roku, kiedy to król mianował biskupa Mediolanu. Papieżowi sprzeciwił się Henryk IV – król niemiecki, który miał aspiracje do korony cesarskiej. Henryk nadal dysponował prawem do nadawania godności biskupiej na swoim terytorium. Papież rzucił klątwę na króla a król odwołał papieża. Tymczasem książęta 109 Ostrożniejszy Urban II dalej prowadzi dzieło, bardziej w głąb; do skupienia świata chrześcijańskiego pod swoją władzą służy mu za pozór krucjata. Kompromis zostaje zawarty w Wormacji w 1122 roku: cesarz pozostawia papieżowi inwestyturę „przez pastorał i pierścień”, obiecując szanować wolność elekcji i konsekracji, ale zatrzymując sobie inwestyturę „przez berło”, nadawania dóbr lennych, związanych z biskupstwami. Walka w tej, bądź innej formie ożywia się za Fryderyka I Barbarossy (1152-1190), który też, w sto lat po Kanossie (1177) musiał upokorzyć się przed Aleksandrem III w Wenecji, ale pokojem w Konstancji (1138) odzyskał istotę zwierzchnictwa nad Włochami, a tym samym jeden z głównych środków nacisku na papiestwo. Konflikt między papiestwem a cesarstwem dochodzi do szczytu za Fryderyka II, w pierwszej połowie XIII wieku. Papieże – Innocenty III (zm. w 1216 roku), Grzegorz IX (1227-1241), a zwłaszcza Innocenty IV (1243-1254) atakują cesarza ze zmiennym szczęściem. W końcu zwycięża, na pozór ostatecznie, papiestwo. Fryderyk II – wyklęty i pozbawiony korony na soborze w Lyonie (1245), zwalczany przez niemal wszystkich w Niemczech i we Włoszech – umiera w 1250 roku, zostawiając cesarstwo na pastwę wielkiego bezkrólewia (1250-1273). Ale walcząc z kolosem na glinianych nogach, potęgą anachroniczną – cesarzem, papież zlekceważył, a nawet niekiedy sprzyjał wzrostowi potęgi królów. Konflikt między najpotężniejszym z nich, królem Francji Filipem Pięknym, a papieżem Bonifacym VIII kończy się upokorzeniem papieża, spoliczkowanym w Anagni (1303) i wygnaniem, „niewolą” papiestwa w Awinionie niemieccy zaczęli myśleć nad detronizacją Henryka, który przestał być juz osobą publiczną. Z tej sytuacji skorzystała opozycja wewnątrzniemiecka i na mocy przywileju Dictate Papae, wypowiedziała królowi posłuszeństwo. W tej sytuacji, Bolesław Śmiały w 1076 koronował się na Króla Polski przy poparciu Stolicy Piotrowej. W 1077 Henryk został zdetronizowany i na jego miejsce został wybrany Rudolf ze Szwabii. Henryk IV nie mógł pozwolić sobie na tak znaczącą utratę wpływów a z drugiej strony nie mógł dopuścić do wzrostu władzy papieża. Dlatego w 1077 przebrał się w wór pokutny i ruszył do Cannos, by prosić papieża o zdjęcie ekskomuniki i przywrócenie na łono Kościoła. Król upokorzony i uległy wobec papieża, w worze pokutnym otrzymał rozgrzeszenie i zdjęcie klątwy. W przejmującym zimnie, we włosienicy, boso na śniegu, trzy dni błagał król niemiecki Henryk IV u wrót zamku w Cannosie o zdjęcie zeń ekskomuniki. Gdy podburzony przez Henryka niemiecki episkopat wezwał papieża Grzegorza VII do rezygnacji z urzędu, ten w rewanżu wyciągnął przeciw królowi miecz klątwy. Zabronił mu sprawowania władzy w Niemczech i Italii oraz zwolnił poddanych z przysięgi, jaką złożyli niegodnemu monarsze. W obawie przed buntem książąt król, na początku 1077 roku przeprawił sie przez Alpy, by prosić o łaskę. Grzegorz przywrócił Henryka na łono Kościoła. Henryk wrócił na swe włości i rozprawił sie z opozycją, powołał antypapieża Klemensa III na synodzie w Brixen 25 czerwca 1080 roku. W 1084 r. wojska niemieckie wkroczyły do Rzymu. Po jego zdobyciu, Henryk otrzymał tiarę cesarską z rąk antypapieża. Nie udało im się zabić Grzegorza, gdyż za papieżem wstawili się Normanowie. Nie było już realnych szans na powrót Grzegorza na tron Rzymu, więc udał się z Normanami do Salerno gdzie zmarł w 1085 roku. Z tej lekcji zwycięsko wyszedł Kościół, ponieważ dzięki reformom Grzegorza wyzwolił sie spod władzy świeckiej i zaczął prowadzić niezależna politykę. W 1122 r. Henryk V i Kalikst II zawierają konkordat, który jasno oddzielał ingerencje osób świeckich w urzędzie biskupim. Konkordat był kompromisem pomiędzy żądaniami papiestwa a oczekiwaniami cesarstwa. Otóż godność biskupią nadaje papież w Rzymie, a po powrocie do kraju, nowo mianowany biskup otrzymuje z rąk swego władcy lenno i inwestyturę. Cesarz Henryk V zrzekł się prawa wpływu na wybór papieża. W 1177 r. Fryderyk Barbarossa został pokonany przez Ligę Lombardzką i papieża i podpisał pokój w Wenecji. Ostatnim aktem w walce o prymat nad światem między papiestwem a cesarstwem, była koronacja cesarska Albrechta. Cesarz został koronowany wbrew woli papieża Bonifacego VIII. Papież sam sobie włożył koronę cesarską. Ja jestem cesarzem, ja imperatorem, mnie należy dbać o interesy imperium. W roku 1300 przywdziewa się insygnia cesarskie i jako zastępca Chrystusa jest władcą i głową duchowieństwa i ludzi świeckich. I tak jak Henryk IV, Albrecht upokorzył sie przed papieżem i uznał sie jego lennikiem. J. Ptaśnik, Kultura wieków średnich, s. 24-41 110 (1305-1376). Papiestwo z niewoli awiniońskiej nie tylko wyjdzie cało, ale utwierdzi w tym okresie swoją władzę nad Kościołem. Yves Renouard słusznie mógł utrzymywać, że Awinion był dla tej monarchii [Kościoła] lepszym ośrodkiem 28 geograficznym niż położony na uboczu Rzym. Warto zauważyć, że w czasie walki o supremację, każda ze stron nie przebiera w środkach. W 1300 roku, Papież Bonifacy VIII po raz pierwszy zgromadził w Rzymie cały chrześcijański świat na jubileuszowych obchodach. Ta wielka millenarystyczna uroczystość, która kanalizowała w łonie ortodoksji tendencje apokaliptyczne, tak żywe w tej epoce, oznaczała wówczas triumf monarchii pontyfikalnej, triumf zachowanej jedności chrześcijańskiej, nabożności 29 zarazem tradycyjnej, jak i odnowionej, dla której punktem dojścia był Rzym. Niewola awiniońska nie osłabiła, lecz wzmocniła papieża, papiestwo natomiast 30 skutecznie osłabiło prestiż cesarza, co doprowadziło do wzmocnienia władzy królów i książąt. Od początku XII wieku kanoniści angielscy i hiszpańscy – podobnie jak i francuscy – wywodzą, że ich królowie nie są cesarskimi poddanymi, podlegającymi cesarskim prawom. Papież Innocenty III, w 1202 roku uznaje, że 28 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej..., op. cit., s. 131-133 J. Le Goff, Apogeum Chrześcijaństwa, op. cit., s. 97 30 Ostatnim aktem w walce o prymat nad światem między papiestwem a cesarstwem, była koronacja cesarska Albrechta. Cesarz został koronowany wbrew woli papieża Bonifacego VIII. Papież sam sobie włożył koronę cesarską Ja jestem cesarzem, ja imperatorem, mnie należy dbać o interesy imperium. W 1300 roku przywdziewa insygnia cesarskie i jako zastępca Chrystusa jest władcą i głową duchowieństwa i ludzi świeckich. I tak jak Henryk IV, Albrecht upokorzył sie przed papieżem i uznał sie jego lennikiem. Nie da sie ukryć, że mnisi, mając tak wielkie poważanie wśród ludności i plebsu, szybko stali sie lobbystami sprawy papiestwa i niekwestionowanymi autorytetami. Etyka tamtego okresu jest wykładana z ambon i szeroko jest ilustrowana stereotypowymi i tendencyjnymi przypowieściami. Kazanie było jednym z najważniejszych, najskuteczniejszych środków kształtowania opinii publicznej, a jednocześnie – narzędziem oddziaływania na postępowanie ludzi i świadectwem kształtujących sie w społeczeństwie tendencji czy też nastrojów określonych środowisk. I tak rodzi sie obraz władcy złego, który posiada cechy panowania szatana. Po raz pierwszy takiego porównania użył Grzegorz VII w czasie sporu z Henrykiem IV. Cesarz został nazwany przez papieża księciem tego świata, został również oskarżony o ślepe posłuszeństwo szatanowi, dzięki któremu chce zapanować nad tym światem. A. Gurewicz, Kultura i społeczeństwo średniowiecznej Europy Exempla XIII wieku. Warszawa 1997 Papież przyznaje sobie dominująca i przewodnią rolę w Europie, zastrzega sobie prawo do dysponowania koroną cesarską i królewską, anulował także prawo do nadawania inwestytury duchowieństwu. Kościół, ustami swych pisarzy, widzi państwo w roli kata, nazywa władców smokami wężami. Papież Innocenty IV pisze, musimy sie z tym smokiem (cesarz Fryderyk II) pogodzić, albo go zmiażdżyć. Całą walkę na słowa i czyny, usprawiedliwia św. Tomasz, który twierdzi, że państwo świeckie to zło konieczne, wywołane grzechem pierworodnym. Tak więc, władza powinna przypaść Kościołowi, ponieważ państwo zostało powołane do bytu przez społeczeństwo, natomiast władza Kościoła pochodzi od Boga. Innocenty IV pisał Obydwie władze, królewska i kościelna, tkwiły w ludzie bożym; władza królewska – przez boże powołanie, królewska przez ludzki przymus. Mandat władzy nad światem świeckim, papiestwo tłumaczy faktem, że Chrystus dał Piotrowi dwa a nie jeden klucz. św. Tomasz i tu przychodzi z pomocą, twierdząc że papieżowi jako najwyższemu kapłanowi, zastępcy Chrystusa, wszyscy królowie powinni być posłuszni. Inne porównania, czy próby usprawiedliwienia hegemonii Kościoła były nader osobliwe. Wiec Kościół to dusza a państwo to ciało i to dusza rządzi światem a nie ciało duszą. Grzegorz VII porównuje władzę duchowną do słońca a władzę królewską do księżyca. Papież nie omieszkał dodać, że księżyc świeci światłem odbitym od słońca i analogicznie, władza królewska to ledwie namiastka władzy Kościelnej. Trzeba tu wspomnieć o domniemanych dwóch mieczach, które to wg Bonifacego VIII, zostały powierzone kościołowi i jeden ma być dzierżony w rękach Kościoła a drugi dla Kościoła. Papież włada mieczem duchowym i przekazuje miecz doczesny władcom świeckim. Więc niejako to król jest lennikiem papieża i to papież jest seniorem króla. J. Ptaśnik, Kultura wieków średnich, s. 17-24 29 111 król Francji nie ma faktycznie nad sobą zwierzchnika w dziedzinie władzy świeckiej. Pewien kanonista oznajmia w 1208 roku, że „każdy król ma w królestwie swoim te same prawa, co cesarz w cesarstwie” (unusquisque enim tantum Iris habet In regno suo quantum imperor In Imperio). W Etablissements Ludwika Świętego oznajmiono: „Król nie zależy od nikogo, tylko od Boga i od siebie” (Li rois Ne tient de nului fors de Dieu et de lui). Krótko mówiąc, formuje się teoria, według której „król jest cesarzem w swoim królestwie”. Zresztą od X stulecia odbywa 31 się to, co Robert Folz nazywa „cząstkowieniem pojęcia cesarstwa”. [cesarz] Teoretycznie stał nad królami, książętami i miastami, ale nie bardzo go słuchano, a od X wieku jego władza nie sięgała poza Święte Cesarstwo Narodu Niemieckiego (…) cesarze byli wybierani zaś przez książąt elektorów (…) zwróćcie uwagę na różnicę między królem a cesarzem rzymskim. W Rzymie oddawano cześć cesarzowi, jakby był bogiem lub półbogiem, natomiast król nie był obiektem kultu. Niemniej władza królewska również miała charakter święty i koronacji niektórych królów towarzyszyła ceremonia religijna. Królowie Francji otrzymywali sakrę (namaszczenie) w katedrze w Remis, gdzie Klodwig został ochrzczony, 32 królowie Anglii – w katedrze Westminster w Londynie. Streszczenie Jacques Le Goff jest znakomitym przedstawicielem francuskiej szkoły Annales, spadkobiercą M. Blocha i L. Febvre’a oraz F. Braudela. Artykuł jest poświęcony stosunkom Kościoła i Państwa. Opisałem w nim, jak J. Le Goff chronologicznie opisuje walkę Kościoła o dominację nad ówczesnym światem. Wrogowie Kościoła, jak i same metody walki, zmieniały się, zależnie od sytuacji. Le Goff nie jest jednostronny, sumiennie opisuje każdą ze stron. Niezwykły jest fakt, jaką determinacją i konsekwencją wykazali się przedstawiciele Kościoła i Państwa, by móc zdobyć rząd dusz ówczesnego świata. Jak zamykali się w swoim uporze, nie widząc otaczającego ich świata, jego przemian oraz prób emancypacji. Summary Jacques Le Goff is a distinguished representative of a French Annales school, an heir to M. Bloch, L. Febvre and F. Braudel. The article is devoted to the relations between the Church and the State. The author describes how J. Le Goff depicts the struggle of the Chuch for the domination over the then world. Enemies of the Church and the fighting methods themselves were changing, depending on the situation. Le Goff is not one-sided, he describes each side conscientiously. The determination and consistency shown by representatives of the Church in order to gain the power over the souls of the then world is extraordinary. So is the way they persisted in their stubbornness, not noticing the surrounding world, its changes and the attempts at emancipation. 31 32 J. Le Goff, Kultura średniowiecznej... op. cit., s. 321 J. Le Goff, Chcemy wiedzieć..., op. cit., s.80-87 112 113 Marzena BARAŃSKA Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ZMIANY ORGANIZACYJNE W SYSTEMIE EDUKACJI W POLSCE PO PRZYSTĄPIENIU DO UNII EUROPEJSKIEJ Szkolnictwo europejskie a polskie rozwiązania Zaangażowanie Polski w proces integracji z ponadnarodową strukturą – Unią Europejską, wyznaczył kierunek podejmowanych działań kolejnym reformatorom. Integracja jest skomplikowanym procesem, nie tylko gospodarczym, ale przede wszystkim społecznym, przebiegającym równolegle na poziomie elit politycznych, które są zgodne co do faktu, że integracja stwarza racjonalne nadzieje na rozwój kraju oraz na poziomie opinii publicznej, która jest zróżnicowana. (…) na skutek zmian w życiu społeczno-ekonomicznym kraju, ma miejsce również zmiana 1 kontekstu życiowego, w jakim przebiega rozwój młodzieży. Dalsze podejmowane decyzje dotyczące rozwoju myśli edukacyjnej musiały uwzględniać proeuropejski kierunek. Kluczowymi wyzwaniami, jakie stawia się przed europejską edukacją są; - realizowanie idei europejskiego obywatelstwa; - wzmocnienie przez edukacje europejskiej konkurencyjności oraz zabezpieczenia zatrudnienia; - utrzymanie więzi społecznych dzięki europejskiej edukacji; - pełne wykorzystanie możliwości stwarzanych przez techniki informacyjne. Istnieje potrzeba zwrócenia większej uwagi na poziom i jakość wykształcenia ogólnego oraz przygotowania młodzieży do twórczego i aktywnego 2 współuczestnictwa w zmieniającej się rzeczywistości europejskiej. Wykształcenie winno zatem być tak konstruowane, aby zapewnić absolwentowi możliwość uzyskania pracy, zarówno w zawodzie podstawowym jak i umiejętność wychodzenia naprzeciw potrzebom rynku w ramach mobilności edukacyjnej, stanowiącej źródło dla poszukiwania szans życiowych w sferze oczekiwań zawodowych oraz aktywnego uczestniczenia w życiu obywatelskim. Wdrożenie powyższych założeń na poziomie ponadnarodowym, wymaga zsynchronizowania wielu obowiązujących w poszczególnych krajach systemów edukacyjnych utrwalanych uwarunkowaniami historycznymi, wartościami ale również rozwiązaniami normatywnymi. Indyferentność rozwiązań pozwala na poszukiwanie takich form, które stanowić będą wzorzec powszechnie akceptowany przez ewoluujące europejskie społeczeństwo. W dotychczasowej polityce edukacyjnej Unii Europejskiej można wyróżnić dwa aspekty: pierwszy, głownie teoretyczny, drugi pragmatyczny. Aspekt teoretyczny wyraża się w formułowaniu zasadniczych założeń, które powinny inspirować politykę 1 2 A. Cybal-Michalska, Orientacja proeuropejska młodzieży. Stan i potrzeby edukacyjne, Wolumin. Poznań, 2001, s. 50; zob. B. Sopot-Zembok, H. Nicoń, Edukacja regionalna, (w:) „Edukacja i Dialog” 1998, nr 7; A. Sakson, Kształtowanie świadomości europejskiej młodzieży w Polsce, (w:) J. Kiwerska, A. Sakson, M. Tomczak, Młodzież w Europie. Poznań 1996, s. 31 i n. Z. Mach. Edukacja dla Europy, (w:) K. Pacławska, Tradycja i wyzwania, Universitas. Kraków 1996, s. 103-104 114 edukacyjną krajów członkowskich tak, aby ta polityka przyczyniła się do realizacji ideowych i gospodarczych celów Unii Europejskiej. Aspekt pragmatyczny polega na zalecaniu konkretnych rozwiązań, jakie należałoby stosować w ramach tej polityki oraz na inicjowaniu i organizowaniu wspólnej współpracy edukacyjnej. Wspólna polityka edukacyjna ma za zadanie: - podnoszenie jakości nauczania; - upowszechnianie nauki języków obcych; - wymianę młodzieży i kadry pedagogicznej; - współpracę instytucji oświatowych; - podnoszenie szans zatrudnienia poprzez własne kształcenie; - rozwój kształcenia ustawicznego; 3 - doprowadzenie do wzajemnej uznawalności dyplomów i okresów nauki. Realizacja wyznaczonych kierunków działań nie byłaby możliwa bez zaangażowania poszczególnych struktur zarówno Unii Europejskiej, zwłaszcza; Komisji Europejskiej, a nadto jednostek pozaunijnych, np. Rady Europy (ODCC), czy Organizacji Współpracy i Rozwoju ekonomicznego (OECD) jak również ONZ. Instytucje te poprzez wyspecjalizowane jednostki – agendy, zespoły – dostrzegają rosnące znaczenie poziomu edukacji i wiedzy w przygotowywanych planach strategicznych założeń wyznaczających poziom i kierunki rozwoju państwa czy struktur. W latach osiemdziesiątych, na wniosek Komisji Europejskiej, który poprzedzały prace DGV i DGX, Parlament zaakceptował siedem aktów dotyczących edukacji, uruchamiających: - 16 września 1980 roku – program EURIDICE/związany z założeniem edukacyjnej sieci informacyjnej państw Wspólnoty; - 28 lutego 1984 roku – program ESPRIT, związany z badaniami i rozwojem w dziedzinie informatyki; - 28 czerwca 1985 roku – raport Komitetu „l/Europe des cłtoyens", zawierający 15 rezolucji o roli dzieci i młodzieży w Europie; - 28 lipca 1986 roku – program COMETT, ułatwiający współpracę pomiędzy uniwersytetami i przedsiębiorstwami w zakresie kształcenia zawodowego; - 14 maja 1987 roku – program ERASMUS, przeznaczony dla szkolnictwa wyższego w celu umożliwienia studentom odbywania staży i studiów w innych europejskich szkołach wyższych; - 24 maja 1988 roku – program MŁODZIEŻ DLA EUROPY, opracowany dla intensyfikowania wymiany młodzieży szkolnej i akademickiej; - 2 stycznia 1989 roku – program LINGUA, promujący naukę języków 4 obcych wśród nauczycieli i uczniów. Dla kształtowania systemu rozwiązań procesu edukacyjnego państw członkowskich UE, istotne znaczenie mają następujące programy; Erasmus, Tempus i Lingua od 1995 roku funkcjonujące łącznie jako Sokrates, Leonardo da Vinci oraz Comett, Eurotechnet – szczególnie ważne dla wdrażania reguł 3 4 J. Such, Wymiar integracji europejskiej a poczucie tożsamości Europejczyka, (w:) Z. Drozdowicz, Współczesna Europa w poszukiwaniu swojej tożsamości. Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Poznań 2003, s. 13 A. Ćwikliński, Zmiany w polskiej edukacji w okresie globalizacji, integracji i transformacji systemowej. Poznań 2005, s. 197. DGV i DGX – dyrekcje Generalne działające w UE zajmujące się m.in. zagadnieniami dotyczącymi szkolnictwa i edukacji w UE. 115 związanych z innowacjami technologicznymi, czyli współpracy naukowej i technicznej, związków między przemysłem i nauką. Z perspektywy czasu, waga zaangażowania UE w realizacje zasady „towards Europe of knowklegde”– nie budzi wątpliwości. 14 lutego 2002 roku w Lizbonie ministrowie edukacji państw członkowskich UE, wraz z Komisją Europejską, wyznaczyli nowe kierunki rozwoju edukacji. W tzw., strategii lizbońskiej zawierającej założenia do 2010 r. Wyróżnionych zostało 13 następujących celów: I. Cel strategiczny: Poprawa jakości i efektywności systemów edukacji w UE wobec nowych zadań społeczeństwa wiedzy oraz zmieniających się metod i treści nauczania i uczenia się: Cele szczegółowe: 1. Podniesienie jakości kształcenia oraz doskonalenia zawodowego nauczycieli i osób prowadzących szkolenia; 2. Rozwijanie kompetencji i umiejętności potrzebnych dla społeczeństwa wiedzy; 3. Zapewnienie powszechnego dostępu do technologii informacyjnokomunikacyjnych; 4. Zwiększenie rekrutacji w dziedzinach nauk ścisłych i technicznych; 5. Optymalne wykorzystanie zasobów. II. Cel strategiczny: Ułatwienie powszechnego dostępu do systemów edukacji zgodnie z nadrzędną zasadą kształcenia ustawicznego, działanie na rzecz zwiększenia szans zdobycia i utrzymania zatrudnienia oraz rozwoju zawodowego, jak również aktywności obywatelskiej, równości szans i spójności społecznej. Cele szczegółowe: 1. Tworzenie otwartego środowiska edukacyjnego;. 2. Uatrakcyjnianie procesu kształcenia; 3. Wspieranie aktywności obywatelskiej, zapewnienie równości szans oraz spójności społecznej. III. Cel strategiczny: Otwarcie system ów edukacji na środowisko i świat w związku z koniecznością lepszego dostosowania edukacji do potrzeb pracy zawodowej i wymagań społeczeństwa oraz sprostania wyzwaniom wynikającym z globalizacji: Cele szczegółowe: 1. Wzmacnianie powiązań ze światem pracy, działalnością badawczą i społeczeństwem; 2. Rozwijanie przedsiębiorczości; 3. Poprawa sytuacji w zakresie nauki języków obcych; 4. Rozwijanie mobilności i wymiany; 5 5. Wzmocnienie współpracy europejskiej. Realizacja tak opisanych kierunków działań wymaga stosownych nakładów i inwestycji. 10 stycznia 2003 roku, Komisja Wspólnot Europejskich opublikowała komunikat, w którym wskazała na następujące obszary inwestycji: 5 Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia, wspólne cele do roku 2010. Warszawa 2003, s. 12-14 116 inwestowanie w kształcenie i utrzymanie kadry edukacyjnej; szkolenie w zakresie nowych metod nauczania, kształcenie drogą elektroniczną oraz wykorzystywanie nowoczesnych technologii informacyjnych, modernizację programów nauczania dla kształcenia i doskonalenia zawodowego oraz dostępność multimedialnych programów edukacyjnych; - inwestowanie w nowe umiejętności podstawowe, dostosowane do wymogów społeczeństwa wiedzy i nowego rynku pracy, m.in.: znajomość technologii cyfrowych, umiejętność uczenia się, kompetencje społeczne, przedsiębiorczość oraz znajomość języków obcych; - inwestowanie w powszechny dostęp do edukacji ustawicznej, polegający na zapewnieniu adekwatnych zasobów i ich właściwą dystrybucję we wszystkich możliwych formach kształcenia ustawicznego oraz dalszy rozwój finansowych i innych czynników warunkujących kształcenie ustawiczne; - inwestowanie w technologie informacyjno-komunikacyjne, czyli oprogramowanie, sprzęt, utrzymanie infrastruktury, szkolenie kadry, kreowanie atrakcyjności kształcenia drogą elektroniczną, a także tworzenie wspólnych sieci obejmujących edukację publiczną i inne placówki kształcenia; - inwestowanie w działania zapobiegające marginalizacji społecznej i promujące nowe postawy obywatelskie, których celem jest wspieranie włączenia do społeczeństwa grup marginalizowanych i zapobieganie społecznemu wykluczeniu, zapobieganie niepowodzeniom w nauce i przerywaniu nauki; - inwestowanie w poradnictwo, postrzegane jako strategia nowoczesnego zapobiegania, dzięki której będzie możliwe znaczne ograniczenie różnic między ofertami edukacyjnymi a potrzebami rynku pracy, zwiększenie odsetka osób kończących edukację na poziomie średnim i wyższym oraz 6 ułatwienie podjęcia pracy, jak i powrotu na studia. Nastawienie na samorealizację jednostki, dające jej poczucie gwarancji swobody poruszania się wobec wyzwań współczesnego świata w obliczu rosnącej roli konkurencyjności gospodarki europejskiej i możliwości poznawania coraz to nowych obszarów działalności ludzkiej w szczególny sposób zostało zaakcentowane w niniejszym dokumencie. Od początku procesu integracyjnego, Polska aktywnie włączała się w europejski nurt dyskusji i debaty, dotyczący modelu edukacji i mechanizmów jego wdrażania. Połączenie elementów instytucjonalizacji, dziedzictwa kulturowego, poszanowania praw, popularyzowania wartości wychowawczych oraz szacunku i godności dla drugiego człowieka, stanowią źródła dla tworzenia oświaty preferującej proces edukacyjny oparty na świadomym wyborze i odpowiedzialności za konsekwencje związane z jego dokonaniem. Świadomość społeczeństwa w zakresie potrzeby podnoszenia kwalifikacji i zdobywania wiedzy, już pod koniec lat 80-tych minionego stulecia stała się zauważalna. Zainteresowanie nauką – na każdym szczeblu drabiny edukacyjnej – stało się jednym ze sposobów na - 6 Skuteczne inwestowanie w edukację: imperatyw dla Europy. Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich (Bruksela 10.01.2003 r.). Warszawa 2003, s. 16-18 117 polepszenie sytuacji materialnej i szansą na „lepsze jutro”. J. Gawryłkiewicz 7 opisuje ten czas jako okres „fenomenu skoku edukacyjnego”, który bezspornie 8 stał się konsekwencją popularyzowanego hasła: „Społeczeństwa uczącego się”. Już w roku 2003 zaprezentowany został przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu projekt dokumentu „Zarys strategii edukacyjnej”, podkreślający konieczność podejmowania działań zmierzających do podniesienia jakości kształcenia. Konsekwencją dalszych prac było przyjęcie dokumentu – „Strategia państwa dla młodzieży”. Autorzy wskazali, że wyznaczony kierunek działań: ma pozwolić młodym ludziom na realizację ich planów życiowych – indywidualnych i grupowych oraz pomóc w znalezieniu swojego miejsca w społeczeństwie. Powinno mieścić się w ramach dialogu międzypokoleniowego, ale i uwzględniać specyficzne potrzeby młodych. W szczególności państwo powinno otoczyć opieką młodzież z grup ryzyka. Formułując cele polityki młodzieżowej przyjęto, że dotyczy ona grupy społecznej w wieku 15-25 lat. Młodzież ta, to nastolatki i młodzi dorośli, uczniowie i studenci, pracujący i bezrobotni, ludzie, którzy założyli już rodziny i samotne matki, osoby pełnosprawne i z określonymi typami niepełnosprawności, młodzi, którzy weszli w konflikt z prawem lub wymagający działań resocjalizacyjnych czy profilaktycznych, osoby o różnym statusie materialnym, mieszkające w miastach i na wsi, aktywnie działające w życiu publicznym bądź bierne. Zróżnicowanie młodzieży powoduje, że jej potrzeby i oczekiwania wobec polityki państwa nie są jednorodne, a niezbędna w pewnych sferach pomoc państwa musi być precyzyjnie adresowana (…). Podstawowym celem strategicznym państwa jest dążenie do coraz wyższej jakości i powszechności kształcenia. Współczynnik skolaryzacji w szkołach średnich, kształcących młodzież w wieku 15-18 lat, w roku szkolnym 2000/2001 wynosił 90,1%. W porównaniu z krajami Unii Europejskiej, w Polsce współczynniki skolaryzacji odnoszące się do poszczególnych grup wiekowych są dość wysokie. Największy wzrost współczynników skolaryzacji ma miejsce w przypadku szkół wyższych. Konieczna jest poprawa jakości kształcenia w szkołach wiejskich i szkołach zawodowych. Dotyczy to zarówno warunków nauczania, jak i stopnia wyposażenia szkół. W liceach ogólnokształcących, 90,6% uczniów uczy się języka angielskiego, w średnich zawodowych 54,6%, a w zasadniczych szkołach zawodowych tylko 12%. Należy podjąć działania upowszechniające nauczanie języków obcych, szczególnie języka angielskiego, w zasadniczych szkołach zawodowych. Obowiązkiem, który został przypisany państwu w dziedzinie edukacji, jest przygotowanie młodzieży do dorosłego życia, a szczególnie do życia zawodowego. Istnieje potrzeba powiązania kształcenia z potrzebami rynku pracy oraz rozbudzanie w młodzieży motywacji do ustawicznej nauki i przygotowywania się do 9 życia w zmieniającym się świecie. 7 J. Gawryłkiewicz, Młodzież polska w kontekście edukacji, pracy oraz postaw obywatelskich, (w:) Media obywatelskie a organizacje pozarządowe, „Trzeci sektor”, 2008, nr 14, s. 119 i n. Szerzej; Cz. Banach, Człowiek wobec wyzwań globalizacji transformacji ustrojowej w Polsce (w:) E. Malewska, B. Śliwierski (red.) Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Europie. Kraków 2002, s. 737 9 Strategia Państwa dla Młodzieży na lata 2003-2012, http://www.yforum.pl/strategia/strategia_ml.php 8 118 Wśród metod zmierzających do realizacji tak m.in. wyznaczonych celów zwrócono uwagę na: wyrównanie szans edukacyjnych młodzieży w dostępie do edukacji: podnoszenie współczynnika skolaryzacji; upowszechnianie dostępu do nauki języków obcych; upowszechnianie edukacji informatycznej; rozbudowa systemu kształcenia ustawicznego; 10 upowszechnianie kształcenia na odległość. Dla zagwarantowania ciągłości podjętych prac w zakresie dostosowywania edukacji do wyzwań XXI wieku, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu opublikowało Strategię Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do roku 2010 – dokument został przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 8 lipca 2003 r. W Preambule dokumentu podkreślono, nawiązując do definicji przyjętej przez UNESCO w Nairobi w roku 1976, że Koncepcja uczenia się przez całe życie (OECD – Paryż 1996) obejmuje rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach – w systemie formalnym i nieformalnym, tj. w szkołach i placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych, oraz w ramach kształcenia incydentalnego, a więc w domu, 11 w pracy i w społeczności. Zadania określone w kontekście uczenia się przez całe życie mogą być realizowane poprzez: 1. Zwiększanie dostępności do kształcenia ustawicznego; 2. Podnoszenie jakości kształcenia ustawicznego; 3. Współdziałanie i partnerstwo; 4. Wzrost inwestycji w zasoby ludzkie; 5. Tworzenie zasobów informacyjnych w zakresie kształcenia ustawicznego i rozwój usług doradczych. 12 6. Uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego. Struktura organizacyjna oświaty po 1999 roku w Polsce Aktualnie obowiązują w systemie oświaty, rozwiązania wprowadzone reformą 1999 roku oraz zmianami wdrażanymi kolejno w latach 2002 i 2005. Wielopłaszczyznowy i wieloletni proces zmian w ustroju szkolnym, dotyczy nie tylko struktury organizacyjnej – choć obowiązujące rozwiązania budzą wiele dyskusji, zarówno wśród rodziców, opiekunów, dzieci, ale również grona pedagogicznego. 1 września 1999 roku, po raz pierwszy zainaugurowano rok szkolny w 6-klasowych szkołach podstawowych, 3-letnich gimnazjach. Z analizy założeń reformy wynika, że proces dydaktyczny powinien pozwalać na kształcenie oparte na procesie syntezy i analizy, gwarantującym efektywne wykorzystanie wiedzy 10 Ibidem http://www.men.gov.pl/content/view/82/23/, przyjęty dokument wpisuje się w strategie działań aprobowanych przez UE, nawiązując do Deklaracji Kopenhaskiej – Deklaracja Europejskich Ministrów ds. Kształcenia Zawodowego i Szkoleń oraz Komisji Europejskiej, uzgodniona w Kopenhadze w dniach 29-30 listopada 2002 r., w sprawie zwiększonej współpracy europejskiej w dziedzinie kształcenia zawodowego i szkoleń. 12 Ibidem 11 119 w toku podejmowanych dalszych działań. Cykl edukacji w szkole podstawowej ma wymiar dwuetapowy: pierwszy obejmujący klasy I-III przebiega bez podziału na przedmioty i drugi adresowany do uczniów klas IV-VI, realizowany poprzez nauczanie przedmiotów objętych ramowym planem nauczania. W toku prac legislacyjnych zwrócono uwagę na konieczność dyferencjacji procesu nauczania z uwagi na poziom intelektualnego rozwoju ucznia. Podkreślono, iż właśnie na tym etapie, powinno się szczególną opieką objąć dzieci wymagające z uwagi na posiadane zdolności specjalnej opieki – wybitnie uzdolnionym jednostkom zaoferowano indywidualny tok nauczanie i indywidualne programy nauczania. W stosunku do dzieci wymagających pomocy, wskutek nieprawidłowego rozwoju wsparcia udzielać miały powiatowe ośrodki edukacji specjalnej. Godne podkreślenia jest również i to, że dzieci niepełnosprawne, których warunki fizyczne, intelektualne, rozwój emocjonalny umożliwiały udział w zajęciach, mogły na równi z rówieśnikami uczęszczać do szkół ogólnodostępnych, w ramach tworzonych klas zintegrowanego nauczania. Równolegle z reformą programową wdrażano rozwiązania dotyczące upowszechniania roli szkoły w procesie wychowywania dzieci i młodzieży. Nauczyciele uzyskali prawo do tworzenia programów autorskich w zakresie realizacji zajęć z danego przedmiotu, stosowania form i metod pracy. Słusznie zauważa B. Kubiczek, że Tworzenie szkoły autorskiej, demokratycznej, autonomicznej w drodze uspołecznienia procesu, nie jest celem samym w sobie. Ma ono służyć przede wszystkim kształtowaniu świadomości społeczeństwa obywatelskiego, przygotowaniu młodych ludzi do życia w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, w gospodarce rynkowej, współpracy z innymi narodami zjednoczonej Europy, 13 a więc realizacji dalekosiężnego celu. Wskazane kierunki reformy wymagały podejmowania działań o charakterze długofalowym. Od 1 września 2002 roku, działalność rozpoczęły szkoły ponadgimnazjalne typu: - 2-3-letnie zasadnicze szkoły zawodowe; - 3-letnie licea ogólnokształcące; - 3-letnie licea profilowane; - 4-letnie technika. Natomiast od 1 września 2004 roku, powołano: - 2-letnie uzupełniające licea ogólnokształcące; - 3-letnie technika uzupełniające. Dzwonek, w dniu 1 września 2005 roku, zainaugurował rok szkolny w zawodowych szkołach policealnych, do których mogą uczęszczać absolwenci 14 średnich szkół ogólnokształcących o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku. Porównaj schemat nr 2 obrazujący system edukacji w Polsce przed rokiem 1999 i po nim. 13 14 B. Kubiczek, Autonomia szkoły, NOWIK. Opole 2002, s. 170 J. Jung-Miklaszewska, System kształcenia w Rzeczpospolitej polskiej. Szkoły i dyplomy. Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej. Warszawa 2000. Aktualizacja 2003 opublikowana serwisie BUWiWM: lipiec 2003; http://www.buwiwm.edu.pl/publ/system/ 120 Źródło: J. Jung-Miklaszewska, System edukacji w Rzeczpospolitej Polskiej. Szkoły i dyplomy. Warszawa 2000. Aktualizacja 2003, opublikowana w serwisie BUWiWM: lipiec 2003; http://www.buwiwm.edu.pl/publ/system/ 121 Decentralizacja zarządzania systemem oświaty przeniosła odpowiedzialność za rozwój tej dziedziny na organy gminy oraz wyższych jednostek samorządu terytorialnego, adekwatnie do struktury organizacyjnej szkól. W konsekwencji szkolnictwo ponadpodstawowe (obecnie ponadgimnazjalne) oraz specjalne powierzone do prowadzenia powiatom (art. 5 ust. 5a ustawy o systemie oświaty), w gestii gmin pozostały przedszkola (w tym specjalne) oraz zreformowane, sześcioklasowe szkoły podstawowe i nowo utworzone trzyletnie gimnazja (art. 5 ust. 5 ustawy o zmianie oświaty). Głównym zadaniem kuratoriów oświaty pozostawał nadzór pedagogiczny, obejmujący całość działań edukacyjnych szkół 15 i placówek. Uprawnienia przypisane gminom w zakresie prowadzenia działalności edukacyjnej obejmują szerokie spektrum, m.in. ; - powoływanie i odwoływanie ze stanowisk dyrektorów szkół i placówek oświatowych (powołania na stanowisko dyrektora dokonuje wójt, burmistrz, prezydent po uprzednim przeprowadzeniu postępowania konkursowego); - prowadzenie ewidencji przedszkoli i szkól niepublicznych; - nadzór nad spełnianiem obowiązku szkolnego przez młodzież z wieku 16 16-18 lat; - tworzenie infrastruktury oświatowej; - rozstrzyganie kwestii finansowania omawianych jednostek. Na powiaty nałożono obowiązek ewidencjonowania niepublicznych szkół ponadgimnazjalnych, natomiast samorząd województwa koordynuje zakładaniem i prowadzeniem publicznych zakładów kształcenia oraz placówek doskonalenia nauczycieli, bibliotek pedagogicznych, a także szkół i placówek o znaczeniu 17 regionalnym i ponadregionalnym. 15 Biblioteczka reformy. Ministerstwo Edukacji Narodowej do samorządu terytorialnego 2001, s. 3, 17-18. 25 lipca 1998 roku uchwalono nowelizację ustawy o zmianie oświaty Dz. U. 1998. Nr 117, poz. 759. Na mocy powyższego dokumentu przede wszystkim dokonano zmian w przedmiocie zarządzania oświatą i sprawowania systemu kontroli i nadzoru. Ponadto dodatkowo mocą ustawy z dnia 8 stycznia 1999 roku doprecyzowano zakres obowiązków nałożonych na jednostki samorządu terytorialnego zakresie prowadzenia działalności oświatowej na danym terenie. (Dz. U. 1999. Nr 12, poz. 96) 16 Art. 15 ust. 1 i 2 odróżnia pojęcie obowiązku szkolnego od obowiązku nauki. Termin obowiązek szkolny zgodnie z postanowieniami ustawowymi obejmuje; „od roku szkolnego 1999/2000 nauka jest obowiązkowa do ukończenia 18 roku życia. Obowiązek szkolny rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat oraz trwa do ukończenia gimnazjum, nie dłużej jednak niż do ukończenia 18 roku życia. Od roku szkolnego 1999/2000 obowiązek szkolny został przedłużony o 1 rok, poprzednio obowiązkowe kształcenie obejmowało okres od 7 do 17 roku życia i dotyczyło ukończenia 8-letniej szkoły podstawowej. Na wniosek rodziców naukę w szkole podstawowej może także rozpocząć dziecko, które przed dniem 1 września kończy 6 lat, jeżeli wykazuje psychofizyczną dojrzałość do podjęcia nauki szkolnej. Decyzję o wcześniejszym przyjęciu dziecka do szkoły podstawowej podejmuje dyrektor szkoły po zasięgnięciu opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej na temat poziomu rozwoju dziecka. Od roku szkolnego 1999/2000 obowiązek szkolny spełnia się przez uczęszczanie do 6-letniej szkoły podstawowej i 3-letniego gimnazjum, a po ich ukończeniu do szkoły ponadgimnazjalnej. Kształcenie w ramach obowiązku szkolnego może odbywać się zarówno w placówkach publicznych jak i niepublicznych. Dzieci niepełnosprawne podlegają również obowiązkowi szkolnemu” J. Jung-Miklaszewska, system edukacji w Rzeczpospolitej polskiej. Szkoły i dyplomy. Warszawa 2000. Aktualizacja 2003 opublikowana w serwisie BUWiWM: lipiec 2003; http://www.buwiwm.edu.pl/publ/system/; Nadzór nad spełnianiem obowiązku szkolnego przez dzieci do lat 15 spoczywa na dyrektorach szkół podstawowych i gimnazjalnych. 17 Zob. art. 5, ust. 6 ustawy o systemie oświaty 122 Włączanie instytucji samorządowych w proces realizacji systemu oświaty na obszarze ich działalności administracyjnej, z jednej strony pozwala na prowadzenie polityki oświatowej tak, by gwarantowała ona w przyszłości realizację potrzeb środowiska lokalnego, z drugiej zaś katalog uprawnień, w jakie wyposażone zostały jednostki administracji samorządowej, nie pozostał bez wpływu na ograniczenie zakresu kompetencji przysługujących dotychczas kuratorom i ich urzędom. Aktualnie, Kurator oświaty zgodnie z art. 31 ustawy o systemie oświaty sprawuje nadzór pedagogiczny nad publicznymi i niepublicznymi szkołami i placówkami oświatowymi, realizuje politykę oświatową, współdziała z organami samorządu terytorialnego w zakresie organizacji szkół i placówek oświatowych 18 oraz wypełnia inne zapisane w ustawie zadania w zakresie oświaty. Znana z minionej epoki instytucja kuratora, jako podstawowej jednostki dokonującej analizy i oceny przebiegu procesu dydaktycznego w szkole, poddana została dalszym ograniczeniom. Okolicznością uzasadniająca powyższa tezę jest wprowadzenie na mocy ustawy – art. 9 – systemy weryfikacji poziomu wiedzy uczniów przez zewnętrzne jednostki oceniające poprzez wypracowany i spójny system sprawdzianów i egzaminów. Centralna Komisja Egzaminacyjna oraz jednostki okręgowe (struktura organizacyjna zewnętrzna względem szkoły), dokonują weryfikacji wiedzy uczniów po zakończeniu określonego etapu kształcenia, w oparciu o ogólnopolskie wymagania egzaminacyjne zawarte w standardach wymagań będących podstawą przeprowadzenia sprawdzianu i egzaminu. Standardy określane są przez ministra właściwego do spraw oświaty 19 i wychowania i ogłaszane w rozporządzeniach. Zsynchronizowany system weryfikacji wiedzy uczniów powodowany jest tym, że wszyscy uczniowie niezależnie od miejsca, w którym uczęszczali do szkoły, jej wielkości itp. czynnikom, poddawani są egzaminom opartym na jednolitym teście zawierającym tożsame dyspozycje i zadania dla uczniów danego poziomu kształcenia. Materiał egzaminacyjny opracowywany jest przez Centralną Komisję Egzaminacyjną. Wyposażenie Komisji w kompetencje do przygotowania materiału egzaminacyjnego dla wszystkich adresatów określonego etapu kształcenia rodzi pytanie o zakres przedmiotowy testów podejmowanych w trakcie realizacji procesu dydaktycznego. Dziś, z perspektywy kilku lat doświadczeń można stwierdzić, iż każdego roku rezultaty egzaminów budzą wiele emocji, powodowanych brakiem powszechnie obowiązującego zakresu materiału wyznaczonego jako obowiązkowy do realizacji na zajęciach, stanowiący źródło oceniania, jak również w stopniem zaangażowania nauczycieli w jego realizację. Tylko w 2008 roku, w wielu szkołach, słabe wyniki z egzaminu gimnazjalnego stanowiły konsekwencje braku realizacji materiału egzaminacyjnego na zajęciach, np. z powodu braku akceptacji oferty 20 programowej przez nauczyciela prowadzącego zajęcia z danego przedmiotu. 18 M. Pilich, Ustawa i systemie oświaty. Komentarz. Kraków 2006, s. 275-276 Ibidem; zob. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i sportu z dnia 7 września 2004 roku, w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych ( Dz. U. 2004. Nr 2046 z późn. zm. ) 20 Standardy wymagań egzaminacyjnych ustala się po to, aby zapewnić te same wymagania w całym kraju niezależnie od tego jaki program nauczania realizowała dana szkoła. Stanowią one podstawę przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów. Zob. www.cke.pl; W niektórych gimnazjach uczniowie uzyskali niższe noty z egzaminu, ponieważ nauczyciel prowadzący zajęcia uznała lekturę za „mało atrakcyjną” i nie dokonał jej analizy na zajęciach, np. „Kamienie na szaniec” 19 123 Procesowi oceniania poddawani są uczniowie następujących klas: - szóstej klasy szkoły podstawowej; - trzecich klas gimnazjalnych; - ostatnich klas szkól zawodowych w celu potwierdzenia kwalifikacji zawodowych; - uczniowie ostatnich klas szkól ponadgimnazjalnych np. techników, liceów 21 przystępujący do egzaminu maturalnego zwanego „dojrzałości”. Uczniowie klas maturalnych każdego roku dokonują, już we wrześniu w roku poprzedzającym egzamin maturalny, wyboru (mogą dokonać zmian w zakresie zdawanych przedmiotów jeszcze w lutym następnego roku) przedmiotów zdawanych na maturze. Istotnym elementem kreującym wybór jest uchwała senatu uczelni wyższej, dotycząca oceny przedmiotów, które uwzględniane są na dany kierunek i specjalność oraz opisane w/w dokumencie przeliczniki jako źródła oceny kandydata biorącego udział w postępowaniu rekrutacyjnym. Otrzymane punkty decydują o zajmowanych miejscach w prowadzonych rankingach wśród osób ubiegających się o indeks danej jednostki naukowo-badawczej. Zaprezentowane poniżej dane potwierdzają, tylko w nielicznych przypadkach, że absolwent szkoły ponadgimnazjalnej nie przystępuje do egzaminu dojrzałości. W roku 2008 do egzaminu dojrzałości przystąpiło w kraju 79,0%, w okręgu 68 223 absolwentów – 77, 8%, w tym 61 547 osób po raz pierwszy. Szczegółowe dane zaprezentowano w tabeli nr 1. Tabela nr 1: Liczby przystępujących do egzaminu maturalnego w 2008 roku (LO – licea ogólnokształcące, LP – licea profilowane, LU – licea uzupełniające, T – technika, TU – technika uzupełniające) Województwo lubuskie Okręg Pierwszy raz Kolejny Pierwszy Razem raz raz Województwo wielkopolskie Kolejny Razem raz Województwo zachodniopomorskie Pierwszy raz Kolejny raz Razem Pierwszy Kolejny raz raz LO 36000 3847 39847 5998 630 6628 19726 2206 21932 10276 1011 LP 6488 1093 7581 1374 280 1654 3819 539 4358 1295 274 LU 1504 144 1648 251 30 281 808 84 892 445 30 270 2870 9893 838 10731 3964 417 102 859 60 919 141 35105 3727 38832 16121 T 16457 1525 17982 2600 TU 1098 67 1165 98 Razem 61547 6676 68223 10321 4 1214 11535 3 1735 Źródło: Wyniki egzaminu maturalnego Raport 2008, Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w poznaniu – województwo wielkopolskie, lubuskie, zachodniopomorskie, s. 7 Z zaprezentowanych danych w Raporcie wynika, że 77,3% otrzymało na maturze wynik pozytywny zarówno z egzaminu pisemnego jak również ustnego. Podejmowane działania, zmierzające do podniesienia umiejętności posługiwania się językami obcymi, 21 Pierwszy sprawdzian odbył się 10 kwietnia 2002 roku, egzamin zewnętrzny maturalny – 2005 r., egzamin zewnętrzny – maj 2002 r., po raz pierwszy egzaminy zawodowe przeprowadzono: w zawodach dwuletnich w roku 2004, trzyletnich – 2005; technikach – 2006, technikach uzupełniających – od 2007, zaś w szkołach policealnych od 2006-2008 roku. 124 przyniosły wyniki pozytywne. Zdawalność ustnej matury z języka angielskiego na poziomie podstawowym wahała się w granicach 94,74% (94,2% w 2006 i 92,02% w roku 2007), podobnie kształtowały się rezultaty egzaminu dojrzałości z innych języków nowożytnych. Niestety nie napawają optymizmem wyniki z przedmiotów ścisłych. W analizowanych trzech województwach; lubuskim, wielkopolskim, zachodniopomorskim, zauważalny jest spadek ocen i uzyskanych punktów, np. z chemii, matematyki, fizyki i astronomii. Warto przypomnieć, iż niektórzy uczniowie biorą udział w maturze międzynarodowej, która upoważnia do ubiegania się o indeks na zagranicznej uczelni, w tym również poza UE. Wyniki uzyskane z egzaminów nie pozostają bez znaczenia dla dalszego procesu edukacji absolwenta danej szkoły. Rezultaty stanowią źródło postępowań kwalifikacyjnych do następnej – wybranej przez ucznia – szkoły i stanowią podstawę dla tworzenia rankingów decydujących o kolejności na liście przyjętych do danej jednostki oświatowej lub na studia wyższe. Tylko w nielicznych tego typu jednostkach prowadzone są sprawdziany dodatkowe – dotyczy to tylko szkół, w których uczestnictwo w procesie dydaktycznym wymaga od przyszłego ucznia wykazania się odpowiednimi predyspozycjami, np. plastycznymi. Podnoszenie poziomu znajomości języków obcych wśród społeczeństwa polskiego, umożliwia kontynuowanie nauki na zagranicznych uczelniach wyższych, podejmowania pracy w krajach ościennych na lepszych warunkach zatrudnienia, ale również znajduje potwierdzenie w statystykach odzwierciedlających udział w zagranicznej wymianie studenckiej. Doświadczenia zdobyte w trakcie studiów rozszerzają horyzonty wiedzy, ale również pozwalaj na poznanie kultury dengo kraju, a w wielu przypadkach otoczenia, w którym już jako absolwenci szkoły wyższej podejmą pracę. Warto podkreślić, iż w toku edukacji uczeń podlega procesowi oceniania wewnętrznego Ocenianie wewnątrzszkolne prowadzone jest przez nauczycieli uczących uczniów w oparciu o opracowane przez nich wymagania wynikające z realizowanych przez nich programów nauczania. Ocenianie to dotyczy oceniania osiągnięć edukacyjnych uczniów, a jego ideą jest wspieranie rozwoju ucznia. Zgodnie z tym rozporządzeniem, w ramach oceniania wewnątrzszkolnego, oceniane są osiągnięcia edukacyjne ucznia i zachowanie ucznia. Ocenianie osiągnięć edukacyjnych ucznia polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli: poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej i realizowanych w szkole programów nauczania, uwzględniających tę podstawę. Ocenianie zachowania ucznia polega na rozpoznawaniu przez wychowawcę klasy, nauczycieli oraz uczniów danej klasy stopnia respektowania przez ucznia zasad współżycia społecznego i norm etycznych. Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje: 1) formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych niezbędnych do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych; 2) ustalanie kryteriów oceniania zachowania; 3) ocenianie bieżące i ustalanie śródrocznych ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz śródrocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania, według skali i w formach przyjętych w danej szkole; 125 4) przeprowadzanie egzaminów klasyfikacyjnych; 5) ustalanie rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych obowiązkowych i dodatkowych oraz rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania, według skali określonej w omawianym rozporządzeniu; 6) ustalanie warunków i trybu uzyskania wyższych niż przewidywane rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania; 7) ustalanie warunków i sposobu przekazywania rodzicom (prawnym opiekunom) informacji o postępach i trudnościach ucznia w nauce. Celem oceniania wewnątrzszkolnego jest: 1) informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i jego zachowaniu oraz o postępach w tym zakresie; 2) udzielanie uczniowi pomocy w samodzielnym planowaniu swego rozwoju; 3) motywowanie ucznia do dalszych postępów w nauce i zachowaniu; 4) dostarczenie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach w nauce, zachowaniu oraz specjalnych uzdolnieniach ucznia; 5) umożliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej. Szczegółowe warunki i sposób oceniania wewnątrzszkolnego określa statut 22 szkoły, z uwzględnieniem przepisów wyżej wymienionego rozporządzenia. Przeobrażenia dokonujące się we wszystkich dziedzinach na świecie zwłaszcza u schyłku XX wieku, zachodzące procesy globalizacji, ale również obalenie muru berlińskiego, a także zmiany na mapie geopolitycznej Europy, istotnie wpłynęły na kształt systemu edukacyjnego Polsce. Wdrażając kolejne etapy reformy, władze państwa nieustannie dążą do podnoszenie poziomu kształcenia, przede wszystkim wyposażającego absolwenta szczególnie szkól ponadgimnazjalnych w umiejętność mobilnego wykorzystania systemowych rozwiązań w celu łatwiejszego i sprawnego funkcjonowania na rynku pracy tak w kraju, jak i poza granicami, korzystania z oferty zagranicznych i krajowych uczelni wyższych, ale również dla podnoszenia samozadowolenia. Zróżnicowana oferta edukacyjna, dywersyfikacja systemów nauczania, współpraca międzynarodowa pozwalają na dokonanie wyboru takiej jednostki dydaktycznej, która spełniać będzie oczekiwania beneficjenta usługi edukacyjnej. W trakcie realizacji założeń pojawia się wiele nowych dylematów, które wymagają niemal natychmiastowej reakcji. Brak interaktywnego systemu: edukacja – rynek pracy, niski poziom dbałości o jakość edukacji, przestarzałe metody dydaktyczne, wtórny analfabetyzm, obniżanie poziomu nauczania, ograniczony system weryfikacji jednostek wybitnie uzdolnionych, linearność programów nauczania, brak jasnych reguł egzaminacyjnych, niewystarczający stopień przygotowania kadry nauczającej, limitowanie kół zainteresowań poza lekcjami szkolnymi, ograniczone nakłady na naukę, oświatę relatywnie do państw ościennych, wreszcie niski stopień komputeryzacji relatywnie do krajów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. 22 E. Goźlińska, O egzaminach, http://www.cke.edu.pl/ 126 Zmiany w szkolnictwie wyższym w Polsce –wybrane zagadnienia Ład prawny ukształtowany po 2005 roku w związku z wejściem w życie nowej ustawy „Prawo o szkolnictwie wyższym” wprowadziło zmiany systemowe oraz ustrojowe, gwarantujące uczelniom wyższym nowe rozwiązania w zakresie prowadzonej działalności edukacyjnej. Rozwiązania przyjęte w niniejszym dokumencie konweniują z postanowieniami w tzw. Deklaracji Bolońskiej. Proces ten rozpoczął się dnia 19 czerwca 1999 roku, gdy to ministrowie edukacji 29 krajów podpisali Deklarację Bolońską. Jest to dokument zawierający zadania prowadzące do zbliżenia systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich. Głównym celem Deklaracji Bolońskiej jest stworzenie do 2010 roku Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Jego realizacja to: wprowadzenie systemu przejrzystych i porównywalnych stopni poprzez wdrożenie Suplementu do Dyplomu; przyjęcie systemu kształcenia opartego na dwóch/trzech poziomach kształcenia; powszechne stosowanie systemu punktów kredytowych (tj. ECTSEuropean Credit Transfer System); promocja mobilności studentów, nauczycieli akademickich, naukowców oraz personelu administracyjnego; promocja współpracy europejskiej w zakresie zwiększenia poziomu jakości szkolnictwa wyższego; promocja europejskiego wymiaru szkolnictwa wyższego, szczególnie w zakresie rozwoju zawodowego, mobilności oraz zintegrowanych 23 programów nauczania, szkolenia i badań. Harmonizacja procesu wykształcenia stanowi jeden z ważnych filarów 24 umożliwiających realizacje zasady swobodnego przepływu osób i usług między Państwami Członkowskimi. Prawo do zakładania działalności gospodarczej, czy świadczenia pracy w wielu przypadkach wymaga posiadania stosownych kwalifikacji, wynikających z uczestnictwa w procesie edukacyjnym, które dzięki stworzeniu w/w koncepcji stanowić będą gwarant dla wykonywania czynności 25 zawodowych. Wdrażanie niniejszych postanowień w poszczególnych krajach przebiega w sposób zróżnicowany, uzależnione m.in. jest od dotychczasowego systemu obowiązujących rozwiązań. Zaplanowany na kilka lat proces ujednolicania systemu edukacji poddawany jest systematycznej weryfikacji. Odbywające się co dwa lata spotkania w ramach Konferencji Ministrów Edukacji krajów sygnatariuszy Deklaracji Bolońskiej, stanowią doskonała sposobność do dokonania oceny dotychczasowych działań, ale również forum wymiany doświadczeń. Polska od wielu lat aktywnie uczestniczy w realizacji założeń określonych w w/w dokumencie. Zachodzące w systemie szkolnictwa wyższego zmiany uwzględniają potrzeby współczesnego człowieka, który korzystając z przywileju bycia obywatelem UE, wyposażony w wiedzę, pragnie z niej korzystać niezależnie od aktualnego miejsca zamieszkania. 23 www.mnisw.gov.pl (pobrano 2.01.2011 r.) Zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. c) Traktatu jednym z celów Wspólnoty jest zniesienie przeszkód 25 Por. Dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych (Tekst mający znaczenie dla EOG) Dziennik Urzędowy L 255 , 30/09/2005 P. 0022-0142 24 127 Współczesne wyzwania stawiane władzom szkól wyższych i odpowiedzialnym za proces edukacji organom administracji publicznej koncentrują się wokół następujących zagadnień: - trójstopniowy system edukacji: zawodowe, licencjackie, doktoranckie; - autonomiczność uczelni; - współpraca międzynarodowa, zarówno w procesie naukowo-badawczym, jak również oferty edukacyjnej; - wymiana studentów poprzez wdrażanie programów stypendialnych ustanowionych na poziomie UE, programów międzyuczelnianych, funduszy prywatnych, fundacji wspierających działalność uczelni; - stosowanie systemu ECTS; - partnerstwo w zakresie tworzenia oferty edukacyjnej z przedstawicielami gospodarki, biznesu, władz lokalnych administracji publicznej, (tworzenie przez właściwy resort katalogu tzw. „kierunków zamawianych”, pozwalających na kształcenie studentów w określonych dziedzinach niezbędnych przede wszystkim dla gospodarki); - mobilność procesu edukacyjnego skierowanego do studentów w ramach np. programu MISH czy absolwentów – AAL ( Akademia Artes Liberales), pozwalających na opracowanie systemu edukacji umożliwiającego studiowanie jednego kierunku na wielu uczelniach w kraju; - wdrażanie rozwiązań w ramach tzw. ustawicznego kształcenia – absolwenci poszczególnych kierunków mogą rozszerzać horyzonty wiedzy na studiach podyplomowych; - postrzeganie uczelni wyższej nie tylko jako ośrodka naukowo-badawczego, ale również miejsce kultury, forum dyskusji, w którym zgodnie z zasadą universitas studiorum, ścierają się poglądy i doświadczenia różnych środowisk. O jakości uczelni i jej roli w otoczeniu decydują przede wszystkim takie kryteria, jak: potencjał naukowy, kadra, oferta dydaktyczna, a także udział w procesie zachodzących w miejscu jej działania. Wśród gwarancji prawnych, szczególną uwagę zwraca przyzwolenie na prowadzenie procesu edukacji szkól wyższych mających status: a) uniwersytetu; b) akademii; c) wyższej szkoły zawodowej. Mapa uczelni wyższych w Polsce jest bogata, zwłaszcza w ostatnich latach powstało ich wiele. Przypomnieć należy, iż tradycje edukacyjne na poziomie studiów wyższych, sięgają XV wieku (Uniwersytet Jagielloński, jako jeden z najstarszych uniwersyteckich ośrodków w Europie). Dynamikę rozwoju uczelni wyższych w Polsce prezentuje niżej zamieszczona tabela nr 1. Tabela nr 1: Liczba szkól wyższych Rok akademicki Szkoły wyższe ogółem Szkoły wyższe niepubliczne 1992/1993 1995/1996 2000/2001 2005/2006 2008/2009 124 179 310 445 458 18 30 195 315 326 Źródło: www.nauka.gov.pl z dnia 2 stycznia 2011 r. 128 Bliskość położenia tego typu jednostki decyduje o dalszym procesie edukacji. W roku akademickim 2008/2009 w Polsce studiowało ok. 1 930 tys. osób, tj., trzy, 26 cztery razy więcej niż w latach 90-tych minionego stulecia i zarazem największy na świecie wskaźnik scholaryzacji. Szkoły wyższe funkcjonują niemal we wszystkich dużych miastach, wśród nich dominują uczelnie o profilu społecznym i humanistycznym. Dysproporcja ta, względem uczelni technicznych, ekonomicznych powodowana jest m.in. wymogami, jakie musi spełnić jednostka prowadząca edukacje w tych dziedzinach, koszt jednostkowy nakładu na kształcenie studenta, konieczność wyposażenia sal wykładowych i laboratoriów w odpowiednią aparaturę, liczba obowiązkowych zajęć praktycznych. Niezależnie od doświadczenia w procesie edukacyjnym na poziomie wyższym danego ośrodka akademickiego, kształcenie prowadzone jest na 27 poziomie licencjackim (zawodowym) i magisterskim. Indyferentność rozwiązań różnicuje szkoły wyższe także pod względem celu działania; o ile uniwersytety i akademie ukierunkowane są na prowadzenie badań naukowych i procesu edukacyjnego, o tyle szkoły zawodowe koncentrują swoje działania na procesie edukacyjnym. Autonomiczność uczelni gwarantowana przez akty normatywne, nie jest ograniczana w związku z kształtowaniem regionalnej polityki edukacyjnej, przeciwnie – tworzenie i likwidacja kierunków studiów często dokonywane są po uprzednio przeprowadzonej analizie na rynku pracy. Ustalanie strategicznych programów rozwoju jednostki edukacyjnej winno uwzględniać oczekiwania środowiska pojmowanego jako gwaranta zatrudnienia absolwenta danego kierunku, specjalności studiów. Zadaniem władz uczelni wyższych staje się zatem opracowanie strategii rozwoju uwzględniającej potrzeby otoczenia. Długoterminowe plany rozwoju muszą uwzględniać procedurę kształtowania elit zawodowych, umiejących wychodzić naprzeciw oczekiwaniom gospodarki, potrafiącym sprostać zachodzącym w sferze technologicznej i społecznej zmianom. Podłożem dla należytego kształtowania roli uczelni w otoczeniu jest preferowany system nauczania. Kształcenie na poziomie studiów zawodowych odbywa się we wszystkich szkołach wyższych, zaś studia uzupełniające magisterskie stanowią atrybut ośrodków akademickich, mających status uniwersytetu czy akademii. Aktualnie liczba kierunków prowadzących jednolite studia magisterskie została znacznie 26 27 www.nauka.gov.pl Zgodnie z art. 2 ustawy prawo o szkolnictwie wyższym Studia licencjakie – Studia drugiego stopnia – studia magisterskie, umożliwiające uzyskanie specjalistycznej wiedzy w określonym zakresie kształcenia, jak również przygotowujące do twórczej pracy w określonym zawodzie, kończące się uzyskaniem tytułu magistra albo tytułu równorzędnego. Jednolite studia magisterskie – studia magisterskie, na które przyjmowani są kandydaci posiadający świadectwo dojrzałości, umożliwiające uzyskanie specjalistycznej wiedzy w określonym zakresie kształcenia, jak również przygotowujące do twórczej pracy zawodowej, kończące się uzyskaniem tytułu magistra albo tytułu równorzędnego; ich ukończenie umożliwia ubieganie się o przyjęcie na studia trzeciego stopnia. Studia trzeciego stopnia – studia doktoranckie, na które przyjmowani są kandydaci posiadający tytuł magistra albo tytuł równorzędny, umożliwiające uzyskanie zaawansowanej wiedzy w określonej dziedzinie lub dyscyplinie nauki, przygotowujące do samodzielnej działalności badawczej i twórczej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora. Studia podyplomowe – inną niż studia wyższe i studia doktoranckie formę kształcenia przeznaczoną dla osób legitymujących się dyplomem ukończenia studiów wyższych. Art. 2 ustawy prawo 129 ograniczona, np. prawo, teologia czy psychologia. Absolwenci w/w kierunków nie mogą zdobywać uprawnień w dwuetapowym procesie kształcenia: studiów licencjackich i uzupełniających magisterskich. Taka formuła w odniesieniu, do tych, którzy przyszłość swoją wiążą z praca w szkole lub nie są zdecydowani w pierwszym etapie dokonywanego wyboru, jaki kierunek studiów chcą wybrać – pozwala na podjęcie nauki na dwóch kierunkach czy specjalnościach. Taki system rozwiązań ma szczególne znaczenie dla osób, których stan materialnego posiadania nie pozwalałaby na kontynuowanie nauki w znanym od lat ośrodku akademickim. W mniejszych tego typu ośrodkach oferta zawiera propozycje dotyczące kształcenia na poziomie zawodowym. Dotychczasowe działania zdominowane były czynnościami zmierzającymi do wzrostu współczynnika ilości osób legitymujących się wyższym wykształceniem w polskim społeczeństwie. Aktualnie ilość musi przekształcić się w jakość. W celu zagwarantowania odpowiedniego poziomu świadczonej usługi edukacyjnej w Polsce powołano Państwową Komisję Akredytacyjną. Państwowa Komisja Akredytacyjna jest niezależną instytucją, działającą w ramach systemu szkolnictwa wyższego w Polsce na rzecz doskonalenia jakości kształcenia. Podstawowym celem Komisji jest wspomaganie polskich uczelni publicznych i niepublicznych w budowaniu standardów edukacyjnych na miarę najlepszych wzorców obowiązujących w europejskiej i globalnej przestrzeni akademickiej. Działania te zmierzają do zapewnienia absolwentom polskich szkół wyższych wysokiej pozycji na krajowym i międzynarodowym rynku pracy oraz do zwiększenia konkurencyjności polskich uczelni jako instytucji europejskich. Państwowa Komisja Akredytacyjna realizuje swoją misję poprzez dokonywanie obligatoryjnych ocen jakości kształcenia oraz formułowanie opinii o wnioskach dotyczących uprawnień 28 uczelni do prowadzenia studiów. Negatywna ocena może spowodować zamknięcie procesu edukacji na danym kierunku. Podnoszenie poziomu edukacji, stosowanie nowych rozwiązań w systemie procesu edukacyjnego staje się podstawowym wyzwaniem dla opracowania programu długofalowego rozwoju. Ważnym czynnikiem w zakresie tworzenia strategii rozwoju jest uwzględnienie oczekiwań pracodawców w stosunku do osób kończących dany kierunek czy specjalność. Współpraca władz uczelni, czy szerzej organów administracyjnych, zarządzających systemem edukacji z przedstawicielami pracodawców może w najbliższej przyszłości decydować o sukcesie danej jednostki dydaktycznej. W tym celu zdaje się być niezbędnym skorelowanie polityki zatrudnienia z ofertą edukacyjną, analizowanie rynku pracy zarówno w wymiarze lokalnym jak i regionalnym. Po wtóre, w kontekście globalizacji, rozwój ekonomii opartej na wiedzy oraz rewolucji informacyjnotechnologicznej, pokreśli znaczenie kształcenia ustawicznego, umożliwiające stałe uzupełnianie i wzbogacanie wiedzy i umiejętności oraz stałe dostosowanie ich do szybko zmieniającej się rzeczywistości. Zatem niemal cale życie zawodowe związane jest z obowiązkiem podnoszenia poziomu wiedzy adekwatnie do etapu rozwoju technologicznego analizowanej jednostki. Aby zatem wyposażyć absolwenta w stosowną wiedzę, rozwija się system praktyk, szkoleń już na etapie kształcenia, by w ten sposób przygotować absolwenta do wykonywania zawodu, 28 www.nauka.gov.pl 130 tak, by w chwili podjęcia pracy zawodowej potrafił zorganizować własny warsztat pracy. Ustawiczność kształcenia staje się źródłem dla mobilności pracownika na rynku pracy, który zdobywając wiedzę, potrafi ją wykorzystać w praktyce zawodowej. O potrzebie tworzenia studiów podyplomowych, warsztatów dla absolwentów szkól wyższych, decyduje wiele czynników, m.in.: - ustawodawstwo zawodowe zobowiązujące pracowników poszczególnych jednostek do podnoszenia kwalifikacji zawodowych, legitymowanie się wiedzą specjalistyczną; - certyfikaty i licencje niezbędne do prowadzenia działalności w poszczególnych branżach naszej gospodarki, które można uzyskać po odbyciu stosownego systemu edukacji; - zmiany dokonujące w zakresie reorganizacji systemu funkcjonowania poszczególnych jednostek organizacyjnych, w których zatrudniać można wykwalifikowaną kadrę. Świadomość wymogów stawianych przez przyszłych pracodawców mobilizuje zwłaszcza absolwentów i studentów ostatnich lat studiów do uczestniczenia w organizowanych zajęciach na poziomie studiów podyplomowych. Na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu można zostać słuchaczem jednego z 70 kierunków studiów podyplomowych. Usytuowanie uczelni wyższej ma wymiar gospodarczy i kulturowy. Zapotrzebowanie na usługi, np. gastronomiczne, hotelarskie, nie pozostaje bez wpływu na rozwój, zwłaszcza małej, przedsiębiorczości. Nadto, obecność żaków w mieście tworzy wzajemne korelacje pomiędzy rodzimą kulturą, a środowiskiem studenckim. Juwenalia zawsze nadają kolorytu życiu kulturalnemu. Modyfikacji ulega oferta programowa kin, a często osiągnięcia studentów prezentowane są lokalnej społeczności. Ponadto, współpraca z innymi tego typu ośrodkami krajowymi i zagranicznymi pozwala na promocje ośrodka, ale jednocześnie wymusza na lokalnej władzy zaangażowanie w rozwój miasta. Od wielu lat miejsca te kojarzone są z funkcjonowaniem uniwersytetów III wieku, które pozwalają, zwłaszcza osobom w wieku dojrzałym, na rozszerzanie horyzontów wiedzy i miłe spędzanie czasu. Podkreślić należy, iż niejednokrotnie formuła ta tworzona jest jako konsekwencja oczekiwań lokalnej społeczności, a o popularności – liczba osób biorących udział w zajęciach. W Polsce potrzebne jest zarówno kształcenie elit politycznych dla państwa, jak środowiska lokalnego, uwzględniającego wartości kulturowe wykształcenia, jak i specjalistów rozwoju ekonomicznego sektora publiczno-prywatnego, administracji, a także dla instytucji kształtujących życie duchowe i społeczne, a z których wywodzą się lokalne elity. Celem jest również wspieranie lokalnych koncepcji rozwoju gospodarczego, promowania idei i nowych pomysłów, przyspieszanie rozwoju cywilizacyjnego. Zatem przed współczesnym szkolnictwem wyższym, w Polsce stoi wyzwanie opracowania programów nauczania i metody kształcenia pozwalającej na wdrażanie strategii lizbońskiej, w której priorytetowe miejsce zajmuje wyposażenie Europy w kwalifikacje i umiejętności niezbędne do osiągnięcia sukcesu gospodarczego. Reasumując, stwierdzić należy, iż powstanie ośrodka akademickiego przynosi wiele pozytywnych konsekwencji dla środowiska, w którym uczelnia działa: 131 - - wzrost liczby osób legitymujących się wyższym wykształceniem; modernizacja technologicznych rozwiązań stosowanych przez pracodawców w związku z łatwym dostępem do coraz lepiej wykształconej kadry; tworzenie programów strategicznego rozwoju regionu opartych na nowych wyzwaniach – gospodarce opartej na wiedzy; wzrost poziomu życia; wpływ na rozwój małej i średniej przedsiębiorczości; pojawianie się nowych profesji zawodów; poszukiwanie nowych form zwalczania bezrobocia lokalnego; współpraca międzynarodowa; konkurencyjność; tworzenie partnerstwa edukacyjno-biznesowego; możliwość analizowania rynku pracy i usług; kadra jako element wyzwań dla władz lokalnych w zakresie poszukiwania nowych inwestorów; korzystanie ze środków unijnych – redystrybucja dotacji subwencji oraz umiejętność korzystania z pomocy unijnej; wyższy poziom świadomości społecznej; postrzeganie miejsca jako środowiska akademickiego, powoduje, że rośnie jego prestiż. Streszczenie Autorka artykułu analizuje, jak zmienił się system oświaty w Polsce po akcesji naszego kraju do Unii Europejskiej. Już na wstępie zauważa, że działania podejmowane w systemie edukacji po 1 maja 2004 r. powinny opierać się na myśli proeuropejskiej. Barańska przywołuje unijne dokumenty, które miały zasadniczy wpływ na kształtowanie oświaty w całej UE. Analiza tych tekstów jasno pokazuje, że edukacja powinna przede wszystkim opierać się na samorealizacji jednostki. W ten nurt debat o oświacie już po wejściu do UE wpisała się także Polska – akcentując poprzez kolejne reformy rolę świadomego wyboru i konsekwencji tego wyboru. Barańska przypomina też o roli Strategii Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do roku 2010, która w 2003 roku powstała w Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu. Dokument ten skupia się przede wszystkim na wyrównywaniu szans edukacyjnych, które to wyrównywanie jest elementem samorealizacji. W dalszej części artykułu autorka opisuje zmiany polskiego systemu oświaty od 1999 roku, czyli od skrócenia nauki w szkole podstawowej i wprowadzenia gimnazjów. Barańska przypomina także, że reforma oświaty zdecentralizowała dotychczasowy system – za zarządzanie oświatą odpowiedzialne stały się samorządy. Ważną zmianą stało się także wprowadzenie egzaminów zewnętrznych ocenianych przez niezależnych egzaminatorów – dzięki temu łatwiejsze stało się porównywanie wyników egzaminowanych (choć Barańska zauważa, że treści kształcenia czasem w różnych programach mogą się różnić i przez to uczniowie nie zawsze są tak samo przygotowani do egzaminów). Autorka tekstu opisuje także zmiany, jakie zachodzą w polskim szkolnictwie wyższym. Skupia się między innymi na upowszechnieniu studiów trójstopniowych, które miało miejsce w ostatnich latach. 132 Summary The author of the article analyzes how the educational system in Poland has changed after the accession of our country to the European Union. From the very beginning she notices that activities undertaken in the system of education after May 1, 2004 should be based on the pro-European thought. Barańska evokes EU documents that had essential influence on shaping the education system in the whole EU. The analysis of these documents clearly shows that education should be mainly based on self-fulfillment of an individual. Poland also entered this debate trend after joining the EU - emphasising through successive reforms the role of a conscious choice and consequences of that choice. Barańska reminds us also about the role of the Development Strategy for Continuing Education until 2010 which was prepared by the Ministry of National Education and Sport in 2003. This document focuses mainly on equalizing of educational chances which is an element of self-fulfillment. In the following part of the article, the author describes changes in the Polish system of education since 1999, that is since the time when the education in primary schools was shortened and middle schools were introduced. Barańska also reminds that the educational reform decentralized the previous system – local governments became responsible for the management of the education system. An important change was also the introduction of external exams evaluated by independent examiners – thanks to that it has become easier to compare the results of examinees (although Barańska notices that the educational content of different programs might vary and thus pupils are not always prepared for the exams in the same way). The author of the text also describes changes that Polish higher education has gone through. She focuses, among others, on the popularization on three-level studies which occurred in the last few years. 133 ZARZĄDZANIE 134 135 Katarzyna GÓRECKA Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu STAN KAPITAŁU LUDZKIEGO A WZROST GOSPODARCZY W POLSCE Wstęp W pracach naukowo-badawczych coraz częściej podnosi się znaczenie kapitału ludzkiego, jako czynnika i przesłanki do wzrostu gospodarczego. W szczególny sposób zaznacza się współzależność, ścisłe powiązanie celów społecznych i ekonomicznych oraz środków i możliwości niezbędnych dla zagwarantowania ich realizacji. Procesy wzrostu gospodarczego, a częściej jego szersze pojęcie, rozwoju gospodarczego od dawna stanowią przedmiot społecznogospodarczych zainteresowań. Poszukiwanie tych prawidłowości wstępujących w toku procesów rozwojowych łączyć należy bezpośrednio z analizą ich źródeł i przyczyn. Pojawienie się nowych źródeł wzrostu gospodarczego, takich jak edukacja czy nowe technologie informacyjne, znajdują potwierdzenie w teorii 1 ekonomii zwłaszcza w modelu działalności rozwojowej oraz kapitału ludzkiego. Ekonomiści różnych nurtów twierdzili od zawsze, że wydatki z budżetu państwa na edukację stanowią kluczowy element narodowych inwestycji, które wyraźnie przekładają się na tempo wzrostu gospodarczego. Celem niniejszego opracowania jest próba przedstawienia jednego z wielu czynników oddziałujących na wzrost gospodarczy, jakim jest kapitał ludzki, który stanowi istotny element decydujący o trwałej przewadze konkurencyjnej Polski, a w szczególności chęć zwrócenia uwagi na zmniejszający się jego poziom w gospodarce polskiej. 1. Wzrost gospodarczy Wzrost gospodarczy jest na świecie zjawiskiem powszechnym. W jednych krajach jest mniejszy, w innych większy lub nie ma go wcale. Wzrost gospodarczy to rozszerzanie się zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług 2 pożądanych przez ludność. Wzrost gospodarczy jest rozumiany jako powiększenie się realnej wartości produktu krajowego brutto w gospodarce, 3 najczęściej w okresie roku. Wzrost gospodarczy to proces zwiększenia w czasie (z okresu na okres) rezultatów działalności gospodarczej wyrażającej się 4 w wielkości (wartości) wytworzonych dóbr i usług. Do najbardziej podstawowych, syntetycznych miar służących ocenie zmieniającej się sytuacji gospodarczej w danym kraju i czasie zalicza się zmiany w poziomie dochodu narodowego. Wzrost gospodarczy to zatem zjawisko relatywizowane w czasie. 1 Por. D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych. Warszawa 2000, s. 149 H. Bednarek, B. Pierański, Podstawy mikro- i makroekonomii dla logistyków, Wydaw. Wyższa Szkoła Logistyki. Poznań 2007, s. 191 3 E. Skawińska, K.G. Sobiech-Grabka, K.A. Nawrot, Makroekonomia. Teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarki rynkowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2010, s. 113 4 W. Jarmołowicz, Podstawy makroekonomii, Wydawnictwo Ekonomiczne w Poznaniu. Poznań 2010, s. 75 2 136 Z kolei rozwój oznacza strukturalne i inne jakościowe przemiany towarzyszące wzrostowi gospodarczemu. Rozwój jest pojęciem szerszym od wzrostu, gdyż zmiany jakościowe obejmują zjawiska życia społecznego oraz wewnętrzne ich transformacje. Rozwijać się to oznacza poszerzać albo realizować swoje 5 możliwości, które prowadzą do pełniejszego, lepszego stanu. Odczucie dobrobytu jest w dużej mierze subiektywne, gdyż świadczy o nim między innymi ilość chorych przypadających na jednego lekarza, ilość posiadanych samochodów osobowych na 1000 mieszkańców, ilość klientów biur podróży itd. Jednakże gospodarka może wykazywać wzrost bez rozwoju gospodarczego, na przykład, gdy wzrastająca produkcja dóbr i usług jest eksportowana i nie zaspakaja potrzeb obywateli danego kraju oraz gdy za typowo ilościowym wzrostem produkcji nie idą zmiany jakościowe. Mierniki wzrostu i rozwoju gospodarczego dają obraz gospodarki danego kraju tym lepszy, im ich więcej. Nie ma rozwoju bez wzrostu gospodarczego, gdyż tylko zwiększenie wysiłku produkcyjnego i rozmiaru świadczonych usług może przyczynić się do zmian jakości życia. Na tempo wzrostu gospodarczego ma wpływ poziom inwestycji w kapitał ludzki. Tłumaczyć to należy w taki sposób, że każde społeczeństwo ma jakiś wpływ na pewną ilość kapitału, inwestując w szkolnictwo, przygotowanie zawodowe i pogramy opieki zdrowotnej. W skali całej gospodarki wydatki na szkolnictwo i opiekę zdrowotną można również postrzegać jako inwestycje, ponieważ obecną konsumpcję poświęca się, aby umożliwić wyższy poziom produkcji per capita w przyszłości. Znaczące miejsce w teorii wzrostu gospodarczego zajmuje kapitał ludzki oraz jego wpływ na tempo wzrostu gospodarczego. Kapitał ludzki wśród czynników wzrostu postrzegany jest jako kluczowa determinanta wysokiego tempa wzrostu i tym samym skracania dystansu rozwojowego do krajów wzorcowych. 2. Kapitał ludzki W literaturze naukowej istnieje wiele różnych definicji kapitału ludzkiego oraz prób interpretacji jego znaczenia w różnych obszarach, w tym ekonomii. Kapitał ludzki omawiany jest jako zagadnienie makroekonomiczne, element teorii 6 ekonomii, z punktu widzenia jego rozwoju oraz budowy, składu, struktury. Określono go np. mianem zasobu wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej 7 zawartej w społeczeństwie. Istota kapitału ludzkiego oraz jego obszar podlegał ciągłej analizie, gdyż istniała potrzeba jego diagnozowania. Przegląd najbardziej reprezentatywnych definicji kapitału ludzkiego wskazuje, iż pojęcie to można rozpatrywać w wąskim i szerokim ujęciu. Kapitał ludzki w wąskim ujęciu wiąże się z wiedzą, poziomem wykształcenia oraz indywidualnymi 8 kompetencjami obywateli w osiąganiu założonych zadań i celów społecznych. 5 E. Skawińska, K.G. Sobiech-Grabka, K.A. Nawrot, op. cit., s.113 J. Strużyna, Obrazy kapitału całkowitego firmy, Organizacje i Kierowanie, nr 1 (107). Komitet Nauk Organizacji i Zarządzania Polskie Akademii Nauk, Instytut Organizacji i Zrządzania w Przemyśle Orgmasz 2002, s. 99-100 7 S.R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy , Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1993, s. 19 8 R. Przybyszewski, Kapitał ludzki w procesie kształcenia gospodarki opartej na wiedzy, Wydaw. Difin. Warszawa 2007, s. 49 6 137 Szerokie ujęcie kapitału ludzkiego pozwala analizować zasoby wiedzy, umiejętności, poziom zdrowia i energii witalnej zawartych w poszczególnych osobach i społeczeństwie lub narodzie jako całości. Kapitał ludzki m.in. tym różni się od abstrakcyjnej wiedzy, że jest wyłączalny, tzn. istnieje możliwość niedopuszczenia innych do korzystania z niego. Kapitał ludzki, będąc także wieloaspektowym przejawem inwestowania w ludzi, podzielić można na kilka komponentów, tj.: umiejętności ogólne przejawiające się znajomością pisania i czytania, czyli odzwierciedlające zdolność przetwarzania informacji i wykorzystywania ich do rozwiązywania problemów oraz nauki; umiejętności specyficzne związane są z „obsługą” określonych technologii lub procesów produkcyjnych, np. umiejętność pracy z programami komputerowymi o różnym stopniu skomplikowania; wiedza techniczna i naukowa odnosząca się do dysponowania przez organizacje naukowe wiedzą zorganizowaną i technikami analitycznymi, które mogą być związane z produkcją. Zasadnicze znaczenie kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki jest znane nie od dziś, wpływa m.in. na innowacyjność gospodarki, unowocześnienie instytucjonalne, wdrażanie w życie nowoczesnych rozwiązań podnoszących jakość życia, ale również na organizację i modernizację struktur technicznych, 9 technologicznych, informatycznych. Kapitał ludzki pobudza wzrost gospodarczy. Tempo zmian technicznych i technologicznych, wymusza podjęcie inicjatywy przez kapitał ludzki. Żaden rozwijający się kraj nie może liczyć na taryfę ulgową; inwestowanie w kapitał ludzki, jego wiedzę i kwalifikacje jest jednym ze słusznych rozwiązań w drodze rozwoju gospodarczego. Działania w kierunku rozwoju kapitału ludzkiego przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Szacuje się, że jeden dodatkowy rok nauki w szkole (z przeciętnymi wynikami) wpływa na 5-procentowy bezpośredni wzrost 10 gospodarczy i 2,5-procentowy w dalszym horyzoncie czasowym. Poprawa stanu 11 zasobów ludzkich wpływa na co najmniej 0,5-procentowe roczne tempo wzrostu. 12 Jak uważa i analizuje Janc, trwały wzrost gospodarczy jest możliwy wyłącznie dzięki inwestycjom w kapitał ludzki. Teorie ekonomiczne wskazują, że wzrost gospodarczy jest możliwy tylko dzięki wysokiemu poziomowi zatrudnienia w dziedzinach opartych na wiedzy. Teorie nie przemawiają tak jak konkretne przypadki. Zatem doświadczenie państw europejskich stanie się dla Polski dowodem istnienia silnych związków między upowszechnieniem wczesnej edukacji a jakością kapitału ludzkiego. Istotną cechą procesu rozwoju endogenicznej teorii wzrostu było zwiększanie pojemności pojęcia kapitału. Podczas gdy tradycyjne modele neoklasyczne koncentrowały się niemal wyłącznie na akumulacji kapitału fizycznego (sprzętu 9 K. Makowski, Kapitał ludzki w skali mikroekonomicznej, Monografia i Opracowanie SGH nr 470. Warszawa 2000, s. 11 10 A. De la Fuente, Ciccone, Kapitał ludzki w gospodarce globalnej opartej na wiedzy, Raport końcowy dla Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia i Spraw Socjalnych, Komisja Europejska 2002 11 Spojrzenie na edukację, (online), OECD, 2002, www.odce.org 12 K. Janc, Wpływ kapitału ludzkiego na efektywność gospodarek lokalnych w Polsce – przykład zastosowania regresji przestrzennej, (w:) P. Bezdeń, S. Gryzień (red), Regionalny wymiar integracji europejskiej, t. IX, IGiRR, Wydawnictwo Uniwersytet Wrocławski. Wrocław 2007, s. 87-98 138 i struktur), to począwszy od lat 80-tych coraz większą wagę przykładano do akumulacji kapitału ludzkiego i wiedzy produkcyjnej, a także interakcji występujących pomiędzy nimi. Teoretyczne modele kapitału ludzkiego i wzrostu gospodarczego opierają się na hipotezie, iż wiedza i umiejętności ucieleśnione w człowieku bezpośrednio zwiększają produktywność i zdolność gospodarki do 13 rozwoju oraz adaptowania nowych technologii. 3. Stan kapitału ludzkiego a wzrost gospodarczy w Polsce Kapitał ludzki w naszym kraju stoi w obliczu dramatycznego ograniczenia zasobów. Znaczący wpływ mają na to zjawiska społeczno-ekonomiczne, do 14 których należą: • spadek dzietności kobiet, co jest wynikiem m.in. przemian obyczajowych oraz spadku poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego rodzin. Już obecnie wskaźnik ten kształtuje się poniżej prostej zastępowalności pokoleń; • wzrost przeciętnej długości życia. To generalnie korzystne zjawisko stawia kolejne wyzwania dla różnych obszarów polityki społecznej, które powinny z większą troską zająć się aspektem społecznego funkcjonowania seniorów. Jednoczesne nałożenie się na siebie tych dwóch zjawisk powoduje, że struktura wiekowa społeczeństwa w najbliższych latach będzie kształtować się odmiennie niż dotychczas. Będzie to miało wpływ na kształtowanie się wydatków socjalnych w konsekwencji obserwowanych i prognozowanych zmian w obrębie poszczególnych kategorii wiekowych. Na przykład osoby w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) – pomiędzy latami 1990-2002 liczba dzieci i młodzieży gwałtownie spadła z 11318 tys. do 8663,7 tys. Według prognoz, do 2013 roku liczba dzieci i młodzieży będzie nadal malała. Sytuacja ta może stać się szansą dla systemu oświaty, począwszy od wychowania przedszkolnego, gdyż łatwiej będzie podołać obowiązkom kształcenia i opieki nad dziećmi przy mniejszej populacji. Istniejąca infrastruktura i baza dydaktyczna może posłużyć do rozwoju bogatszej oferty edukacyjnej zarówno dla dzieci, (które wymagają dodatkowej pomocy w nauce lub chcą rozwijać umiejętności) jak również dla dorosłych, którzy stoją obecnie przed koniecznością doskonalenia swoich umiejętności poprzez kształcenie ustawiczne i szkolenia. Osoby w wieku produkcyjnym (kobiety w wieku 18-59 lat i mężczyźni w wieku 18-65 lat) – ta grupa ludności powiększyła się od 1990 roku do 2003 roku o około 1,8 mln. Charakterystyczne są tutaj dwa zjawiska. Po pierwsze, gwałtowny wzrost liczby młodzieży (19-24 lat), która mimo dobrego wykształcenia ma trudności ze znalezieniem zatrudnienia w sytuacji wysokiego bezrobocia w ogóle. Oznacza to „marnowanie” istniejącego potencjału młodych, wykształconych ludzi. Po drugie, w grupie osób w wieku aktywności zawodowej, nastąpił wzrost udziału osób w wieku niemobilnym (powyżej 44 roku życia). W najbliższych latach stopniowo grupa ta będzie kończyć swoją aktywność zawodową i zasili grono osób w wieku poprodukcyjnym. W związku z prognozowanym po 2010 roku ogólnym spadkiem liczby osób w wieku produkcyjnym, można planować działania aktywizujące grupę starszych 13 14 R. Przybyszewski, op. cit., Warszawa 2007, s. 50 Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013. Strategia polityki społecznej na lata 2007-2013. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 13 września 2005 r., Wyd. Ministerstwo Polityki Społecznej. Warszawa 2005, s. 6 139 pracowników i zachęcające do odkładania momentu przejścia na emeryturę. Osoby w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni powyżej 65 lat i kobiety powyżej 60 lat) – w porównaniu z początkiem lat 90-tych, liczba tych osób wzrosła do roku 2003 prawie o milion. Przyrost ten będzie trwał nadal, zwiększając już obecnie silną presję na system emerytalny (zapewnienie emerytur dla coraz liczniejszej populacji osób, które zakończyły aktywność zawodową) oraz na system opieki zdrowotnej (zapewnienie specjalistycznej opieki ludziom w podeszłym wieku przez geriatrów, gerontologów oraz rozwój usług opiekuńczych). Ponadto jednym z obszarów zainteresowań polityki społecznej powinno stać się wspieranie aktywnej starości tak, aby coraz dłuższy czas jakim dysponują współcześni i przyszli seniorzy mógł być efektywnie i satysfakcjonująco wykorzystany. Liczba osób w wieku powyżej 65 lat w 2030 roku wyniesie 8,5 miliona, czyli wzrośnie o ponad 70% w porównaniu z 2003 roku. Liczba osób w wieku 85 lat i więcej do 2010 roku wzrośnie o 50% i osiągnie pół miliona, a w 2030 roku dojdzie do blisko ośmiuset tysięcy. Liczba stulatków wzrośnie ponad pięciokrotnie – do ponad 9 tysięcy (wykres nr 1). Wykres nr 1: Liczba osób w wieku poprodukcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Prognoza demograficzna 2003-2030, GUS, marzec 2004, http://www.stat.gov.pl/gus Zgodnie z najnowszą prognozą, liczba ludności w Polsce będzie się stale zmniejszać, a tempo tego spadku zwiększać się będzie z upływem czasu. Liczba ludności Polski, która w 2007 roku wynosiła 38,11 mln osób, w ostatnim roku prognozy będzie mniejsza o ponad 2,2 mln osób, co oznacza spadek rzędu 5,6% w stosunku do 2007 roku. Struktura ludności według wieku będzie zmieniać się dynamicznie w całym prognozowanym okresie. Liczba osób w wieku produkcyjnym (18-60/65 lat) będzie maleć systematycznie z 24,55 mln w 2007 roku do 20,74 mln 15 w 2035 roku. 15 Raport Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Kadrami, Stan Kapitału Ludzkiego w Polsce rok 2008, www.pszk.org.pl, s. 8-9 140 Malejący udział ludzi młodych w kapitale ludzkim może niekorzystnie oddziaływać na jakość tych zasobów ze względu na ograniczone możliwości upowszechnienia wśród osób starszych takich kluczowych obecnie kompetencji, jak przedsiębiorczość, elastyczność czy kreatywność. Poprawę sytuacji mogłoby przynieść kształtowanie tych kompetencji już u dzieci i młodzieży. Na okresowe pogorszenie się jakości kapitału ludzkiego może też wpływać dołączenie do grupy pracujących dużej liczby ludzi, którzy byli długo bezrobotni i w tym czasie utracili częściowo swoje kwalifikacje. Przyszła sytuacja kapitału ludzkiego kraju zależeć będzie nie tylko od przyrostu naturalnego, ale również od liczby emigrujących z kraju. Integracja Polski z Unią Europejską i stopniowa liberalizacja przepływu siły roboczej z Polski do 16 UE 15 ułatwiła obywatelom polskim podejmowanie pracy za granicą. Wobec wyższych stawek płacowych, wyjazd zarobkowy za granicę stał się atrakcyjną alternatywą do zatrudnienia w kraju. Od maja 2004 roku, w miarę wprowadzania ułatwień w kolejnych państwach członkowskich, zaobserwowano znaczny wzrost emigracji Polaków w porównaniu do poprzednich dziesięcioleci, a jej skalę można 17 (wykres 2) uznać za znaczną. nr 18 Przystąpienie Polski do UE w sposób fundamentalny zmodyfikowało motywacje do emigracji, zwłaszcza zarobkowej, stanowiącej główną kategorię migracji Polaków. Otwarcie rynków pracy Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji dla obywateli nowych krajów członkowskich wydatnie zwiększyło ich atrakcyjność jako miejsc docelowych, zwłaszcza wobec wyraźnych różnic w poziomie PKB per capita. W przypadku dwóch pierwszych, znaczenie miała też względnie łatwa do pokonania bariera językowa. Na początku lat 90-tych emigrowały głównie osoby o niskim wykształceniu, zaś od drugiej połowy lat 90-tych, zwiększał się odsetek wśród migrantów osób młodych i dość dobrze wykształconych, w szczególności o wyższym poziomie wykształcenia. Szczególną rolę dla emigracji osób dobrze wykształconych pełni Wielka Brytania. Szacuje się, że udział osób z dyplomem wyższej uczelni wśród migrantów w ostatnich kilku latach może sięgać nawet 30%. Co piąty polski emigrant w Wielkiej Brytanii pracuje w hotelarstwie i gastronomii, zaś największy udział ma administracja, biznes i zarządzanie – jednak na tę sekcję składają się agencje rekrutacyjne i pośrednictwa pracy, więc w praktyce osoby te mogą być zatrudnione w dowolnej z branż. Po przystąpieniu do UE nasilenie migracji wiązało się przede wszystkim z wyjazdami osób aktywnych zawodowo, przy czym wśród pracujących intensywność odpływu za granicę była wyższa niż wśród bezrobotnych. Innymi słowy, wyjeżdżają nie tyle bezrobotni, co pracujący nie usatysfakcjonowani posiadaną pracą i wynagrodzeniem. Tym samym wpływ migracji na obniżenie bezrobocia mógł być nie tyle związany z „eksportem bezrobocia”, co z „poluźnieniem” zagęszczenia w pewnych segmentach rynku pracy. Wraz z odpływem siły roboczej zwiększa się presja na wzrost wynagrodzeń. Te zaś zaczęły, przeciętnie rzecz biorąc, rosnąć w Polsce szybciej od produktywności pracy od 2005 roku. 16 UE 15 (EU 15 – European Union 15). Kraje tworzące Unię Europejską przed akcesją nowych członków w 2004 roku. Są to: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania oraz Włochy. Państwa te określane są również jako „Stara Unia”. 17 Na pierwsze 5 lat w Unii Europejskiej, Wyd. Ministerstwo Gospodarki. Warszawa 2009, s. 131 18 Ibidem, s. 107 141 Wykres nr 2: Migracje zagraniczne Polaków na pobyt czasowy NSP – Narodowy Spis Powszechny b – po rozszafowaniu liczby emigrantów o nieustalonym kraju czasowego pobytu liczba emigrantów w krajach Europy wynosi 547 tys., w krajach UE – 535 tys. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2009, Materiał na konferencję prasową w dniu 24 września 2010 r., GUS 2010 Przewiduje się, że w najbliższych latach również emigracja będzie wzrastać, głównie w wyniku: przekształcenia się części migracji na pobyt czasowy w emigrację na stałe; pełnego otwarcia rynków pracy krajów Unii Europejskiej dla Polaków; działania sieci emigracji, łączenia rodzin. Przedsiębiorcy zgłaszali problem „uciekania fachowców z polskiego rynku pracy” i trudności ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach. Emigracja polskich obywateli stanowi jeden z kilku czynników, które mogą być powodem zgłaszanego przez przedsiębiorców niedoboru siły roboczej, względnie niedopasowania podaży siły roboczej z odpowiednimi kwalifikacjami do popytu na rynku pracy w Polsce. Innymi przyczynami tego zjawiska mogą być również m.in.: zwiększone zapotrzebowanie na specjalistów niektórych dziedzin wskutek dynamicznego rozwoju przedsiębiorstw w okresie ożywienia gospodarczego, realizacja procesów restrukturyzacyjnych, rozbieżność pomiędzy priorytetowymi kierunkami kształcenia i popytem na rynku pracy, zmniejszenie podaży siły roboczej na rynku wskutek starzenia się społeczeństwa, niska mobilność siły roboczej wewnątrz kraju. Wobec tak wielu czynników wpływających na podaż siły roboczej na krajowym rynku pracy, jednoznaczna ocena wpływu emigracji Polaków na sytuację na polskim rynku pracy jest niezwykle trudna. Pracownicy mając dość duże możliwości wyboru spośród licznych ofert pracy w kraju i za granicą. Stosunkowo łatwo rezygnowali z pracy, gdy nie spełniała ich oczekiwań. Pracodawcy natomiast zabiegali o pozyskanie i zatrzymanie kadr. Rynek pracy był rynkiem pracownika. Warto tutaj zasygnalizować problem ekonomicznych kosztów emigracji i przytoczyć badania angielskie. Narodowy Instytut Badań EkonomicznoSpołecznych z Londynu, w swym badaniu założył, że 1 milion Polaków opuści kraj 142 w 5-leciu 2006-2010, z czego 400 tysięcy wyemigruje do Niemiec, 500 tysięcy do Wielkiej Brytanii, a pozostałe 100 tysięcy do innych krajów Unii Europejskiej. Przyjęto, że strumień emigracji będzie równomierny, tj. co kwartał 20 tysięcy osób będzie docierać do Niemiec, 25 tysięcy do Wielkiej Brytanii i 5 tysięcy do pozostałych krajów UE. Wyliczono, że z tego tytułu w Niemczech poziom potencjalnego PKB podniesie się o 0,5 pkt. proc. Skumulowany przyrost potencjalnego PKB w przedziale 20-lecia 2006-2025 wyniesie dla Wielkiej Brytanii ok. 16% PKB, zaś dla Niemiec ok. 9% PKB z 2005 roku. Natomiast Polska, jako kraj pochodzenia migrantów zanotuje, wg powyższej symulacji, spadek podaży siły roboczej i idący w ślad za nim spadek poziomu potencjalnego PKB. Potencjalny PKB ustali się w długim okresie na poziomie o 3,5 pkt. proc. niższym niż w sytuacji niewystąpienia migracji. Skumulowany spadek potencjalnego PKB w horyzoncie 20-lecia 2006-2025 wyniesie ok. 45% PKB z 2005 roku. Gdyby do tego doszło, wówczas ta „strata migracyjna” w dużej mierze zniwelowałaby efekty wzrostowe, jakich oczekuje się w związku z realizacją 19 Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia. O stanie kapitału ludzkiego Polski w przyszłości decydują dwa podstawowe czynniki: wysokie zadłużenie kraju oraz zakończenie finansowej pomocy Unii Europejskiej dla naszego kraju oraz zadłużenie zagraniczne Polski, co ograniczy w przyszłości nasze możliwości rozwojowe i wpływać będzie na bezpieczeństwo ekonomiczne. Unia Europejska zaczęła udzielać Polsce finansowej pomocy już od początku lat 90-tych ubiegłego wieku. Łączna bowiem kwota środków budżetowych UE, które możliwe są do wykorzystania w celu przekształcenia naszego kraju w nowoczesne państwo w ramach rządowej Strategii Rozwoju Kraju wynosi na lata 20 2007-2015 aż 86 mld euro. Pomoc ta jest ważnym elementem nie tylko rozwoju naszego kraju, ale również stabilizacji sytuacji ekonomicznej Polski. Bardzo istotną cezurą jest tutaj data zakończenia tej pomocy. Jej zakończenie oznaczać będzie bowiem w przyszłości spotęgowanie gospodarczych problemów Polski. Nasilenie zjawiska emigracji wraz z mającym miejsce obecnie ujemnym przyrostem naturalnym prowadzi do zmniejszenia liczby kapitału ludzkiego Polski. Znacząca skala wyjazdów z kraju wpływa równocześnie na strukturę ludności oraz aktywnych zawodowo i w okresach przejściowych może destabilizować lokalne rynki pracy. W większym stopniu na pracę za granicą decydują się osoby młode, lepiej wykształcone o wyższych kwalifikacjach. Jednocześnie zmiany w strukturze ludności Polski – wchodzenie roczników wyżu demograficznego w wiek poprodukcyjny, „starzenie się społeczeństwa” – spowodują zmniejszenie liczby osób aktywnych na rynku pracy. Częściowo niekorzystne konsekwencje powinny 21 być łagodzone przez napływ imigrantów do Polski. Bank Światowy donosi, że Polska jest krajem, z którego duża liczba obywateli emigruje do innych krajów Unii Europejskiej, ale jednocześnie przyjmuje znaczną liczbę emigrantów. Zdaniem ekspertów Banku Światowego, zjawisko migracji 19 Ibidem, s. 26 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom_krajowy/ strategia_rozwoju_kraju_2007_2015/strony/srk_0715.aspx 21 Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski. Warszawa 2007, s. 47 20 143 w ramach grupy krajów przechodzących przez okresy przekształceń w Europie Środkowej i Wschodniej oraz zjawisko emigracji z krajów tego regionu będzie się najprawdopodobniej dalej nasilać, gdyż upadek urodzeń notowany w znaczącej części regionu stanie się przyczyną zwiększonego popytu na młodszych pracowników. Bank Światowy wymienia trzy podstawowe korzyści wypływające z emigracji cyklicznej. Pierwsza to uzupełnianie przez kraje przyjmujące braki siły roboczej, a także podniesienie poziomu przychodów oraz zmniejszenie napięcia społecznego wywołanego niekontrolowaną imigracją. Drugą korzyścią byłaby możliwość akumulowania przez kraje wysyłające kapitału ludzkiego, który inaczej byłby utracony, natomiast ostatnią – możliwość uzyskania przez emigrantów możliwości podniesienia dochodów, rozwijania kapitału ludzkiego i zwiększenia 22 oszczędności, przy jednoczesnym utrzymaniu związków rodzinnych. Podsumowanie Polska, jako kraj w okresie przemian ustrojowych, dążący do jak najszybszego zrównania poziomu gospodarczego z krajami Unii Europejskiej, cały czas stoi przed wielkim wyzwaniem. Wyzwaniem tym jest osiągnięcie jak najlepszych wyników gospodarczych oraz stworzenie mocnej podstawy dla dalszego rozwoju, na którą niewątpliwie składają się umiejętności i wiedza kapitału ludzkiego oraz stosunki społeczne panujące w kraju. Państwo musi stworzyć instytucjonalne ramy dla gospodarowania i dbać o: rozwój rynku i jego instytucji, gdyż tylko w ramach gospodarki rynkowej możliwy jest długofalowy, ciągły wzrost gospodarczy; dobry pieniądz w odpowiedniej ilości , który uchroni gospodarkę przed inflacją; system ochrony prawa własności, który właścicielom przedsiębiorstw zapewni nienaruszalność ich praw i poczucie bezpieczeństwa gospodarowania, oraz prowadzić politykę pobudzania postępu technicznego i wydajności poprzez: - rozwijanie nowoczesnej edukacji; - pobudzanie inwestycji przez system ulg i zwolnień podatkowych; - odpowiednią politykę podatkową, która będzie promować rozwiązanie proefektywnościowe. Odpowiedni poziom kapitału ludzkiego daje możliwość wprowadzania do gospodarki nowoczesnych, wydajniejszych metod wytwarzania lub produkowania nowych dóbr i usług, a odpowiednio wykształcone kadry mogą je realizować. System podatkowy zaś, jako oddziałujący na sferę decyzyjną firmy, może stymulować dążenia podmiotów gospodarczych w kierunku rozwoju lub ich do tego zniechęcić. W konsekwencji prowadzona polityka gospodarcza państwa ma ogromny wpływ na tempo i przebieg wzrostu gospodarczego. Zaleceniem odnoszącym się do zdynamizowania wzrostu gospodarczego w Polsce jest wspieranie akumulacji kapitału ludzkiego i wiedzy w Polsce, co posiada istotne znaczenie dla tempa wzrostu PKB i rozwoju gospodarki Polski. 22 Migracja napędza wzrost gospodarczy w Polsce http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,58480,3852592.html 144 Wnioski wynikające z rozwiązań i doświadczeń krajów przodujących w rozwoju potwierdzają znaczącą rolę zasobu wiedzy i kapitału ludzkiego dla osiągania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Decydują one bowiem o zdolnościach innowacyjnych społeczeństwa i tym samym o bieżącym i przyszłym poziomie konkurencyjności całej gospodarki. Starając się przyspieszyć konwergencję naszej gospodarki z krajami Unii Europejskiej, nie możemy zapomnieć o kapitale ludzkim. Przystąpienie do UE jest bowiem wyzwaniem dla wszystkich dziedzin życia w Polsce: gospodarki, stosunków społecznych, a także systemu władzy. Jedynie poprzez stworzenie stabilnego, dobrze wykształconego i wychowanego w duchu demokracji kapitału ludzkiego, może zapewnić dobrobyt w przyszłości. Streszczenie Znaczące miejsce w teorii wzrostu gospodarczego zajmuje kapitał ludzki oraz jego wpływ na tempo wzrostu gospodarczego. Kapitał ludzki, wśród czynników wzrostu, postrzegany jest jako kluczowa determinanta wysokiego tempa wzrostu i tym samym skracania dystansu rozwojowego do krajów wzorcowych. Kapitał ludzki pobudza wzrost gospodarczy. Tempo zmian technicznych i technologicznych, wymusza podjęcie inicjatywy przez kapitał ludzki. Żaden rozwijający się kraj nie może liczyć na taryfę ulgową, inwestowanie w kapitał ludzki, jego wiedzę i kwalifikacje jest jednym ze słusznych rozwiązań w drodze rozwoju gospodarczego. Działania w kierunku rozwoju kapitału ludzkiego przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Wnioski wynikające z rozwiązań i doświadczeń krajów przodujących w rozwoju potwierdzają znaczącą rolę zasobu wiedzy i kapitału ludzkiego dla osiągania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Decydują one bowiem o zdolnościach innowacyjnych społeczeństwa i tym samym o bieżącym i przyszłym poziomie konkurencyjności całej gospodarki. Summary Human capital and its influence on the pace of economic growth occupies a prominent position in the theory of economic growth. Among growth factors, human capital is perceived as a key determinant of a fast growth pace and thus shortening a developmental distance to model countries. Human capital stimulates economic growth. The pace of technical and technological changes forces human capital to take initiative. No developing country can count on preferential treatment and investing in human capital, its knowledge and skills is one of the legitimate solutions on the way to economic growth. Conclusions stemming from implemented solutions and experiences of countries leading in development confirm the significant role of knowledge and human capital resources in gaining fast pace of economic growth. It is because they decide about the innovative capacities of the society and thus about the current and future level of the entire economy’s competitiveness. 145 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach PODSTAWY ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO BEZPIECZEŃSTWEM NARODOWYM WOBEC STEREOTYPU ETYKI ZAWODOWEJ Wprowadzenie Bezpieczeństwo narodowe jest pojęciem złożonym, wieloaspektowym, podlegającym ewolucji znaczeniowej w kontekście ich znaczenia w wymiarze regionalnym i globalnym. W słownikach terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwo to definiowane jest jako stan, który daje poczucie 1 pewności i gwarancję jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Zaś politykę bezpieczeństwa narodowego ujmuje się jako element składowy polityki państwa, dotyczący przedsięwzięć związanych z tworzeniem i wykorzystaniem potencjału 2 obronnego w celu zapobiegania i przeciwdziałania różnego rodzaju zagrożeniom. Według J. Stańczyka, kształt i zakres polityki bezpieczeństwa państwa zależy od takich m.in. czynników jak uwarunkowania geopolityczne, potencjał społeczno3 gospodarczy, siła militarna, tradycja, doświadczenia, kultura polityczna. M. Pietraś zwraca uwagę na to, że współcześnie bezpieczeństwo narodowe (państwa) jest pojęciem podlegającym ciągłej ewolucji w zakresie znaczeniowym, podmiotowym i przedmiotowym. Jego zdaniem jest to dynamiczny proces, który każda epoka 4 historyczna wypełnia sobie właściwą treścią. Obecnie mamy do czynienia z kolejnym przewartościowaniem tego pojęcia. Odchodzi w przeszłość tradycyjna koncepcja bezpieczeństwa, identyfikująca je z brakiem zagrożeń militarnych. Współcześnie zakres przedmiotowy bezpieczeństwa obejmuje nowe dziedziny. Stąd tzw. „wielowymiarowość” 5 bezpieczeństwa. W świetle powyższego należy zaznaczyć, że zmienia się charakter współczesnych zagrożeń, a społeczeństwo polskie staje przed problemami nie tylko klęsk naturalnych, ale i technologicznych, a także aktów terroru. Konieczna jest więc stopniowa ewolucja narodowego systemu bezpieczeństwa w kierunku tworzenia kompleksowych i zintegrowanych narzędzi zarządzania kryzysowego, umożliwiających równoczesne wykorzystanie komponentów militarnych oraz cywilnych, na każdym poziomie reagowania, tj.: międzynarodowym, krajowym 6 i regionalnym, w odniesieniu do maksymalnie szerokiego wachlarza zagrożeń. Zapobieganie zjawiskom niekorzystnym, zagrażającym bezpieczeństwu ludzi i państw, należy rozpocząć od poznania ich źródeł. Daje to w wielu przypadkach możliwość ich eliminacji w zarodku. Ogólnie biorąc, kryzys najczęściej kojarzony jest ze sceną polityczną w państwach, organizacjach międzynarodowych, ze 1 2 3 4 5 6 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Wyd. AON. Warszawa 2002, s. 13 Ibidem, s. 100 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa. Warszawa 1996, s. 30 M. Pietraś, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa in statu nescendi, Studia Międzynarodowe, nr 2/1997, s. 51 Ibidem, s. 32 i n. P. Soloch, Podsekretarz Stanu Szef Obrony Cywilnej Kraju, Państwo wobec zarządzania kryzysowego, wystapienie inaugurujące rok akademicki w Szkole Głównej Służby Pożarniczej. Warszawa, 14 października 2006 r. 146 stosunkami międzynarodowymi, gospodarczymi i finansowymi. W potocznym rozumieniu, pojęciem tym określa się sytuacje, w których wspólnym mianownikiem jest zagrożenie dla aktualnego, akceptowanego społecznie, stanu rzeczy w danej 7 dziedzinie funkcjonowania jednostek i społeczeństwa. Bądź też odnosi się ono czasowo i sytuacyjnie, do zachowania stanu pożądanego, bezpiecznego, 8 pozwalającego na niezakłócony rozwój osobisty i społeczny. Słownikowo desygnaty pojęcia „kryzys” ujmowane są najczęściej w sposób następujący: – punkt zwrotny, przełomowy; – moment rozstrzygający; – jakościowa zmiana danego układu społeczno-gospodarczego lub w tym 9 układzie. W innym ujęciu słownikowym pojęcie to oznacza: – moment przełomu w odniesieniu do przeżyć, poglądów indywidualnych (aspekty psychologiczne), do rozwoju kultury, nauki itp.; – okres załamania gospodarczego (w ekonomii); – najcięższy, przełomowy okres choroby, przesilenie (wymiar 10 indywidualny). Z racji przyjętych założeń tego opracowania koncentrujemy się na istocie pojęcia kryzys, jego źródłach, przebiegu i skutkach w wymiarze społecznym (organizacji) a nie indywidualnym. Chodzi tu o analizę tego pojęcia w odniesieniu do funkcjonowania organizacji, instytucji i społeczeństwa jako całości. Chodzi m.in. o to, na ile kryzys wpływa na działalność tych podmiotów i jak radzą sobie one z zapobieganiem i skutkami kryzysu. Najistotniejsze są tutaj społeczny wymiar i skutki kryzysu. Przy czym zaznaczmy, iż społeczeństwo to nie tylko zbiór ludzi zamieszkujących pewne terytorium, to również swoista organizacja posiadająca własną hierarchię i związany z nią aparat kierowania. W takim ujęciu używane określenie kryzys społeczny oznacza kulminację nagromadzonych i skumulowanych konfliktów 11 w różnych dziedzinach życia społecznego. Cechy sytuacji kryzysowej Przedstawione powyżej rozumienie kryzysu i sytuacji kryzysowej nie oddaje w pełni istoty tego zjawiska, zwłaszcza w wymiarze jego skutków dla poszczególnych osób. Dlatego też bardziej ogólnym spojrzeniem na zjawisko kryzysu będzie próba jego rozpatrzenia poprzez pryzmat kierowania (zarządzania) nim. Chodzi zwłaszcza o kierowanie (zarządzanie) w sytuacjach kryzysowych 12 (zagrożeń). Według opisanych powyżej kryteriów, trudno ustalić liczbę sytuacji 7 Adekwatnie, sytuacja kryzysowa to sytuacja wpływająca negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołująca znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków. 8 Patrz: J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys i zarządzanie. Bielsko-Biała 2006, s. 11-12 9 Por. Słownik wyrazów obcych. Warszawa 1980, s. 404 10 Por. Słownik języka polskiego. Warszawa 1993, s. 362 11 Por. R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu, zagadnienie prewencji i zarządzania kryzysami. Warszawa 1996, s. 9 i n. 12 http://www.bezpieczenstwonarodowe.fora.pl/faq.php (pobrano 20.06.2012 r.) 147 kryzysowych. Dlatego żadna organizacja, instytucja nie jest w stanie przygotować się na każdą sytuację kryzysową. Można jednak pokusić się o wyodrębnienie podstawowych kategorii sytuacji kryzysowych (rysunek nr 1). Rysunek nr 1: Taksonomia sytuacji kryzysowych Źródło: http://www.obronacywilna.pl/10-zarzadzanie-kryzysowe.html Zarządzanie kryzysowe to działalność organów administracji publicznej, będąca elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów 13 i infrastruktury krytycznej. Infrastruktura krytyczna to systemy oraz wchodzące w ich skład powiązane ze sobą funkcjonalnie obiekty, w tym obiekty budowlane, urządzenia, instalacje, usługi kluczowe dla bezpieczeństwa państwa i jego obywateli oraz służące zapewnieniu sprawnego funkcjonowania organów administracji publicznej, a także instytucji 14 i przedsiębiorców. 13 Aktem prawnym normującym kwestie zarządzania kryzysowego jest Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym. 14 http://www.poznan.pl/mim/public/publikacje/pages.html?id=1443&instance=1017&parent=0&lang=pl (pobrano 20.06.2012 r.) 148 Jednakże aspekty indywidualne i organizacyjne mają wiele wspólnego, gdyż wymiar indywidualny to nie tylko osobisto-losowy przypadek, lecz także odpowiedzialność personalna, zawodowa w organizacjach (przedsiębiorstwach, urzędach), zarządzanie kryzysowe. W takim ujęciu każdą sytuację kryzysową i zarządzania nią, rozpatruje się najczęściej poprzez następujące cechy: – zaskoczenie sytuacją kryzysową; – dana organizacja (organizacje) nie nadąża reagować na wydarzenia; – wydarzenia (w ślad za tym) stają się coraz bardziej groźne; – następuje utrata kontroli nad daną sytuacją kryzysową rzeczywistą lub odczuwaną; – następuje zagrożenie żywotnych interesów organizacji (społeczeństwa, społeczności lokalnej); – w wyniku powyższego rozpoczyna się skrupulatna kontrola władz zwierzchnich; – w wyniku powyższych zdarzeń następuje w wielu przypadkach przerwanie normalnych procesów podejmowania decyzji, podejmowane są działania 15 doraźne. W odniesieniu do organizacji, mają one wyraźnie określony sposób kierowania (zarządzania) w sytuacjach „normalnych” i częściowo kryzysowych w obszarze ekonomii i finansów. Z organizacją z założenia wiąże się nierozerwalnie władza i struktura organizacyjna, które powinny odpowiednio 16 reagować na wspomniane rodzaje i przyczyny kryzysu. Klasyfikacja źródeł kryzysów W literaturze przedmiotu przyjmuje się (najogólniej), że źródłami tymi są: – siły natury – związane ze środowiskiem przyrodniczym; – awarie techniczne – związane z infrastrukturą stworzoną przez człowieka; – konflikty społeczne – wewnątrz danej społeczności i z innymi otaczającymi ją społecznościami. Przy tak przyjętym podziale, bezpośrednimi ich skutkami są odpowiednio: – siły natury – klęski żywiołowe, epidemie chorób zakaźnych ludzi i zwierząt; – awarie techniczne – katastrofy techniczne; – konflikty społeczne – wojny wewnętrzne i zewnętrzne, terroryzm, przestępczość, bezrobocie, bieda itp. Źródła i skutki te są często wzajemnie splecione i zagrażają bezpieczeństwu 17 ekonomicznemu, finansowemu itp. społeczeństwa. Ogólnie możemy przyjąć, iż zasadniczym wyznacznikiem katastrof jest poważne zagrożenie życia, zdrowia i mienia ludzi, a także środowiska przyrodniczego, na tyle poważne, że do jego opanowania mogą nie wystarczyć siły i środki społeczności lokalnej, a nawet państwa, potrzebna jest wtedy pomoc międzynarodowa. Wymaga to zaangażowania wielu instytucji zarówno rządowych, jak i ponadnarodowych (Unia 18 Europejska, ONZ, Czerwony Krzyż itd.). 15 Patrz: W. Kitler, B. Wiśniewski, J. Prońko, Wybrane problemy zarządzania kryzysowego w państwie. Warszawa 2000, s. 41 i n. 16 Ibidem, s. 5 i n. 17 Patrz: Multimedialna Encyklopedia Powszechna. Kraków 1998 18 http://www.czk.pl/zk/index03.php (pobrano 20.06.2012 r.) 149 W zapobieganiu i przezwyciężaniu kryzysów ważna jest umiejętność radzenia sobie w takich sytuacjach. Istotną rolę odgrywa tutaj nasze doświadczenie będące rezultatem dotychczasowych działań (lub ich braku) i podejmowanych w tym zakresie decyzji. Bardzo często kryzys, zwłaszcza w sferze gospodarczej i finansowej, wynika z błędnie podjętych decyzji. Prowadzą one często do bankructwa przedsiębiorstw. Niejednokrotnie bankructwa takie wynikają z tzw. przeinwestowania, czyli przesunięcia aktywów przedsiębiorstwa w niewłaściwym, 19 z punktu widzenia przyszłych zdarzeń, kierunku i rodzaju inwestowania. Działania takie związane są z ryzykiem, a ryzyko wynika stąd, że człowiek wprawdzie jest zdolny przewidywać co może się zdarzyć, ale nie jest zdolny przewidzieć (stwierdzić, określić), co się zdarzy i kiedy z całą pewnością. Źródłem niepewności jest nie tylko środowisko zewnętrzne, ale również czynniki wewnętrzne organizacji, w tym zachowania pracowników. Obecnie dominuje przekonanie, że rozwój technologii i organizacji dzisiaj pomnaża ryzyko i niebezpieczeństwa. Hipoteza ta nie jest jednak w pełni przekonywująca, albowiem rozwój wiedzy i technologii mogą zapobiegać wielu współczesnym 20 zagrożeniom. Wniosek stąd taki, że wielkość ryzyka – patrząc historycznie wzrasta, zmienia się jedynie jego forma i treść. Do najbardziej rozpowszechnionego i głośnego należy obecnie ryzyko finansowe. Decyzje i działania człowieka w dużej mierze zależą od tego, jak postrzega on ryzyko, jak ocenia prawdopodobieństwo niepowodzenia i wielkość przewidywalnej straty. Ocena ryzyka zależy jednak od wielu czynników. Ludzie z reguły przeceniają wielkość tego niebezpieczeństwa, gdy zdobyło ono rozgłos w środkach masowego przekazu i w życiu publicznym. Jednocześnie nie doceniają ryzyka zdarzeń nieznanych, które rzadko trafiają do mediów. Przygotowana do kryzysu organizacja świadomie wybiera określoną strategię. Kierownictwo jest świadome konsekwencji swoich decyzji. Dzięki temu ryzyko popełnienia błędu jest minimalne. Poniższy model (rysunek nr 2) pokazuje ryzyko popełnienia błędu na każdym etapie oraz skutki tychże błędów w trakcie postępowanie kryzysowego. Ryzyko jest tym lepiej kontrolowane, w im większym stopniu zależy ono od czynników podmiotowych, takich jak ludzkie umiejętności, zdolności, zalety charakteru. Poziom akceptowanego ryzyka w dużej mierze zależy od korzyści, jakie jednostka (przedsiębiorstwo) może otrzymać po osiągnięciu celu. Wraz ze wzrostem wartości przewidywanej „wygranej” wzrasta ryzyko, które człowiek gotów zaakceptować. Ludzie chętniej podejmują działania, które zawierają ryzyko kontrolowane, rozłożone w czasie i w przestrzeni. Godne uwagi jest stwierdzenie, że poziom ryzyka preferowanego przez grupę jest większy od przeciętnego akceptowanego przez jednostkę. W procesie współdziałania ludzie gotowi są przyjąć bardziej niebezpieczne poczynania niż wówczas, gdy działają 21 indywidualnie. Zespół dodaje im odwagi. 19 Patrz: J. Konieczny, Bezpieczeństwo publiczne w nagłych i nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska. Poznań 1995, s. 197 i n.; Mała encyklopedia medycyny. Warszawa 1979, s. 291 20 http://www.msz.gov.pl/Polska,w,NATO,1695.html#INICJATYWY_RP (pobrano 20.06.2012 r.) 21 Por. J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys i zarządzanie..., cyt. wyd., s. 30-36, 61-71, 76-96; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi. Łódź 2005, s. 105 i n. 150 Rysunek nr 2: Model rozwoju kryzysu w fazie realnego konfliktu Źródło: opracowanie własne Istota kultury organizacyjnej Różne instytucje i organizacje charakteryzują się specyficzną kulturą organizacyjną i pracy. Widoczne i odczuwalne są również podobieństwa i różnice kultur organizacyjnych między instytucjami i organizacjami w różnych krajach. Wiąże się to m.in. ze specyfiką ich zadań, stopniem nasycenia techniką i rodzajem wykorzystywanego sprzętu, poziomem wykształcenia i profesjonalizacji kadry kierowniczej, etosem pracy itd. Ogólnie biorąc, termin „kultura’ jest najczęściej używany do oznaczenia wspólnego systemu wartości i stawia ich całość ponad częściami. Daje to wspólną perspektywę działań i zachowań podmiotów, z której to 22 perspektywy wyprowadzane są podejścia specyficzne, konkretno-organizacyjne. 22 Patrz: A. Koźmiński, W. Piotrowski, Zarządzanie, teoria i praktyka (red.) Warszawa 1996, s. 10 i n.; L.J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej. Kraków 1989 151 Zachowania członków danej instytucji (organizacji) wyrażają, utrwalają określoną kulturę organizacyjną. W tym kontekście kulturę zawodową traktuje się zazwyczaj jako zespół spójnych znaczeń podzielonych przez dany zespół pracowników. Znaczeń określających m.in.: jak i dlaczego zachodzą określone zdarzenia w pracy (w organizacji), co robić i kogo alarmować, kiedy wyłaniają się problemy oraz o tym, kto (zdaniem członków organizacji) ponosi winę za ich pojawienie się. Chodzi więc także o wzajemne traktowanie się, o opinie i oceny dotyczące kierowania organizacją. Biorąc pod uwagę wspomniane względy, warto sięgnąć do powszechnie znanej i akceptowanej koncepcji elementów organizacji H. Leavitta, którą graficznie przedstawia tzw. diamentowy model organizacji (rysunek nr 3). Dodatkowym w stosunku do pierwotnego ujęcia H. Leavitta, a zarazem centralnym wymiarem jest kultura organizacyjna. Rysunek nr 3: Podstawowe wymiary zarządzania wiedzą w organizacji Źródło: opracowanie własne Kulturę organizacyjną w wymiarze społecznym i instytucjonalnym możemy także definiować i charakteryzować według jej odniesienia do takich podstawowych obszarów i rodzajów bezpieczeństwa jak: ekonomika, ekologia, kultura prawna itp. Termin ten w ujęciu ekonomistów oznacza zaistniałe zdarzenia w gospodarce i podejmowane decyzje, ale także świadomość ludzi ich 23 dotyczącą. Współcześnie kultura ekonomiczna rozumiana jest jako ogół przekonań, ocen, postaw i czynów podmiotów gospodarczych względem zjawisk 24 ekonomicznych. 23 24 Por. M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa..., cyt. wyd., s. 150-153 Ibidem 152 Z kolei kultura ekologiczna to system zachowań jednostek, grup społecznych i organizacji oraz respektowania przez nie wartości i norm służących zachowaniu środowiska naturalnego w bezpiecznym stanie. Zdaniem I. Fudali pojęcie to obejmuje: – zainteresowania i wiedzę o środowisku naturalnym (poznawczy wymiar kultury ekologicznej); – uznane i pożądane wartości ekologiczne; – stosunek do zjawisk i instytucji związanych z ekologią; 25 – wzory zachowań i typy działań ekologicznych. Kultura prawna, to według A. Turskiej, podstawy i zachowania ludzi 26 i organizacji wobec obowiązującego porządku prawnego. Przechodząc krótko do istoty kultury organizacyjnej w przedsiębiorstwach (instytucjach, urzędach), zacznijmy z ogólnej konstatacji, iż w przekonaniu wielu współczesnych menedżerów (kierowników) to organizacje gospodarcze określają egzystencję człowieka i uważają one, że jego wartość zależy od tego, na ile jest on dla nich użyteczny. Osobiste pragnienia człowieka, jego prywatne cele i dążenia, mają, zgodnie z tym poglądem, znaczenie podrzędne, jeśli nie szkodliwe. A więc, jest to tak zwane przedmiotowe ujmowanie człowieka, pracownika. Rozpatrując ten problem w nieco szerszym kontekście K. Obuchowski stwierdza, że zgodnie z tym standardem człowiek powinien oceniać pozytywnie: – siebie, gdy spełnia wymagania wynikające z przypisanej mu roli; – cele, gdy są zgodne z jego zobowiązaniami; – świat wokół siebie, gdy jest to obszar, w którym może czynić to, co do niego należy. Natomiast upowszechniający się obecnie standard podmiotowy, oparty jest na kryteriach samorealizacji i rozwoju. Zgodnie ze standardem podmiotowym człowiek powinien pozytywnie oceniać: – siebie, zależnie od tego, czy i o ile jest źródłem swojego postępowania; – cele swoje, zależnie od tego, czy są przedmiotem jego intencji; 27 – świat wokół, gdy stwarza mu szansę spełnienia jego możliwości. W powyższym kontekście warto zacytować wypowiedź Alberta Einsteina, który mówił do studentów Instytutu Technologicznego w Kalifornii: Nie wystarczy, jeśli nabędziecie umiejętności stosowania wiedzy na pożytek człowieka. To sam człowiek i jego los muszą być głównym celem wszystkich zabiegów technicznych (...), aby wysiłki waszego mózgu stały się błogosławieństwem, a nie przekleństwem ludzkości. Nie zapominajcie o tym nigdy wśród swych wykresów 28 i równań. Hierarchia potrzeb człowieka Należy wskazać na bardziej „wąski” aspekt etyczny tych zagadnień, odnoszących się do kultury organizacyjnej przedsiębiorstw, do roli i oceny tzw. „czynnika ludzkiego” pracowników. Trafnie ujął to G. Friedmann pisząc: jeśli nawet 25 Por. I. Fudali, Kultura ekologiczna młodzieży. Kielce 2002, s. 75 i n. Por. A. Turska, Możliwa a rzeczywista znajomość prawa (w:) „Państwo i Prawo” nr 1/1964. K. Obuchowski, Rewolucja podmiotów i nowy indywidualizm (w:) Humanistyka przełomu wieków (red.) J. Kozielecki. Warszawa 1999, s. 148, 220 28 Cyt. za: A.L. Kroeber, T. Parsons, The Concepts and of Culture and Social Systems (w:) “American Sociological Reviev”, 1959, nr 3, s. 583 26 27 153 człowiek samą swoją obecnością zajmuje jakąś część fabrycznej czy biurowej przestrzeni, wykonuje ruchy, które zostały przewidziane i obliczone przez innych; jeśli nawet zużywa siłę fizyczną lub wykorzystuje energię elektryczną, nie oznacza to jeszcze, że stworzono warunki, w których mógłby on przejawiać swe wrodzone, 29 najistotniejsze zdolności. Porządek racjonalny (organizacyjny) domaga się jednolitych istot ludzkich, do których można się zwracać w taki sam sposób celem wywołania pożądanych reakcji. W ten sposób – upraszczając sprawę – zanikają wszelkie subtelności w traktowaniu pracowników, ponieważ domagają się oni „zbyt wielkiej uwagi i troski” ze strony kierowników. Nie można się nimi zajmować na modłę techniczną, psychologicznie – w ocenie wielu tychże kierowników – są zbyt kosztowne w stosunku do efektu przeliczonego na statystyczny wynik, a przez to nieekonomiczne. Znany i bardzo często cytowany Maslow (teoria potrzeb) pisze: Pierwsze i najważniejsze jest silne przekonanie, że człowiek ma swoją własna, istotną naturę, pewien szkielet struktury psychicznej; który może być traktowany i omawiany podobnie jak jego struktura fizyczna; że ma potrzeby, zdolności i skłonności genetycznie ustalone, a wśród nich pewne cechy wspólne całemu gatunkowi ludzkiemu, przebiegające przez wszystkie granice kulturowe oraz 30 pewne cechy specyficzne dla jednostki. Z teorii Maslowa przyjęto przede wszystkim hierarchię potrzeb, której uczy się wszystkich studentów nie tylko psychologii, i o której winni wiedzieć kierownicy, jeśli ich wyobrażenia o kulturze organizacyjnej, w tym stosunek do pracowników, mogą uchodzić za takie miano. Hierarchia tych potrzeb człowieka to: potrzeba bezpieczeństwa (w tym pracy i zajmowanego stanowiska); potrzeby społeczne (w tym przyjaźni i pomagania innym ludziom); potrzeby uznania (za wykonywaną pracę, ale i prestiżu); potrzeby autonomiczności (w tym możliwość niezależnego myślenia i działania); potrzeby samorealizacji (w tym możliwości rozwoju osobistego w pracy, wykorzystanie 31 własnych specyficznych zdolności). W kontekście tych poglądów można postawić i taką tezę, że tam, gdzie kiedyś wystarczało zarządzanie ludźmi, musi obecnie zaistnieć przekonywanie; to zaś wymaga, żeby obydwie strony, zarówno pracodawca, jak i pracownicy, byli w swej pracy osobiście zaangażowani. Takie podejście wymaga aby zarządzanie zasobami ludzkimi w organizacji ujmować w szerszym kontekście kultury i etyki pracy. Byłaby to, w stosunku do kultury i etyki jako takiej, swoistą subkultura, genetycznie i funkcjonalnie związaną z jej szerokim podłożem. A szczególnie pamiętać należy, iż pracownicy przychodzą do organizacji wraz z uprzednio nabytymi umiejętnościami, potrzebami, celami itp. A więc te właściwości osobowości pracownika są czymś „danym” dla organizacji, lecz mogą być zmieniane za pomocą praktyki organizacyjnej. Tak przynajmniej uważają kierownicy przedsiębiorstw, utwierdzając się w tym przekonaniu poprzez selekcję przy naborze i ocenę pracowników, abstrahując przy tym o uwarunkowaniach socjologicznych i psychologicznych. W naszym ujęciu wychodzimy więc poza wąskie rozumienie kultury pracy i zawodu. Jest to zgodne z polską i europejską tradycją traktowania kultury, jej form, jako coś znacznie cenniejszego dla człowieka niż znajomość i użyteczność 29 30 31 G. Friedmann, Kapitalizm i wolność. Warszawa 1993, s. 127-128 A.H. Maslow, Motywacja i osobowość. Warszawa 1990 Ibidem, s. 36 154 technik w sterowaniu zachowaniami ludzi. Należy oczywiście uwzględniać dynamikę zmian w kulturze, a które to zmiany wpływają niewątpliwie i na rozumienie kultury i etyki pracy. Dotyczy to nawet takich grup zawodowych, jak: lekarze, prawnicy, nauczyciele i wojsko, które już dawno wypracowały własne kodeksy (etos) pracy. Współcześnie wiele przedsiębiorstw zasadnicze zagadnienia odnoszące się do kultury i etyki pracy umiejscawia i nazywa: kulturą organizacji, identyfikacją pracowników z celami, misją itp. firmy. W większości przypadków jest 32 to wąskie, utylitarne ujmowanie danego problemu. Depersonalizacja pracy Jak pisze R.W. Griffin: Kierowanie ludźmi – to zespół procesów wykorzystywanych w celu sprawienia, by członkowie organizacji współpracowali ze sobą w interesie organizacji. Mają temu służyć głównie zasady, rygory i wymagania współczesnej organizacji pracy, kierowane najczęściej do imiennego pracownika, a nie do zespołu (grupy). Tak zorganizowane wykonywanie pracy zdominowało wszystkie inne role, relacje i funkcje człowieka (pracownika). Obrazowo sytuację tę charakteryzuje się następująco: człowiek dzisiejszy żyje jednowymiarowo, jako pracownik, producent, konsument. Współcześnie należy także uwzględnić inną wyraźną tendencję, że zapotrzebowanie na ludzi określonych zawodów na rynku pracy zmienia się, albowiem: osiągnięcia technologii i racjonalizacji pracy nie są równomiernie wykorzystywane we wszystkich dziedzinach gospodarki, co pociąga za sobą zmianę zapotrzebowania na pewne umiejętności; rozszerza się i wzmaga zakres operacji rynkowych i to zarówno na rynku towarowym, jak i pieniężnym; rozrośnięte organizacje wymagają ludzi koordynujących, zarządzających i rejestrujących ich działalność, co wpływa na zmianę podziału i organizacji pracy. Kultura pracy to także kultura w posługiwaniu się narzędziami (techniką, technologią) oraz jej wytwory (produkty). Dzisiaj banalnym wydaje się stwierdzenie, że praca stanowi podstawowy warunek wszelkiej egzystencji ludzkiej, a dominującą jej formą jest praca najemna. Praca ludzka jest zespołem czynności planowych i zorganizowanych, lecz także refleksyjnych. Dlatego praca rozwija zdolności człowieka, kształtuje jego umysł i inne cechy jego osobowości. Oczywiście nie każda praca czyni to w jednakowym stopniu, niekiedy, jak przyjęto mówić – „praca ogłupia”. Niewątpliwym natomiast jest, że praca przekształca wzajemne stosunki między ludźmi, utrwala je, lub tworzy nowe. Praca jest wreszcie podstawowym czynnikiem rozwoju społecznego, dobrobytu społeczeństwa. Ludzie współdziałający w procesie pracy muszą się ze sobą komunikować, wypracowywać różne techniki i systemy utrwalania i przekazywania swoich doświadczeń. Stąd mechanizm uczenia się, rezultaty którego przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Udział jednostki w systemie pracy, w tworzeniu dóbr i usług zaspokajających potrzeby ludzi, dokonuje się współcześnie przez wykonywanie zawodu. Zawód jest 32 Patrz: Z. Ślusarczyk, Wpływ kultury i etyki menedżerów na zarządzanie organizacją (w:) „Ekonomiczno-informatyczny kwartalnik teoretyczny WSE-I”, nr 14 z 2007, s. 144-166 155 jednym z podstawowych czynników wyznaczających pozycję jednostki w społeczeństwie i w strukturze przedsiębiorstwa. Zawód – to ustalony system czynności stale wykonywanych, poprzez które jednostka uczestniczy w wytwarzaniu określonego produktu, najczęściej w ramach pracy zespołowej, i za które to czynności otrzymuje środki służące do zaspokojenia jej podstawowych 33 potrzeb życiowych. Organizacja pracy i metody kierowania stwarzają w przedsiębiorstwach pewne hierarchie stanowisk, które są również podstawą pozycji społecznej. Pozycja ta stwarza charakterystyczne postawy, dążenia, systemy wartości i style życia. Zarazem praca organizująca, planująca, kierująca i koordynująca produkcję oraz rozprowadzająca dobra wyprodukowane, ujęta w ogólny system zarządzania, ulega w znacznym stopniu biurokratyzacji, to znaczy zostaje podporządkowana specjalnej technice i metodom zapewniającym maksymalną sprawność i wyłączenie ingerencji cech osobowości wykonawców na przebieg pracy. W ten sposób praca ulega depersonalizacji i rutynie, podobnie jak wyspecjalizowana praca fizyczna. Nie bez przyczyny menedżerowie wielu firm poszukują pracowników o osobowości kreatywnej i asertywnej, choć nie bardzo zdają sobie sprawę, gdzie tkwią przyczyny braku takich osobowości na rynku pracy i wśród własnych pracowników. Nie „produkuje” ich nasz obecny system kształcenia, który jest zrutynizowany i zdepersonalizowany nie mniej niż wiele organizacji i instytucji. Wzór społeczny a stereotyp Kultura pracy obejmuje: wytwory pracy ludzkiej, narzędzia i sposoby posługiwania się nimi, organizację pracy i kierowanie nią, a ponadto obyczaje i zwyczaje, wzory zachowań, sposoby myślenia i rozwiązywania zadań oraz cechy osobowości, jakie są kształtowane i rozwijane w społecznym procesie pracy 34 z uwzględnieniem uwarunkowań i wpływów otoczenia. Jakie wzory zachowań zawodowych wymagane są najczęściej w miejscu pracy? Można tu wyróżnić wzory ogólne i bardziej szczegółowe. Pierwsze z nich określają m.in.: – zakres zawodowych uprawnień i obowiązków; – wymagania co do fachowych umiejętności; – wygląd zewnętrzny danego pracownika; – poziom i styl życia przedstawiciela danego zawodu, w tym również jego zainteresowania kulturalne; – postawę etyczną (pamiętając o relacjach: kultura – moralność – etyka), to jest jakimi normami etycznymi się kieruje w swoim postępowaniu w pracy zawodowej, na zajmowanym stanowisku, ale także w sytuacjach szczególnych, tak zwanych wyborów moralnych; – stosunek do podwładnych i przełożonych, do ludzi tego samego zawodu 35 i innych zawodów. 33 Por. R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami. Warszawa 1996, s. 14 i n. Patrz: T. Newcomb, R. Turner, F. Converse, Psychologia społeczna. Studium interakcji ludzkich, Warszawa 1970; W. Dmochowski, Przewodnik po psychologii społecznej. Warszawa 1999; M. Agryle, Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa 1999 35 Patrz: A. Wajda, Społeczne podstawy zarządzania, Warszawa 1999; J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie. Warszawa 1976; J. Bugiel, J. Haber, Zarządzanie a socjologia i psychologia pracy. Kraków 1996 34 156 Tak więc, wykonywanie danych funkcji zawodowych jest regulowane nie tylko przepisami prawa, regulaminów i kodeksów, lecz także normami obyczajowymi i zwyczajowymi występującymi w konkretnej grupie, środowisku, czy przedsiębiorstwie. To samo można powiedzieć o wykonywaniu funkcji zawodowych. Wytwór, produkt działalności zawodowej fachowca, winien spełniać nie tylko standardy przewidziane odpowiednimi przepisami, ale także odpowiadać pewnym wymaganiom i kanonom formułowanym przez dane środowisko zawodowe i opinię społeczną. Chodzi tu nie tylko o prakseologiczny wymóg dobrej, skutecznej, niezawodnej roboty, ale także o pomysłowość, kreatywność w swojej specjalności i nie tylko w niej. Ponadto w opinii zawodowej i szerzej – w opinii społecznej, występują również pewne stereotypy zawodów i stanowisk, czyli swoiste o nich wyobrażenia, często nie oparte o dane empiryczne, tak jak to bywa z wszelkimi stereotypami. Pamiętajmy jednak, że stereotypy to rzecz „uparta” i odgrywająca istotną rolę w ocenach ludzi, ich postępowania. Są zatem stereotypy robotników różnych zawodów i inżynierów, pracowników administracyjnych (biurokratów), sekretarek itd. Jeżeli ktoś twierdzi np., że szef kadr, księgowy czy dyrektor nie wygląda tak, jak powinien wyglądać na danym stanowisku, to znaczy, iż ludzie ci nie odpowiadają stereotypowi tych stanowisk. Jeżeli natomiast ktoś twierdzi, że szef kadr, księgowy czy dyrektor nie zachowują się tak, jak przystało zachowywać się ludziom zajmującym te stanowiska, to wówczas daje wyraz temu, iż dany człowiek 36 naruszył – jego zdaniem – obowiązujący go wzór społeczny. Wzór społeczny – w przeciwieństwie do stereotypu – wskazuje na to, co powinno cechować danego pracownika, ma więc charakter normatywny, tzn. jego naruszenie pociąga za sobą określoną sankcję społeczną. Wzory zawodowe są urzeczywistniane przez ludzi w sposób mniej lub bardziej świadomy, w zależności od stopnia uświadamiania sobie roli, którą dany przedstawiciel zawodu czy stanowiska winien odgrywać, od jego zdolności do refleksji nad swymi powinnościami i zachowaniami w kontaktach interpersonalnych. Reguły etyki zawodowej Również problematyka etyki zawodu dotyczy nie tylko dużych, z tradycjami, grup zawodowych, o których wspomnieliśmy, lecz wszystkich innych, w tym nowotworzących się. Jedną z przyczyn wzrastającego zainteresowania problemami etyki zawodowej jest zwiększanie się liczby zawodów mających bezpośredni kontakt z ludźmi (klientami, konsumentami itp.) oraz, niejednokrotnie, ich wpływu na losy jednostek i zbiorowości społeczne. Inną z omawianych wcześniej przyczyn zainteresowania etyką zawodową, jest kwestia odpowiedzialności społecznej za rezultaty działalności zawodowej, decyzyjnej – jednostkowej i w imieniu przedsiębiorstwa. Odpowiedzialności związanej z konfliktami moralnymi towarzyszącymi współcześnie pełnieniu wielu zawodowych ról. Na tym tle kwestie etycznych kwalifikacji pracowników, głównie zaś menedżerów, uzyskują wagę co najmniej równą kwestii kwalifikacji zawodowych, 36 Patrz: Ch. Jenks, Kultura. Poznań 1999; J. Miller, Spór z McLuhanem. Warszawa 1974; R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami..., cyt. wyd.; A. Kłoskowska, Socjologia kultury. Warszawa 1981; W. Dmochowski, Przewodnik po psychologii społecznej, cyt. wyd.; E. Masłyk-Musiał, Społeczeństwo i organizacja. Socjologia organizacji i zarządzania. Lublin 1996 157 kultury zawodu. Znajduje to wyraz m.in. w opracowywaniu przez wiele przedsiębiorstw, wspomnianych już, kodeksów postępowania etycznego. Już sam wymóg fachowości i rzetelności zawodowej ma zabarwienie moralne. Wysoka wiedza i umiejętności zawodowe mogą sprzyjać realizacji określonych wartości moralnych, a respektowanie tych wartości skłaniać może do pogłębienia wiedzy fachowej i jak najlepszego jej wykorzystania. Obowiązków etycznych i zawodowych nie można więc oddzielać od siebie. W niektórych przypadkach, np. lekarza, prawnika, pokrywają się one ze sobą. W zasadzie jednak obowiązki zawodowe dotyczą techniczno-organizacyjnej strony czynności zawodowych, podczas gdy reguły etyki zawodowej dotyczą wewnętrznych kwalifikacji człowieka, określają jego postępowanie zawodowe z punktu widzenia dobra i zła moralnego, krzywdy i sprawiedliwości. Etyki zawodowe nie kształtują się w sposób autonomiczny jedynie w granicach poszczególnych grup zawodowych i w izolacji do kultury i moralności panującej w społeczeństwie. Z tej też racji wyodrębnienie i rozwijanie (w sensie teoretycznym i praktycznym) wielu etyk zawodowych nie prowadzi, wbrew obawom niektórych moralistów, do swoistej atomizacji moralnej społeczeństwa, do powstawania partykularnych i sprzecznych systemów wartości a także wzorów postępowania, odnoszących się do konkretnej grupy zawodowej. Oczywiście, zjawiska takie mają miejsce, lecz dotyczy to innego mechanizmu (pozazawodowego – w sensie tu rozumianym) i innych strukturalnych elementów oraz czynników społecznych. Etyka zawodu natomiast to przede wszystkim zastosowanie ogólnych dyrektyw moralnych, występujących w danym społeczeństwie, do konkretnych sytuacji zawodowych, to pewna konkretyzacja systemu moralnego. Rdzeń etyki zawodowej – przynajmniej w przypadkach niektórych grup zawodowych – stanowią dyrektywy elementarne i ogólnoludzkie. To właśnie reguły są trwałym elementem poszczególnych systemów moralności zawodowej, występują w całej historii danego zawodu. Swoistości etyki zawodowej nie można jednak sprowadzić jedynie do tego, że stanowi ona przekład ogólnych reguł moralnych na język reguł bardziej konkretnych, dotyczących zachowania się przedstawicieli poszczególnych zawodów, w charakterystycznych dla ich pracy sytuacjach. Swoistość etyki zawodowej polega bowiem również i na tym, że w każdym systemie moralności zawodowej uznawane społecznie wartości i postulaty moralne znajdują odrębną hierarchizację, że następuje tu zmiana w hierarchii ważności poszczególnych dyrektyw, przemieszczenie akcentów, wysunięcie jakichś dyrektyw na czoło z punktu widzenia danego zawodu. Znaczenie kodeksów etyki Specyfika poszczególnych systemów moralności zawodowej może wyrażać się także w tym, że w jej obrębie występuje niekiedy mniej lub bardziej dostrzegalna modyfikacja poglądów moralnych, funkcjonujących społecznie, że obowiązują tutaj reguły nie obowiązujące w innych systemach takiej moralności (lub w społeczeństwie w ogólności), bądź też niektóre reguły odbiegające od uznawanych przez resztę społeczeństwa, a nawet sprzeczne z nimi. Oczywiście, nie chodzi tu o przypadki naruszania norm moralnych uznawanych w społeczeństwie i we wszystkich grupach zawodowych, a więc np. o przypadki nieuczciwości zawodowej, lecz o modyfikacje wyrażające się w aprobowa- 158 nych społecznie dla określonego zawodu reguł moralnych, uchodzących w odniesieniu do niego za dodatnie, jak i element rozwiązania instytucjonalnego, 37 uwzględniającego jednak głównie przeznaczenie danego zawodu. O treści etyki zawodowej, o jej strukturze, układzie hierarchicznym, brzmieniu jej poszczególnych zasad decyduje wiele czynników. Należą do nich zwłaszcza: – założenia naczelne określonego systemu etycznego, który jest w danym społeczeństwie dominujący; – ewentualne tradycje danego zawodu, wartości moralne zrośnięte w sposób trwały z jego funkcjonowaniem, niezależne od zmian zachodzących w strukturze czy w technicznych warunkach wykonywania zawodu; – warunki zewnętrzne funkcjonowania danego zawodu; konkretne warunki życia i potrzeby oraz techniczne warunki wykonywanego zawodu; – charakter zadań spełnianych przez przedstawicieli danego zawodu i ich społeczna ranga, miejsce, jakie ten zawód zajmuje w społecznym podziale pracy. Specyfika tych zadań stwarza obiektywne kryterium przynależności określonych norm do określonej moralności zawodowej; – uprawnienia danego zawodu, które są pochodnymi spełnianych funkcji; – struktura wewnętrzna danego zawodu, wewnętrzny układ powiązań oraz zależności międzyludzkich, charakter stosunków między przedstawicielami danego zawodu. Struktura ta jest uwzględniana w postaci określonych dyrektyw moralnych, które mają humanizować stosunki wewnątrzgrupowe. Jedną z grup reguł etyki zawodowej stanowią reguły dotyczące stosunków wewnątrz grupy zawodowej, określające zachowanie się względem siebie jej przedstawicieli. Zasady moralne, dotyczące tych stosunków, mają znaczenie tak dla danej grupy, dla jej sprawnego funkcjonowania, jak i dla poszczególnych jednostek tworzących te grupy. W grę wchodzi tu m.in. solidarność zawodowa i wzajemna pomoc. Znaczenie tych zasad regulujących głównie współżycie w obrębie grupy zawodowej (a ściślej środowiska pracy) ujawnia się w mniejszym lub większym zakresie w każdej grupie zawodowej, w każdej bowiem istnieją jakieś formy wzajemnej zależności, choć w odniesieniu do niektórych zawodów odgrywają one szczególnie doniosłą rolę. Funkcje etyki zawodowej polegają też na regulacji stosunku przedstawicieli danej grupy zawodowej do przedmiotu działania, zwłaszcza jeśli stanowią go bezpośrednio jednostki, to znaczy, jeśli zadaniem tej grupy jest ochrona i realizacja określonych dóbr owych jednostek. Kolejną grupę reguł etyki zawodowej stanowią reguły rzetelności i sumienności zawodowej. Ich lista jest bardzo obszerna – obejmuje ona częściowo zarówno reguły należące jeszcze do dziedziny kultury zawodu, jak i – przede wszystkim – typowo moralne nakazy uczciwości, 38 poszanowania ludzkiej godności, wrażliwości na ludzką krzywdę itp. 37 Patrz: A. Wajda, Społeczne podstawy organizacji i zarządzania, cyt. wyd.; J. Zieleniewski, Organizacja i zasoby ludzkie. Warszawa 1976; F. Michoń, Organizacja i kierowanie w świetle socjologii i socjologii pracy. Warszawa 1981; T. M. Newcomb, Kultura i osobowość (w:) Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej (red.) J. Reykowski. Warszawa 1964 38 Patrz: B. T. Skinner, Poza wolnością i godnością. Warszawa 1978; Z. Czajka, M. Juchnowicz, Wartościowanie pracy a układy zbiorowe. Warszawa 1992; Z. Martyniak, Metodologia wartościowania pracy. Kraków 1995; M. Kostera, Zarządzanie personelem. Warszawa 1998; J. Tischner, Etyka solidarności oraz Homo Sovieticus. Warszawa 1992 159 Tak więc, pewna grupa reguł etyki zawodowej wykracza poza sferę bezpośredniej działalności zawodowej, chociaż ma związek z jej istotą. Wymagania te dotyczą udziału i zachowania się członków grupy zawodowej w stosunku do tego, co nazwaliśmy odpowiedzialnością społeczną, a które określają obowiązki moralne człowieka wobec środowiska naturalnego i społeczeństwa. Przy czym w tej grupie w grę mogą wchodzić dwa rodzaje wymogów. Pierwszy z nich ujawnia się i ma znaczenie tak bezpośrednio w związku z pracą zawodową, jak i w pozazawodowym postępowaniu człowieka. Dla przykładu: postulaty rzetelności w pracy, solidarności z grupą zawodową, poczucia odpowiedzialności za sposób funkcjonowania przedsiębiorstwa stanowią elementy składowe każdej w zasadzie etyki zawodowej. Ale każda z tych zasad ma również znaczenie ogólnospołeczne – dotyczą one wszak postępowania ludzi jako członków danego społeczeństwa w ogóle. Trudno np. określić granice, gdzie postulat wrażliwości na przejawy zła społecznego wynika z określonych obowiązków zawodowych, a jego realizacja mieści się w obrębie tych obowiązków, gdzie zaś postulat ten wykracza poza ten obręb i określa ogólną postawę obywatela we współżyciu społecznym. Oczywiście roli etyki zawodowej nie należy przeceniać. Rysunek nr 4: Synteza podstawowego Kodeksu Etycznego: trzy poziomy analizy dla etycznej praktyki Źródło: http://www.ptat.pl/kodeks-etyczny-eata/ 160 Zwróćmy tu również uwagę na sprawę tzw. kodeksów etyki zawodowej, czyli zwerbalizowanych, ujętych w postaci dokumentów zasad moralnych poszczególnych zawodów. Należy bowiem odróżniać tak pojmowane „kodeksy” od obiegowych w poszczególnych grupach przeświadczeń o powinnościach moralnych ich przedstawicieli lub oczekiwań środowiska dotyczących tych grup. Kodeksami w pierwszym przypadku posługują się nieliczne zawody. Etykę zawodową w znaczeniu swoistych problemów i konfliktów oraz swoistych powinności występujących w świadomości grupy zawodowej bądź otoczenia ma natomiast w zasadzie każdy zawód. Następujący schemat (rysunek nr 4) stanowi syntezę podstawowego Kodeksu Etyki. Wykorzystano tu trzy poziomy do oceny sytuacji w kategoriach etyki: 1. Poziom pierwszy: Wartości podstawowe – mające zastosowanie do każdej istoty ludzkiej i obowiązujące uniwersalnie; 2. Poziom drugi: Zasady etyczne – zaprasza do interpretacji kulturowych i sugeruje różnice w obrębie różnych profesji; 3. Poziom trzeci: Grupa docelowa – oznacza ludzi lub sytuacje, które należy wziąć pod uwagę w etycznej praktyce. System prawny zarządzania kryzysowego Atrybutem zarządzania jest posiadanie przez zarządzającego władzy, której źródłem jest prawo do dysponowania zasobami warunkującymi funkcjonowanie 39 organizacji. Proces zarządzania polega ogólnie na zbieraniu informacji o stanie organizacji i jej otoczenia, a następnie przetwarzaniu tej informacji, w oparciu o zdobytą wiedzę i umiejętności organu zarządzającego, w decyzje realizowane przez organy wykonawcze. Zaś efektem zarządzania powinny być decyzje dotyczące także rzeczywistego stanu organizacji do ich realizacji, a więc rzeczywistych skutków, jakie organizacja może osiągnąć w danej sytuacji. Stwierdzenie to ma szczególne znaczenie w kontekście rozpatrywanej wcześniej, 40 złożonej i wielowymiarowej, problematyki bezpieczeństwa i kryzysów. Należy zaakcentować i to, że przy zarządzaniu strategicznym (długofalowym) dochodzi czynnik czasu i nieznajomości zdarzeń, powodujący, że podejmowane przez organ zarządzający decyzje realizowane będą w innych warunkach niż te, które istniały w chwili ich podejmowania. Zarządzający określa cele, jakie ma osiągnąć organizacja, co jest równoznaczne z określeniem stanu, w jakim powinna się ona znaleźć po ich realizacji. Planując sposób osiągnięcia celów należy uwzględnić możliwości wystąpienia potencjalnych zagrożeń, które mogą uniemożliwić osiągnięcie założonych celów lub wydłużyć czas ich osiągnięcia. Prognozy (założenia) takie w sytuacjach kryzysowych nie mogą być w 100% pewne z przyczyn, o których pisaliśmy wcześniej. W literaturze przedmiotu decydującymi czynnikami jakości zarządzania są: zakres wiedzy organu zarządzającego organizacją (instytucją), która: – determinuje możliwości przetwarzania informacji o aktualnej sytuacji oraz zachodzących zjawiskach; – stymuluje potrzebę zbierania tych informacji; 39 Patrz szerzej: T. Gołębiowski, Zarządzanie strategiczne (planowanie i kontrola). Warszawa 2001; L. Krzyżanowski, Podstawy nauk o organizacji i zarządzaniu. Warszawa 1998, s. 208 i n. 40 http://grom.mil.pl/forum/viewtopic.php?p=1957&sid=03244ae83bcbd5ba95170210fe58acac (pobrano 20.06.2012 r.) 161 – na podstawie zbieranych informacji pozwala uzyskać obraz stanu organizacji i jej otoczenia bliski rzeczywistości; – jasno oraz precyzyjnie określa zasady funkcjonowania organizacji pozwalające na realizację optymalnej strategii oddziaływania na nią i jej członków. Zasady te powinny w szczególności precyzować: – podział zadań i kompetencji wewnątrz organizacji; – współdziałania jej członków w czasie rozwiązywania problemów; – wewnętrzną strukturę adekwatną do potrzeb. Zasady te powinny tez w dużym stopniu pomóc organizacji w pokonywaniu problemów i zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Jednakże skuteczne zarządzanie w sytuacjach kryzysowych stanowi poważny problem nawet dla najbardziej doświadczonych menedżerów, ponieważ decyzje podejmowane 41 w takich sytuacjach są obciążone ogromnym ryzykiem. System prawny zarządzania kryzysowego składa się z trzech zasadniczych grup aktów prawnych uporządkowanych w sposób hierarchiczny. Najważniejszą grupę stanowią ustawy określające ustrój państwa oraz występujący w nim podział władzy i uprawnień poszczególnych jej szczebli (konstytucja i ustawy ustrojowe). Ta część systemu prawnego państwa definiuje zarazem strukturę kierowania nim, czyli (w przypadku zarządzania kryzysowego) kompetencje i zadania administracji 42 rządowej i samorządowej. Drugą grupę aktów prawnych stanowią ustawy ukierunkowane na przeciwdziałanie nadzwyczajnym zagrożeniom. Tworzą ją dwa spójne pod względem prawnym zbiory ustaw: 1) ustawy kompetencyjne, określające zadania poszczególnych organów władzy i administracji w zakresie przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom oraz definiujące rodzaje zagrożeń (co i w jakim zakresie jest tym zagrożeniem); 2) akta prawne, regulujące problematykę przeciwdziałania poszczególnym rodzajom zagrożeń. Dotyczą one m.in. ochrony przeciwpożarowej, przeciwpowodziowej, transportu a także przechowywania materiałów niebezpiecznych; 3) akta wykonawcze do ustaw, obejmujące wytyczne i dyrektywy rządowe i przygotowane na ich podstawie plany działań w sytuacjach kryzysowych. Opisany w skrócie system prawny determinuje istnienie określonych struktur organizacyjnych. Ich tworzenie oparte jest na kilku zasadach. Pierwsza z nich mówi o konieczności zapewnienia ciągłości systemu kierowania państwem. Druga wynika z potrzeby zapewnienia jednostkom w państwie demokratycznym wolności i swobody i zgodnie z nią określa, jaki szczebel władzy reaguje w odniesieniu do jednostek (wspólnot lokalnych) w sytuacjach zagrożeń kryzysowych; ogranicza kompetencje szczebla rządowego w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń jedynie do wsparcia władz lokalnych (regionalnych) i udzielenia im stosownej do skali zagrożenia (lub jej skutków) pomocy (zasada 43 subsydiarności). 41 Patrz szerzej na ten temat: J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys i zarządzanie..., cyt. wyd., s. 111-120; M. Cieślarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby radzenia..., cyt. wyd., s. 102-140 42 http://www.um.warszawa.pl/v_syrenka/adresy/index_karta.php?grupa=12&adres=439&kat=46 (pobrano 20.06.2012 r.) 43 http://www.mazowsze.uw.gov.pl/wydzialy/wydzial_bezpieczenstwa.html (pobrano 20.06.2012 r.) 162 Reasumując, struktura organizacyjna systemu zarządzania w sytuacjach kryzysowych oparta jest na organach władzy państwowej i odpowiednich struktur administracyjnych, będących w sytuacjach zagrożeń rodzajem sztabów kryzysowych. Natomiast w czasie braku takich zagrożeń, struktury te przygotowują plany reagowania kryzysowego i programy ich wdrażania, dbają o utrzymanie na właściwym poziomie gotowości do reagowania podległych danemu organowi władzy (administracji, instytucji, służb i struktur administracyjnych oraz stanowią organy opiniodawcze w dziedzinie zapewnienia bezpieczeństwa ludności. Stąd też konieczność istnienia w każdej instytucji (urzędzie) komórki lub stanowiska odpowiedzialnego za przygotowanie urzędu do kierowania reagowaniem kryzysowym. Wielkość tych komórek zdeterminowana jest z jednej 44 strony potrzebami, z drugiej zaś kosztami ich funkcjonowania. Podsumowanie Kryzys jest najtrudniejszym momentem gospodarki i organizacji, głównie ze względu na trudności, czy raczej brak umiejętności w jego przewidywaniu oraz ze względu na zaburzenia i niepewność, jakie za sobą niesie. Zetknięcie z kryzysem zmusza do poszukiwania nowych strategii i metod postępowania, a także powoduje frustrację menedżerów wywołaną spadającą oceną ich działań. Dużo łatwiej jest bowiem zarządzać dobrze prosperującą firmą, niż organizacją przeżywającą kryzys. Stąd niezbędne stają się wiedza, doświadczenie i umiejętności z zakresu problematyki kryzysu w przedsiębiorstwie, jego istota oraz diagnozowanie sytuacji kryzysowej, wybór strategii postępowania z kryzysem i kształcenie umiejętności właściwego stosowania metod i narzędzi walki z nim. W świetle powyższej analizy widać, że moralność administracji publicznej stanowi w niektórych przypadkach afirmację i zalecenie pewnego typu postawy w sytuacjach kryzysowych. Zalecenia takie są dość stabilne, mają znaczenie wiążące dla wszystkich przedstawicieli grupy zawodowej. Można więc stwierdzić, że w pluralizmie systemów etyki zawodowej oraz w ograniczonych ich odrębnościach znajduje wyraz m.in. socjologiczny relatywizm moralny. Nie przeczy on podstawowej jedności poglądów moralnych, odpowiadających wspólnym warunkom i potrzebom społeczeństwa. Relatywizm ten wyraża natomiast złożoność potrzeb i warunków społecznych oraz wielowarstwowość społecznych wyobrażeń o wartościach i powinnościach moralnych Zadaniem reguł występujących w systemie etyki zawodowej jest również uczulanie przedstawicieli poszczególnych zawodów na szczególnie zagrażające im niebezpieczeństwa moralne i pokusy dokonywania swoistych nadużyć moralnych wiążących się z charakterem pracy zawodowej i charakterem przedsiębiorstw. Znaczenie moralności zawodowej nie zamyka się jednak jedynie w obrębie danego zawodu. Ma ona też szersze, społeczne znaczenie, a krzewienie i egzekwowanie wymogów moralności zawodowej okazać się może najskuteczniejszą formą rzeczowej moralistyki, wydobywając konkretny sens poszczególnych wymogów moralnych. W związku z powyższym, regułą w zarządzaniu w sytuacjach kryzysowych powinna być znajomość i odpowiednia realizacja przez organizację nie tylko 44 Patrz: J. Prońko, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Kryzys i zarządzanie..., cyt. wyd., s. 114-120; A. Sosnowski, Z. Zamiar, Wybrane aspekty zarządzania bezpieczeństwem państwa. Kielce 2001, s. 192 i n. 163 wymogów moralności zawodowej, ale przede wszystkim przepisów prawnych w tym zakresie obowiązujących. A następnie planowanie, jak należy reagować w przypadku wystąpienia wymienionych (i innych jeszcze) zagrożeń. A także działania zmierzające do zwiększenia zasobu sił i środków przeznaczonych do efektywnego reagowania w sytuacji zagrożeń. A następnie, jeśli zagrożenie takie już nastąpiło, ograniczenie ich skutków. Stąd też pierwszym i podstawowym warunkiem dobrego zarządzania organizacją jest posiadanie sprawnego systemu zbierania i przetwarzania informacji tak, aby dostatecznie wcześniej przewidzieć kierunek zachodzących zmian w gospodarce, społeczeństwie, ale i zagrożeń regionalnych i globalnych. Kolejny wymóg skutecznego zarządzania to ten, że organizacja musi być przygotowana na wystąpienie różnych, nawet nieprzewidywalnych sytuacji kryzysowych. Reasumując, istnieje wiele czynników decydujących o sprawnym zarządzaniu sytuacją kryzysową. Im szybciej kryzys zostanie wykryty, tym łatwiej go opanować. Im bardziej intensywne, oczywiście w granicach zaistniałej potrzeby, będą działania prewencyjne, tym lepsze przyniosą rezultaty. Sprawne pokierowanie sytuacją kryzysową przy sprzyjających warunkach, może nie tylko zniwelować negatywne skutki wywołane przez kryzys, ale także wywołać korzyści dla organizacji. Dużą rolę odgrywają kontakty z mediami i sposób komunikacji i przekazywania informacji. Dobrze jest mieć jakieś zaprzyjaźnione medium lub chociaż dziennikarza. Prawidłowo spreparowane informacje mogą odnieś całkowicie odmienny efekt niż można by się spodziewać. Istotne są relacje wewnętrzne firmy i morale uczestników kryzysu. Ważne jest dostosowanie procedur legislacyjnych do etapu i rodzaju kryzysu oraz prawidłowe zarządzanie zasobami ludzkimi. Streszczenie We współczesnym globalnym świecie, staje się coraz bardziej jasne, że systemy prawne wpływają zasadniczo na metody i styl administracji publicznej w zarządzaniu bezpieczeństwem. Dotyczy to procedur kierowania zespołami ludzkimi, stosunków prawnych pomiędzy kierownictwem i pracownikami oraz ram legislacyjnych prowadzenia biznesu z innymi. Autor wyjaśnia, jak należy się przygotować do sytuacji kryzysowych oraz minimalizować negatywne skutki kryzysów. W tym celu omawia wybrane zagadnienia z zakresu zarządzania kryzysem, kładąc główny nacisk na aspekt komunikowania się administracji publicznej z otoczeniem oraz techniki przewidywania sytuacji kryzysowych i zarządzania nimi. Tajemnica sukcesu zarządzania kryzysem tkwi nie tylko w procedurach, narzędziach do mierzenia sytuacji kryzysowych, ale w dużym stopniu w mierzeniu postępów poszczególnych liderów w zarządzaniu zasobami ludzkimi. W ten sposób bowiem (mierząc efekty i skuteczność w zarządzaniu HR) badamy dojrzałość kultury prawnej zarządzania sytuacją kryzysową. Summary Now European Union has a well defined institutional framework at the national and sub-national levels, and a funding mechanism for providing relief assistance to the victims of disasters. As it is not be possible to prevent the occurrence of crises and measures altogether, there is need for taking appropriate measures for reducing their impacts. 164 The article focuses on legal aspects of the crisis managment. In the recent past, there has been a paradigmatic shift in the approach to crisis management. Effective crisis management requires a multi-sectoral, multi-disciplinary, and holistic approach, encompassing pre-crisis preparedness initiatives, crisis response, and post-crisis rehabilitation, all with active participation of local people. As the incidence and severity of crises has increased over time, culture of HR management deserves highest priority at both the national and sub-national levels and the traditional approach of post-crisis response and relief need to be replaced by an all-in-compassing holistic approach. In this paper, we attempt to: (i) define and characterise various types of disasters and crises; (ii) examine current policies and strategies for crisis management; (iii) study the effects and impacts of crisis; (iv) document various technological and institutional innovations for crisis management; (v) identify and discuss the strategies that various organisations adopt to cope with crises; (vi) study the current practices for convergence and coordination of HR management programmes adopted by various agencies; and (viii) finally outline a long –term approach to effective crises management. The paper is mainly based on a critical survey of the literature that we could access from various sources, visits to a few governmental organizations engaged in crises management8, and partly on the research work done by the author in the field of human resources management. Crisis HR management is an important issue that cannot be addressed by one agency, technology or institution alone. It calls for convergence of technologies and institutions with the goal of fulfilling the various dimensions, timeliness, accuracy, scope and coverage, formats and standards to match the user needs and finally assimilation of information for decision-making. A holistic approach encompassing a suitable mix of policy reforms, institutional changes and technology options. Without this, it will not be possible to achieve longer term immunity against natural and man-made crises. It is quite evident that economic development may not be sustainable under conditions of vulnerability to crises. 165 SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI 166 167 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach ZARZĄDZANIA EMISJAMI W UNII EUROPEJSKIEJ sprawozdanie eksperckie z warsztatów: NOWY MODEL RYNKU UPRAWNIEŃ DO EMISJI CO2 20 czerwca 2012, Warszawa, Hotel Polonia Palace Organizator: Informedia Polska Sp. z o.o. Polska wchodzi w epokę postcarbon. Nie tylko dlatego, że kończą nam się paliwa kopalne, ale przede wszystkim dzięki regulacjom unijnym. Zabawa z uprawnieniami to zabawa w taniec wokół krzeseł, gdzie zawsze jednego lub dwóch brakuje. Ktoś musi zrezygnować z emisji. Jak będzie wyglądać handel na rynku CO2, gdy darmowe uprawnienia wygasną, a unia na poważnie będzie podchodziła do swojego celu: fizycznej redukcji emisji CO 2? Instrument walki z klimatem Kiedy w 2005 roku rozpoczynał się pierwszy okres europejskiego systemu handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS), część ekspertów i uczestników systemu uważała, że to tylko kilkuletni program mający na celu osiągnięcie zobowiązań redukcyjnych państw-sygnatariuszy protokołów z Kioto. Jednak mimo braku międzynarodowych zobowiązań, odnoszących się do okresu po 2012 roku, Wspólnota Europejska zdecydowała się na podjęcie własnych działań, dotyczących obniżania emisji gazów cieplarnianych i uczyniła go jednym ze swoich priorytetów. Handel emisjami stał się ważnym i trwałym instrumentem walki ze zmianami klimatu. Okazał się on najważniejszym elementem przyjętego w 2008 r. pakietu energetyczno-klimatycznego. W swoim inauguracyjnym wystąpieniu Herbert Leopold Gabryś – Przewodniczący Komitetu ds. Pakietu Klimatyczno-Energetycznego z Krajowej Izby Gospodarczej przypomniał, że polityka klimatyczna Unii Europejskiej jest poważnym wyzwaniem dla Polski. Realizacja tej polityki zgodnie z obowiązującymi zaleceniami i zapowiadanymi obostrzeniami stanowić będzie znaczne obciążenie polskiej gospodarki. Wymagania pakietu klimatycznego kumulują się z potrzebami inwestycyjnymi sektora energetycznego, co dodatkowo wzmacnia dynamikę wzrostu prognozowanych cen energii elektrycznej w nadchodzącej dekadzie. Klasyczne elektrownie oparte na węglu kamiennym lub 168 brunatnym mogą być obciążone dużymi kosztami wynikającymi z konieczności zakupu pozwoleń na emisję CO2. Przewidywany wzrost cen za energię elektryczną z tego tytułu może zrównoważyć wysokie koszty wprowadzania nowych, tzw. „zeroemisyjnych” technologii z wychwytem i sekwestracją CO 2. Klasyczne technologie spalania węgla w elektrowniach, przy pełnym obciążeniu kosztami pakietu klimatycznego, mogą nie być konkurencyjne w stosunku do innych technologii produkcji energii elektrycznej, w tym technologii CCS, jądrowej nowej generacji czy ze źródeł odnawialnych. Wyzwania legislacyjne Najnowsze europejskie i polskie regulacje prawne dotyczące rozdziału uprawnień do emisji gazów cieplarnianych zaprezentował dr Paweł Grzejszczak z kancelarii Domański Zakrzewski Palinka sp. k. EU ETS jest jednym z najważniejszych instrumentów polityki Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony klimatu. System został utworzony na mocy przepisów dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 października 2003 r. ustanawiającej system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie oraz zmieniającej dyrektywę Rady 96/61/WE) i rozpoczął działanie od początku 2005 roku. Reasumując, konieczność przygotowania wykazów instalacji wraz ze wstępną wielkością przydziałów bezpłatnych uprawnień do emisji w tzw. III okresie rozliczeniowym, rozpoczynającym się od 2013 roku wynika z: • art. 21 ustawy z 28 kwietnia 2011 r. o systemie handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych; • art. 10a oraz art. 10c wspomnianej dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 października 2003 r. zmienionej dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/29/WE z 23 kwietnia 2009 roku (zwanej dyrektywą ETS). Referencyjny wskaźnik emisyjności Nowe wyzwania w trzeciej fazie Systemu Handlu Uprawnieniami zaprezentował Maciej Wiśniewski – Prezes Zarządu, Consus S.A. Polska ma „szczególny” powód do zadowolenia z decyzji UE. Gdyby od 2013 r. wszystkie elektrownie musiały kupować 100% uprawnień do emisji CO 2, jak zakładano poprzednio, Polska musiałaby wydać ok. 60 mld zł na modernizację energetyki, za co w efekcie zapłaciliby jej odbiorcy. Ponadto wynegocjowaliśmy zgodę UE na utworzenie specjalnego funduszu solidarności, z którego będzie finansowana przebudowa najgroźniejszych dla środowiska elektrowni węglowych. W kwietniu Sejm przyjął nowe prawo o handlu gazami cieplarnianymi, dzięki czemu elektrownie mają szansę na dodatkowe darmowe uprawnienia do emisji CO 2. Ustawa otwiera drogę do przyznania praw emisji CO 2 elektrowniom, które dopiero będą zbudowane. Do tej pory jednostki emisji dostawały tylko działające już zakłady energetyczne i przemysłowe. Zmiana przepisów była konieczna ze względu na prawo unijne. Polska stara się o przydział planowanym elektrowniom za darmo praw do emisji CO2, choć sektor ten powinien od 2013 roku całość praw kupować na aukcjach. Bruksela zgodziła się na okres przejściowy, czyli tzw. derogację. Jednym z jej warunków jest, by elektrownie korzystające z derogacji były wpisane już do 30 czerwca 2011 roku do systemu handlu CO2. 169 Realia zarządzania przedsiębiorstwem w świetle ograniczonej puli uprawnień i zmian na zewnętrznych rynkach związanych z EU ETS i pakietem energetycznoklimatycznym po 2013 roku omówił Wojciech Piskorski – Prezes Zarządu, Carbon Risk Management Partners Sp. J. Według wyliczeń rządowych ekspertów, ze sprzedaży od 2013 roku polskim i zagranicznym firmom dodatkowych zezwoleń na emisję CO2, budżet państwa może powiększyć się o prawie 60 mld zł w ciągu siedmiu lat. Zyski ze sprzedaży dodatkowych zezwoleń będą mogły być przeznaczone na „cele społeczne”, inwestycje ekologiczne i na modernizację energetyki. Stare kraje UE również wywalczyły dla siebie pewne modyfikacje pakietu. Zysk ze sprzedaży zezwoleń na emisję 200 mln ton CO2 będzie można przeznaczyć na finansowanie nowych technologii, np. przechwytywania i magazynowania CO2 pod ziemią (tzw. CCS). Z tym zastrzeżeniem, że żaden projekt w tym zakresie nie będzie mógł dostać więcej niż 15% całości jego kosztów. Polska też będzie mogła z tego skorzystać. Dodatkowo zaproponowały one zmianę zasad udzielania pomocy publicznej, tak, żeby dużo łatwiej można było dawać granty (do 0,5 mln euro) dla małych i średnich przedsiębiorstw z branży energetycznej i ochrony środowiska. Nadrzędną metodą obliczania darmowych uprawnień jest metoda benchmarkin-gu, polegająca na przydziale uprawnień na podstawie ustalonego referencyjnego wskaźnika emisyjności. Rysunek nr 1: Dynamika wzrostu cen prądu w kontekście darmowych emisji Źródło: http://biznes.gazetaprawna.pl 170 Rysunek nr 2: Emisje CO2 przemysłu UE Źródło: http://jaron.salon24.pl Rysunek nr 3: Potencjalni kupcy uprawnień do emisji Źródło: http://forsal.pl 171 Rysunek nr 4: Ile kosztuje emisja w zależności od źródła energii? Źródło: www.adamduda.pl 172 173 Cezary Tomasz SZYJKO Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach PERSPEKTYWY GAZU ŁUPKOWEGO sprawozdanie eksperckie z III edycji konferencji międzynarodowej pt.: „Perspektywy gazu niekonwencjonalnego w Polsce” 18 czerwca 2012 r., Hotel Hyatt Regency, Warszawa Organizatorzy: S.C. Consulting, PowerMeetings Honorowy patronat: Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Kancelaria Wierzbowski Eversheds, Cleantech Poland – Shale Gas Investment Guide, TPA Horwath Polska, LNG Energy Ltd. i Instytut Geofizyki PAN. Partner strategiczny: Aurelian Oil & Gaz Zasoby gazu łupkowego w Polsce, szacowane są przez amerykańską agencję ds. energetyki EIA na 5,3 mld m.3 i mogą być warte nawet bilion dolarów. Wielka gazowa gorączka dotarła do Polski. Nowe błękitne paliwo robi furorę w polskich mediach i już zmienia krajobraz energetyczny Europy. Gaz z łupków jest dla Polski szansą, ale i wyzwaniem, z uwagi na skomplikowanie warunków złożowych, które wymagają nowoczesnej technologii, specjalistycznej wiedzy i uregulowań prawnoadministracyjnych. Popularny na YouTube film pt. „Gasland” jest przykładem jak niewiedza wywołuje strach i podsyca obawy społeczne. Czy „gazowa gorączka" stała się zakładniczką wielkiej polityki? Państwo w oczach biznesu Temat gazu łupkowego w Polsce nie przestaje budzić sprzecznych kontrowersji, zarówno w kręgach biznesu jaki i wśród polityków. Nadzieje na nowe zasoby gazu ziemnego przyciągają do Polski największych inwestorów przemysłu naftowego. Do poszukiwań przystępują wielkie koncerny międzynarodowe oraz przedsiębiorstwa krajowe, a ich wynik może zdecydować o niezależności energetycznej kraju. Dobiegające nas, często sprzeczne, informacje wywołują lawiny spekulacji w społeczeństwach lokalnych oraz zażarte dyskusje medialne „ekspertów” na temat zasobów niekonwencjonalnych złóż gazu w Polsce. W celu wyjaśnienia wszelkich wątpliwości oraz prezentacji aktualnego stanu badań naukowych 174 opiniotwórczy zespół PowerMeetings perfekcyjnie przygotował już drugą odsłonę międzynarodowego forum, zapraszając przedstawicieli polskich ministerstw, urzędów marszałkowskich, jak również gremia naukowe i ekspertów reprezentujących czołowe polskie i zagraniczne firmy sektora gazowego. Wydarzenie o randze międzynarodowej stanowiło profesjonalną platformę do wymiany doświadczeń i poglądów na temat perspektyw gazu łupkowego w Polsce dla specjalistów z różnych krajów. Konferencja dotyczyła kwestii istotnych dla spółek już zaangażowanych lub rozważających inwestycje w zakresie poszukiwania gazu łupkowego w Polsce. Dyskusje panelowe skoncentrowały się wokół aspektów prawnych i regulacyjnych wydobywania gazu łupkowego, w tym kwestie związane z formalnymi aspektami organizacji procesu poszukiwań i eksploatacji zaprezentował Maciej Jóźwiak, adwokat z kancelarii Wierzbowski Eversheds. Cały poranny blok pt.: „Strategia państwa i ramy regulacyjne w oczach biznesu” moderował z wielką elokwencją i elegancją ulubieniec całej branży energetycznej Andrzej Szczęśniak – uznany ekspert rynku paliw i gazu (NaftaGaz.pl). Biznes w oczach nauki Uwarunkowania ekologiczne i kontrolę jakości przy wierceniu i szczelinowaniu gazu łupkowego zaprezentował systemowo Jan Krzysiek z Politechniki Gdańskiej a wyzwania infrastruktury omówił analitycznie Wojciech Sztuba, Partner Zarządzający z TPA Horwath. Jak zwykle przy imprezach o takiej renomie niezastąpiony był charyzmatyczny Andrzej Sikora, Prezes Zarządu Instytutu Studiów Energetycznych wieloaspektowo prezentując najświeższe dane i prognozy w swoim wykładzie zatytułowanym „Rynek gazu – obecni i nowi nabywcy, kreowanie popytu”. Zagrożenia w obszarze ochrony środowiska i związaną z tym odpowiedzialnością uczestników procesu celnie zidentyfikował Maciej Pietraszek, Dyrektor Techniczny z firmy PP-EKO Sp. z o.o. prezentując wykład zatytułowany „Polskie technologie oczyszczania ścieków ze szczelinowania gazu łupkowego”. Najwięcej emocji wywołał problem efektywności recyklingu użytkowanej wody i uzyskiwanie jakości przyjaznej dla środowiska w świetle uregulowań gospodarki wodnej. W bloku pt.: „Środowisko i jego bezpieczeństwo” dominowała wiedzą i charyzmą Małgorzata Chodur, Dyrektor Działu Rozwoju i Marketingu, Veolia Water Systems Sp. z o.o., która w swoim eksperckim wystąpieniu skutecznie uciszyła sceptyków zaznaczając, że na rynku istnieją sprawdzone i bezpieczne technologie do oczyszczania płynu szczelinującego i wody procesowej w celu ponownego użycia lub zrzutu zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Płyn zwrotny i woda procesowa mogą być oczyszczane na miejscu za pomocą jednostek przewoźnych lub poza miejscem wydobycia w specjalnych przeznaczonych do tego stacjach. Zdaniem Pani Dyrektor możliwy jest wysoki stopień odzysku wody a co za tym idzie, mniejsze zużycie świeżej wody, dzięki zaawansowanym innowacyjnym rozwiązaniom do oczyszczania ścieków, przy czym każdorazowo dobór technologii powinien odbywać się w oparciu o analizę techniczną i ekonomiczną. 175 Polskie doświadczenia i wnioski Nadmiar optymizmu niektórych uczestników panelu pt.: „Lekcje ze światowych doświadczeń” starała się zrównoważyć czarująca i kompetentna Patrycja Kujawa, Business Development Manager z firmy LNG Energy, która podkreśliła, że w tej chwili jest jeszcze za wcześnie, żeby mówić o powodzeniu lub niepowodzeniu poszukiwań gazu łupkowego w Polsce. Do tej pory wykonano bowiem niewielką liczbę odwiertów, z których zaledwie kilka było szczelinowanych, a odnogi poziome utworzono tylko w dwóch z nich. Ponadto, większość wykonanych odwiertów była skoncentrowana jedynie na niewielkim obszarze wielkich basenów geologicznych, stanowiących potencjalne źródło gazu łupkowego. Z tych powodów wyciąganie wniosków na podstawie wykonanych odwiertów jest przedwczesne oraz niemiarodajne. Próbka danych jest z punku widzenia statystyki po prostu zbyt mała. Kontynuując swoje wystąpienie dodała: to tak, jakby – używając pewnej analogii – polityk ubiegający się o prezydenturę kraju, szacował swoje szanse na zwycięstwo na podstawie sondy przeprowadzonej wśród zaledwie kilku osób, dodatkowo o zbliżonych poglądach, mieszkających na jednej ulicy, pracujących w jednym przedsiębiorstwie itp. Wiadomo, że takie sondaże przeprowadza się na grupach o liczebności sięgającej nawet kilku tysięcy, a dodatkowo osoby dobrane są tak, aby stanowić jak najbardziej realistyczny przekrój całości społeczeństwa. Pamiętajmy, że w Stanach Zjednoczonych wierci się półtora tysiąca otworów miesięcznie. Na takiej podstawie można już oszacować możliwości wydobycia gazu z danych pokładów. Dlatego, zanim okaże się, czy wydobycie gazu z polskich łupków będzie opłacalne, potrzebne będą liczne kolejne odwierty, wielomilionowe zagraniczne inwestycje i sprzyjająca polityka rządu. Przedstawiciele przemysłu wydobywczego, uczestniczący w panelu dyskusyjnym, zaznaczyli, że są optymistami i wierzą, że prowadzone badania zakończą się sukcesem. Polski biznes planuje je wykonać w sposób fachowy, kładąc szczególny nacisk na ochronę środowiska a także na dialog z lokalnymi społecznościami. Uczestnicy konferencji moderowani m.in. przez Wojciecha Sztubę, Partnera Zarządzającego z TPA Horwath, dr Małgorzatę Woźnicką, Dyrektora ds. gospodarowania wodami podziemnymi z Państwowego Instytutu Geologicznego i Parkera Snydera, założyciela CleantechPoland, szukali odpowiedzi na pytania, które stawiają sobie dzisiaj polscy przedsiębiorcy, administracja państwowa i samorządowa oraz inne podmioty uczestniczące w procesie wydobywania, produkcji i transportu gazu łupkowego. To trwające pół dnia wydarzenie było pełnowartościowym forum profesjonalistów oraz ważnym głosem w ogólnopolskiej debacie na temat oczekiwanego burzliwego rozwoju tego przemysłu oraz problemów, jakie będziemy napotykać w najbliższej przyszłości. Podsumowując intensywne obrady, zawsze elegancka i gościnna, Renata Kałużna serdecznie podziękowała w imieniu organizatorów wszystkim uczestnikom i panelistom za aktywny wkład w debatę oraz zapowiedziała, zważywszy na dynamikę rynku, organizację kolejnej, trzeciej edycji konferencji. Szczegóły już wkrótce na stronie: www.powermeetings.pl. 176 Zdjęcie nr 1: Nowoczesna mobilna jednostka do usuwania zawiesiny i twardości – przed ponownym zastosowaniem płynu zwrotnego Źródło: Veolia Water Systems Sp. z o.o. Rysunek nr 1: Specyfika procesu wydobycia gazu z łupków w Polsce Źródło: Małgorzata Woźnicka, PIG PIB 177 Zdjęcie nr 2: Uczestnicy panelu dyskusyjnego pt.: Lekcje ze światowych doświadczeń, polskie doświadczenia i wnioski: (od lewej) Patrycja Kujawa, Business Development Manager, LNG Energy; Dariusz Jasak, Prezes Zarządu, Veolia Water Systems; Maciej Jóźwiak, Adwokat, Wierzbowski Eversheds; moderator bloku: Parker Snyder, Co-founder and Director, CleantechPoland oraz Renata Kałużna, Prezes PowerMeetings Źródło: Wojciech Niewiński, www.powermeetings.pl 178
