pełne wydanie
Transkrypt
pełne wydanie
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Journal of Modern Science JoMS DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031 ISSN 1734-2031 Kwartalnik Quarterly j o m s April June 2/25/2015 . w s g e . e d u 201 5 . p l Zespół redakcyjny / Editorial team Adres / Address dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Małgorzata Such-Pyrgiel Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Tadeusz Graca Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aurelia Łuczyńska redaktor językowy (język angielski) / English language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Elżbieta Jamróz redaktor językowy (język włoski) / Italian language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Urszula Kraszewska Sekretarz Redakcji / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Paweł Chodak redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Zygmunt Domański redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Adres redakcji / Edytorial office Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4 tel/fax(+48) 22 789 19 03 [email protected] www.joms.wsge.edu.pl Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy, ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Poland Urszula Kraszewska: tel.(+48) 22 789 19 03 int. 12; e-mail: [email protected] j o m s . w s g e . e d u . p l Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain Prof. dr hab. Marek Chmaj University of Social Sciences and Humanities in Warsaw, Poland Prof. dr hab. Leon Tadeusz Dyczewski OFM Conv The John Paul II Catholic University of Lublin, Poland Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania Prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf University of Warsaw, Poland Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain Prof. dr hab. Andrzej Misiuk University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. JUDr. Stanislav Mráz, CSc. Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy Prof. dr hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania Prof. Ufuc Yolcu Hacettepe University, Turkey Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine Ks. prof. dr hab. Sławomir Zaremba Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw, Poland Prof. dr hab. inż. Jerzy Zawisza Społeczna Akademia Nauk, Poland Dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland j o m s . w s g e . e d u . p l Rada Naukowa / Scientific Committee Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Social Sciences and Humanities in Warsaw, Poland Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego / Deputy Chairman] Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. Cadgas Hakan Aladag Hacettepe University, Turkey Korekta / Proofreading: Hanna Madziar Projekt okładki / Cover: mgr Miłosz Ukleja Skład, łamanie / Typesetting, type-matter: Ewa Grabowska Nakład / Circulation - 150 egzemplarzy / copies Druk i oprawa / Printing and binding Wydawnictwo Solaris Wydawca / Publisher Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4 Urszula Kraszewska Tel./fax +48 22 789 19 03 [email protected] www.wsge.edu.pl © Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całoci lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Journal of Modern Science jest indeksowany w nastpujcych bazach / Journal of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar • IndexCopernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education list of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible j o m s . w s g e . e d u . p l Spis treści / Table of contents NAUKI HUMANISTYCZNE / HUMANITIES ................................... 9 Elżbieta SZAFRAŃSKA, Jerzy SZAFRAŃSKI ............................................ 11 Consumption and juvenile delinquency Konsumpcja a przestępczość nieletnich Aleksandra SZEJNIUK................................................................................. 33 Personnel controlling in human resources management Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami ludzkimi Kateryna NOVIKOVA .................................................................................. 53 Danger attraction: Social networking and „Dangerous Fads” among young people and children Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne a „niebezpieczne mody” wśród młodzieży i dzieci Tomasz WRZOSEK ...................................................................................... 65 Resistance to consumerism on the example of the discourse on school uniforms and communion costumes Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu o mundurkach szkolnych i strojach komunijnych Наталья БУМАЖЕНКО (Natalia BUMAŻENKO) ................................... 87 The main trends of higher school development in the Republic of Belarus Основные тенденции развития высшей школы Республики Беларусь Татьяна ПУШКАРЕВА (Tatiana PUSHKARIEVA).................................. 99 Инновационные формы обучения преподавателей в системе профессионального образования Anna ORZYŁOWSKA.................................................................................. 111 Consumptionism – threat to the personal security of a human being Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa indywidualnego człowieka Katarzyna BOMBA....................................................................................... 127 Appearance in labour relationships Pozorność w stosunkach pracy j o m s . w s g e . e d u . p l Nicolas LEVI ................................................................................................ 155 Kim Jong Il: a film director who ran a country NAUKI SPOŁECZNE / SOCIAL SCIENCES ....................................... 167 Magdalena SITEK ........................................................................................ 169 European policy on the development of small and medium-sized enterprises from the perspective of the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises Anna WITKOWSKA-PALEŃ ....................................................................... 177 Programmes supporting the process of social rehabilitation of prisoners in prisons (selected examples) Programy wspierające proces readaptacji społecznej skazanych w zakładach karnych (wybrane zagadnienia) Aneta Sylwia BARANOWSKA..................................................................... 195 Academic tutoring as a form of supporting foreign students in adaption to the new living conditionsand study in Poland Tutoring akademicki jako forma wsparcia studentów zagranicznych w adaptacji do nowych warunków życia i nauki w Polsce Jakub KRACIUK .......................................................................................... 219 Economics in terms of financial crisis Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych Janusz SOBOŃ ............................................................................................. 231 Safety of the public finances in Poland Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce Mirosława CZERNY, Andrzej CZERNY...................................................... 241 Livelihoods in the discussion about economic safety in peripheral regions Zabezpieczenie egzystencji (LIVELIHOODS) w dyskusji o bezpieczeństwie ekonomicznych regionów peryferyjnych Bogusław BUJAK.......................................................................................... 261 Process management in a local bank – a practical process model Zarządzanie procesami w lokalnym banku – praktyczny model procesów j o m s . w s g e . e d u . p l Michał ŁĘSKI ............................................................................................... 275 Concepts of energy security against the events of the 21st century Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI wieku Piotr KLUZ, Marta LECH ............................................................................ 289 Modern standards of justice Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości Barbara ANTCZAK ..................................................................................... 297 The low turnout of students as one of the causes of school failure Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn niepowodzeń szkolnych Viktoriya SERZHANOVA ............................................................................ 313 Constitutional Position of the People’s Advocate in Romania Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii Дмитрий Валентинович ЛИФИНЦЕВ, Анна Борисовна СЕРЫХ, А.А. ЛИФИНЦЕВА (Dmitriy Valentinovich LIFINTSEV, Anna Borisovna SERYKH, Alla Alexandrovna LIFINTSEVA) .................. 325 SOCIAL NETWORKS IN LOCAL COMMUNITY: resources for social work in community development Локальные сети социальных связей: ресурсы социальной работы в микросоциуме Paweł SITEK ................................................................................................. 337 The role of the contemporary higher education in the implementation of the EURO in Poland Inga OLEKSIUK........................................................................................... 351 The national, regional and global dimension of the copyright trade on the Internet Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich w Internecie Ilona ZUBRICKIENĖ, Jurate ADOMAITIENE ......................................... 369 Synthesis of theory and practice in adragogue training j o m s . w s g e . e d u . p l Katarzyna FERSZT-PIŁAT .......................................................................... 395 Intercultural competence in the adult education. Case of polish textbooks for foreigners Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych. Przypadek podręczników do nauki języka polskiego dla cudzoziemców Agnieszka PAWLAK-WOLANIN ................................................................ 411 PRINCE 2 approach as an element of safety in planning an employment in enterprise Podejście PRINCE 2 jako element bezpieczeństwa w planowaniu zatrudnienia w przedsiębiorstwie Marta WÓJCICKA ....................................................................................... 427 Impact Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on crime policy in Poland Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. na polską politykę kryminalną SPRAWOZDANIA / CONFERENCE REPORTS ................................ 441 Bronisław SITEK .......................................................................................... 443 Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji: III Jornadas internacionales de Derecho Administrativo, Medioambiental y Fiscal Romano Turyn, 7–8 maja 2015 rok Dorota ŁAŻEWSKA ..................................................................................... 445 Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie i odrzucanie wartości Uniwersytet Rzeszowski-Rzeszów 26–27.05.2015 rok Dorota ŁAŻEWSKA, Katarzyna FERSZT-PIŁAT ....................................... 457 Sprawozdanie z II-giej Międzynarodowej Konferencji Naukowej Zmienne konteksty edukacji a wyzwania Strategii Europa 2020 Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie 21.04.2015 rok Kateryna NOVIKOVA .................................................................................. 465 Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE Konsumpcja: Uwarunkowania, Wartości, Prognozy j o m s . w s g e . e d u . p l NAUKI HUMANISTYCZNE HUMANITIES Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 11–31 Consumption and juvenile delinquency Konsumpcja a przestępczość nieletnich dr Elżbieta Szafrańska dr Jerzy Szafrański Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie Abstracts Juvenile delinquency is a serious social problem. For a long time experts in different areas (law, criminology, sociology, psychology, medicine) have been trying to find solutions that would reduce juveniles’ involvement in criminal activity and various social pathologies which accompany crime. Unfortunately, they have been rarely successful. This publication is a criminological and victim logical discussion of juvenile delinquency in the context of satisfying needs, both material and non-material ones. A situation where a person’s needs have not been satisfied as desired poses a considerable threat to the individual. Human organism may develop various psychosomatic health disorders which lead to very serious diseases or even death. Being unable to satisfy their needs, particularly material ones, in a legal way, juveniles turn to crime. Research shows that juveniles’ efforts to fulfill their needs may result in their victimization by both young and adult offenders. Zjawisko przestępczości wśród nieletnich jest poważnym problemem społecznym od wielu lat. Naukowcy różnych dziedzin (prawa, kryminologii, socjologii, psychologii, medycyny) próbują znaleźć rozwiązania, które spowodują ograniczenie udziału nieletnich w zachowaniach przestępczych oraz związanych z nimi innymi zjawiskami patologicznymi. Niestety, udaje im się to tylko w niewielkim stopniu. W niniejszej publikacji, autorzy podjęli rozważania kryminologiczne i wiktymologiczne, dotyczące zjawiska przestępczości nieletnich w kontekście zaspokajania potrzeb zarówno materialnych, jaki niematerialnych. Sytuacja, w której potrzeby jednostki nie zostaną zaspokojone zgodnie z jej wymaganiami, rodzi dla niej poważne zagrożenia. Organizm ludzki narażony jest na zaburzenia psychosomatyczne, prowadzące do bardzo Journal of Modern Science tom 2/25/2015 12 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich poważnych chorób, a nawet śmierci. Nieletni, często nie mając możliwości zaspokajania potrzeb w sposób legalny, w szczególności potrzeb materialnych, wchodzą na drogę przestępczą. Badania naukowe dowodzą, że działania podejmowane przez nieletnich w celu zaspokajania potrzeb powodują, że mogą stać się ofiarą przestępstwa, zarówno ze strony rówieśników, jak i dorosłych. Keywords: consumption, juvenile, crime, threats, victim konsumpcja, nieletni, przestępczość, zagrożenia, ofiara Wprowadzenie Zjawisko przestępczości wśród nieletnich jest poważnym zagadnieniem społecznym. Od wielu lat naukowcy (socjolodzy, kryminolodzy i prawnicy) próbują znaleźć sposób, by ograniczyć udział nieletnich w zachowaniach przestępczych. Należy podkreślić, że udaje im się to tylko w niewielkim stopniu. Nadal ważną kwestią pozostaje wiktymologiczny aspekt tego zjawiska. Niestety, nieletni bardzo często są ofiarami zachowań przestępczych nie tylko ze strony rówieśników, w szkole, na przydomowych podwórkach, klubach czy dyskotekach. Z mediów dowiadujemy się, iż coraz częściej są ofiarami dorosłych, nierzadko jako ofiary przemocy. W strukturze przestępczości nieletnich dostrzec można bardzo niepokojące zmiany. Przede wszystkim systematycznie obniża się wiek osób naruszających prawo. Zwiększa się niestety udział dziewcząt w popełnianiu czynów zabronionych. Raporty Policji i sądów rodzinnych wskazują na wzrost brutalności w przestępczym działaniu. Jeszcze niedawno demoralizacja oraz przestępczość nieletnich była problemem klasy ubogiej i średniej. Obecnie zjawisko łamania norm prawnych przez nieletnich występuje we wszystkich klasach społecznych. Niepokojące stało się również to, że zjawisko przestępczości nieletnich współwystępuje równocześnie z innymi formami patologii społecznej. Wiele czynów zabronionych popełnianych jest w celu zaspokojenia potrzeb, a w szczególności przestępstwa przeciwko mieniu, które bardzo często są źródłem pieniędzy przeznaczanych na zakup alkoholu, papierosów, narkotyków i innych atrakcji dla rządnej przygód młodzieży. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 13 W niniejszej publikacji, autorzy podjęli rozważania kryminologiczne i wiktymologiczne, dotyczące zjawiska przestępczości nieletnich w kontekście zaspokajania potrzeb zarówno materialnych, jaki niematerialnych. Potrzeby współczesnej młodzieży Termin „konsumpcja” wywodzi się z łaciny (consumptio) i oznacza: jedzenie, spożywanie, używanie, użytkowanie dóbr. Synonimem terminu „konsumpcja”, w opinii wielu ekspertów, jest „spożycie” i słowa te można używać zamiennie. Konsumpcja – zużywanie posiadanych dóbr w celu bezpośredniego zaspokojenia ludzkich potrzeb. Wynika ona z użyteczności konsumowanego produktu lub usługi, która może mieć też dla konsumenta charakter subiektywny. Konsumpcja w literaturze przedmiotu rozumiana jest dwojako (Bywalec, 2010). Sensu stricte definiowana jest jako „…bezpośredni akt zaspokojenia potrzeby człowieka poprzez użytkowanie określonego dobra materialnego lub usługi”. Takimi aktami konsumpcji są np. spożycie posiłku, wizyta u fryzjera, przeczytanie gazety, obejrzenie filmu w kinie, zwiedzanie muzeum, przejazd samochodem, korzystanie z hotelu. Efekty zaspokajania potrzeby w wyniku aktu konsumpcji są na ogół krótkotrwałe i po pewnym czasie następuje odnowienie się potrzeby, a wraz z tym konieczność ponownego jej zaspokojenia, a później kolejnego itd. Dotyczy to większości potrzeb człowieka, bowiem tylko niektóre z nich nie odnawiają się i są zaspokajane tylko raz w życiu (np. niektóre szczepienia profilaktyczne), bądź okresowo (np. badania lekarskie, leczenie jakiejś choroby itp.). Natomiast powtarzające się z mniejszą lub większą częstotliwością akty konsumpcji występują jako proces, obejmujący bez wyjątku wszystkich ludzi, a więc całe społeczeństwo. W ten sposób mamy do czynienia z konsumpcją w jej szerszym znaczeniu, tzn. z procesem społecznym. W takim znaczeniu – jak twierdził Prof. J. Szczepański – można mówić o konsumpcji jako „o zachowaniach konsumpcyjnych jednostek i zbiorowości, polegających na uświadomieniu i ocenie własnych potrzeb, uznawaniu ich wagi i decyzjach ich zaspokojenia oraz zachowaniach zmierzających do wyboru i uzyskiwania środków ich zaspokojenia, obchodzenia się ze zdobytymi środkami oraz ich spożywania itp. (…). W tym ujęciu, konsumpcja dotyczy nie tylko zachowań konsumenta jako jednostki, ale także może być rozpatrywana jako proces obejmujący całe zbiorowości, zaspokajające swoje potrzeby” (Szczepański, 1981, s. 134). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 14 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich Profesor J. Szczepański podzielił potrzeby człowieka, będące podstawą do zaistnienia konsumowania, na biologiczne oraz społeczne. Wyróżnił również potrzeby rzeczywiste, otoczkowe oraz pozorne (Szczepański, 1981, s. 146) http://mfiles.pl/pl/index.php/Konsumpcjonizm – cite_note-5. Potrzeby rzeczywiste są naturalnymi wymogami biologicznymi organizmu ludzkiego (np. głód), potrzeby otoczkowe rozumiane są jako potrzeby wzbogacające, towarzyszące potrzebom biologicznym, np. potrzeba biologiczna może być zaspokojona poprzez zjedzenie kromki chleba, a potrzeba otoczkowa wymaga posiłku w dobrej restauracji. Z kolei te dwie grupy potrzeb mogą przekształcić się w potrzeby pozorne, będące sztucznym tworem ludzkim, które z reguły mogą być szkodliwe dla zdrowia psychicznego, bądź fizycznego. Obecnie mówi się o tendencji jakoby współczesne społeczeństwa kształtowały swoich członków tak, by umieli oraz chcieli podjąć rolę konsumenta oraz aby konsumpcji podporządkowane zostały inne sfery ich życia (por. Bywalec, 2010, s. 17 i 18). Abraham Maslow stworzył model hierarchii potrzeb, który porządkuje je od najbardziej podstawowych (wynikających z funkcji życiowych), do potrzeb wyższego poziomu, które aktywizują się dopiero po zaspokojeniu niższych. Postawił on tezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspokojenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię. Potrzeby fizjologiczne – to przede wszystkim spełnienia wymogów niezbędnych do utrzymania organizmu przy życiu, np.: pragnienie, głód, sen przedłużenie gatunku. Potrzeby bezpieczeństwa – chęć zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego i osobistego, m.in.: potrzeba dachu nad głową, potrzeba ochrony przed krzywdą fizyczną i emocjonalną, potrzeba dbania o zdrowie. Potrzeby przynależności do grupy – człowiek jest zwierzęciem stadnym, chcę żyć w otoczeniu innych ludzi, kontaktować się z nimi. Do tego rodzaju potrzeb zaliczył: potrzebę miłości, potrzebę akceptacji ze strony innych osób, potrzebę przyjaźni, potrzebę porozumiewania się. Potrzeby uznania – szacunku, sukcesu i uznania tak przez samego siebie, jak i przez innych. W tym kontekście wskazał potrzebę niezależności, potrzebę szacunku dla samego siebie, potrzebę szacunku ze strony innych. Potrzeba samorealizacji – znajduje się na samym szczycie hierarchii. Nie można jej zaspokoić. Człowiek wyznacza cele, ale najważniejsze jest nie osiągnięcie ich, a samo dążenie. Najistotniejsze według Maslowa to: potrzeba rozwoju osobistego, potrzeba odnoszenia sukcesów, potrzeba awansu w pracy. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 15 Zachowanie człowieka według tej teorii jest określone przez dwa prawa: prawo homeostazy i prawo wzmocnienia. Pierwsze z nich mówi o dążeniu do równowagi potrzeb niższego rzędu. Oznacza to, że niezaspokojenie potrzeb niższego rzędu będzie naruszać ustaloną równowagę organizmu człowieka i może powodować napięcie, zaś ich zaspokojenie będzie tę równowagę przywracać i stan napięcia zniknie. Z kolei do potrzeb wyższego rzędu ma zastosowanie prawo wzmocnienia. Według tego prawa zaspokojenie wyższych potrzeb nie powoduje ich zaniku, lecz wręcz przeciwnie, człowiek odczuwa je jako przyjemne i będzie dążył do ich wzmocnienia. Maslow udowodnił, że muszą być zaspokojone przede wszystkim potrzeby niższego rzędu, aby było możliwe zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu. Zaspokajanie potrzeb odgrywa ogromną rolę w życiu człowieka. Ma decydujący wpływ na życie i działania ludzkie. Potrzeby są czynnikami dynamizującymi ludzkie działanie. Potrzeba pobudza ludzki organizm do działania, mającego na celu jej zaspokojenie. Można zatem skonstatować, że najważniejszą przyczyną zaistnienia konsumpcji stanowią nieustannie odradzające się potrzeby człowieka. E. Durkheim w teorii anomii wskazał, że człowiek jest niezaspokojony w swoich dążeniach (potrzebach), co jest zjawiskiem pozytywnym, gdyż rodzi postęp. Jednocześnie jest zjawiskiem negatywnym, gdyż rodzi również zaspokajanie potrzeb w sposób niezgodny z przyjętymi w społeczeństwie normami prawnymi i obyczajowymi. Niemożność zaspokojenia potrzeb powoduje frustracje a frustracja agresję. John Dollard w teorii frustracji-agresji wskazał, że każda frustracja prowadzi do agresji lub podnosi gotowość do zachowania agresywnego. Przeprowadzone przez niego badania wykazały, że każda agresja poprzedzona była przez jakiś rodzaj frustracji. Siła frustracji lub gotowość zachowań agresywnych a także ich siła może być modyfikowana przez różne czynniki: • frustracja jest silniejsza, gdy cel, do którego dążymy, jest blisko i nie udaje się nam go osiągnąć; • frustracja jest silniejsza, gdy cel, którego nie możemy osiągnąć, ma dla nas dużą wartość, a oczekiwania co do niego są wysokie; • frustracja jest silniejsza, gdy przeszkoda realizacji potrzeby jest nieoczekiwana, nagła, niewyjaśniona i niezrozumiała. Istotnymi czynnikami, które stanowią blokadę w zaspokajaniu potrzeb i jednocześnie sprzyjają wystąpieniu agresji są bieda i bezrobocie. Badania naukowe wielu ośrodków naukowych wskazują, że nieletni, których Journal of Modern Science tom 2/25/2015 16 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich rodzice nie mają możliwości zaspokajania ich potrzeb materialnych, bardzo często przeżywają frustracje i w konsekwencji przejawiają zachowania agresywne wobec rodziców oraz rówieśników, w szczególności tych, których potrzeby są zaspokajane. Nierzadko sami próbują zaspokoić te potrzeby, podejmując różne działania, w tym także naruszające prawo. Konsumpcji, oprócz oczywiście wielu negatywnych zjawisk i następstw, przypisuje się również pozytywne aspekty i role do odegrania, (Słaby, 2007, s. 16.) m.in.: • rozwijanie zainteresowań poprzez konsumpcję; • konsumpcja związana z pracą i edukacją jest czynnikiem prowadzącym do zdobywania coraz wyższego wykształcenia; • poprzez rozwój potrzeb rozwija się rynek, tworzą się nowe formy handlu oraz zmienia się struktura gospodarcza; • rozwija się technika i nauka; • odpowiednie dawkowanie konsumpcji nie stanowi zagrożenia, a cywilizacja konsumpcyjna powinna kojarzyć się coraz bardziej z rozważnym jej obliczem. Źródło: rybagdyba.pl Obecnie istnieją zupełnie nowe modele i schematy zachowań w zakresie zaspokajania potrzeb. Kierunki tych zachowań kształtują koncerny żywnościowe, odzieżowe, elektroniczne itp., które mają silny wpływ na kreowanie dzisiejszych potrzeb człowieka. W sposób bardzo ironiczny Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 17 i prześmiewczy, ale jednocześnie dosadny, schemat współczesnej piramidy potrzeb przedstawia portal społecznościowy rybagdyba.pl. Pokazuje on istotne zaburzenia potrzeb, związane z zastępowaniem ich produktami, które wskazuje się jako najważniejsze, najmodniejsze i najbardziej potrzebne współczesnemu człowiekowi. Taki obraz potrzeb kreuje bardzo niebezpieczną świadomość wśród młodzieży. Upraszczając ją nieco, można to skonkludować jednym zdaniem, że jeśli nie posiadasz tych czy innych „produktów”, to nie masz prawa bytu w społeczeństwie. Jednym z przykładowych poglądów lansowanych przez współczesną młodzież jest następujący: „Jeśli nie masz strony na facebook’u to znaczy że nie żyjesz” Współczesna młodzież doprowadziła do sytuacji, w której tradycyjnego podziału potrzeb nie ma. Dominują natomiast posiadanie i lans. Nie liczy się człowiek, jego charakter, uczucia i potrzeby, lecz przede wszystkim to co posiada. To zaś prowadzi do posiadania za wszelką cenę. Możliwości zaspokajania potrzeb Badania wielu ośrodków naukowych wskazują, że rodzice powinni zaspokajać podstawowe biologiczne i psychiczne potrzeby swoich dzieci, przekazywać dorobek kulturowy społeczeństwa, dostarczać modeli osobowych, zapoznawać z systemem wartości i norm społecznych. Przystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, umiejętność nawiązywania kontaktów i współżycia z otoczeniem wiąże się nierozerwalnie z przygotowaniem ich przez rodziców do pełnienia podstawowych funkcji społecznych. Zdaniem M. Winiarskiego (2000, s. 144–145) potrzeby młodzieży można podzielić na egzystencjalne, psychiczne (emocjonalne) i afiliacyjne (społeczne). Do grupy potrzeb egzystencjalnych zalicza się potrzeby biologiczne, organiczne, fizjologiczne, a także materialne, bytowe. Stanowią one potrzeby fundamentalne, takie jak: powietrze, pokarm, woda, światło, sen, ruch, odpoczynek, ubranie, przestrzeń, zdrowie. Potrzeby te traktuje się jako „bezwzględnie konieczne”, bez zaspokojenia, których nie jest możliwe życie ludzkie. Do grupy potrzeb psychicznych należą potrzeby: bezpieczeństwa, miłości, rozrywki, aktywności, twórczości i osiągnięć, poznawania i przeżywania piękna. Odpowiednie zaspokojenie tych potrzeb ma ogromne znaczenie w osiąganiu sukcesów i wielostronnego rozwoju młodzieży. Do potrzeb afiliacyjnych (społecznych) zalicza się potrzeby: przynależności, kontaktów społecznych – przyjaźń rówieśnicza, współdziałania, uznania, bycia zauważanym, sensu i wartości. Racjonalne Journal of Modern Science tom 2/25/2015 18 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich zaspokojenie tych potrzeb w znacznym stopniu przesądza o socjalizacji młodzieży. Pomaga w przyswajaniu określonych cech, umiejętności niezbędnych do sprawnego funkcjonowania w różnych grupach społecznych. Niezaspokajanie potrzeb dzieci przez rodziców, w szczególności potrzeb materialnych, prowadzi do podejmowania przez nie działań, które pozwolą im na uzupełnienie powstałych braków, jednak jeśli nie będzie można osiągnąć celu w sposób legalny, można się spodziewać, że będą go realizować poprzez działania niezgodne z prawem. Doskonałym przykładem potwierdzającym postawioną wyżej tezę jest koncepcja R. K. Mertona (Hołyst, 2004, s. 968–969), w której autor zakłada, że w każdym społeczeństwie istnieją kulturowo określone cele (potrzeby) i instytucjonalne środki służące do ich realizacji (zaspokajania). W prawidłowo funkcjonujący społeczeństwie kulturowo wyznaczone cele pozostają w ścisłym związku ze środkami, za pomocą których można te cele osiągnąć. Zakłócenie w prawidłowym funkcjonowaniu społeczeństwa może się objawić nadmiernym akcentowaniem celów lub środków. Według Mertona istnieją różne typy adaptacji do sytuacji: konformizm – polega na działaniu skierowanym na osiągnięcie kulturowo usankcjonowanych celów za pomocą legalnych środków. Jest to najczęstszy wśród młodzieży sposób dążenia do osiągnięcia lepszej pozycji społeczno-ekonomicznej; rytualizm – polega na rezygnacji lub obniżeniu poziomu aspiracji na tyle, że nie powoduje już on frustracji z powodu nie zrealizowanych zamiarów. W tym sposobie ludzie jak gdyby tracą z oczu cel, któremu dane działania mają służyć, traktując je jako wartość samoistną; wycofanie się – polega na jednoczesnym odrzuceniu zarówno celów, których realizacja jest obowiązująca w danym społeczeństwie, jak i środków, które miałyby realizacji tych celów służyć. Ten rodzaj adaptacji jest jakby rezygnacją z gry. Prowadzić może do wykluczenia społecznego; innowacja – to akceptacja celów kulturowych z jednoczesnym odrzucaniem przypisanych sposobów ich osiągania. To najbardziej kryminogenny typ adaptacji. Innowacja jest najbardziej prawdopodobna wśród tej grupy młodzieży, która ma relatywnie nikłe szanse osiągnięcia wyższej pozycji społecznej, postępując zgodnie z przyjętymi normami społecznymi. Ponadto, ten typ szybko, przy niewielkich nakładach i wyrzeczeniach, pozwala osiągnąć cele (zaspokoić potrzeby); bunt – polega na odrzuceniu celów i środków przy jednoczesnym programie wprowadzenia w system społeczny nowych celów i nowych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 19 środków służących do ich realizacji. Chodzi tu zarówno o zmianę zarówno kulturowej, jak i społecznej struktury, czyli zmianę „reguł gry”. Osoby przejawiające ten typ zachowań to reformatorzy, rewolucjoniści, bądź przestępcy polityczni (terroryści). Stanowią zagrożenie dla istniejącego porządku prawnego. Teoria Mertona sprawdza się w strukturze funkcjonowania współczesnego społeczeństwa. Zanik norm określających sposoby realizacji celów kulturowych, w połączeniu z szeroko rozpowszechnioną ideologią egalitarną sprawia, że gdy pewna grupa ludzi dostrzega, iż nie ma możliwości zaspokojenia swoich potrzeb w sposób legalny, wzrasta prawdopodobieństwo sięgnięcia przez nich po środki nielegalne. Zagrożenia wynikające z braku możliwości zaspokajania potrzeb Brak możliwości zaspokojenia potrzeb przez nieletnich może wywołać frustracje, stres, a w konsekwencji poważne zaburzenia psychosomatyczne organizmu. Stany frustracji lub stresu kończą się często samobójstwem lub zwalczane są przez młodych ludzi poprzez ich ucieczkę w alkoholizm, narkomanię czy inne patologie społeczne. Frustracja to stan wywołany zablokowaniem możliwości zaspakajania jakiejś podstawowej potrzeby jednostki lub grupy z powodu napotykanej przeszkody lub oporu nie do pokonania. Prowadzi do dezorganizacji funkcji fizycznych i psychicznych. Osoba, dążąc do zaspokojenia potrzeb, stara się ominąć, bądź usunąć przeszkodę. Najbardziej charakterystyczną cechą pojawienia się stanu frustracji jest to, że prowadzi do określonych zmian w zachowaniu się jednostki, która ten stan przeżywa. Zmiany te są traktowane jako tzw. skutki frustracji. Mogą mieć one doraźny i trwały charakter. Najczęściej występującymi doraźnymi skutkami frustracji są: • agresja – czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” (Frączek, 1986); • regresja – cofanie się do pierwotnych form zachowania nieadekwatnych do rzeczywistych możliwości człowieka; • racjonalizacja – samousprawiedliwienie własnych niepowodzeń; • fiksacja – zachowanie stereotypowe bez możliwości wprowadzenia korekt do tego zachowania. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 20 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich Badania wielu ośrodków naukowych wykazały, że frustracja może prowadzić do wielu różnych konsekwencji. Pierwszym odruchem, który pojawia się w odpowiedzi na frustrację jest próba usunięcia, ominięcia przeszkody i mobilizowania wysiłków do osiągnięcia celu. Dopiero, gdy to się nie udaje, pojawiają się takie reakcje jak agresja, apatia itd. Nie każda frustracja prowadzi do zachowań agresywnych. Jeśli agresor jest arbitralny i jego zachowanie jest interpretowane jako bezinteresowna złośliwość, to agresja pojawia się bardzo często jako odwet. Jednak w pewnych sytuacjach, frustracja jaką przeżywa jednostka, wydaje się nam czymś uzasadniona i wtedy nie wywołuje skłonności do agresji. Związki frustracji i agresji wyjaśnia teoria opisana w publikacji profesora B. Hołysta „Kryminologia” (Lexis Nexis 2004), według której zachowania agresywne są poprzedzone frustracją. Według teorii ,sformułowanej przez Johna Dollarda w 1939, rozwijanej następnie przez J. Dollarda i N. A. Millera, każda frustracja prowadzi do agresji (lub podnosi gotowość do zachowania agresywnego) i każdą agresję poprzedzona jakiś rodzaj frustracji. Siła frustracji (a w związku z tym gotowość do zachowań agresywnych) może być modyfikowana przez różne czynniki: − frustracja jest silniejsza, gdy cel, do którego dążymy, jest blisko i nie udaje się nam go osiągnąć (np. ludzie są bardziej zagniewani, gdy ktoś wpycha się im w kolejkę, kiedy stoją tuż przy okienku, niż wtedy, gdy są na końcu ogonka); − frustracja jest silniejsza, gdy cel, który nam umyka, ma dla nas dużą wartość, a oczekiwania co do niego są wysokie (np. bardzo nam zależy na czymś, wkładamy wiele wysiłku w osiągnięcie tego i nie udaje się nam); − frustracja jest silniejsza, gdy jest nieoczekiwana, nagła, niewyjaśniona i niezrozumiała (między innymi dlatego dzieci bardzo się złoszczą, gdy zakazy, jakie się im daje, nie są uzasadnianie lub słyszą „Nie bo nie”); − frustrację należy odróżnić od deprywacji. Najbardziej frustrujące sytuacje według Berkowitz’a to bieda i bezrobocie. Badania naukowe wielu ośrodków naukowych dowodzą, że zachowania agresywne występują częściej u dzieci wychowujących się w rodzinach biednych i gdzie rodzice są bezrobotni, niż w rodzinach zamożnych lub średniozamożnych. Teorię frustracji-agresji zmodyfikował psycholog amerykański L. Berkowitz w latach 60. ubiegłego stulecia. Według niego twierdzenie Dollarda Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 21 i Millera jest uproszczeniem. Frustracja, zdaniem L. Berkowitza, wywołuje gniew – emocję specyficzną dla agresji. Gniew zaś podwyższa gotowość do zachowań agresywnych, ale nie prowadzi automatycznie do agresji. Aby agresja się pojawiła, musi wystąpić dostrzeżenie w sytuacji sygnałów wywołujących zachowania agresywne. Takimi sygnałami są bodźce kojarzone z wcześniej przeżywanym gniewem lub zachowaniem agresywnym. Stan gotowości do zachowań agresywnych może być wywołany nie tylko przez frustracje, może go także – zdaniem Berkowitza – wywołać utrwalony nawyk reagowania agresywnego. O nasileniu zachowań agresywnych decyduje: − nasilenie gniewu wywołanego frustracją, bądź siłą nawyku reagowania agresywnego; − siła bodźców sytuacyjnych – sygnałów bezpośrednio wywołujące zachowanie agresywne. Berkowitz dowodzi, że aby się pojawiła agresja muszą być spełnione dwa warunki: musi pojawić się frustracja oraz muszą być obecne bodźce skojarzone z agresją lub musi być wytworzony silny nawyk zachowania agresywnego. Godne podkreślenia w teorii Berkowitza jest to, że stan gotowości do zachowań agresywnych nie prowadzi w sposób bezpośredni do zachowania agresywnego. Ponadto, Berkowitz podkreśla znaczenie czynników sytuacyjnych, w tym także co jest szczególnie istotne, nawyku agresywnego zachowania. Jednak dalsze badania skłoniły autora do wycofania się z kategorycznego twierdzenia o tym, że konieczne są dwa czynniki do wywołania agresji: frustracja i odpowiedni bodziec. Innym poważnym zagrożeniem dla młodego człowieka jest stres, w szczególności dystres, który jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora. Nieletni, którzy nie mają możliwości zaspokojenia potrzeb, żyjąc w ciągłym stresie narażeni są na szereg zaburzeń zarówno w sferze biologicznej (somatycznej), jak i psychicznej. Choroby somatyczne Z badań naukowych wynika, że ponad 80% chorób ze stresu jest konsekwencją osłabionego układu odpornościowego, bowiem pod wpływem kortyzolu, który w chronicznym stresie jest produkowany niemal bez przerwy, zmniejsza się liczba białych ciałek krwi oraz zdolność organizmu do wytwarzania przeciwciał. Dlatego osoby, które żyją w długotrwałym Journal of Modern Science tom 2/25/2015 22 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich stresie częściej zapadają na różnego rodzaju infekcje, zarówno wirusowe, jak i bakteryjne oraz grzybice, i gorzej reagują na szczepionki. Badania naukowe potwierdzają również, że osoby zestresowane są bardziej narażone na choroby nowotworowe. Szwedzcy naukowcy dowiedli, że stres zwiększa ryzyko raka piersi. Lista schorzeń spowodowanych długotrwałym stresem jest bardzo długa. Często „atakuje” on najsłabszy punkt organizmu. Największą grupę stanowią choroby układu krążenia (nadciśnienie, miażdżyca) i choroby serca. Inne objawy somatyczne stresu, to: częste kłopoty z oddychaniem, ucisk w klatce piersiowej, bezsenność, skłonności do omdlenia, migreny, bóle w krzyżu, niestrawności, biegunki, zaparcia, problemy skórne, alergie, astma, wzmożone pocenie się i lepkość rąk, zaburzenia w miesiączkowaniu, szybka utrata wagi. Choroby psychiczne Sytuacje stresowe mogą być powodem dolegliwości psychicznych, w tym także przyczyną depresji. Sytuacje stresowe wywołują stany długotrwałego napięcia emocjonalnego. Duże natężenie emocji oraz częste powtarzanie się ich może doprowadzić w konsekwencji do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Zagrożenie zwiększa się, gdy emocje te nie są rozładowywane, tylko tłumione. Stres, spowodowany niemożliwością zaspokojenia potrzeb, może wywołać bardzo silne poczucie niepokoju ,związane z obniżeniem nastroju oraz stanami przygnębienia. Do poczucia przygnębienia mogą dołączyć inne objawy depresyjne, jak smutek, poczucie pustki, poczucie beznadziejności, obniżenie motywacji do działania oraz zainteresowań, pesymistyczne oceny (zarówno świata, jak i siebie), wycofanie i izolacja. Zaburzenia te w konsekwencji prowadzą do samobójstw oraz innych patologii społecznych (alkoholizm, narkomania, prostytucja, przestępczość). Przestępstwo jako forma zaspokajania potrzeb Przestępczość nieletnich stanowi w Polsce coraz poważniejszy problem zarówno dla organów ścigania, jak również dla instytucji zajmujących się ich resocjalizacją. W ostatniej dekadzie uległy zatarciu różnice dzielące przestępczość nieletnich i osób dorosłych. Ciężar gatunkowy czynów karalnych, popełnianych przez nieletnich oraz modus operandi, nie różni się praktycznie od ciężaru gatunkowego czynów przypisanych dorosłym sprawcom, a niekiedy nawet recydywistom. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 23 Badania wielu ośrodków naukowych wykazują, że zjawisko przestępczości nieletnich ma charakter dynamiczny, a zatem zmiany w jej rozmiarze i dynamice są skutkiem zmian zachodzących w strukturze społecznej. Przełom XX i XXI wieku przyniósł pojawienie się nowych zjawisk patologii społecznej wśród młodzieży oraz nowych rodzajów przestępstw np. cyberprzestępczości. Gwałtowny rozwój mediów i światowa globalizacja spowodowały, że nowe zjawiska szybko przenikają pomiędzy społecznościami, a skutki tych zjawisk natychmiast znajdują swoje odzwierciedlenie w funkcjonowaniu społeczeństwa, a w szczególności w środowisku młodzieży (szerzej na ten temat Kukla, 2004). Wiele negatywnych zachowań, wynikających z funkcjonowania społeczeństwa w nowych warunkach, zwłaszcza w obszarze telekomunikacji, cyberprzestrzeni czy wykorzystania nowoczesnych technologii, stanowią dziś jeszcze jednostkowe czyny karalne popełniane przez młodzież, wkrótce jednak staną się zjawiskami powszechnymi, jak przestępczość pospolita (kryminalna), wypełniająca statystyki policyjne i sądowe. Oczywiście nie sposób wymienić wszystkich przestępstw popełnianych głównie przez nieletnich w cyberprzestrzeni. Należą do nich takie zachowania jak: − hacking – włamanie; − craking – włamywanie się dla osiągnięcia korzyści; − back door – użycie programu umożliwiającego wejście do serwera z pominięciem zabezpieczenia; − sniffing – podsłuchiwanie pakietów między komputerami i przechwytywanie danych (hasła, loginu); − IP spoofing – podszycie się pod inny komputer; − phishing – wyłudzanie poufnych informacji (haseł, szczegółów karty kredytowej); − pranie pieniędzy czy inne przestępstwa zorganizowanych grup przestępczych lub pojedynczych osób z wykorzystaniem komputera. Istnieje szereg innych równie poważnych zagrożeń związanych z siecią, które mimo że nie stanowią przestępstwa lub są na jego pograniczu, są postrzegane jako patologiczne. Należy na nie zwrócić uwagę, zwłaszcza, że stają się powszechne i coraz bardziej niebezpieczne, a świadomość ich występowania zaciera się w gąszczu pozytywnych aspektów funkcjonowania wirtualnego świata. Przede wszystkim młodzież nie przyjmuje do wiadomości, że Internet uzależnienia. Badania naukowe wykazały, że uzależnia bardziej niż narkotyki czy alkohol i z dużą dozą obaw należy stwierdzić, że zjawisko Journal of Modern Science tom 2/25/2015 24 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich uzależniania się od Internetu staje się coraz poważniejszym problemem społeczeństwa polskiego. Około 1 – 5% wszystkich użytkowników Internetu jest w określonym stopniu uzależnionych od jego stosowania. Zwłaszcza ludzi młodych, którzy bardzo interesują się komputerami, są otwarci na nowe technologie i rozwiązania. Usługi udostępniane w Internecie zdają się być nastawione na przyciąganie internautów różnorodnością zagadnień, co uzasadnia fakt spędzania przez młodzież więcej czasu w Internecie. Wciąż brak oficjalnej nazwy tego nałogu. W literaturze przedmiotu można znaleźć różne terminy (Jakubik, Psychologia.net.pl): − siecioholizm (netaholics) lub sieciozależność (netaddiction); − cyberzależność (cyberaddiction) lub cybernałóg; − internetoholizm, internetozależność, uzależnienie internetowe lub uzależnienie od Internetu (Internet addiction); − uzależnienie komputerowe (computer addiction); − zaburzenia spowodowane zależnością od Internetu (Internet Addiction Disorder – IAD); − infoholizm, infozależność (information addiction). Jak wskazuje R. Poprawa, w publikacji „W pułapce Internetu”, skutki uzależnienia od Internetu są różne i dotyczyć mogą zarówno sfery psychologicznej, jak i fizycznej, czego przejawem może być otępienie, a nawet swego rodzaju „głód”, taki jak po odstawieniu alkoholu czy narkotyków. Ponadto osoby uzależnione od Internetu narażone są na choroby oczu, skóry, włosów, stawów czy kręgosłupa. Poważnym zagrożeniem płynącym z uzależnienia od Internetu jest, jak wskazują specjaliści, nieodróżnianie świata realnego od wirtualnego. W skrajnych przypadkach człowiek może popełniać przestępstwo, nawet zabójstwa, będące skutkiem psychicznego „pozostawania w grze” (w świecie wirtualnym). Powyższe rozważania skłaniają do konkluzji, że nieletni popełniają czyny karalne w świecie realnym oraz wirtualnym, co wymaga zwiększenia obszarów kontroli ze strony rodziców i opiekunów. Czynnikami determinującymi przestępczość nieletnich w prezentowanych obszarach według prof. Hołysta (Kryminologia, 2004) są: − chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych; − zaimponowanie innym; − namowa kolegów lub osób dorosłych; − chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych; − powielanie wzorców i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 25 − poczucie bezkarności za wcześniejszą działalność przestępczą; − oraz poszukiwanie akceptacji, gdy nie można znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców i opiekunów. Badania naukowe dowodzą, że większość popełnianych przez nieletnich czynów to działania zamierzone i wcześniej zaplanowane w grupach. Czyny popełniane indywidualnie zdarzają się, lecz stanowią nieliczne wyjątki. Nieletni bardzo często współuczestniczą w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub kilkoma osobami. Statystyki policyjne wskazują, że coraz częściej nieletni działają w zorganizowanych grupach z osobami dorosłymi. Grupy takie z reguły powstają spontanicznie, na czas popełnienia czynu, tzw. gangi. Tylko nieliczne są dobrze zorganizowane i wyspecjalizowane w dokonywaniu konkretnych przestępstw, charakteryzujące się trwałą obecnością członków w grupie. Działając w grupach, nieletni najczęściej popełniają rozboje, wymuszenia rozbójnicze, uczestniczą często w bójkach i pobiciach w wyniku, których często dochodzi nawet do śmierci (tabela 1). Grupa wzmaga agresywność jej członków, zapewnia poczucie anonimowości. Niekontrolowane grupy młodzieżowe cechuje okrucieństwo, gniew, znęcanie się nad słabszymi, przeświadczenie o niekaralności swoich postępków. Motywami przystępowania do grupy są także patologie, występujące w rodzinie, brak możliwości zaspokojenia potrzeb, trudne warunki życiowe, poczucie niższości, niechęć do domu rodzinnego oraz szkoły. Inne motywy to chęć przeżycia przygody, zabawy, dążenie do uzewnętrznienia swojej siły, odwagi i pomysłowości oraz ciekawość i chęć doświadczenia czegoś nowego, tajemniczego. Bardzo często przestępstwa dokonywane przez osoby nieletnie mają określony cel, np. zdobycie alkoholu, czy też środków na zakup narkotyku1. Nie bez znaczenia jest także wpływ alkoholu i narkotyków. Pod wpływem alkoholu przestępstw dokonuje do ok. 9%, a pod wpływem narkotyków ok. 0,2% nieletnich. W 2012 roku badaniom trzeźwości poddano 229 365 podejrzanych dorosłych oraz 11 794 podejrzanych nieletnich. Okazało się, że spośród nich w stanie bez alkoholu i bez narkotyków było 43 242 dorosłych oraz 9 834 nieletnich. Oznacza to, że wśród przebadanych podejrzanych tylko 18,6% dorosłych oraz aż 81% nieletnich w momencie popełniania przestępstwa było trzeźwych (tabela 2). Wśród 148 753 podejrzanych o przestępstwa drogowe, pod wpływem alkoholu było 136 643 osób dorosłych i 788 nieletnich, a pod wpływem narkotyków 873 dorosłych i 5 nieletnich. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich 26 | Tabela 1. Wybrane zabronione czyny nieletnich w latach 2001–2013 Rok Zabójstwo Uszczerbek na zdrowiu Udział w bójce lub pobiciu Zgwałcenie Kradzież rozbójnicza, rozbój, wymuszenie Kradzież z włamaniem 2013 4 2 624 2 217 106 9 701 6 201 2012 4 4 109 3 289 181 12 237 7 796 2011 6 5 496 3 580 126 12 438 9 329 2010 7 5 591 3 158 311 11 547 9 813 2009 14 4 636 3 039 137 9 121 8 546 2008 9 3 384 3 242 92 8 161 8 229 2007 11 3 534 2 958 126 7 511 9 185 2006 19 3 429 2 694 148 8 154 9 419 2005 11 3 016 2 147 116 8 081 11 052 2004 11 3 260 2 175 95 9 558 10 989 2003 7 2 835 1 923 237 9 472 11 238 2002 21 2 877 1 697 118 9 537 13 704 2001 20 2 853 1 727 166 10 838 16 814 Źródło: Dane statystyczne KGP www.policja.gov.pl Tabela 2. Udział nieletnich będących pod wpływem alkoholu lub narkotyków w wybranych kategoriach przestępstw Podejrzani dorośli Kwalifikacja prawna Zabójstwo Podejrzani nieletni odsetek pod pod pod pod trzeźwych wpływem pływem wpływem pływem w %** alkoholu narkotyków alkoholu narkotyków 18% 294 2 3 0 Uszczerbek na zdrowiu 35,2% 2 141 11 40 4 Udział w bójce lub pobiciu 21,5% 4 416 9 154 8 Nieumyślne spowodowanie śmierci 54,4% 25 1 0 0 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich Podejrzani dorośli Kwalifikacja prawna Zgwałcenie | 27 Podejrzani nieletni odsetek pod pod pod pod trzeźwych wpływem pływem wpływem pływem w %** alkoholu narkotyków alkoholu narkotyków 35,1% 227 2 9 0 Pedofilia 70% 59 1 2 0 Groźba karalna 31,3% 3 282 11 62 3 Zmuszanie do określonego zachowania 53,8% 113 1 3 0 Kradzież z włamaniem 54,2% 3 330 22 121 13 Przestępstwa rozbójnicze 28% 2 952 16 112 5 Uszkodzenie rzeczy 19,1% 6 695 5 266 14 Przestępstwa przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu 14% 9 034 19 133 2 Razem wybrane przestępstwa 18,6% 185 175 873 1 885 74 Źródło: Dane statystyczne KGP www.policja.gov.pl Nieletni jako ofiary przestępstwa Należy również zwrócić uwagę na wiktymologiczny aspekt udziału nieletnich w przestępczości. Statystyki policyjne i prokuratorskie wykazują, że nieletni są nie tylko sprawcami przestępstw, ale i ofiarami. Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, że młodzież coraz częściej jest w zainteresowaniu zorganizowanych grup przestępczych. Wielu młodych ludzi poda ofiarą handlu ludźmi, zwłaszcza do celów prostytucji oraz narkomanii, w które wplątani są celowo poprzez odpowiednio przygotowane przez grupy przestępcze scenariusze. Nie ma dokładnych informacji dotyczących ofiar handlu organami ludzkimi wśród polskiej młodzieży, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich 28 | jednak i takich zdarzeń nie można wykluczyć, jako zjawiska stanowiącego zagrożenie dla dzieci. Kolejny problem dostrzegany przez środowisko naukowe, zajmujące się problematyką nieletnich, to zagrożenia młodzieży ze strony gangów młodzieżowych, dokonujących na nieletnich takich przestępstw, jak: rozboje, pobicia, kradzieże, oszustwa. Gangi te funkcjonują na osiedlach i w szkołach, a ich ofiary, głównie młodzież, ze względu na ich zastraszanie, nie zgłaszają faktu stania się ofiarą Policji, nauczycielom, a nawet rodzicom. O skali problemu świadczą statystyki policyjne, przedstawione poniżej (tabela 3). Tabela 3. Przestępstwa popełnione w Polsce na terenie szkół podstawowych i gimnazjów Przestępstwo 2009 2010 2011 2012 Uszczerbek na zdrowiu 2 208 2 953 2 613 1 894 Udział w bójce lub pobiciu 1 021 1 307 1 503 1 533 26 20 14 74 2 639 2 778 2 664 2 793 650 815 785 644 3 918 6.221 7 577 7 024 433 520 669 800 2 223 2 810 2 342 2 329 212 276 246 254 Zgwałcenie Kradzież cudzej rzeczy Włamania Przestępstwa rozbójnicze Przestępstwa narkotykowe Przestępstwa przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu - w tym naruszenie nietykalności cielesnej Łącznie (także inne przestępstwa, nie wymienione wyżej) 21 040 26 197 28 019 24 794 Źródło: Dane statystyczne KGP www.policji.gov. pl Niepokoją również ogólne statystyki przestępstw dokonywanych na małoletnich, zarówno przez dorosłych, jak i rówieśników. W 2011 roku ogólna liczba osób pokrzywdzonych w wyniku różnych przestępstw wyniosła 728 124, wśród nich było 1282 cudzoziemców oraz 48 596 małoletnich, czyli osób do ukończenia 18 roku życia (tabela 3). Niestety zmiany w sposobie przetwarzania danych statystycznych, które wprowadzono w polskiej Policji w 2012 roku, nie pozwalają na analizę porównawczą tej problematyki. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 29 Tabela 4. Nieletni jako ofiary przestępstw (wybrane kategorie) Kategoria przestępstwa Zabójstwo – art. 148 k.k. W tym Osoby pokrzywdzone cudzoziemcy małoletni ogółem 590 0 24 Pedofilia – art. 200 k.k. 5 086 0 5 086 Zgwałcenie – art. 197 k.k. 1 272 1 316 19 871 9 3 986 Uszczerbek na zdrowiu – art. 156, 157 k.k. Bójka i pobicie – art. 158, 159 k.k. 12 031 22 2 951 Kradzież rzeczy 214 788 778 1 346 Kradzież z włamaniem – art. 279 k.k. 136 993 205 346 przestępstwa rozbójnicze – 280, 281, 282 k.k. 23 742 62 7 980 Znęcanie się nad rodziną – 207 k.k. 25 080 4 4 231 Uchylanie się od płacenia alimentów – art. 209 par. 1 k.k. 19 587 1 0 Groźba karalna – art. 190 par. 1 k.k. 27 014 13 4 919 Oszustwo kryminalne (pospolite) – art. 286 par. 1 i 3 k.k. 33 188 35 85 Przywłaszczenie rzeczy – art. 284 par. 1 i 3 k.k. 15 099 24 124 Podłączenie się do cudzego urządzenia telekomunikacyjnego – art. 285 par. 1 k.k. 170 0 0 Zmuszanie do określonego zachowania – 191 par. 1 k.k. 2 367 0 1 017 Wymuszenie zwrotu wierzytelności – art. 191 par. 2 k.k. 654 1 24 Pozostawienie w sytuacji niebezpieczeństwa utraty życia – art. 160 par 2 i 3 k.k. 689 0 453 Nieudzielenie pomocy w niebezpieczeństwie – art. 162 k.k. 99 0 6 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 30 | Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich Kategoria przestępstwa Uszkodzenie rzeczy – art. 288 par. 1 i 2 k.k. Z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii – art. 58,59 Wszystkie kryminalne W tym Osoby pokrzywdzone cudzoziemcy małoletni ogółem 68 203 36 161 9 869 0 4 732 676 320 1 203 47 246 Źródło: Dane statystyczne KGP www.policja.gov.pl Omawiając problematykę nieletnich jako ofiar przestępstw, należy również zwrócić uwagę na wiktymologiczny aspekt cyberprzestępczości. Analiza dostępnych statystyk wykazuje, że najczęściej popełnianymi przestępstwami w cyberprzestrzeni, są: − oszustwa internetowe (nabór do pracy za granicą, handel ludźmi do pracy); − sprzedaż towarów i usług; − udostępnianie plików naruszające prawa autorskie; − kradzieże bankowe przez Internet. Policja nie podaje szczegółach statystyk, dotyczących podejmowanych przez nią akcji, wynikających z zagrożenia cyberprzestępczością, liczby dokonanych przestępstw, a także złapanych przestępców. Wiele przestępstw z różnych względów, nie jest zgłaszanych organom ścigania, gdyż wielu użytkowników sieci nie ma nawet świadomości, że stali się ofiarą cyberprzestępstwa. Natomiast te przestępstwa, o których informacje uzyskały organy ścigania są przedmiotem wielomiesięcznych postępowań przygotowawczych ze względu na utajniony charakter działalności przestępczej. Podsumowanie W konkluzji prowadzonych rozważań można skonstatować, że potrzeby pobudzają człowieka do działań, zmierzających do ich zaspokojenia. Ich źródłem są fizyczne (materialne) i duchowe wymagania organizmu. Sytuacja, w której potrzeby jednostki nie zostaną zaspokojone zgodnie z jej wymaganiami, rodzi dla niej poważne zagrożenia. W przypadku długotrwałego stanu niemożliwości zaspokajania potrzeby, organizm ludzki narażony jest na zaburzenia psychosomatyczne, prowadzące Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich | 31 do bardzo poważnych chorób, a nawet śmierci. Badania wielu ośrodków naukowych wykazały, że nieletni, często nie mając możliwości zaspokajania potrzeb w sposób legalny, w szczególności potrzeb materialnych, wchodzą na drogę przestępczą. Należy również podkreślić, że zaspokajanie potrzeb przez nieletnich może spowodować, że staną się ofiarą przestępczego działania, zarówno ze strony rówieśników, jak i dorosłych. Przedstawione przez autorów zagadnienia nie wyczerpują całości problematyki przestępczości zagrożeń związanych z zaspokajaniem potrzeb przez nieletnich. Wiele szczegółowych zagadnień wymaga dalszych badań i wnikliwej weryfikacji. Autorzy mają jednak nadzieję, że wskazane w niniejszej publikacji kwestie przyczynią się do innego spojrzenia na poruszaną problematykę i przyczynią do podjęcia szeroko rozumianych profilaktycznych działań edukacyjnych. References Bywalec Cz., Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010. Frączek A., P. Struzik, Agresja wśród dzieci i młodzieży, PWN, Kielce 1986; Hołyst B., Kryminologia, Lexis Nexis Warszawa 2004. Jakubik A., Zespół uzależnienia od Internetu (ZUI) – Internet Addiction Syndrome (IAS;) www.psychologia.net.pl (12 marca 2015 r.). Kukla D., Rola Policji w systemie profilaktyki społecznej, Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach, 2004. Poprawa R., W pułapce Internetu, www.siecioholizm.eu (10 marca 2015 r.). Poprawa R., W pułapce Internetu, www.siecioholizm.eu (13 marca 2015 r.). Słaby T., Polska a cywilizacja konsumpcyjna, Zeszyt Naukowy 76, Wyd. Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2007. Szczepański J., Konsumpcja a rozwój człowieka. PWE Warszawa 1981. Winiarski M., Rodzina, szkoła, środowisko lokalne. IBE Warszawa 2000. Endnote 1. W listopadzie 2014 r. 18-letni Bartosz M. wszedł do salonu gier przy ulicy Marynarki Polskiej w Ustce, rzucił się z nożem na kasjerkę i zrabował około pięciu tysięcy złotych. Kobieta trafiła do szpitala z kilkunastoma ranami ciętymi, m.in. na twarzy, szyi i rękach. Napastnik został zatrzymany jeszcze tego samego dnia. Z ustaleń słupskiej policji i prokuratury wynika, że w czasie napadu 18-latek był pod wpływem dopalaczy, a przestępstwo popełnił, bo potrzebował pieniędzy m.in. na spłatę długu zaciągniętego na zakup dopalaczy u 21-letniego Roberta M. ze Słupska. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 33–51 Personnel controlling in human resources management Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami ludzkimi Aleksandra Szejniuk Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The times, we live in, demands constant changes stimulating to look for new solutions and ways to act on the market. This also applies to areas such as management and personnel management in particular – directly related to the audit. New conditions impact on change of behavior not only among managers, but most of all among employees. Implementation of these projects is possible thanks to the personnel controlling. Its basic role is to enable detection of irregularities before they even appear. Controlling essentially proposes a system of team management. It sets out the range of tasks and responsibilities. All employees, from the basic employee to the director or the owner, implement objectives set by the organization. Controlling shows how to create an objective and reliable information system. It gives opportunity to the managers to make quick and accurate decisions. Personnel controlling indicates strengths and weaknesses of the company. Its purpose is to effectively exploit the potential of all employees to achieve the maximum benefit within the organization. Czasy, w których żyjemy, to nieustające zmiany zmuszające do poszukiwania nowych rozwiązań i sposobów działania. Dotyczy to również takich dziedzin, jak zarządzanie, a w szczególności – zarządzanie personelem i bezpośrednio związanej z nim kontroli. Nowe warunki wymuszają zmiany sposobu działania nie tylko kadr kierowniczych, ale przede wszystkim pracowników przedsiębiorstwa. Realizacja tych przedsięwzięć jest możliwa dzięki zastosowaniu controllingu personalnego. Jego podstawowym założeniem jest potrzeba Journal of Modern Science tom 2/25/2015 34 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… przewidywania możliwości występowania nieprawidłowości. Controlling w swej istocie proponuje system zespołowego zarządzania przedsiębiorstwem. Wyznacza zakres zadań i kompetencji. Wszyscy pracownicy, począwszy od szeregowego do dyrektora czy właściciela, realizują cele wyznaczone przez daną organizację. Controlling wskazuje, jak stworzyć obiektywny i wiarygodny system informacji. Pozwala kadrze kierowniczej podejmować szybkie i trafne decyzje. Controlling personalny wskazuje mocne i słabe strony przedsiębiorstwa. Jego celem jest efektywne wykorzystanie potencjału wszystkich pracowników w celu osiągnięcia maksymalnych korzyści w organizacji. Keywords: controlling, personnel controlling, strategic and operational personnel controlling controlling, controlling personalny, controlling personalny, strategiczny i operacyjny Wstęp Skuteczne zarządzanie zasobami ludzkimi gwarantuje sukces organizacji na rynku. Zaangażowanie pracowników, ich wiedza i umiejętności przyczyniają się do podniesienia konkurencyjności organizacji. W przedsiębiorstwie ważne jest doskonalenie zarówno personelu, jak i kadr kierowniczych, a przede wszystkim sprawiedliwy system oceniania (Szejniuk, 2011, s. 73). Niezwykle istotne jest opracowanie planów strategicznych zarządzania zasobami ludzkimi. Jest ono niezbędne w kształtowaniu personelu zgodnie z oczekiwaniami organizacji, uwzględniając jednocześnie oczekiwania pracowników. Przede wszystkim dyrektorzy powinni uświadamiać sobie znaczenie kapitału intelektualnego we współczesnym świecie i odpowiednio nim zarządzać (Barbachowska, 2011, s. 91). Rosnące znaczenie zarządzania zasobami ludzkimi wymusza zastosowanie controllingu personalnego w zakresie zasobów ludzkich. W warunkach gospodarki polskiej controlling ma dużą rolę do spełnienia. Koordynuje bowiem wszystkie działania przedsiębiorstwie, które łączą różne szczeble zarządzania. Wspomaga kierownictwo organizacji w podejmowaniu prawidłowych i efektywnych decyzji, pozwalających na osiąganie wyznaczonych celów. Controlling organizuje działania w zakresie planowania, a także gromadzenia i przetwarzania informacji. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 35 Dysponuje wiedzą, która jest wykorzystywana w aktualnych i przyszłych działaniach przedsiębiorstwa. Stosowanie controllingu personalnego pozwala określić stopień realizacji celów organizacji. Ponadto wskazuje, gdzie należy podjąć działania naprawcze. Jest instrumentem zarządzania, który efektywnie wykorzystuje zasoby ludzkie w organizacji. Pełni funkcję doradczą w wyznaczonych obszarach zarządzania zasobami ludzkimi, a także spełnia rolę systemu wczesnego ostrzegania. Istota i znaczenie controllingu Controlling to pojęcie mające swe źródło w języku angielskim. Znaczy kontrola, kontrolowanie, kontrolujący, ale nie tylko. W terminie tym są zawarte również pojęcia, takie jak: sterowanie, regulowanie, kierowanie, prowadzenie, decydowanie, zwierzchnictwo, itp. Termin ten powstał na bazie finansów i przechodził pewne przekształcenia. Jest to szczególny system koordynacji określonych działań w sferze zarządzania (planowanie, kontrola, gromadzenie informacji). W literaturze niemieckiej controlling jest określany jako ponadfunkcyjny instrument sterowania przedsiębiorstwem. Natomiast słownik ekonomiczny określa controlling jako system ewidencji księgowej z rozbudowanymi funkcjami wyników (Sierpińska, 2004, s. 11–24). Termin controlling ma szerokie znaczenie według różnych autorów zajmujących się tą problematyką. Tab. 1. Definicje controllingu Autor Definicja controllingu R. Eschenbach Wspomaganie kierownictwa przedsiębiorstwa w realizacji funkcji zarządzania H. J. Voltmuth Część składowa procesu zarządzania W. Knap, K. Sawicki Narzędzie sterowania działalnością przedsiębiorstwa w kierunku wyznaczonego celu J. Penc Nowoczesna metoda kierowania przedsiębiorstwem Z. Sekuła Strategia, zarządzanie, eksploatacja Źródło: opracowanie własne na podstawie Eschenbach (1996, s. 17.), Voltmuth (1993, s. 20.), Knap, Sawicki (1994), Penc (1994, s. 203.), Sekuła (1998, s. 65.). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 36 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… Controlling w różnych okresach był postrzegany odmiennie i ulegał ciągłemu rozwojowi. W Polsce pojęcie controllingu pojawiło się na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Jest to efekt przemian gospodarczych. Controlling to sposób zarządzania przedsiębiorstwem, którego celem jest przystosowanie do zachodzących zmian na rynku. Współczesny człowiek powinien dysponować nie tylko wiedzą o faktach, lecz również posiadać wiedzę sprawczą, proceduralną (Łażewska, 2013, s. 131). System controllingu zależy od wielu czynników. Tab. 2. Czynniki wpływające na system controllingu Czynniki wewnętrzne Czynniki zewnętrzne Styl zarządzania Wielkość przedsiębiorstwa Cele przedsiębiorstwa Stosowane technologie Struktura organizacyjna Przedmiot działalności Forma prawno-organizacyjna Polityka zagraniczna Otoczenie polityczne Otoczenie społeczne Struktura gospodarki Rynki zaopatrzenia Rynki zbytu Rynki pracy, rynki kapitałowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Nowak (2011, s. 29–31). Z tabeli wynika, że źródłem czynników wewnętrznych jest przedsiębiorstwo, natomiast czynniki zewnętrzne, na które przedsiębiorstwo nie ma wpływu, określa otoczenie. Wymienione czynniki podlegają określonym zmianom, dotyczącym technologii, systemu wartości i zmian społecznych. Konieczność zmian w pojmowaniu systemu controllingu określa nieustanne dążenie do uwzględniania potrzeb klientów. Włączenie controllingu w proces zarządzania przedsiębiorstwem wymusza wykorzystanie funkcji motywacyjnej. Pozwala na kierowanie działań pracowników w celu osiągnięcia zamierzonych zadań przez przedsiębiorstwo. Pozytywny wpływ na jakość życia powoduje m.in. wzrost aktywności oraz motywacji do rozwiązywania problemów zawodowych poprzez podnoszenie kwalifikacji osobistych (Pokruszyński, 2013, s. 171). Z powyższych rozważań wynika, że stosowanie controllingu zwiększa majątek organizacji. Dostarcza odpowiednich informacji wykorzystywanych w procesach decyzyjnych na każdym szczeblu zarządzania. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 37 Jedną z ważnych funkcji controllingu jest planowanie. System controllingu pozwala zwiększyć efektywność przedsiębiorstwa poprzez dostosowywanie planów do zmieniającego się otoczenia. Kolejną ważną funkcją controllingu jest kontrola (Paczuła, 1997, s. 102), która obejmuje: • określenie stanu faktycznego; • określenie wzorca; • porównanie stanu rzeczywistego ze wzorcem; • określenie przyczyn zaistniałego stanu; • podjęcie decyzji pokontrolnych. Podstawowym jej zadaniem jest sprawdzenie, czy cele zostały osiągnięte. Równie istotną funkcją controllingu jest sterowanie, które obejmuje wszystkie szczeble zarządzania w organizacji. Wdrażanie controllingu w zarządzanie przedsiębiorstwem zmusza kierownictwo do wykorzystania funkcji motywowania. Skuteczność systemu motywacji zależy od właściwego określania efektywności pracy poszczególnych osób, jak i zespołu pracowników. Podkreślenia wymaga fakt, że controlling wspiera system decyzyjny kadry menedżerskiej. Wprowadzanie controllingu w organizacji jest uzależnione od zapotrzebowania menedżerów różnych szczebli na nowe informacje. Z punktu widzenia zastosowania narzędzi i instrumentów proces wdrożenia controllingu obejmuje następujące etapy (Wierzbicki, 1994, s. 27): • decentralizację procesów decyzyjnych; • zbudowanie systemu, który zaspokaja potrzeby informacyjne; • dostosowanie struktury organizacyjnej; • przyjęcie stylu zarządzania opartego na potencjalne kierownictwa niższego szczebla. W controllingu istotnymi zaletami decentralizacji zarządzania według S. Sojak (2011, s. 11.) są: • skupianie zarządu na planowaniu długookresowym; • przekazanie kompetencji decyzyjnych; • zwiększenie efektów kontroli; • lepsza motywacja menedżerów; • autonomia działania menedżerów. M. Chalasta (2002, s. 1.) rozszerza zakres wdrażania controllingu o wybór systemu informatycznego, który sprosta zapotrzebowaniu firmy na informacje zarządcze o odpowiedniej treści, uzyskiwane w określonym miejscu i czasie. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 38 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… Badania prowadzone w polskich firmach podkreślają, że wdrażanie controllingu ma na celu (Fijałkowska, 2003, s. 1.): • obniżenie kosztów; • uzyskanie dodatkowych informacji w celu podjęcia decyzji; • zapewnienie lepszego przepływu informacji; • poprawy płynności finansowej; • zwiększenia zaangażowania ze strony pracowników. Firmy, które wykorzystują funkcje controllingu, uwidaczniają swoją elastyczność i gotowość na zmiany. Rodzaje controllingu Najczęściej podział controllingu dokonywany jest według szczebli zarządzania, a także treści i zakresu działania. Wykorzystując szczeble działania, a także horyzont czasowy, wyróżnia się controlling strategiczny i operacyjny. Tab. 3. Podział controllingu ze względu na szczeble zarządzania Controlling strategiczny Planowanie strategiczne Sterowanie projektami Kontrola strategiczna Pozyskiwanie i przetwarzanie informacji Controlling operacyjny Osiąganie bieżących celów Kontrola stopnia wykonywania zadania Planowanie, kontrola Sterowanie analizą wyniku finansowego System motywacyjny Źródło: opracowanie własne na podstawie Sierpińska (2004, s. 19–30.). Controlling strategiczny jest określony takimi wyznacznikami, jak: czas, otoczenie oraz potencjał dotyczący zasobów dostępnych w przyszłości. W procesie controllingu istotną rolę odgrywa informacja, a zwłaszcza sposób jej pozyskiwania i przetwarzania. Wdrażanie controllingu wynika z ustaleń celów strategicznych. Wymagana jest stała weryfikacja celów strategicznych, przyjętych w fazie planowania, których firma, ze względu na dynamicznie zmieniające się otoczenie, nie jest w stanie osiągnąć (Sekuła 1998, s. 52). Ponadto należy przeanalizować wyniki ekonomiczne, które wymagają ustalenia przyszłych źródeł sukcesu. Ważne jest również przewidzenie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 39 zadań oraz sposobów ich realizacji, biorąc pod uwagę wykorzystanie posiadanego kapitału (Sekuła 1998, s. 56). Do zadań controllingu należy: • analiza realności długofalowych celów przedsiębiorstwa; • badanie poprawności podziału zadań długookresowych; • pomoc w doborze metod, technik, norm, standardów; • nadzór i pomoc w opracowaniu planów i ich realności; • tworzenie systemów informacji dla kierowników wszystkich szczebli; • analiza źródeł i jakości wykorzystania informacji; • prowadzenie kontroli i oceny wyprzedzającej w zakresie możliwości, szans i zagrożeń realizacji zadań na poszczególnych etapach. Podkreślenia wymaga fakt, że stosowanie controllingu strategicznego dotyczy zdecentralizowanego systemu planowania strategicznego. Natomiast controlling operacyjny jest ukierunkowany na bieżące cele. Do jego podstawowych zadań należy (Sierpińska 2004, s. 20): • koordynacja i pomoc w ustalaniu głównych celów przedsiębiorstwa, • opracowanie planów działania; • porównanie budżetów z ich rzeczywistym wykonaniem; • określenie przyczyn odchyleń i personalnej odpowiedzialności; • zapewnienie krótkookresowej płynności finansowej; • tworzenie rezerw na przyszłość; • zwiększenie wartości kapitału. Stosowanie controllingu operacyjnego pozwala efektywnie funkcjonować przedsiębiorstwom zarówno w średnim, jak i krótkim czasie. Temu służy budowa struktur organizacyjnych, a także stosowanie systemu motywacyjnego. Innym kryterium podziału controllingu są funkcje pełnione przez poszczególne komórki organizacyjne przedsiębiorstwa, co pozwala wyróżnić różne ich rodzaje. Tab. 4. Kryterium podziału controllingu ze względu na funkcje Rodzaj controllingu Omówienie działania Controlling działalności Wspomaga zarządzanie w działaniach badawczobadawczo-rozwojowej rozwojowych przedsiębiorstwa Controling projektów Zapewnia sprawne i efektywne przygotowanie projektów oraz ich realizację Journal of Modern Science tom 2/25/2015 40 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… Rodzaj controllingu Omówienie działania Controlling logistyki Wspomaga realizację funkcji logistycznych, które obejmują transport, gospodarkę magazynową, obsługę zamówień, sterowanie przepływem materiałów w procesach produkcyjnych Controlling produkcji Zapewnia właściwy przebieg procesu produkcji poprzez: • przygotowanie planów przebiegu procesów produkcyjnych, • optymalizację procesów technologicznych, • analizę produktywności czynników wytwórczych Controlling marketingu Wspomaga zarządzanie marketingowe w przedsiębiorstwie w zakresie racjonalizacji wydatków, które są konieczne do zrealizowania planów sprzedaży oraz ich wpływ na wielkość obrotów i zysków przedsiębiorstwa. Controlling ekologii Zajmuje się ustalaniem zadań w zakresie ochrony środowiska, planowaniem i kontrolą wykorzystania surowców, materiałów i energii w przedsiębiorstwie Controlling finansowy Obejmuje wspomaganie i realizację funkcji finansowej i jest utożsamiany z planowaniem, sterowaniem i koordynowaniem procesów finansowych Controlling inwestycji Dostarcza instrumentów i narzędzi, które pozwalają podjąć decyzje inwestycyjne. Controllingiem objęty jest pełen cykl inwestycyjny do zakończenia i całkowitego rozliczenia finansowego przedsięwzięcia Controlling jakości Wspomaganie i koordynowanie określonych zadań w procesach planowania, kontroli i sterowania jakością oraz czuwania nad ich prawidłowym przebiegiem Controlling kosztów Pomaga w podejmowaniu decyzji planowania działalności przedsiębiorstwa oraz porównywania wyznaczonych celów w planie z rzeczywistym wykonaniem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 41 Rodzaj controllingu Omówienie działania Controlling podatkowy Kompleksowe podejście do zagadnień podatkowych związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą. Jego celem jest minimalizacja nieprawidłowości oraz maksymalizacja korzyści podatkowych Controlling personalny Umożliwia jak najlepsze wykorzystanie dostępnego personelu, tak kształtując pracę osób zatrudnionych, aby pomnożyć wartość i sukces przedsiębiorstwa. Podstawowym zadaniem jest kontrola skutków podjętych decyzji personalnych, które dotyczą procesu zatrudnienia pracowników w przedsiębiorstwie, systemu wynagrodzeń, wykorzystania czasu pracy pracowników, kosztów pracy. Controlling personalny pełni rolę systemu wczesnego ostrzegania Źródło: opracowanie własne na podstawie Sikorski (2001, s. 50), Nowak (2008, s. 26), Radzikowski, Wierzbicki (1999, s. 64–66.), Nowosielski (2002, s. 103), Sierpińska, Niedbała (2003, s. 345), Dembińska-Cyran, Jedliński, Milewska (2005, s. 20), Krawczyk (2001, s. 87), Piechota (2004, s. 69), Paczuła (1997, s. 74), Weber (2001, s. 19–28.), Kowalska (2001, s. 6), Pohl (2003, s. 147), Mruk, Rutkowski (2001, s. 14), Lisiecka (2002, s. 156). Omówione rodzaje controllingu, wykorzystywanego w przedsiębiorstwach, pozwalają na stwierdzenie, że kreują on wartość majątku. Ma to znaczenie zwłaszcza w procesie wdrażania controllingu w organizacji. Zakres prac jest uzależniony od możliwości przedsiębiorstwa. Ważną rolą controllingu jest wspieranie kierownictwa w osiąganiu zamierzonych celów, angażowanie pracowników w zadania organizacji poprzez motywację, między innymi szkolenia, wprowadzanie wymogu ocen pracowników, a także zapewnienie dostępu do informacji, stanowiących podstawę funkcjonowania organizacji. Istota i znaczenie controllingu personalnego w organizacji W przedsiębiorstwie controling personalny spełnia funkcję informacyjną. Polega ona na przetwarzaniu zebranych informacji wykorzystywanych w procesach personalnych. Równie istotna jest funkcja sterująca, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 42 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… której zadaniem jest koordynacja i prowadzenie kontroli projektów personalnych. Znaczenie controllingu personalnego określają nie tylko funkcje, ale także rola kapitału ludzkiego w organizacji. Wprowadzając controlling personalny, można uzyskać możliwość lepszego koordynowania działań planistycznych, ewidencjonowania poszczególnych składników kapitału ludzkiego oraz ujmowania go nie tylko w formie kosztów, ale także „aktywów” organizacji (Clark 2001, s. 7). Rodzaj działalności przedsiębiorstwa i jego potrzeby określają zakres controllingu personalnego. Jest on wynikiem rozwoju funkcji personalnej i controllingu funkcyjnego w przedsiębiorstwie. Rys. 1. Controlling personalny Controlling Controlling personalny Funkcja personalna Źródło: Pocztowski, Purgal-Popiela, 2004, s. 183. Stosowanie controllingu personalnego pozwala ewidencjonować składniki kapitału ludzkiego. Controlling może być wykorzystywany jako instrument racjonalizacji zatrudnienia w obszarach funkcjonalnych przedsiębiorstwa, a także do zwiększania efektywności działań jednostek zajmujących się kwestiami personalnymi. Potrzeby i rodzaje działalności przedsiębiorstwa wyznaczają zakres controllingu personalnego. Jest to wynik rozwoju controllingu funkcjonalnego, a przede wszystkim sprawowania funkcji personalnej. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 43 Podstawowym celem controlling personalnego jest podnoszenie rentowności, sprawności efektywności działań w obszarze ZZL, a ponadto (Sikorski, 2001, s. 50): • ścisłe powiązanie działań komórki personalnej z całym przedsiębiorstwem przez odpowiednie działania koordynacyjne; • dbanie o przejrzystość struktury kosztów personalnych oraz czynników je tworzących; • ukazanie wpływu prowadzonej polityki personalnej na procesy podejmowania decyzji i ekonomiczne wyniki przedsiębiorstwa; • wskazanie skutków realizacji celów i zadań stawianych przed zasobami ludzkimi w innych obszarach funkcjonalnych Celem controllingu procesów personalnych jest zwiększenie efektywności poprzez kształtowanie stanu i struktury zatrudnienia, a także administrowanie sprawami personalnymi. Zadania controllingu personalnego (Nowak, 2004, s. 177) są określone w dwojaki sposób: jako aktywne lub pasywne. Aktywne zadania controllingu personalnego dotyczą maksymalnego wykorzystania możliwości należących do zasobów ludzkich, natomiast pasywne polegają na określeniu i pełnieniu roli systemu wczesnego ostrzegania. Obszary controllingu personalnego Podstawą do analizy i oceny w controllingu personalnym są obszary zarządzania personelem. Tab. 5. Obszary controllingu personalnego Obszar controllingu personalnego Wyjaśnienie Controlling planowania zatrudnienia Jest źródłem informacji o ilościowym, jakościowym i czasowym dopasowaniu personelu do bieżących i przyszłych potrzeb przedsiębiorstwa w podziale na poszczególne jednostki organizacyjne Controlling doboru pracowników Jest źródłem informacji o skuteczności stosowanych w firmie metod rekrutacji oraz o kosztach związanych z doborem (rekrutacją, selekcją i wprowadzeniem do pracy) Journal of Modern Science tom 2/25/2015 44 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… Controlling szkolenia i rozwoju zawodowego Jest stałym procesem. Ustala profil wymagań i kwalifikacji dla każdego stanowiska pracy. Analizuje potrzeby w zakresie kompetencji, planuje szkolenia. Kontroluje efekt przeprowadzonych szkoleń Controlling oceniania Bada, w jaki sposób są oceniani pracownicy w organizacji. Ma wskazywać działania pozwalające na wprowadzenie pożądanych zmian Controlling motywowania Jego celem jest dobór wysokości i struktury wynagrodzeń. Pozwala określić, jak środki motywujące wpływają na wyniki pracy Controlling komunikowania się, konfliktów i kultury organizacyjnej. Obszar ten koncentruje się na poprawie atmosfery pracy i zadowolenia pracowników Controlling wydajności Jego celem jest badanie kosztów pracy pod i produktywności względem ich dynamiki, struktury, elastyczności w stosunku do wydajności, produktywności oraz wielkości zatrudnienia. Źródło: opracowanie własne na podstawie Marciniak (2008, s. 76), Sekuła (1999/2000), Kaczyńska-Maciejewska (2002, s. 46–49.), Gostomski, Komping (2003, s. 58–60.), Sikorski (2001, s. 49–57). Szczególnymi obszarami zainteresowania controllingu personalnego są badania, m.in. (Sekuła 1999, s. 56): • zależności między strategią personalną a innymi strategiami organizacji; • posiadanego przez firmę potencjału społecznego; • posiadanych przez pracowników kwalifikacji pod kątem obecnie i w przyszłości wykonywanych zadań; • prawidłowości decyzji, dotyczących polityki personalnej w zakresie dopasowania personelu do potrzeby firmy, podnoszenia kosztów zatrudnienia; • reakcji pracowników na zmiany we wdrażanym systemie personalnym; • stosowanych czynników motywacji; • wpływu planów rozwojowych organizacji na zmianę wymagań w zakresie kwalifikacji zawodowych pracowników. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 45 Zakres controllingu personalnego dotyczy planowania, oceny pracowników i ich doboru, a także doskonalenia ich umiejętności i rozwoju zawodowego. Zajmuje ważną pozycję w strukturze organizacyjnej zarówno sztabowej, jak i liniowej. Daje możliwości decyzyjne. Pozwala na współdziałanie pomiędzy komórkami organizacyjnymi. Jest stosowany do efektywnego wykorzystania wiedzy i kompetencji pracowników w celu maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa. Może być zastosowany w następujących obszarach zarządzania zasobami ludzkimi (Nowak, 2008, s. 29–54.): • planowanie kadr; • motywowanie pracowników; • ocenianie pracowników. Controlling personalny w tych obszarach wykorzystuje mierniki ilościowe, służące do ich oceny. Obrazują one wyszczególnione obszary zarządzania zasobami ludzkimi w sposób liczbowy. Pozwalają na porównanie stanu rzeczywistego ze wzorcem i ewentualną analizę powstałych nieprawidłowości. Efektem takich zachowań jest możliwość podejmowania działań korygujących, które zapobiegają wszelkim nieprawidłowościom. Zapewniają skuteczną i efektywną pracę pracowników. Wyszkolenie i zmotywowanie pracownika jest czynnikiem, od którego zależy prawidłowy rozwój przedsiębiorstwa. Rodzaje controllingu personalnego Biorąc pod uwagę szczeble zarządzania, przyjmuje się podział controllingu personalnego na: • controlling personalny strategiczny, • controlling personalny operacyjny. Celem controllingu personalnego strategicznego jest (Sierpińska, Niedbała, 2008, s. 51) stworzenie długookresowych warunków funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz zajęcie korzystnej pozycji rynkowej dzięki zachowaniu lub wzrostowi określonych czynników sukcesu. Jego istotą jest określenie ilości i jakości funkcji personalnej w rozwój przedsiębiorstwa. Jest on współzależny z systemem controllingu przedsiębiorstwa. Do zadań controllingu personalnego strategicznego należą m.in. (Pietrzak, 2003, s. 125; Sekuła, 1999, s. 55–67.): • włączanie aspektów personalnych do strategii przedsiębiorstwa oraz zapewnienie integracji strategii personalnej ze strategią przedsiębiorstwa; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 46 | • • Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… wskazywanie do realizacji strategii najlepszej z możliwych; badanie zależności między strategią przedsiębiorstwa a strategią personalną oraz relacji między strategiami funkcjonalnymi a strategią personalną; • tworzenie planów długookresowych; • przełożenie strategii personalnej na konkretne działania; • monitorowanie stopnia realizacji strategii, • stworzenie i wykorzystanie systemu wczesnego ostrzegania, reagowanie na zmiany celów strategicznych przedsiębiorstwa z odpowiednim wyprzedzeniem. Podstawowymi wyznacznikami controllingu personalnego strategicznego (Sierpińska, Niedbała, 2008, s. 56) są: • horyzont czasowy; • analiza otoczenia; • potencjał; • strukturalizacja problemów. Powyższe wyznaczniki strategicznego controllingu personalnego Sekuła, 2000, s. 25–26 uszczegóławia dodatkowymi cechami charakterystycznymi, a mianowicie: • niskim stopniem konkretyzacji celów; • trudnościami w pozyskiwaniu niezbędnych informacji; • prawdopodobieństwem powstawania odchyleń; • wielopoziomowym zakresem kontroli; • nieograniczonym horyzontem czasowym. Wymienione cele i zadania prezentują istotę tego controllingu i stanowią podstawę do odróżniania go od controllingu operacyjnego. Kolejnym rodzajem controllingu personalnego według kryterium poziomu zarządzania jest controlling operacyjny. Jego zadaniem jest (Sikorski, 2001, s. 52) osiąganie bieżących celów w zakresie zyskowności z wykorzystaniu danych ilościowych, głównie kosztów, przychodów i wyników. Obejmuje przede wszystkim działania krótkookresowe w bieżącym zarządzaniu personelem. Wyznaczniki charakteryzujące controlling operacyjny, to (Sekuła, 2000, s. 25–26): • horyzont czasowy, średnio do trzech lat; • analiza otoczenia, oparcie się na otoczeniu wewnętrznym organizacji; • potencjał, wykorzystanie istniejących zasobów; • strukturalizacja problemów, duża precyzja danych. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 47 Jego zadaniem jest kierowanie efektywnością pracy w różnych strukturach organizacyjnych. Zapewnienie właściwych informacji (Pocztowski, Purgał-Popiela, 2004, s. 185) o stanie zatrudnienia, poziomie wydajności i kosztów pracy, procesach personalnych i warunkujących je czynnikach, a także wykorzystanie tych informacji w planowaniu i kontroli działań usprawniających. Cechami wyróżniającymi operacyjny controlling personalny, są (Pocztowski, Purgał-Popiela, 2004, s. 185): • ukierunkowanie na sterowanie bieżącymi celami w obszarze funkcji personalnej; • duża szczegółowość zadań; • relatywny krótki okres objęty planowaniem. W ramach tego controllingu wyróżnia się zadania szczegółowe związane z polityką personalną, a mianowicie (Sikorski, 2001, s. 52–53): • badanie, analizowanie i racjonalizowanie kosztów pracy; • monitorowanie kosztów dotyczących polityki personalnej; • kontrola i analiza wydajności pracy; • ocena i analiza skuteczności pracy stanowisk zajmujących się polityką personalną; • kontrola poprawności wykonania systemów ocen kadrowych i ich zgodności z założonymi celami przedsiębiorstwa. Prezentowane działania, dotyczące operacyjnego controllingu personalnego, określają działania w ramach funkcji personalnej. Obszar jego oddziaływania stanowi podstawę do jego klasyfikacji. Podsumowanie Potencjał ludzki odgrywa istotną rolę w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Pracownicy we współczesnych przedsiębiorstwach postrzegani są jako specyficzny zasób, który sprzyja tworzeniu wartości dla rozwoju organizacji. Nieustający wzrost znaczenia zarządzania zasobami ludzkimi powoduje zastosowanie controllingu personalnego. Stanowi on podstawę budowania strategii przedsiębiorstwa i strategii ZZL. Pozwala na optymalne wykorzystanie zatrudnionego personelu. Jest narzędziem wykorzystywanym w sterowaniu procesami we wszystkich obszarach zarządzania. Traktowany jest jako system doradczy, który pozwala na efektywne wykorzystanie zasobów ludzkich w organizacji. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 48 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… References Adamiec M., Kożusznik M. (2000). Zarządzanie Zasobami Ludzkimi Aktor – Kreator – Inspirator. Kraków: Akade. Armstrong M. (2000). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Barbachowska B. (2011). Rola kadry kierowniczej w budowaniu potencjału kapitału ludzkiego na podstawie przedsiębiorstwa „X” – studium przypadku. Journal of Modern Science, IV/11/2011. Becker B.E, Huselid M.A., Ulrich D. (2002). Karta wyników zarządzania zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Bieniok H. (1999). Techniki kontroli menedżerskiej w: Bieniok H. (red.), Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem. Skrypty Uczelniane cz. II rozdz. IV, Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Bloch H. (1990). Controlling, czyli rachunkowość zarządcza. Warszawa: Wydawnictwo CIM. Brzezin W. (2001). Rachunkowość zarządcza a controlling. Częstochowa: Częstochowskie Wydawnictwo Naukowe. Chalastra M. (2002). Zasady wdrażania systemów informatycznych wspomagających funkcjonowanie controllingu. Controlling i Rachunkowość Zarządcza, nr 4. Clark T. (2001). HRM: A Unified Understanding or a Multiplicity? w: Clark T. (red.), European Human Resource Management, Oxford: Blackwell Business. Dembińska-Cyran J., Jedliński M., Milewska B. (2011). Controlling personalny w przedsiębiorstwie, Zeszyt Naukowy Nr 644. Szczecin: Wydział Zarządzania i Ekonomii Uniwersytet Szczeciński. Eschenbach J. (1996). Der verfassungsrechtliche.Schutz des Eigentums. Berlin: Ducker Humblot. Fijałkowska D. (2003). Moda na controlling. Controlling i Rachunkowość Zarządcza, nr 1. Gostomski E., Komping Ch. (2003). Controlling szkolenia personelu. Bank, nr 02/2003. Hamel G., Prahalad C.K. (1999). Przewaga konkurencyjna jutra. Warszawa: Business Press. Haus B., Nowosielski S. (1995). Kontrolling a kontrakty menedżerskie w przedsiębiorstwie. Przegląd Organizacji, nr 12. Horvath P. (1990). Cost Calculating and Control System. Controlling, nr 1. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 49 Human Resources Management. (2002). Bedeutung Strategien, Trends Cap Gemini Ernst & Young, Region Central Europe, Berlin. Ignaciuk E. (2000). Controlling personalny w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Controlling i Rachunkowość Zarządcza, nr 8. Jędralska K., Woźniak-Sobczak B. (2000). System wdrażania controllingu w przedsiębiorstwie. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Kaczyńska-Maciejewska R. (2002). Oceny szyte na miarę. Personel, nr 16–30. Knap W., Sawicki K. (1994). Controlling a rachunkowość. Rachunkowość, nr 2. Kopiński A. (2000). Rola controllingu w zarządzaniu bankiem. Controlling i Rachunkowość Zarządcza, nr 10. Kowalska K. (red.) (2001). Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwie. Dąbrowa Górnicza: WSB. Krawczyk H. (2001). Podstawowe koncepcje zarządzania rozproszonymi systemami informatycznymi. Studia Informatica, vol 22 nr 1. Król H., Ludwiczyński, A. (2006). Zarządzanie Zasobami Ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji. Warszawa: Wydawnictwo PWN. Lipka A. (2002). Ryzyko w zarządzaniu zasobami ludzkimi w: Ludwiczyński A. (red.), Najlepsze praktyki zarządzania kapitałem ludzkim. Warszawa: Wydawnictwo PFPK. Lisiecka B. (2002). Nowe zasady rachunkowości. Istota i zakres zmian. Warszawa: CJM. Łażewska D. (2013). Filozofia praktyczna w społeczeństwie wiedzy. Journal of Modern Science, tom 1/16/2013. Łukasiewicz G. (2006). Zarządzanie personelem. Materiały do ćwiczeń. Kraków: Wyd. A.E. Marciniak J. (2008). Audyt funkcji personalnej w przedsiębiorstwie. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Marciniak S. (2008). Controlling. Teoria zastosowania. Warszawa: Wyd. Diffin. Mayer E. (1993). CSS. Sztuka projektowania stron www. Warszawa: PWE. Mayer E., Mann R. (1992). Controlling w twojej firmie. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze. Mruk H., Rutkowski J.P. (2001). Strategia produktu. Warszawa: PWE. Nowak E. (1996). Podstawy controllingu. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oscara Langego.. Nowak E. (2004). Controlling w działalności przedsiębiorstwa. Warszawa: PWE. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 50 | Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… Nowak E. (2008). Controlling personalny w przedsiębiorstwie. Kraków: Oficyna Wolters Kluwer Business. Nowak E. (2011). Controlling w działalności przedsiębiorstwa. Warszawa: PWE. Nowosielski S. (2001). Zarządzanie produkcją. Ujęcie controllingowe. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Nowosielski S. (2002). Podstawowe metody i obszary zastosowań. Wrocław: Akademia Ekonomiczna. Paczuła C. (1997). Kontrola wewnętrzna w zarządzaniu firmą. Serwis Finansowo-Księgowy, nr 31. Paczuła Cz. (1997). Kontrola wewnętrzna w zarządzaniu jednostką gospodarczą, wyd. II. Warszawa: Diffin. Penc J. (1994). Strategie zarządzania – perspektywiczne myślenie, systemowe działanie. Warszawa: Wydawnictwo Placet. Pietrzak G. (2003). Controlling gospodarki zasobami przedsiębiorstwa w: Nowak E. (red.), Controlling w przedsiębiorstwie. Koncepcje i instrumenty, Gdańsk: ODDK. Płóciennik-Napierała J. (2001). Realizacja procesów kontrolnych w controllingu. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej. Pocztowski A. (1994). Controlling w zarządzaniu zasobami ludzkimi. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 8. Pocztowski A. (2008). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: PWE. Pocztowski A., Purgał-Popiela J. (2004). Controlling personalny w: Sierpińska M. (red.), Controlling funkcyjny w przedsiębiorstwie, Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Pohl F. (2008). Cytat za Sierpińska M., Niedbała B. (2003). Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Warszawa: PWN Warszawa. Pokruszyński W. (2013). Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego. Journal of Modern Science, tom 1/16/2013. Radzikowski W., Wierzbiński J. (1999). Controlling. Koncepcje – Metody – Zastosowania. Toruń: Toruńska Szkoła Zarządzania. Saunders E.J. (1996). Kontrola wewnętrzna w bankowości. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce. Sekuła Z. (1998). Istota controllingu. Organizacja i kierowanie, nr 3(6). Sekuła Z. (1999). Controlling personalny. Część 1. Istota i przedmiot controllingu personalnego. Bydgoszcz: Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami… | 51 Sekuła Z. (2000). Controlling personalny. Część 1. Istota i przedmiot controllingu personalnego. Bydgoszcz: Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego. Sierpińska M. (2004). Controlling funkcyjny w przedsiębiorstwie. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Sierpińska M., Niedbała B. (2003). Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Warszawa: PWN Warszawa. Sierpińska M., Niedbała B. (2008). Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Warszawa: Wydawnictwo PWN. Sikorski A. (2001). Controlling personalny. Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, nr 2. Sojak S. (2001). Ceny transferowe. Teoria i praktyka. Warszawa: PWN. Storey J. (2001). Human Resource Management Today: An Assessment w: Storey, J. (red.), Human Resource Management A Critical Text, London: Thomas Learning. Szałkowski A. (2006). Podstawy zarządzania personelem. Kraków: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Szejniuk A. (2004). Controlling współzależność kontroli i zarządzania. Promenada. Magazyn Młodych Profesjonalistów W.S.P. Szejniuk A. (2004). Controlling współzależność kontroli i zarządzanie. Promenada. Szejniuk A. (2011). Gospodarka zasobami ludzkimi. Journal of Modern Science, tom 4/11/2011. Ulrich D.A. (1998). New Mandate for Human Resources, Harvard Business Review. Voltmuth H.J. (1993). Controlling – planowanie, kontrola, zarządzanie. Warszawa: Agencja Wydawnicza Placet. Weber J. (2001). Wprowadzenie do controllingu. Katowice: Oficyna Controllingu Profit. Wierzbicki K. (1994). Jak wdrażać controlling w przedsiębiorstwie. Gospodarka Materiałowa i Logistyka, nr 6. Wierzbicki K. (1996). Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Warszawa: Diffin. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 53–64 Danger Attraction: Social Networking and „Dangerous Fads” Among Young People and Children Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne a „niebezpieczne mody” wśród młodzieży i dzieci Kateryna Novikova Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The paper elaborates on several actual “dangerous fads” among youngsters and children that from early age take an active part in computer-mediated Internet communication. On the one side there is a phenomenon of fashion that has been influential since the early modernity basing on the novelty craze and distinction. On the other side, in the late modernity there are the advanced communication and information technologies that have brought about new and instant communication practices for the youngsters, especially in the developed world. Social media enormously facilitate various hazardous activities of youngsters in terms of mutual informing, experience sharing or even community creation around various more or less safe activities and interests. Several social networking mechanisms (contagion, homophily etc.) are presented along with the respective threats connected with the dangerous youth fads that spread easily thanks to the new technologies and advanced electronic networking skills of the youth. W artykule przeanalizowano szereg “niebezpiecznych mód” wśród młodzieży i dzieci, którzy już od wczesnych lat biorą aktywny udział w komunikacji internetowej. Z jednej strony, warto zwrócić uwagę na zjawisko mody, wynikającej jeszcze z czasów wczesnej nowoczesności i opierającej się na pogoni za nowością i wyróżnianiem się. Z innej strony, w czasach późnej nowoczesności mamy do czynienia z zaawansowanymi technologiami komunikacyjnymi i informacyjnymi, które umożliwiły praktyki nowej, praktycznie natychmiastowej komunikacji, w szczególności wśród młodzieży w krajach rozwiniętych. Media społecznościowe Journal of Modern Science tom 2/25/2015 54 | Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… bardzo ułatwiają ryzykowne działania młodych użytkowników w sensie wzajemnego informowania, dzielenia się doświadczeniem lub nawet kształtowanie wspólnoty. W artykule pokazano pewne mechanizmy działania sieci społecznych (zaraźliwość, homofilia), rzutujące na zagrożenie, które jest związane z niebezpiecznymi zainteresowaniami młodzieży, szybko rozpowszechniającymi się dzięki nowym technologiom i zaawansowanym umiejętnościom sieciowym młodzieży. Keywords: social media, social networking, fashion diffusion, homophily, contagion, deviation, Internet threats serwisy społecznościowe, sieci społeczne, rozpowszechnianie się mody, homofilia, zaraźliwość, dewiacja, zagrożenia internetowe Wprowadzenie Zainteresowanie tematem zagrożeń obecnych w życiu dzieci i młodzieży jest dosyć powszechne wśród pedagogów, psychologów, a także lekarzy, medioznawców i polityków społecznych. Jednocześnie mniejszą uwagę przyciąga zjawisko pogoni za ryzykiem oraz rozpowszechniania tej konkurencji w społecznym zakresie grupowego naśladowania zachowania, charakteru i przyczyn mody na podejmowanie ryzykownych działań. Zatem pogoń za ryzykiem we współczesnym świecie jest nieodłączną częścią życia nie tyle dorosłych, którzy w tej pogoni często realizują dziecięce marzenia, ile dzieci, które wzorują się zarówno na dorosłych, jak i na rówieśnikach. Ktoś kiedyś wskazał, że dorośli płacący spore pieniądze za skoki na spadochronie, za szybkie samochody czy motory oraz inne ryzykowne rodzaje rozrywki, sportu czy turystyki, byli kiedyś dziećmi, którym nie pozwalano łazić po drzewach, dachach czy do sąsiedniego ogródka po jabłka, a więc brak im wspomnień o odczuciach dziecięcych, podobnych do właściwej dorosłym adrenaliny. Z drugiej strony, właśnie takie wspomnienia mogą zachęcać dorosłych do powtórki tych ryzykownych zachowań – motywacją jest zastrzyk adrenaliny. Moda na niebezpieczne zachowania znajduje się na pograniczu tematyki ryzyka i tak kontrowersyjnego tematu, który też może być źródłem poważnych zagrożeń, szczególnie dla dzieci i młodzieży, jak trendy i moda, przy tym moda określana niekoniecznie tylko w odniesieniu do Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… | 55 sfery ubrań, wyglądu, piękna, lecz też do wielości innych wymiarów konsumpcyjnych i zachowaniowych. W nich bowiem można również zaobserwować liczne mniej lub bardziej niebezpieczne tendencje, trendy czy popularne zjawiska. Ocenić popularność bez szeroko zakrojonych badań jest bardzo trudno. Z braku przyjmuję, że coś jest modne, o ile trafiło jako wiadomość aktualna na łamy mediów drukowanych oraz elektronicznych portali informacyjnych (również specjalistycznych). Nawet jeżeli nie będzie można ocenić skali popularności, to można przyjrzeć się istocie zagrożeń i zastanowić się nad ich przyczynami. Jednocześnie warto pamiętać, że popularyzacja wielu zachowań i rzeczy odbywa się przez sieci, sieci społecznościowe oparte na koleżeństwie, przyjaźni czy też sąsiedztwie, dzięki takim popularnym funkcjonalnością, jak „dzielenie się” czy też „polubienie”, co później może być lub nie być praktykowane w rzeczywistości. Moda a dzieci Na anglojęzycznej stronie Debate.org zamieszczono pytanie „czy moda szkodzi społeczeństwu?” 43% użytkowników odpowiedziało, że tak, 57%, że nie, mając przy tym możliwość (nawet obowiązek) umieszczenia argumentacji pod swoim oddanym głosem. Wśród argumentów za szkodliwością mody (moda tutaj rozumiana jest w wymiarze konsumpcyjnym) pojawiało się również oddziaływanie na dzieci. Jeden z internautów stwierdził, że „moda szkodzi społeczeństwu i to z kilku powodów, jednym z których jest odrzucanie dzieci w szkole przez rówieśników ze względu na modę lub brak markowych rzeczy, bowiem osądzanie według mody jest niesprawiedliwe, ale i tak wszyscy tak robią cały czas” (debate.org/ opinions/is-fashion-harmful-to-society). Do zagrożeń związanych z modnymi tendencjami należą również zachowania związane ze zjawiskami bezmyślnego naśladowania gwiazd show-biznesu oraz modelek, szczególnie w zakresie odżywiania, odchudzania, mogącego powodować bulimią czy anoreksją, jak również w zakresie wczesnej seksualności, której podłożem jest często niepewność dzieci, szczególnie dziewczynek co do akceptacji i miłości oraz poczucia własnej godności, co skutkuje również erozją granic pokoleniowych między dzieciństwem a dorosłością (Pilcher 2010: 461–470; Starzomska 2013). Na szeregu for internetowych nawet stwierdzono, że moda – zarówno w zakresie konsumpcji oraz mediów, czyli nie tylko sposobu ubierania się, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 56 | Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… wyglądu czy posiadania pewnych przedmiotów, ale też przekazu kultury popularnej – wręcz niszczy społeczeństwo, przy tym ciekawe, że swoje zdanie internauci argumentują posiadaniem dzieci szczególnie w wieku nastoletnim i troską o ich wychowanie i przyszłość. Moda ogólnie oraz w szczególności moda na zachowania niebezpieczne okazuje się szkodliwa, głównie ze względu na szereg następstw. Wśród jej konsekwencji, poza seksualizacją, anoreksją czy postrzeganiem celebrytów oraz ich zachowań i wyglądu, jako niekwestionowanych wzorców do gorliwego naśladowania (ang. emulate), wymieniane również takie problemy społeczne, jak zjawisko przemocy wśród nastolatków czy wzrost przestępczości z pobudek konsumpcyjnych. Zachowania niebezpieczne a ich skutki Naśladowanie modnych zachowań czy wyglądu w oparciu o wzorce życia dorosłego, szczególnie rodem z przekazu masowego, może okazać się bogate w różnorodne skutki negatywne, lecz jeszcze więcej zagrożeń niesie ze sobą naśladowanie zachowań niebezpiecznych z założenia, z różnym stopniem ryzyka, niekiedy bardzo wysokim, ocierającym się nawet o zachowania przestępcze (Ferszt-Piłat 2014, Antczak 2012, Majer 2012, Zawisza 2013). Zachowania takie można podzielić według kryterium konsekwencji fizjologicznych i moralnych, choć nie jest to klasyfikacja się wykluczająca. Do konsekwencji fizjologicznych można zaliczyć ból, ewentualne uzależnienia oraz zachowania prowadzące do wypadków śmiertelnych. Niestety, nawet samobójstwa mogą być społecznie zaraźliwe (Kheraty, Cihak 2012: s.164; Christakis, Fowler 2011). Moralne następstwa ryzykownych zachowań związane są z łamaniem tabu oraz pragnieniem buntu we wszelkiej postaci, charakterystycznym szczególnie dla wieku nastoletniego. Bunt może wynikać również z szeregu problematycznych sytuacji rodzinnych. Może też stanowić świadome rzucenie wyzwania społeczeństwu i konwenansom. Rzuceniem wyzwania społeczeństwa wydaje się takie niebezpieczne zjawisko jak seksting, choć może on równie dobrze wynikać z naśladowania zachowań dorosłych, naładowanych odpowiednimi wzorcami seksualności. Pojęcie „seksting” powstało z połączenia słów seks i teksting, w tłumaczeniu z języka angielskiego znaczy wysyłanie krótkich wiadomości, wysyłanie i odbieranie przez telefon komórkowy oraz pocztę elektroniczną tekstów i obrazków o treści erotycznej (Protecting… 2011; Kholos Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… | 57 Wysocki, Childers 2011; ‘Sexting’… 2011; Temple, Choi 2014; Strohmaier, Murphy, DeMatteo 2014; Walrave, Heirman, Hallam 2013; Wen, Lo 2013). W zachowaniach nastolatków seksting polega na wysyłaniu w ramach flirtu czy zabawy “partnerowi” roznegliżowanych erotycznych zdjęć, zrobionych przez nastolatków lub nawet dzieci samym sobie. Nowoczesne technologie to umożliwiają, a brak kontroli, zainteresowania oraz wiedzy technicznej rodziców to ułatwia. Problem sekstingu często ociera się o kwestie cyberbullyingu, ponieważ wysłane w wiadomości multimedialnej lub elektronicznej informacje mogą z łatwością być zamieszczone w sieciach społecznościowych. Relacje często się skończą, a zdjęcia cyfrowe mogą być dużo trwalsze, która to trwałość może mieć tragiczne skutki. Badacze alarmują, że moda na seksting niestety przekształcić się może na modę na coraz wcześniejszy seks wśród nastolatków. W USA osądzenie nastolatków za seksting (oraz pornografię dziecięcą) wywołało różne komentarze, łącznie z upatrywaniem w tym cenzury i naruszenia praw człowieka. W 2011 roku po badaniach stwierdzono, że nie jest to tak rozpowszechnione zjawisko, jak przedstawiano wcześniej. Tylko 2,5% młodych ludzi w wieku od 10 do 17 lat robiła lub występowała na zdjęciach lub w nagraniach nagich lub półnagich, natomiast liczba osób się zmniejszyła do 1%, jeżeli definicja seksting zawiera tylko treści o charakterze otwarcie erotycznym. (Mitchell, Finkelhor, Jones, Wolak 2011). Wśród przyczyn zachowań podobnych wyżej opisanym można zaznaczyć chęć popisania się, kuszenia, pokazania zainteresowania lub zobowiązania. Są również szersze przyczyny społeczne, czyli powszechna seksualizacja zachowań, która następuje w wyniku naśladowania zachowań idoli popkultury oraz powolne znieczulenie na wszelkie przejawy elementów pornograficznych w mediach (Walker, Sanci, Temple-Smith 2011). Ogólnie, jak trafnie ujął to jeden z dziennikarzy, taki pornograficzny trend, zapoczątkowany przez świat popkultury jest kontynuowany przez młodych ludzi, bo chcą być „równie fajni jak ich rówieśnicy”. Czują presję społeczną w ramach grupy społecznej, czego konsekwencje mogą być niestety tragiczne. Zakazy natomiast nie koniecznie pomagają naprawiać czy zapobiec ewentualnym konsekwencjom. Na przykład, wśród brytyjskich (oraz amerykańskich) dzieci w 2009 r. zapanowała moda na kolorowe bransoletki, których barwy – jak się okazuje – odpowiadają różnym czynnościom seksualnym. Niektóre szkoły nawet wprowadziły zakaz noszenia takich bransoletek. Zagrożeniem było jednak to, że z powodu zakazu bransoletki mogły stać się jeszcze bardziej modne (Frosch 2009). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 58 | Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… Wśród niebezpiecznych zachowań, które są określane jako popularne wśród dzieci i nastolatków, mogą pojawiać się takie, które dotyczą rzeczy niespodziewanych. Rodzice szybko dzielą się obserwacjami, lecz moda rozpowszechnia się szybciej niż rodzice uświadamiają sobie ewentualne źródła zagrożeń. Na przykład, na portalu sosrodzice.pl użytkownicy ostrzegają przed cynamonem, którego łyżkę trzeba zjeść bez popijania w czasie krótszym, niż jedna minuta, lub wdychaniem sproszkowanego chili, czego konsekwencją może być nie tylko kaszel, wymioty, dławienie się, lecz nawet ostre podrażnienia skóry czy groźne zmiany wewnętrzne. Do jeszcze niebezpieczniejszych zagrożeń należy znana od wielu lat przyprawa o właściwościach halucynogennych, a mianowicie gałka muszkatołowa, oraz zabawa, określana jako wyzwanie sól i lód, w której podczas próby „potwierdzenia odwagi i wytrzymałości” może dojść do poważnych poparzeń. Wśród innych modnych trendów warto wspomnieć również, na przykład, tak zwane dosery, i-dosery czy też audionarkotyki. Są to aplikacje komputerowe przeznaczone do odtwarzania specyficznych plików muzycznych z tak zwanym binauralnym nagraniem dźwięków, co rzekomo może wywoływać efekt podobny do narkotyków ze względu na pewne techniczne charakterystyki, co nie zostało potwierdzone w badaniach i może funkcjonować jedynie jako placebo. Jeżeli chodzi o bardziej realne zagrożenie ze strony środków odurzających, wymienia się używanie potocznie określanych soli do kąpieli, zawierających mieszankę elementów narkotycznych, suplementów diety, jak również używanie leków przeciwkaszlowych, wykrztuśnych oraz przeciw przeziębieniom (słynny w USA Purple Drank, mający korzenie jeszcze w latach 60-tych XX wieku – mieszanka syropu na kaszel,zawierającego tzw. kodeinę, tabletek i słodkich napojów gazowanych, popularny wśród amerykańskich raperów), które mają podobne działanie do narkotyków (Peters et al. 2003). Również wymienia się dziwne sposoby zażywania alkoholu (przez oczy), wywoływanie euforii poprzez duszenie się, krótkotrwałe niedotlenianie, odcięcie mózgu od tlenu itd. (Sobocińska 2009). Następna zabawa, ciesząca niemałą popularnością wśród przedstawicieli różnych pokoleń, choć największą wśród nastolatków, jest tak zwany planking („udawanie deski”), który polega na kładzeniu się w miejscu publicznym, na brzuchu, twarzą w dół i z rękami wyciągniętymi wzdłuż ciała, i fotografowaniu się w takiej pozycji.Za tym idzie najważniejsze, bo zamieszczanie tych zdjęć i innych własnych lub koleżeńskich wyczynów w sieciach Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… | 59 społecznościowych do podziwiania przez przyjaciół (wśród innych zabaw ang. teapotting, hadoukening, milking, vadering, owling, horsemaning, batmanning, springing, dufnering etc). Planking przypomina inne podobne w czynnościach zabawy oraz takie, równie mało racjonalne zachowania młodzieżowe, jak na przykład flash-moby, z tą jednak różnicą, że te, z racji charakteru, mogą być niebezpieczna nie tylko dla zdrowia, ale również życia. Najbardziej przerażająca jednak pozostaje moda na samookaleczanie, między innymi związana z wcześniej wspomnianym „wyzwaniem soli i lodu”, mniej z tatuażem i piercingiem, z racji tego, że te usługi ograniczone są do osób pełnoletnich nawet bez względu na zgodę rodziców. Najbardziej kontrowersyjna jest moda związana z uszkodzeniem własnego ciała, powodującym ból, później blizny. Samookaleczenie poprzez autoagresję ma na celu zwrócenie uwagi otoczenia, wywołanie poczucia bólu czy też poszukiwanie akceptacji a często również wskazywane – rozładowanie bólu czy dyskomfortu emocjonalnego, tak zwanego „poczucia udręczenia” lub też próba zakomunikowania swoich zmartwień (Swannell et al. 2010). Podobne zachowania niekiedy mogą wymagać interwencji specjalistycznej, szczególnie jeżeli są konsekwentnie naśladowane w grupie społecznej lub środowisku, na przykład, wśród przedstawicieli niektórych subkultur (np. emo) (Fow, Hawton 2004), oraz kończą się nie tylko samookaleczaniem, lecz nawet targnięciem na własne życie: przypadek 13-letniej dziewczyny z Wielkiej Brytanii, która zachwyciła się zespołem rokowym, opartym na samobójczym kulcie emo (Levy 2008). Sieci społeczne a rozpowszechnianie się mody na niebezpieczne zachowania W rozpowszechnianiu się takich zachowań, w popularyzacji odgrywają ogromną rolę nie tylko media masowe. Od lat medioznawcy i wychowawcy dyskutują na temat związku między „modą na przemoc”, czyli agresywnością młodzieży a oddziaływaniem telewizji wraz z tak zwaną przemocą na ekranie. W ciągu ostatnich kilkunastu lat, na pierwszy plan, jako bardzo wpływowy czynnik oraz specyficzne środowisko socjalizacyjne młodzieży, wysunął się jednak Internet wraz z jego szczególnymi cechami związanymi z funkcjonowaniem sieci społecznych w oparciu o nowe możliwości technologii cyfrowych (szybkość, skala, zasięg, sprzężenie zwrotne, anonimowość czy też jej brak). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 60 | Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… Znajomość specyfiki funkcjonowania sieci społecznych obok takich ważnych zagadnień, jak socjalizacja, grupy odniesienia, samoocena społeczna czy też zainteresowanie społeczne, może pomóc wyjawić istotę popularności niektórych trendów behawioralnych wśród młodzieży oraz dzieci. Poza szeregiem właściwości i funkcji grupy społecznej, sieci społecznej przypisuje się popularnie specyficzną konfigurację czy topologię, która jest tym kluczowym czynnikiem decydującym o znaczeniu, skuteczności i zasięgu wpływów sieci społecznych. Ważne okazują się zarówno węzły i centr lub inaczej, jednostki społeczne. W innych podejściach medioznawczych ta rola określana jest jako lider opinii. Ważne są również „połączenia strukturalne”, więzi czy ich specyfika, inaczej mówiąc, nie tylko aktorzy, ale „to co pomiędzy”. Wśród najważniejszych cech sieci rozpatrywanej (przedstawianej w Internecie również) jako społeczność, znajdują się nie wspólne wartości, a charakter więzi, które są ściślejsze, niż z członkami innych grup, znajdujących się w pozostałych, „oddalonych” częściach sieci. Bardziej centralny staje się aktor, który ma dużo „przyjaciół”, czyli kontaktów, jest zbliżony do środka sieci (Christakis, Fowler, 2001: s. 22). Sieć pozwala zrozumieć i rozwinąć analizę wspominanych zachowań ze względu na zjawisko zaraźliwości (contagion). Pewne zachowania stają się zaraźliwe, stają się wpływowym wzorem społecznym. Sposób, w jaki ludzie łączą się w sieci, elektroniczne czy rzeczywiste, mówi o strukturze sieci, natomiast sposób, w jaki przez sieć przechodzi informacja czy działania, świadczy o jej funkcji zaraźliwości. Zasady, które można zaobserwować w funkcjonowaniu sieci, mogą być pomocne w rozumieniu opisywanej tu mody na ryzyko wśród nastolatków. Pierwsza zasada odwołuje się do ludzkiej podmiotowości i wyraża się, na przykład, w zjawisku homofilii, a polega na tym, że ludzi sami tworzą swoją sieć. Homofilia sprawia, że ludzie świadomie lub nieświadomie wiążą się najczęściej z osobami podobnymi do siebie, czyli podzielającymi poglądy i upodobania, a także nierzadko przeszłość. Homofilia jest zjawiskiem bardzo mocnym i wpływowym (Li et al. 2013, Young 2011). Taki wybór nie jest oczywiście dokonywany w całkowitym oderwaniu od uwarunkowań społecznych oraz genetycznych, tutaj rzeczywiście pomocna jest koncepcja socjalizacji. Homofilia opiera się na dwóch typach źródeł: inklinacje w preferencjach aktorów społecznych co do typów przyjaciół oraz inklinacje w szansach spotkania przyjaciół innego typów (Currarini, Jackson, Pin 2010). Rozpowszechnianie się mody na ryzyko jest zatem związane z mechanizmem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… | 61 działania homofilii, na przykład w zakresie efektywnego współdziałania. Otóż badania wykazały, że aby zaistniało efektywne współdziałanie, aktorzy społeczni powinni umieć zidentyfikować oraz wykazać inklinację w preferencjach wobec innych aktorów z podobnymi preferencjami oraz współdzieloną wiedzą podstawową. Przy tym podobieństwo zmniejsza się wraz ze zmniejszaniem się częstotliwości kontaktów, natomiast bliskość emocjonalna jest bardziej prawdopodobna, jeżeli przyjaciele czy znajomi mają podobne poczucie humoru, hobby, zainteresowania, przekonania moralne oraz wspólne pochodzenie. Te elementy są również znaczące w procesach naśladowania oraz silniejszej identyfikacji wewnątrzgrupowej (Curry, Dunbar 2013). Reguła homofilii działa na odległości nie tylko jednego, lecz dwóch lub nawet trzech stopni oddalenia w sieci. Z tym pośrednio wiąże się kolejna zasada, zgodnie z którą miejsce jednostki społecznej w sieci społecznej również kształtuje tę jednostkę i jej życie. Zatem większa liczba przyjaciół, najlepiej wpływowych, czyli w terminach sieci społecznej, większa centralność jej miejsca może wpływać korzystniej na zdrowie tej jednostki („zaraźliwość emocjonalna”) (Christakis, Fowler 2011: ss. 22, 45–47, 58–59). Przydatna może być również cecha tak zwanej tranzytywności, która świadczy o liczbie powiązań między przyjaciółmi danego aktora w sieci. Im mniej jego przyjaciele znają się nawzajem, tym o mniejszym stopniu tranzytywności tej jednostki w sieci społecznej możemy mówić (Christakis, Fowler 2011, ss. 27–29). Na przykład, mniejsza liczba przyjaciół i sytuacja niskiej tranzytywności sieciowej stwarzają zagrożenie samobójstwem. Zgodnie z badaniami, młode dziewczęta, których przyjaciółki nie przyjaźnią się nawzajem są narażone na wpływ potencjalnie sprzecznych ze sobą norm oraz ponad dwukrotne prawdopodobieństwo wystąpienia myśli samobójczych. Kolejne zasady mechanizmu zaraźliwości wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem przyjaciół na aktora społecznego, oraz przyjaciół tego aktora i tak do trzeciego stopnia oddalenia. Christakis i Fowler określili to zjawisko jako oddziaływanie ponaddiadyczne. Przykładem może służyć taki mechanizm, że pewne zachowania niebezpieczne mogą rozpowszechniać się nie tylko poprzez bezpośrednie i indywidualne więzi i kontakty społeczne, czyli np. pod wpływem socjalizacji oraz utożsamiania się z konkretną grupą społeczną, lecz również z ich pominięciem, czyli bez względu na zakorzenienie wśród pewnych ludzi i wpływów społecznych. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 62 | Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… Podsumowanie Zdolność ludzi do oddziaływania na innych ma pewne granice i zamyka się w ramach tak zwanej reguły trzech stopni wpływu, bo, jak to trafnie ujęli autorzy, wiarygodność informacji oraz jej wpływ z każdym stopniem zanika „jak zanikają niewielkie fale powstałe po wrzuceniu kamienia do spokojnej wody” (Christakis, Fowler ss. 35–36). Słynne sześć stopni oddalenia odzwierciedlają wyłącznie możliwości kontaktu i komunikacji. Wymienione reguły funkcjonowania sieci społecznych nawiązują do potężnego wpływu sieci na indywidualne zachowania oraz do problemu niezupełnej kontroli swoich wyborów przez jednostki społeczne, które naśladują swoich przyjaciół w sieci, często nieświadomie oraz bez możliwości kontroli ze strony innych odpowiedzialnych osób, rodziców czy wychowawców. Jeżeli aktor społeczny jest zakorzeniony w sieciach społecznych, a wpływ grup społecznych oraz tożsamości indywidualnych uzupełniany jest przez charakter sieci i powiązań między aktorami („to, co pomiędzy”), można stwierdzić, że moda na zachowania ryzykowne, zagrażające zdrowiu i życiu może się rozpowszechniać w sieciach społecznych analogicznie do innych zjawisk o podobnym charakterze i znaczeniu dla aktora społecznego i grupy społecznej. Dzieci i młodzież znajdują się w zasięgu znaczącego oddziaływania pierwotnych grup społecznych. Jednocześnie zajmują bardzo aktywną pozycję w sieciach społecznych, na które składają się dla ludzi młodych przede wszystkim sieci elektroniczne, ułatwiające, usprawniające oraz przyśpieszające komunikację między użytkownikami, aktywnie kształtujące ich zainteresowania, tożsamość i samoocenę. Jeżeli rodzice i wychowawcy nie będą świadomi mechanizmów sieciowych rozpowszechniania się popularnych zachowań ryzykownych, zagrożenia z nimi związane mogą całkowicie wymknąć się spod kontroli rodzinnej i społecznej. References Antczak Barbara (2012) Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle? Journal of Modern Science. Tom 1/12/2012, ss. 151–166. Christakis Nicholas A., Fowler James H. (2011) W sieci. Sopot: Smak słowa. Claudie Fox, Keith Hawton (2004) Deliberate Self-Harm in Adolescence. Jessica Kingsley Publishing. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… | 63 Currarini Sergio, Jackson Matthew O., Pin Paolo (2010) Identifying the Roles of Race-Based Choice and Chance in High School Friendship Network Formation. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA. Vol. 107 no. 11. Curry Oliver, Dunbar Robin I.M. (2013) Do Birds of a Feather Flock Together? The Relationship between Similarity and Altruism in Social Networks. Human Nature. Vol.24, Issue 3, ss. 336–347. Cztery domowe zagrożenia: wyzwania nastolatków, http://www.sosrodzice.pl/4-domowe-zagrozenia-wyzwania-nastolatkow/. Internet, dostęp: 10 X 2014. Ferszt-Piłat Katarzyna (2014) Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo w szkole oraz informowanie nauczycieli. Journal of Modern Science, 1/20/2014. S.85-104. Frosch Dan (2009) School Bans Bracelet Used in Sex Game. The New York Times. Sept 13, http://www.nytimes.com/2009/09/13/us/13bracelets. html?_r=2& Internet, dostęp: 15 X 2014. Kheraty Aaron, Cihak John (2012). Katolicki przewodnik po depresji. Kraków: Wydawnictwo M. Kholos Wysocki Diane, Childers Cheryl D.. ‚Let My Fingers Do the Talking’: Sexting and Infidelity in Cyberspace. Sexuality & Culture, 2011; DOI: 10.1007/s12119-011-9091-4 Levy Andrew (2008) Girl, 13, hangs herself after becoming obsessed with Emo ‘suicide cult’ rock band. Mail Online. Internet: http://www.dailymail.co.uk/news/article-564611/Girl-13-hangs-obsessed-Emo-suicide-cult-rock-band.html, dostępny 11 X 2014. Li Yongli, Chong Wu, Peng Luo, Wei Zhang. (2012) Exploring the Characteristics of Innovation Adoption in Social Networks: Structure, Homophily, and Strategy. Entropy, Jul2012, Vol. 15, Issue 7. ss. 2662–2678. Majer Piotr (2012) Istota i zakres bezpieczeństwa społecznego na początku XXI wieku. Journal of Modern Science. Tom 1/12/2012, ss. 241–256. Mitchell Kimberley J., Finkelhor David, Jones Lisa M., Wolak Janis (2011) Prevalence and Characteistics of Youth Sexting: A National Study. Pediatrics Dec 5. DOI: 10.1542/peds.2011-1730. Pilcher Jane (2010) What Not to Wear? Girls, Clothing and ‘Showing’ the Body. Children & Society. Volume 24, pp. 461–470. Peters Ronald J. Jr.; Steven H. Kelder, Christine M. Markham, George S. Yacoubian, Jr., Lecresha A. Peters and Artist Ellis (2003). “Beliefs and social norms about codeine and promethazine hydrochloride cough syrup (CPHCS) onset and perceived addiction among urban Journal of Modern Science tom 2/25/2015 64 | Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne… Houstonian adolescents: an addiction trend in the city of lean.”. Journal of drug education 33 (4): 415–25. doi:10.2190/NXJ6-U60J-XTY009MP. PMID 15237866. Protecting youths from online harassment: Cyberbullying and sexting are among the risks to be aware of. Harvard Mental Health Letter. Sep2011, Vol. 28 Issue 3, p.4-41. Sobocińska A. (2009) Dzieci duszą się dla zabawy. http://dzieci.pl/kat, 1024265,title,Dzieci-dusza-sie-dla-zabawy,wid,11763898,wiadomosc. html?smgputicaid=610b5d, Internet: dostęp 09 X 2014. Starzomska Małgorzata. (2013). Piętno odciśnięte na ciele: Otyłość i defekty urody w kulturze „instant”. Journal of Modern Science, 2, 107–122. Strohmaier Heidi, Murphy Megan, DeMatteo David. Youth Sexting: Prevalence Rates, Driving Motivations, and the Deterrent Effect of Legal Consequences. Sexuality Research and Social Policy, 2014; DOI: 10.1007/s13178-014-0162-9 Swannell Sarah, Martin Graham, Krysinska Karolina, Kay Tracey, Olsson Katherine, Aung Win (2010) Cutting on-line: Self-injury and the Internet. Advances in Mental Health. Vol.9 Issue 2, ss. 177–189. Temple Jeff R., Choi HyeJeong (2014) Longitudinal Association Between Teen Sexting and Sexual Behavior. Pediatrics, October 6, 2014 DOI: 10.1542/peds.2014-1974 University of Melbourne. (2011). ‘Sexting’ driven by peer pressure. ScienceDaily, September 30. Retrieved January 12, 2015 from www.sciencedaily.com/releases/2011/09/110930103159.htm Walker Shelley, Sanci Lena, Temple-Smith Meredith. (2011). Sexting and young people. Youth Studies Australia 30, no. 4: 8-16 Walrave Michel, Heirman Wannes & Hallam Lara. Under pressure to sext? Applying the theory of planned behavior to adolescent sexting. Behavior & Information Technology, November 2013. Wei Ran, Lo Ven Hwei. Examining sexting’s effect among adolescent mobile phone users. International Journal of Mobile Communications, 2013; 11 (2): 176 DOI: 10.1504/IJMC.2013.052640 Young Jacob T. N. (2011) How Do They ‘End Uo Together’? A Social Network Analysis of Self-Control, Homophily, and Adolescent Relationships. Journal of Quantitative Criminology. Vol.27 Issue 3, ss. 251–273. Zawisza Jerzy (2013) Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia społecznego. Journal of Modern Science, 3/18/2013, ss.153-172. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 65–85 Resistance to consumerism on the example of the discourse on school uniforms and communion costumes Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu o mundurkach szkolnych i strojach komunijnych Tomasz Wrzosek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora [email protected] Abstracts This article is a part of a critical perspective analysis of modern society. The author is convinced that such choice of the research problem: discourse about school costumes and first communion costumes, may help to understand the processes of social change taking place in Poland for at least twenty-five years. The article is an attempt to show the symptoms of anti-consumerist attitudes in the Polish society on the examples of the discourse about school costumes and first communion costumes. The theoretical frames in which the author puts his analysis are composed by notions created by Rolandes Barthes and Pierre Bourdieu. By implementing a discourse analysis in some texts chosen from Internet, the author shows three types of arguments used by opponents and followers of uniform costumes: utility, aesthetic and ideological. The author claims that some of the analyzed statement of followers of uniform costumes could be interpreted as an element of opposition, although they don’t use the term “consumerism”. All arguments referring to redundancy of rich and varied costume which are available only for more wealthy families suggest a connection of such discourse with resistance against consumerism. Niniejszy artykuł wpisuje się w krytyczną perspektywę analizy współczesnego społeczeństwa. Wybór tematu podyktowany jest przekonaniem autora o dużym znaczeniu dyskusji na temat jednolitych strojów szkolnych i pierwszokomunijnych dla zrozumienia procesów zmiany społecznej, dokonującej się w Polsce co najmniej od dwudziestu pięciu lat. Tekst Journal of Modern Science tom 2/25/2015 66 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… ten jest próbą wskazania symptomów postaw antykonsumpcjonistycznych w polskim społeczeństwie na przykładzie dyskursu o szkolnych mundurkach i strojach pierwszokomunijnych. Ramy teoretyczne, w jakich autor umieszcza swoją analizę, tworzą pojęcia ze słownika Rolanda Barthesa oraz Pierra Bourdieu. Autor, stosując analizę dyskursu do wybranych fragmentów tekstów, pochodzących z różnych portali internetowych, wskazuje trzy grupy argumentów przeciwników i zwolenników jednolitych strojów: argumenty dotyczące użyteczności, argumenty estetyczne oraz ideologiczne. Twierdzi, że pomimo braku w analizowanych tekstach samego terminu „konsumpcjonizm”, można interpretować niektóre wypowiedzi zwolenników jednolitych strojów szkolnych i komunijnych jako element nie do końca świadomego sprzeciwu. Wszystkie argumenty odwołujące się do zbędności bogatego, urozmaiconego stroju, na który mogą sobie bez przeszkód pozwolić zamożniejsze rodziny, sugeruje powiązanie tego dyskursu z oporem wobec konsumpcjonizmu Keywords: discourse, fashion, consumerism, school dress, first communion dress dyskurs, moda, konsumpcjonizm, moda, strój szkolny, strój pierwszokomunijny Wprowadzenie Społeczeństwo masowej konsumpcji jest przedmiotem ogromnej liczby analiz zakresu nauk społecznych i humanistycznych. Do najbardziej znanych autorów zaliczyć można między innymi Herberta Marcusego (1991) czy Jeana Baudrillarda (2006), którzy prezentowali podejście krytyczne. Według Marcusego, życie jednostek podporządkowane jest pracy i konsumpcji, te dwa pola tworzą horyzont, poza który jednostki nie są w stanie wykroczyć z uwagi na ideologię panującą w społeczeństwach kapitalistycznych. Wedle Baudrillarda natomiast, konsumpcja we współczesnych społeczeństwach została zinstytucjonalizowana i wiąże się z całym systemem wartości, dominującym we współczesnych społeczeństwach. Niniejszy artykuł wpisuje się w krytyczną perspektywę analizy współczesnego społeczeństwa. Jego celem jest identyfikacja symptomów oporu wobec konsumpcjonizmu w polskim społeczeństwie na podstawie analizy wybranych dyskusji na temat jednolitych strojów szkolnych i pierwszokomunijnych. Wybór tematu podyktowany jest przekonaniem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 67 autora o dużym znaczeniu dyskusji na temat jednolitych strojów dla zrozumienia procesów zmiany społecznej, dokonującej się w Polsce co najmniej od dwudziestu pięciu lat. Analiza tekstów, będąca podstawą niniejszego artykułu, ma charakter eksploracyjny i nie miała na celu testowania hipotez. Wnioski, jakie zostały sformułowane po przeprowadzeniu badania tekstów, mogą jednak posłużyć do stworzenia hipotez i dalszych, bardziej pogłębionych badań. Konsumpcjonizm, jako termin opisujący kluczową cechę stylu życia członków postprzemysłowych społeczeństw, ma charakter wartościujący i sygnalizuje pewien nadmiar wobec konsumpcji jako zjawiska normalnego. Niejednoznaczność określenia „konsumpcja ponad miarę” może się okazać ślepą uliczką definicyjną, ponieważ konsumowanie ma na celu zaspokajanie potrzeb, mniej lub bardziej rzeczywistych, a ich poziom jest subiektywny, a co za tym idzie nie ma możliwości określenia obiektywnej miary, dzięki której można by oszacować tę nadwyżkę. Stąd bardziej użyteczne będzie spojrzenie na konsumpcję jako na komunikację. To co jednostki kupują i konsumują jest rodzajem komunikatu, funkcjoznakiem. W codziennych interakcjach społecznych najbardziej intensywna komunikacja praktykowana jest za pomocą ubiorów. Świat mody może się jawić jednostkom jako przestrzeń nieograniczonej ekspresji tożsamości. Paradygmat indywidualistyczny, konstytuujący przestrzeń społeczną Zachodu i towarzysząca mu ideologia jednostkowej wolności, szczególnie w sferze prywatnej, zdaje się współgrać z tą swobodą w kwestii ubioru. Oczywiście jej zakres jest ostatecznie ograniczony, a najbardziej restrykcyjne są zwyczaje dotyczące ubiorów męskich, jednak także w tej kwestii przekraczane są kolejne granice, czego przykładem jest twórczość takich postaci kultury popularnej, jak Madonna i Lady Gaga, które w swoich teledyskach pokazały mężczyzn w szpilkach. Pojawienie się w przestrzeni publicznej jakiejś innowacji w zakresie sposobu ubierania się jest zwykle związane ze zmianą społeczną, jest ilustracją tej zmiany, np. ruch hippisowski Być może dlatego sposób ubierania się jest także terenem walki między różnymi grupami społecznymi, reprezentującymi odmienne wizje życia społecznego, różne systemy wartości. Jak piszą Hardt i Negri (2012), inspirując się Foucault: tam gdzie jest wolność pojawia się władza. Wolność jest zawsze uprzednia wobec władzy, nie inaczej jest w wypadku ubioru. Swoboda w zakresie ubioru, dzięki której jednostki komunikują się z otoczeniem, spotyka się z władzą, która dąży do okiełznania jednostek poprzez ubiór, mundury, mundurki, oficjalne stroje). Owe zmagania najbardziej widoczne są w przestrzeni Journal of Modern Science tom 2/25/2015 68 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… szkolnej, w której nauczyciele, reprezentujący oficjalny system wartości, zderzają się z młodym pokoleniem, które niekoniecznie chce ten system wartości reprodukować. Walka przybiera często kształt walki o ubiór, czego przykładem jest spór o szkolne mundurki. Celem niniejszego artykułu jest analiza dyskursu o mundurkach szkolnych i strojach komunijnych, ze szczególnym uwzględnieniem strategii argumentacyjnych, z których prześwitują stojące za nimi ideologie. Dzięki takiej analizie możliwa będzie odpowiedź na pytanie o rolę stroju w organizowaniu życia społecznego. W sporze o jednolite stroje szkolne i komunijne odbijają się bowiem echa walk o bardziej fundamentalne kwestie. Praktykom konsumpcji mody towarzyszy mówienie i pisanie o modzie. Liczba czasopism, programów telewizyjnych, blogów modowych jest znakiem wagi jaką członkowie współczesnych społeczeństwem przywiązują do tej sfery, a jednocześnie bogatym źródłem danych do analizy. Stąd wybór analizy dyskursu jako metody badawczej wydaje się być naturalny. Stosując analizę dyskursu, jako metodę badań społecznych, należy przyjąć pewne założenia, pozwalające wnioskować o społecznej rzeczywistości na podstawie badania praktyk językowych. Pierwsze z nich dotyczy konstruktywistycznego charakteru życia społecznego i kluczowej roli dyskursu w tym procesie. Jak piszą Fairclough i Duszak: Uzasadnieniem semiotycznego punktu wyjścia do badania procesów i problemów społecznych jest nie tylko to, że dyskurs stanowi ich nieodłączny element, ale i to, że dyskurs ma siłę sprawczą w konstrukcjach społecznych. Można to opisać w kategoriach dialektycznego procesu ‘operacjonalizacji’: dyskursy mogą być operacjonalizowane w jednostkach i obiektach społecznych, tj. mogą one być odgrywane jako sposoby działania i interakcji, podlegające instytucjonalizacji w instytucjach i organizacjach społecznych; mogą być przyswajane jako elementy tożsamości przez społecznych agentów indywidualnych i zbiorowych; mogą wreszcie materializować się w cechach świata fizycznego (Fairclough, Duszak 2008: 16). Drugie istotne założenie dotyczy relacji między dyskursem a sferą materialną: Obiekty materialne i praktyki społeczne nabywają znaczenia i są włączane w pole widzenia dzięki językowi. Podział na sferę materialną i dyskurs jest niepotrzebną opozycją binarną. Nasze przekonanie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 69 o jego słuszności należy traktować w kategoriach odzwierciedlenia sposobu, w jaki mówimy o świecie, a nie potwierdzenia faktycznego istnienia tego rodzaju rozróżnienia pojęciowego czy materialnego (Barker 2005: 135). Przyjmując powyższą tezę Chrisa Barkera, badacz społeczny może czuć się zwolniony z konieczności usprawiedliwiania swojego zainteresowania językiem i analizą dyskursu, jako w pełni uprawnioną metodą. W tym miejscu kluczową kwestią pozostaje jednak zawartość pojęciowa terminu „dyskurs” i związane z tym pytanie: co badamy, zajmując się dyskursem? Użyteczną odpowiedź sformułował Teun van Dijk, określający dyskurs jako: zjawisko, którego podstawę stanowią trzy główne wymiary, tzn. użycie języka, procesy poznawcze oraz interakcje w ich społeczno-kulturowych kontekstach, [a] zadaniem analizy dyskursu jest dostarczenie zintegrowanego opisu trzech wymiarów komunikacji: jak dane użycie języka wpływa na wyobrażenia człowieka o świecie i na przebieg interakcji oraz vice versa – jak różne aspekty interakcji warunkują formę wypowiedzi, a także jak przekonania żywione przez uczestników komunikacji decydują o wyborze określonych środków językowych i o dynamice sytuacji (van Dijk 2001: 42). Ubiór ma znaczenie, a owo znaczenie jest społecznie konstruowane – teza ta raczej nie wymaga dowodzenia. W przestrzeni szkolnej jednolity strój może być znakiem poddania dyscyplinie, przymusowej przynależności, dla członków subkultur z kolei – znakiem tożsamości i przynależności z wyboru. W społeczeństwie zhierarchizowanym natomiast, ubiór jako wyraz stylu życia, pełni także rolę dystynktywną (Bourdieu 2005), komunikuje jednocześnie przynależność do jednej klasy społecznej i odrębność od pozostałych klas. Jak piszą Hardt i Negri (2005) – ubiór ma także potencjał wyrażania dobra wspólnego, nie jako narzuconej przez władzę uniformizacji niszczącej różnorodność, ale jako dzieło radykalnie demokratycznej wielości. Jednak wbrew potencjałowi, który dostrzegają w ubiorze Hardt i Negri, współczesny dyskurs mody nie jest przestrzenią, w której każda jednostka mogłaby uczestniczyć na zasadach równości, jak w Habermasowskim modelu niezakłóconej komunikacji. Jest on raczej rodzajem ideologii, ponieważ jego uczestnicy nie mają intencji iterlokucyjnych, a raczej perswazyjne: jeżeli chcesz być postrzegany Journal of Modern Science tom 2/25/2015 70 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… w określony sposób to musisz nosić/kupić określony strój. Znaczenie nie podlega tu negocjacji, tak jak znaczenie słów w danym systemie językowym. Rolandes Bartes, analizując system mody jako system znaków, pisze: […] w systemie Mody znak jest relatywnie arbitralny: wytwarzany jest każdego roku nie przez masę użytkowników którzy byliby odpowiednikiem „masy mówiącej”, tworzącej język), lecz przez wąsko określoną instancję, którą jest fashion-group lub być może nawet, w przypadku Mody pisanej, redakcja żurnalu; bez wątpienia znak Mody jak każdy znak wytworzony w obrębie kultury zwanej masową, mieści się, by tak rzec, u zbiegu jednostkowego albo oligarchicznego pomysłu i zbiorowego obrazu, jest zarazem narzucony i poszukiwany. Jednakże strukturalnie znak Mody nie jest przez to mniej arbitralny: nie jest on rezultatem ani stopniowej ewolucji […] ani zbiorowego porozumienia; co roku rodzi się nagle i w całości na mocy dekretu […] (Bartes 2005:218–219). W tym miejscu konieczne jest wprowadzenie istotnego dla niniejszej analizy rozróżnienia na dyskurs mody i dyskurs o modzie. Ten pierwszy, któremu Bartes poświęcił znaczną część Systemu mody, pokazując jego strukturę, jest systemem znaków, rządzącym się pewnymi regułami, systemem, który nie potrzebuje podmiotu. Dyskurs o modzie natomiast, już przez samo sformułowanie, przesuwa akcent na aktorów społecznych, tworzących tenże dyskurs. Zgodnie z paradygmatem krytycznej analizy dyskursu, pytanie o to, kto mówi, jest bardzo istotne, zważywszy na założenie o konstruktywistycznym charakterze świata społecznego. Władza nadawania znaczenia, o której mówi Bartes, a którą posiadają wybrani aktorzy społeczni, tworzący dyskurs mody, pojawia się także w dyskursie o mundurkach szkolnych i strojach komunijnych, gdzie o znaczeniu stroju, jego kroju, kolorystyce decydują osoby reprezentujące władzę szkolną. Analiza Bartesa prowadzona jest zgodnie z paradygmatem strukturalistycznym i skupia się przede wszystkim na wewnętrznych regułach funkcjonowania systemu mody jako dyskursu, jednak dotyka także relacji między nim a światami/przestrzeniami zewnętrznymi. Jego teza, dotycząca związku między rzeczywistością pozamodową i światem mody, może być obiecującym punktem wyjścia do wyjaśnienia wagi, jaką władze szkolne, czy kościelne przypisuje ubiorom : Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 71 Tak oto na płaszczyźnie denotacji język pełni rolę regulacyjną, całkowicie podporządkowaną celom semantycznym: można by rzec, że Moda mówi właśnie o tyle, o ile chce być systemem znaków. Wszelako na płaszczyźnie konotacji jego rola wydaje się zupełnie inna: retoryka otwiera Modę na świat; poprzez język świat jest obecny w Modzie nie tylko jako ludzka moc wytwarzania abstrakcyjnego sensu, lecz jako całość „racji”, czyli jako ideologia; poprzez język retoryczny Moda komunikuje się ze światem, bierze udział w pewnej alienacji i w pewnej racji ludzi […] (Bartes 2005: 276) Podążając tym językowym tropem można powiedzieć, że dyskurs ubioru/mody, który podobnie jak język w ogóle, będący rzeczywistością zastaną, determinującą nasze myślenie i działanie, jest elementem rzeczywistości już istniejącej, której kształtowanie pozostawiamy ekspertom, uznając swoją niekompetencję. Jednostki teoretycznie mogą postępować w dwojaki sposób: przyjmować znaczenie ubioru nadane mu przez innych lub tworzyć własne znaczenie, samemu komponując ubiór, ale też w sposób ograniczony, ponieważ zawsze korzystając z istniejącego systemu znaków mody. Ten drugi wypadek jest znacznie rzadszy. Najbardziej rozpowszechniony jest pierwszy wzór. Jednostki postrzegają znaczenie ubioru jako przypisane, będące jego esencją, zatem dokonując wyboru stroju, akceptują jednocześnie cały jego znaczeniowy bagaż. Podobnie siłę dyskursu mody postrzega Bartes: Język znosi tę swobodę, ale i niepewność; tłumaczy daną rzecz i ją narzuca, każe percepcji tej sukienki zatrzymać się tutaj ani poniżej, ani powyżej unieruchamia poziom jej lektury na tkaninie, pasie, zdobiących ją aplikacjach. W ten sposób każde słowo sprawuje funkcję władzy, o ile – jeśli można tak powiedzieć- dokonuje wyboru w zastępstwie oka. Obraz utrwala nieskończoność możliwości; słowo utrwala tylko jedną, pewną możliwość (Bartes 2005: 29). Wyróżnij się W języku potocznym ubiór i gust to terminy często stosowane razem: styl ubierania się jest bowiem kwestią gustu. Pierre Bourdieu, dokonując krytycznej analizy gustu, definiując go jako kulturę przekształconą w naturę (2005: 237), wskazując na jego społeczne uwarunkowania i dystynktywną funkcję, stworzył pojęcia, bez których krytyczna analiza Journal of Modern Science tom 2/25/2015 72 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… dyskursu o modzie nie byłaby pełna. Wprowadzone powyżej rozróżnienie na dyskurs mody i dyskurs o modzie jest istotne także w kontekście słownika Bourdieu. Profesjonalny świat mody jest w jego przekonaniu doskonałą ilustracją mechanizmu dystynkcji: Logika funkcjonowania pól produkcji dóbr kulturowych oraz strategie dystynkcji, które leżą u podstaw ich dynamiki powodują, że wytwory ich funkcjonowania, czy będą to kreacje mody, czy powieści są predysponowane do funkcjonowania różnicującego jako narzędzia dystynkcji, najpierw pomiędzy frakcjami, a później pomiędzy klasami (Bourdieu 2005: 290). Zatem funkcja różnicująca jest wpisana także w ubiór. Sposoby ubierania się są elementami stylów życia, które są z kolei wytworami habitusów. Jak pisze Bourdieu: Wskutek tego, że różne warunki życia generują różne habitusy, praktyki wywołane przez różne habitusy – będące różnymi systemami schematów generujących, jakie można by zastosować przez zwykłe przesunięcie do najrozmaitszych dziedzin praktyki – ukazują się jako systematyczne konfiguracje właściwości, wyrażających różnice obiektywnie wpisane w warunki życia pod postacią systemów różnicujących rozbieżności. Systemy te, jeśli są postrzegane przez aktorów wyposażonych w niezbędne schematy percepcji oraz w oceny konieczne do tego, by wykryć, zinterpretować oraz ocenić ich cechy właściwe, funkcjonują jako style życia (2005 s. 218). Habitus jest „społecznie wytworzonym systemem dyspozycji cielesnych i mentalnych ustrukturyzowanych zgodnie z podziałami występującymi w polu i strukturujących, nabytym w trakcie praktyki i trwale nakierowanym na funkcje praktyczne”, a w struktury habitusu wpisana jest dystynkcja czyli proces wytwarzania i odtwarzania dystansów społecznych (Kopciewicz 2004 s. 150). „Tożsamość społeczna określa się i afirmuje w różnicy” (Bourdieu 2005 s. 218). Sposób ubierania się nie należy może do najważniejszych elementów stylu życia i wyrażania tożsamości, a szczególnie przynależności klasowej, ale ze względu na swoją widoczność w codziennych interakcjach jest jednym z pierwszych komunikatów kierowanych przez jednostki do otoczenia świadomie lub nieświadomie. Różnorodność ubioru nie jest po prostu różnorodnością, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 73 neutralnym wyrazem wolności indywidualnej ekspresji, ale jest obciążona znaczeniem: Różnice zwykłej budowy ciała powtórzone są i symbolicznie zaakcentowane przez różnice w postawie, w sposobie noszenia się, chodzenia, zachowywania się, przez co wyraża się cały stosunek do świata społecznego. Do tego dochodzą wszelkie retusze stosowane w celu zmiany wyglądu ciała […]. Te zaś uzależnione są od ekonomicznych oraz kulturowych środków jakie można na ich zakup przeznaczyć i wszystkie stanowią społeczne znaki otrzymujące sens i wartość dzięki pozycji w systemie znaków dystynktywnych, który tworzą, i który sam jest homologiczny względem systemu pozycji społecznych (Bourdieu 2005: 242). Funkcjonalność i estetyka to dwa skrajne bieguny, wyznaczające postawy wobec ubioru, chociaż wcale nie wykluczające się. Funkcjonalność może oznaczać wygodę, użyteczność w sensie pełnienia funkcji ochronnych, izolacyjnych, ukrywających. Estetyka natomiast odnosi się do kwestii gustu czyli upodobań, które, jak dowodzi Pierre Bourdieu, związane są ze statusem społecznym. W stosunku do użyteczności stroju przejawia się, jego zdaniem, klasowość dyspozycji estetycznych odnośnie ubioru: Klasy ludowe robią z ubioru użytek realistyczny lub, innymi słowy, funkcjonalny. Uprzywilejowując substancję i funkcję w stosunku do formy, domagają się, by tak rzec, zwrotu kosztów, wybierając coś, co „sprawdza się praktycznie”. Ignorując mieszczańską troskę o porządek w uniwersum domowym, miejscu swobody, fartucha i kapci dla kobiet, nagiego torsu lub podkoszulka dla mężczyzn, nie czynią zbytniej różnicy pomiędzy ubraniem wierzchnim, widocznym i przeznaczonym do oglądania, a ubraniem spodnim, niewidocznym i schowanym, w przeciwieństwie do klas średnich, zaczynających się troszczyć, przynajmniej na zewnątrz i w pracy do której kobiety częściej mają dostęp, o wygląd zewnętrzny, odzieżowy i kosmetyczny (Bourdieu 2005:252). W dyskusjach na temat wad i zalet jednolitego stroju szkolnego użyteczność, czyli postawa charakterystyczna dla klas ludowych, wydaje się być najczęściej powtarzanym przez jego zwolenników argumentem. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 74 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… W wypowiedziach różnych osób, pedagogów, psychologów, specjalistów w zakresie mody, rodziców, na temat mundurków szkolnych, kwestie znaczenia jednolitego stroju szkolnego nie są najważniejsze. Na pierwszym planie zwykle stawiany jest problem kosztów jakie to rozwiązanie generuje. Z jednej strony pojawiają się głosy wskazujące na oszczędności, jakie można poczynić dzięki wprowadzeniu mundurków, a z drugiej strony – głosy przedstawicieli reprezentujących przeciwny pogląd: mundurki to dodatkowy koszt obciążający domowe budżety. Oto przykład wypowiedzi próbującej podsumować wady i zalety jednolitego stroju szkolnego: Przede wszystkim oszczędność: czasu i pieniędzy. Rodzice starszych dzieci podkreślają, że zakup 2 lub 3 kompletów szkolnego ubrania, to znacznie mniejszy wydatek niż zakup normalnych ubrań i dodatków. Nie bez znaczenia jest również fakt, że zawsze wiadomo „w co się ubrać”. Dzięki temu można zaoszczędzić cenne minuty co rano i niepotrzebne emocje towarzyszące negocjacjom http://www.maluchy.pl/ artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014). W powyższym fragmencie wspólnym mianownikiem zalet szkolnego mundurka jest jego wieloaspektowa użyteczność w kwestii pieniędzy i czasu. Ponadto wspomina się w tym tekście o bezpieczeństwie oraz integracji i identyfikacji ze szkołą, w czym mundurek szkolny ma być pomocą. W przywoływanym tu tekście zebrano także wady jednolitego stroju szkolnego: Przeciwnicy ujednoliconych strojów, podnoszą kwestię wolności i niezależności młodego człowieka. W obecnym społeczeństwie nie wszyscy są równi i nie ma powodu stwarzać sztucznej równości w szkołach – mówi jedna z mam siedmiolatka. Taki sam strój dla wszystkich doprowadzić może do stłumienia indywidualności w dziecku, oraz nakazu respektowania – z góry narzuconej, nie podlegającej dyskusji – normy. Rodzice starszych dzieci podkreślają fakt, że dla ich pociech bardzo ważne jest różnicowanie na tle grupy i chęć wyrażenia swojej odrębności i indywidualnych poglądów, także przez swobodny i autorski styl http://www.maluchy.pl/artykul/537-Mundurek-szkolny-za-iprzeciw, dostęp 19.04.2014). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 75 Analizując powyższy fragment w świetle teorii Bourdieu można zauważyć, że argumenty przeciwników jednolitego stroju szkolnego są raczej częścią dyskursu klas średnich i wyższych z uwagi na nacisk położony na indywidualizm i wolność. Wolność konsumowania i demonstrowania swoich możliwości jest ważnym elementem tożsamości klasy średniej. Z tej perspektywy szkolny mundurek jest komunikatem, mówiącym o konieczności zawieszenia ideałów, obowiązujących w codziennym życiu stosunkowo zamożnych warstw społecznych. Jednolity strój jest całkowicie sprzeczny z ideą jednostkowej wolności, postrzegany jest jako sztuczny zabieg niepotrzebnie ukrywający naturalną różnorodność/nierówność ludzi. Są jednak sytuacje, gdy jednolity strój jest przez klasy uprzywilejowane pożądany. Ma to miejsce wówczas, gdy jest on znakiem odrębności, na przykład w szkołach elitarnych.: Jedno jest pewne: na całym świecie zunifikowany ubiór szkolny, kojarzony jest raczej z przynależnością do elitarnej instytucji i nosi się go z dumą. Jest to raczej przywilej niż obowiązek http://www.maluchy.pl/ artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014). Znaczenie jednolitego stroju jest uwikłane w kontekst społecznych nierówności. W warunkach polskich szkół publicznych, gdzie uczą się dzieci z różnych warstw społecznych, koszt mundurka musi być tak skalkulowany, aby jego zakup nie przekraczał możliwości budżetowych niezamożnych rodzin, co oczywiście odbija się negatywnie na estetyce i funkcjonalności oraz ogranicza możliwości ekspresji zamożnych uczniów i może rodzić opór. Jak wynika z opisu doświadczeń uczniów żadne z efektów, oczekiwanych w związku z wprowadzeniem jednolitego stroju szkolnego nie, zostały osiągnięte: Adam już wcześniej spotkał się z mundurkami. Jeszcze przed wprowadzeniem ustawy w życie, były obowiązkowe w gimnazjum, do którego chodził. Jego szkolny strój składał się z granatowej marynarki, tego samego koloru krawata z logo szkoły i jasno-szarych spodni. Adam opowiada, że spodnie były wykonane z takiego materiału, że kiedy chodziło się w nich w zimie było zimno, a pod koniec roku szkolnego w maju i czerwcu było za gorąco. Dziewczynki były i tak w dużo gorszej sytuacji, ponieważ ich strój oprócz marynarki i krawata składał się ze spódniczki w szkocką kratę wykonaną z czegoś podobnego do grubej ceraty. Mój rozmówca opowiada, że dziewczęta często Journal of Modern Science tom 2/25/2015 76 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… narzekały na niewygodę tego stroju, przytaczając historyjki o tym, jak to zamiast po zdjęciu spódnicy położyć ją, stawiają ją jak abażur. Te i inne niewygody przyczyniły się do tego, że prawie nikt, poza gronem ugrzecznionych prymusów, nie nosił kompletnego mundurka. W niektórych wypadkach ze stroju pozostawał sam krawat albo biała koszula. Wielkim plusem według uczniów tego gimnazjum było to, że nosiło się je tylko raz w tygodniu. Większość uczniów mundurków nie znosiła, część się przyzwyczaiła, część się z tego śmiała. Adam podsumowuje, że w końcu uczniowie uznali to za jedną z kolejnych katuszy związanych ze szkołą http://miastodzieci.pl/dla_rodzicow /70:/209:mundurki-szkolne, dostęp 23.04.2014) Z perspektywy uczniów jednolity strój jest niezrozumiałym, nieużytecznym obciążeniem. W takiej sytuacji nie może spełnić tej najbardziej wzniosłej funkcji, o jakiej często wspomina się w dyskusjach, czyli symbolizowania przynależności do szkoły, z którą uczniowie mają się identyfikować. Ubiór jako znak podporządkowania Z uwagi na to, co wynika z dotychczasowej analizy, mogłoby się wydawać, że działania mające na celu ujednolicanie strojów mają charakter egalitarny. Obowiązek noszenia jednolitego stroju w ramach różnych instytucji, takich jak zgromadzenia zakonne, szkoły czy różne rodzaje służb mundurowych, mógłby oznaczać pozostawienie poza przestrzenią tych instytucji wszelkich hierarchii symbolizowanych przez różnice w ubiorze. Jednak badania Michela Foucaulta, wskazujące na dyscyplinę jako element charakteryzujący tego typu instytucje, każą wysunąć inną hipotezę: jednolity strój to przede wszystkim narzędzie dyscyplinujące. W celu weryfikacji tej hipotezy przeanalizowane zostaną wybrane wypowiedzi opublikowane w Internecie przy okazji dyskusji o jednolitych strojach szkolnych i pierwszokomunijnych. Kwestia dyscypliny pojawia się także w przywoływanym już wcześniej tekście podsumowującym wady i zalety mundurka, jako domknięcie listy zalet: Pamiętajmy też, że szkoła ma za zadanie uczyć i wychowywać. Często rodzice stosując tzw. bezstresowe wychowanie, nie uczą dziecka żadnych zasad i obowiązujących w społeczeństwie norm. Niejednokrotnie to dopiero w szkole sześciolatek spotyka się z zasadami, normami Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 77 i wymogami. Czasem to sam fakt istnienia zasady obowiązywania stroju, ma większe znaczenie w procesie wychowania dziecka, niż sam mundurek http://www.maluchy.pl/artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014). W powyższym fragmencie uchwycono istotę funkcji szkolnego mundurka: obowiązek jego noszenia jako trening w procesie poddania się władzy norm społecznych. W ten sposób od najmłodszych lat dziecko doświadcza norm społecznych jako nienegocjowanych, uczy się, że społeczeństwo jest czymś zewnętrznym, na którego kształt jednostka nie może mieć wpływu. Jest to zatem wychowanie antydemokratyczne. Kwestia dyscypliny nie jest zwykle podnoszona jako pierwszoplanowa, ale czasem pojawia się w wypowiedziach przedstawicieli władz szkolnych. Oto fragment wywiadu z Benedettą Pielech, dyrektorką Katolickiej Publicznej Szkoły Podstawowej przy Parafii NMP w Gdyni: Istniejemy 11 lat, a strój mundurowy towarzyszył nam od samego początku. To jednak nie tylko tradycja prowadzonych przez nasz szkół, ale też sposób identyfikacji ze szkołą i droga do nauczenia dzieci dyscypliny i skromności http://dziecko.trojmiasto.pl/Mundurki-szkolne-wracaja-do-lask-n62637.html, dostęp 19.04.2014) Szkoły katolickie to instytucje specyficzne, właśnie z uwagi na tradycję dyscypliny, która jest jednym z najważniejszych narzędzi utrzymania hierarchii Kościoła katolickiego. Nie jest zatem zaskakujące, że jednolity strój szkolny jest tu uważany za narzędzie dyscyplinujące. Jednak problem dyscypliny sygnalizowany jest także w świeckich szkołach poprzez odpowiednie sformułowania w regulaminach szkolnych. Oto przykłady: 1) Każdorazowo brak stroju szkolnego lub galowego obowiązującego podczas uroczystości szkolnych odnotowany jest w zeszycie uwag ucznia. Trzykrotny brak stroju szkolnego skutkuje wezwaniem rodziców do szkoły. Nagminny więcej niż 5 razy w semestrze brak stroju szkolnego wpływa na ocenę z zachowania http://www.sp1wadowice. iap.pl/component/content/article/9-encyklopedia/123-mundurek-szkolny, dostęp 19.04.2014) 2) W naszej szkole obowiązuje od 2007 roku jednolity strój Statut Gimnazjum nr 29 w Szczecinie im. ks. Jana Twardowskiego, Rozdział IX § 89). Wszyscy uczniowie zobowiązani są do noszenia w czasie zajęć lekcyjnych tzw. „mundurka” składającego się z dwóch części: Journal of Modern Science tom 2/25/2015 78 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… • niebieskiej koszulki z logo szkoły • granatowej bluzy z długim rękawem z logo szkoły. W/w strój powinien być zawsze schludny i czysty. Nieprzestrzeganie obowiązku noszenia mundurka skutkuje obniżeniem oceny z zachowania http://www.gim29.szczecin.pl/nasze-gimnazjum/tradycje-szkoy/strj-szkolny/, dostęp 19.04.2014) 3) Od 15 grudnia 2007 r. obowiązkiem każdego ucznia naszej szkoły jest noszenie mundurka szkolnego. Osoby, które nie przestrzegają tego obowiązku otrzymują ujemne punkty z zachowania http://www. sianow.beep.pl/gim/index.php?option=com_content&task=view&id=102&Itemid=219, dostęp 19.04.2014) W świetle regulaminów szkolnych widać najlepiej, że jednolity strój szkolny wiąże się z dyscypliną, która pojawia się w przestrzeni edukacji zawsze, gdy zawodzi racjonalna argumentacja. W ten sposób polska szkoła chciała zachować pozory swojej skuteczności w procesie wychowania. Jednolity strój szkolny jedynie ukrywa problemy, ale żadnego z nich nie rozwiązuje. Teologia mody Nieco inaczej wygląda dyskusja wokół strojów pierwszokomunijnych, przede wszystkim z uwagi na brak narzędzi dyscyplinujących. W wypadku strojów szkolnych najpierw wprowadza się mundurki, a potem konstruuje uzasadnienia, natomiast do zmiany zwyczajów, związanych z ubiorem dzieci przystępujących do Pierwszej Komunii Świętej, podchodzi się bardziej demokratycznie: najpierw prowadzi się dyskusję i przekonuje, nie pojawia się kwestia dyscypliny: Właśnie rozpoczął się sezon Pierwszych Komunii. Znów nasze ulice staną się ładniejsze od widoku białych sukienek i alb. Bo coraz więcej parafii decyduje się na jednolite, skromne stroje komunijne. Wytrwała, długoletnia i pełna determinacji walka katechetów i proboszczów z rozpasaną komunijną modą przynosi rezultaty. Słowo „bój” jest jak najbardziej na miejscu, bo właśnie takiego charakteru bardzo często nabierają dyskusje z rodzicami na temat komunijnego sztafażu. – Zdarza się, że alba staje się powodem zmiany miejsca przystąpienia do Pierwszej Komunii. Dziecko, najczęściej dziewczynka, przenosi się do parafii, gdzie można „iść w sukience”. W ten sposób ukochane córeczki będą mogły, jak powiedziała mi pewna mama, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 79 „być przez tydzień małymi księżniczkami” – opowiada prosząca o anonimowość katechetka. Oczywiście nie wszyscy rodzice buntują się przeciwko albom. Coraz więcej z nich przekonuje się do tego stroju bądź to ze względu na jego bardziej odpowiadający liturgii charakter, bądź na koszty. Alba jest dużo tańsza od garnituru czy gipiurowej sukienki http://adonai.pl/sakramenty/pierwsza-komunia/? id=1, dostęp 23.04.2014) Przed Pierwszą Komunią rodzice mają dylemat: czy kupić dziecku modny garnitur albo wystawną sukienkę czy zgodzić się na jednolity strój, na przykład skromną albę, czyli długą suknię liturgiczną ozdobioną złotą lamówką i złotym sznurem. – Proponuję rodzicom, by zdecydowali się na stroje liturgiczne, ale niczego nie narzucam. Nie chciałbym, by główny akcent został przesunięty na dobór stroju – tłumaczy ks. Mosakowski. – Za ubiór dzieci odpowiadają rodzice – mówi ks. Bernard Czerwiński, proboszcz parafii św. Feliksa na Marysinie. Ks. Bogdan Kowalski również pozostawia tu wolny wybór rodzicom. – W efekcie dwie trzecie dzieci przystępuje do Komunii w strojach liturgicznych – mówi. Sam jest ich zwolennikiem. Ze względów estetycznych, wychowawczych a także finansowych, bo w końcu stroje liturgiczne są znacznie tańsze. Są jednak parafie, w których proboszczowie nie godzą się na „rewię mody”. Tak jest np. w parafii św. Marka na Targówku. – Stroje nie są najważniejsze, dlatego u nas są jednolite: dla chłopców alby, dla dziewcząt białe tuniki. Mają one przypominać białe szaty chrzcielne – tłumaczy ks. Waligóra http://www.niedziela.pl/artykul/27930/nd/zdjecia, dostęp 23.04.2014) Zwykle do obozu zwolenników jednolitych strojów pierwszokomunijnych należą księża i katecheci, którzy dążą do zachowania ściśle religijnego charakteru uroczystości. Trudności jakie w tym względzie stwarzają rodzice, upierający się przy swobodzie w wyborze stroju, są wskaźnikiem sekularyzacji wydarzenia jakim jest Pierwsza Komunia Święta. Opór przeciwko tradycyjnemu już w Polsce spektaklowi konsumpcjonizmu z okazji Pierwszej Komunii jest tu motywowany religijnie. Z perspektywy większości przedstawicieli Kościoła, religijny charakter tej uroczystości zakłócają bogate stroje, stąd podejmowane od wielu lat wysiłki na rzecz powszechnego przyjęcia zwyczaju jednolitych strojów. Dyskusje wokół strojów pierwszokomunijnych koncentrują się zatem na kwestii odpowiedniości stroju do charakteru uroczystości. Ubiór Journal of Modern Science tom 2/25/2015 80 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… postrzegany jest jako sprzyjający skupieniu uwagi na przeżyciu religijnym lub przeszkadzający. Osoby popierające alby uważają się za wyznacznik jakości duchowego przeżywania sakramentu Komunii, odbierając tym samym prawo do głębokiego duchowego przeżycia osobom wybierającym sukienki. A świat nie jest czarno-biały i nie jest to prawdziwe założenie. Podawany jest argument, iż dzieci ubrane w alby nie myślą o strojach i nie rozpraszają swojej uwagi, a skupiają się tylko na tym co najważniejsze, czyli na samej ceremonii. Pewnie tak jest, ale z drugiej strony zmuszenie dziecka na siłę do ubrania alby sprawi, że dziecko całą Mszę będzie czuć się źle samo ze sobą i nie będzie należycie przeżywać uroczystości Grodecka, http://www.pierwszakomuniaswieta.pl/ artykul/3-alba-kontra-sukienka-komunijna, dostęp 23.04.2014) Poza kluczową kwestią odpowiedniości stroju pierwszokomunijnego przywoływane są, podobnie jak w przypadku mundurków szkolnych, argumenty natury finansowej oraz ideologicznej, dotykające problemu nierówności społecznych: Idea jednakowych alb jest nie do końca konsekwentna, bo alby bardzo różnią się między sobą, nie ma jednego uniwersalnego wzoru. Alby różnią się również ceną. Czasami trudno powiedzieć co jest jeszcze albą, a co już nie. Są alby proste przypominające komże, ale są i takie, które wyglądają jak sukienki, tyle, że z hostią na piersi. Alby to również przemysł i to duży, który rozwija się prężnie i pod otoczką „świętości i równości” ktoś też na tym zarabia. W każdym społeczeństwie są osoby mniej i bardziej zamożne. Takie różnice to naturalna sytuacja, której trudno zaprzeczyć. Nieudana próba wprowadzenia mundurków w szkołach jest tego przykładem Grodecka, http://www.pierwszakomuniaswieta.pl/artykul/3-alba-kontrasukienka-komunijna, dostęp 23.04.2014) Powyższy fragment reprezentuje stanowisko przeciwników odgórnego wprowadzania jednolitych strojów. Autorka zbija najczęściej przywoływane argumenty zdroworozsądkowe, wskazując na niejednoznaczność konsekwencji wprowadzenia ujednoliconych strojów. Na uwagę zasługuje także pogląd autorki na relację między strojem a nierównościami. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 81 Podobne poglądy wyrażali także przeciwnicy mundurków: jednolity strój jest sztucznym zabiegiem nieskutecznie próbującym ukryć naturalne nierówności. Mamy tu zatem do czynienia z akceptacją dystynktywnej roli stroju i zgodą na demonstrowanie swojego społecznego statusu także przy okazji religijnej uroczystości. Zgoda na demonstrowanie społecznego statusu nie jest jednak powszechna. Przykładem przeciwnego do powyższego stanowiska jest list do parafian Programowego Zespołu Synodalnego: Religijnemu przeżyciu tego dnia przez każde dziecko winna być podporządkowana cała reszta materialnych zagadnień jak strój, przyjęcie gości, prezenty itp. Chcemy przede wszystkim zwrócić uwagę na ubranie dzieci. Zachęcamy serdecznie do jednolitego stroju dzieci, gdyż podkreśla on, iż wobec Boga jesteśmy jednakowo kochani. Jednolity strój eliminuje ponadto rywalizację pomiędzy dziećmi. Zapobiega uczuciu przygnębienia niebogatych rodziców, stojących i tak wobec znacznych wydatków. Czy naprawdę brak innych okazji do demonstrowania „toalet” przypominających bardziej stroje ślubne. Skromny, podkreślony ozdobą eucharystyczną strój nie będzie przyczyną zazdrości i rywalizacji wśród dziewcząt, nie będzie przeszkadzał w obrzędach http://www.zbawiciel.gda.pl/gazetka/004/kro04.doc, dostęp 23.04.2014). Autorzy listu jednoznacznie opowiadają się za wprowadzeniem jednolitego stroju, który będzie podkreślał charakter uroczystości i jednocześnie wyrażał równość wszystkich członków Kościoła. Strój jest tu narzędziem demonstrowania idei równości, podobnie jak w wypadku mundurków szkolnych. Przestrzeń szkoły, podobnie jak przestrzeń kościoła, postrzegana jest jako wyłączona z codziennego porządku społeczeństwa kapitalistycznego. Podobne argumenty, wskazujące na sprzeczność między przepychem strojów i charakterem uroczystości, pojawia się w innych wypowiedziach. Wielokrotnie, tak jak poniżej, sugeruje się, że to rodzice, a nie dzieci, przywiązują dużą wagę do bogatego stroju: Z uroczystością pierwszej Komunii łączy się drażliwy dziś problem ubiorów dzieci, zwłaszcza dziewczynek. Zdarza się czasami, że niektóre matki z bardziej zamożnych rodzin chcą, aby na pierwszą Journal of Modern Science tom 2/25/2015 82 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… Komunię ich córki były ubrane najmodniej i z przepychem, aby pokazać się przed innymi. Rzadziej występuje to w odniesieniu do chłopców. Takie działanie jest wypaczeniem idei pierwszokomunijnej, która powinna kierować dziecko do przeżyć i pożytków duchowych tego dnia, do treści religijnych sakramentu Eucharystii. Oczywiście, na dzień pierwszej Komunii trzeba ubrać dziecko odświętnie, ale bez zbędnego przepychu, aby nie odróżniało się ono ubiorem od innych, uboższych dzieci. Dlatego dziś coraz częściej proponuje się na pierwszą Komunię stroje jednolite, nazywane czasami strojami liturgicznymi. Dziewczynki ubierają się w długą, prostą albę bez zbędnych ozdób, czy falbanek. Do niej dołączony jest prosty wianek. Chłopców ubiera się w białe koszule, na które nakłada się stylowo uszyte komże. Spodnie mają czarne lub granatowe. Za jednolitymi strojami przemawia fakt, że dzieci z rodzin uboższych, widząc niektórych rówieśników w sukienkach z wyszukanymi falbankami, czy w lśniących garniturach, czują się pokrzywdzone. http:// www.opoka.org.pl/varia/komunia/artykuly/dzienpierw.html, dostęp 23.04.2014) W ostatnim fragmencie, który chciałbym przywołać zarysowana została niemal powszechna akceptacja dla jednolitego stroju komunijnego: – Moja córeczka i jej koleżanki wystąpiły w jednakowych sukienkach, których wzór zatwierdził proboszcz. Wybrana przez parafię firma wzięła miary od wszystkich dziewczynek. Kreacje były przepiękne w swej prostocie – wspomina Beata, mama małej Oliwki, która w ubiegłym tygodniu po raz pierwszy przystąpiła do Komunii Św. – Kilka mam nie było zadowolonych z tego pomysłu, ale ksiądz postawił sprawę jasno, mówiąc, że u niego rewii mody nie będzie. – Dziewczynki były zachwycone, w takich samych sukieneczkach wyglądały jak siostry, robiły sobie wspólne zdjęcia, dla nich to była cudowna zabawa. Chłopcy na czarne garnitury nałożyli komże – dodaje Beata. Zdaniem mamy Oliwii, takie rozwiązanie jest znacznie lepsze niż robienie z dzieci małych dorosłych. – Dla mnie straszne są te wymyślne koki, czy kiecki jak do ślubu. http://wiadomosci.wp.pl/kat,48996,title,Oni-nie-chca-komunijnegolansu,wid,11152623,wiadomosc.html?ticaid=1120e4&_ticrsn=5, dostęp 23.04.2014) Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 83 Stanowczość księdza i radość dzieci zakłóca tylko sprzeciw kilku matek. Wydaje się zatem, że pragnienie równości i wolność od hierarchii społecznej, opartej na statusie materialnym, a demonstrowanej za pomocą stroju, jest bardzo silne. Podsumowanie Społeczeństwo polskie weszło w epokę masowej konsumpcji stosunkowo późno w porównaniu do społeczeństw zachodnich. Jednak szybki wzrost centrów handlowych obserwowany po roku 1989 dowodzi, że ten nowy styl życia przypadł Polakom do gustu. Obraz polskiego społeczeństwa, prezentowany w mediach głównego nurtu, także sugeruje powszechną akceptację przez polskie społeczeństwo konsumpcji, jako jednej z najważniejszych sfer życia. Nie jest jednak zaskakujące, że ten obraz nie jest pełny, istnieją bowiem w polskim społeczeństwie ogromne obszary biedy, której skutkiem jest wykluczenie znacznej części społeczeństwa ze świata swobodnej konsumpcji. Poza tym funkcjonują także różnego rodzaju grupy praktykujące alternatywny styl życia, przeciwstawiający się bezrefleksyjnej konsumpcji. Niniejszy artykuł jest natomiast próbą uchwycenia innego rodzaju oporu wobec ostentacyjnej konsumpcji, który można dostrzec w sporze o mundurki szkolne i stroje komunijne. Dyskusje o strojach szkolnych i pierwszokomunijnych skupiały się na trzech głównych aspektach: praktyczności, estetyce i znaczeniu ideologicznym. W wypadku praktyczności zwolennicy jednolitych strojów argumentowali, że takie rozwiązanie jest tańsze i upraszcza wybory, natomiast przeciwnicy podkreślali niską jakość i niewygodę strojów. Estetyka zajmowała przede wszystkim przeciwników jednolitych strojów, którzy zdawali się być silnie przywiązani do roli stroju jako ekspresji jednostkowej osobowości. Do argumentów estetycznych odwoływali się również zwolennicy jednolitych strojów komunijnych, które ich zdaniem są piękne w swojej prostocie. Ten argument wiąże się z aspektem ideologicznym, który pojawia się zarówno w wypadku mundurków szkolnych i strojów komunijnych. Motyw, najczęściej pojawiający się w analizowanych tekstach, dotyczył kreowania sztucznej równości za pomocą jednolitych strojów. W wypadku szkolnych mundurków pojawiła się także kwestia dyscypliny, której obowiązkowy, jednakowy dla wszystkich stój miał być symbolem. W tekstach analizowanych w niniejszym artykule nigdzie nie pojawia się termin „konsumpcjonizm”, jednak nie oznacza to, że nie mają Journal of Modern Science tom 2/25/2015 84 | Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… one związku z tą problematyką. Wszystkie argumenty odwołujące się do zbędności bogatego, urozmaiconego stroju, na który mogą sobie bez przeszkód pozwolić zamożniejsze rodziny, sugeruje powiązanie tego dyskursu z oporem wobec konsumpcjonizmu – oporem nie do końca świadomym, niezdefiniowanym, raczej intuicyjnym. Świadczy on jednak o istnieniu resztek egalitarystycznych pragnień nieskolonizowanych jeszcze do końca przez kapitalistyczną ideologię indywidualizmu i rywalizacji. Źródła Grodecka M., Alba kontra sukienka komunijna, http://www.pierwsza komuniaswieta.pl/artykul/3-alba-kontra-sukienka-komunijna, dostęp 23.04.2014 Kindziuk M., „Komunia idzie dobrze...”, http://www.niedziela.pl/artykul /27930/nd/zdjecia, dostęp 23.04.2014 List do parafian Programowego Zespołu Synodalnego, http://www. zbawiciel.gda.pl/gazetka/004/kro04.doc , dostęp 23.04.2014. Michalak E., Mundurki szkolne wracają do łask, http://dziecko. trojmiasto.pl/Mundurki-szkolne-wracaja-do-lask-n62637.html, dostęp 19.04.2014 Mundurek szkolny, http://www.sianow.beep.pl/gim/index.php?option= com_content&task=view&id=102&Itemid=219, dostęp 19.04.2014 Mundurek szkolny, http://www.sp1wadowice.iap.pl/component/content/ article/9-encyklopedia/123-mundurek-szkolny, dostęp 19.04.2014 Mundurki szkolne, przymus? Równość? Moda? http://miastodzieci.pl/dla_ rodzicow/70:/209:mundurki-szkolne dostęp 23.04.2014 Stanisławska J., Oni nie chcą komunijnego lansu, http://wiadomosci.wp. pl/kat,48996,title,Oni-nie-chca-komunijnego-lansu,wid,11152623, wiadomosc.html?ticaid=1120e4&_ticrsn=5, dostęp 23.04.2014 Strój szkolny, http://www.gim29.szczecin.pl/nasze-gimnazjum/tradycjeszkoy/strj-szkolny/, dostęp 19.04.2014 Szczepański J., Dzień Pierwszej Komunii, http://www.opoka.org.pl/varia/ komunia/artykuly/dzienpierw.html, dostęp 23.04.2014 Wołowska-Ciaś M., Mundurek szkolny – za i przeciw, http://www.maluchy. pl/artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014. Wysocka A., Pierwsza Komunia Święta: teatr czy liturgia, http://adonai.pl/ sakramenty/pierwsza-komunia/?id=1, dostęp 23.04.2014 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu… | 85 References Barker Chris (2005), Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków: Wydawnictwo UJ Bartes Rolandes. 2005 System mody. Kraków: Wydawnictwo UJ. Baudrillard Jean 2006. Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, Warszawa: Sic! Bourdieu Pierre 2005. Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia. Warszawa: Scholar. Dijk Teun van (2001) Badania nad dyskursem, w: tenże (red.), Dyskurs jako struktura i proces, tłum. G. Grochowski, Warszawa: PWN, s. 9–44. Fairclough Norman, Duszak Anna 2008, Krytyczna analiza dyskursu – nowy obszar badawczy dla lingwistyki i nauk społecznych, w: tychże (red.), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków: Universitas, s. 7–29. Hardt Michael. Negri Antonio 2005. Multitude: War and Democracy in the Age of Empire, Londyn: Penguin Books. Hardt Michael. Negri Antonio 2012. Rzecz-pospolita: poza własność prywatną i dobro publiczne. Kraków: Ha-Art. Kopciewicz Lucyna 2004. Słownik podstawowych pojęć, w: Pierre Bourdieu Męska dominacja, Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 149–151 Marcuse Herbert 1991. Człowiek jednowymiarowy, badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Warszawa: PWN. Marks Karol., Engels Fryderyk 1975. Ideologia niemiecka. w: K. Marks i F. Engels, Dzieła, t. III, Warszawa: Książka i Wiedza. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 87–98 The main trends of higher school development in the Republic of Belarus Основные тенденции развития высшей школы Rеспублики Беларусь Nаталья Бумаженко Учреждение образования «Витебский государственный университет имени П.М. Машерова» [email protected] Abstracts/Аннотация The article shows the main characteristics and features of the higher professional education of the Republic of Belarus in 20th century, information on number and departmental accountability of universities, information on number of students and the impact of graduates on the socio-economic development of the Republic in 2011–2015. This article presents an analysis of the following documents: Socio-Economic Development Program of the Republic of Belarus in 2011–2015. (in the sphere of education), The Activities of Belarusian Government on the Fulfillment of Socio-Economic Development Program of Belarus in 2011–2015, The National Strategy of Sustainable Social and Economic Development of Belarus for the period till 2020, The State Program of Higher Education Development in 2011–2015, the data of The National Statistics Committee of the Republic of Belarus. The main achievements and the distinctive features of the Belarusian educational paradigm are identified in the article, some imperfections and their solutions to the mentioned issues are identified. В статье раскрываются основные черты и функции высшего профессионального образования Республики Беларусь в ХХIвеке, сведения о количестве и ведомственной подотчетности вузов, количестве студентов, сведения о влиянии выпускников вузов на социально-экономическое развитие Республики в 2011–2015 годах. В статье представлен анализ следующих документов: Программы социально-экономического развития Республики Беларусь на 2011–2015 гг. (в области образования), Мероприятий Правительства Республики Journal of Modern Science tom 2/25/2015 88 | Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… Беларусь по выполнению Программы социально-экономического развития Республики Беларусь на 2011–2015 годы, Национальной стратегии устойчивого социально-экономического развития Республики Беларусь на период до 2020 г., Государственной программы развития высшего образования на 2011–2015 годы, данных Национального статистического комитета республики Беларусь. Определены основные достижения, отличительные черты белорусской образовательной парадигмы, отмечены некоторые недостатки и пути решения обозначенных проблем. Keywords/Ключевые слова: higher professional training, students, young specialists, competitive specialists, higher education universities, competence высшее профессиональное образование, студенты, молодые специалисты, конкурентоспособные специалисты, высшие учебные заведения, компетенции Республика Беларусь вступила в XXI век с развитой системой образования. Об этом свидетельствуют такие макропоказатели, как уровень грамотности взрослого населения (99,7%), уровень грамотности молодежи в возрасте от 15 до 24 лет (99,8%), коэффициент общего количества поступивших в начальные учебные заведения (94%). По уровню образования, который измеряется как совокупный индекс грамотности взрослого населения и доли поступивших в учебные заведения молодых людей, Республика Беларусь занимает лидирующие позиции среди стран СНГ. В 2013 году аттестат об общем среднем образовании получили около 63 тыс. выпускников школ, из них 75,5% продолжили обучение в учреждениях среднего специального и высшего образования (в 2012 году – 77%). Высшая школа признана стратегически важным общественным институтом. Сегодня вузы страны ведут обучение студентов по 360 специальностям и более чем 1000 специализациям. В стране сохранилось бесплатное высшее образование, которое может получить любой молодой человек на конкурсной основе. В течение десяти лет прием на бюджетную форму обучения в государственных вузах оставался практически неизменным. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… | 89 Возросшие образовательные потребности граждан, новый социально-государственный заказ на подготовку высококвалифицированных кадров, конкурентоспособных на динамичном рынке труда, актуализировали процесс развития университетского образования. Если в начале 90-х годов ХХ века в Республике Беларусь из 33 вузов только 3 являлись университетами, то в настоящее время высшее профессиональное образование представлено 54 вузами, в том числе 33 классическими и профильными университетами, 7 академиями, 10 институтами и 4 высшими колледжами. С каждым годом обладателей студенческих билетов в Республике Беларусь становится все больше и больше. В 2010 году студентами государственных вузов стали 80,5 тысячи человек. В 2009 году в государственные высшие учебные заведения пришло 79,2 тысячи первокурсников, хотя школу в 2009 году закончило на 10 тысяч ребят больше, чем в 2010 году. По сообщению управления высшего и среднего специального образования Министерства образования Беларуси, в 2011 году в вузах за бюджетные средства учились 32,9 тыс. человек (на дневной форме обучения около 25 тыс. человек, на заочной – 7,9 тыс. человек). На начало 2013/2014 учебного года в 54 высших учебных заведениях республики обучалось свыше 395 тыс. студентов, что на 7,7% меньше, чем на начало предыдущего учебного года. В расчете на 10 тыс. человек населения численность студентов составляет 418 человек. За счет бюджетных средств обучается 36,2% всех студентов, в государственных вузах – 57,2% студентов, получающих образование в дневной форме. В текущем учебном году высшее образование получают свыше 13 тыс. иностранных граждан (3,3% всех студентов). В 2013 году в учреждения высшего образования принято 68,7 тыс. человек, что на 19,4 тыс. (на 22%) меньше, чем в 2012 году. Из них 41,2% получат образование за счет бюджетных средств. Специальности экономического и юридического профиля выбрали 35% первокурсников, технического и строительного – 25%, педагогического – 9%, сельскохозяйственного – 8%, социальной направленности – 9%, гуманитарного профиля – 7%. Специалистами с высшим образованием в 2013 году стали 82,7 тыс. выпускников, из них 46% – экономистами и юристами, 19% – инженерами, архитекторами и строителями, 11% – педагогами, 7% – врачами и социальными работниками, 6% – специалистами в области сельского хозяйства. 5 7 3 30 5 Витебская Гомельская Гродненская г.Минск Могилевская 33,8 185,1 21,3 45,7 29,3 22,7 4 Брестская 337,8 54 03/ 04 Области: Республика Беларусь Число учебных заведений 2013–2014 36,8 196,6 22,4 49,8 31,1 26,3 362,9 04/ 05 40,6 202,1 23,3 51,7 33,3 30,4 383,0 05/ 06 41,4 211,0 25,4 52,2 34,8 30,6 396,9 06/ 07 41,6 221,3 27,5 53,6 36,5 32,3 413,7 07/ 08 41,1 226,4 28,6 54,0 37,1 33,5 420,7 08/ 09 40,7 230,7 30,1 55,3 38,9 34,5 430,4 09/ 10 10/ 11 41,1 235,9 31,5 56,5 41,8 35,8 442,9 Численность студентов, тысяч 40,6 234,8 31,6 56,1 45,2 36,9 445,6 11/ 12 39,3 223,9 31,3 53,3 45,3 35,0 428,4 12/ 13 36,1 207,1 29,1 47,7 42,3 32,6 395,3 13/ 14 90 | Учреждения высшего образования по областям и г. Минску (на начало учебного года) Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… | 91 В расчете на 10 тыс. человек населения, занятого в экономике, вузами республики подготовлен 181 специалист с высшим образованием. За счет бюджетных средств получили высшее образование в дневной форме 20,3 тыс. человек, из них направлены на работу 19,3 тыс. человек. Молодыми специалистами стали 18,3 тыс. человек (или 94,9% от получивших направления на работу), из которых 98,5% работает в соответствии с полученной специальностью. Численность студентов и выпуск специалистов учреждениями высшего образования на 10 000 человек населения (на начало учебного года; человек) По количеству студентов вузов в соответствующем возрасте Беларусь вышла на лидирующие позиции в мире. В секторе негосударственного образования функционируют 9 вузов. Удельный вес учащихся частных вузов в общем числе белорусского студенчества менее 14% (Ветохин). Основные приоритеты высшего образования изложены в Государственной Программе развития инновационного образования на 2008–2010 гг. и на перспективу до 2015 года. В документе заявлены новые задачи образовательной системы по подготовке специалистов, способных работать в условиях инновационной экономики. Впервые Программа провозглашает ценность инновационной деятельности Journal of Modern Science tom 2/25/2015 92 | Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… и инновационного мышления, а также необходимость создания в Беларуси климата, способствующего развитию предпринимательства. Более того, в Программе определены недостатки современной системы высшего образования: приоритетными являются знания, а не умения, навыки и компетентности; предоставление знаний: студенты не учатся, их учат; приоритет отдается предметно-ориентированному обучению в ущерб междисциплинарным связям и синтезу знаний; слабые связи между системой образования и секторами экономики применительно к их инновационному развитию, а также с рынком труда; приоритетными являются фундаментальные экономические знания по сравнению с практико-ориентированным обучением; слабо развиты отношения между учреждениями повышения квалификации и переподготовки и специальными учреждениями и секторами экономики. Низкая степень реагирования на изменения социально-экономического развития. Следует обратить внимание еще на одну не самую позитивную черту в нынешней структуре управления вузами Республики Беларусь: ведомственную раздробленность. Так, Министерству образования подчиняется только 23 вуза. Медицинские университеты (4) находятся в ведении Министерства здравоохранения, тремя вузами управляет Министерство культуры, Министерство по чрезвычайным ситуациям – двумя, Министерство внутренних дел Республики Беларусь – двумя, Министерство обороны Республики Беларусь – одним, Министерство сельского хозяйства и продовольствия Республики Беларусь – четырьмя, Министерство спорта и туризма Республики Беларусь – одним, Министерство связи и информации Республики Беларусь – одним, Администрация Президента Республики Беларусь – одним, Национальный банк Республики Беларусь – одним, Комитет пограничных войск – одним, Государственный комитет по авиации – одним. Напротив, положительной оценки, на фоне реорганизаций постсоветских государств заслуживает приверженность белорусского руководства к устоявшейся кафедрально-факультетской структуре вузов. Мы видим, что перед системой высшего образования, так же как и перед другими уровнями образования, стоит сложная задача приведения своего содержания и структуры в соответствие с современными требованиями экономики, как обозначено в приоритетах Программы развития высшего образования и в Кодексе об образовании Республики Беларусь. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… | 93 Востребованность высшего образования, его массовость потребовали уточнения нормативно-правового обеспечения для широкого доступа граждан к высшему образованию, повышения при проведении вступительных мероприятий объективности и равных условий для абитуриентов. Это актуализирует проблемы совершенствования централизованного тестирования абитуриентов, повышения уровня подготовки выпускников школ с учетом требований государства, общества, личности, сферы труда, обеспечения качества образования в вузах, разработки и внедрения в высшей школе систем управления качеством образования. В Республике Беларусь созданы необходимые условия для проведения справедливой и прозрачной вступительной кампании на основе тестирования. В 2013 году вступительная кампания в вузы республики проходила в основном в форме тестирования. В этом же году был введен минимальный балл на централизованном тестировании для поступления в высшие учебные заведения Республики Беларусь: русский/белорусский язык – 10 баллов, математика, физика, химия, биология – 15 баллов, история Беларуси, всемирная история новейшего времени, обществоведение, география, иностранные языки – 20 баллов. Для подтверждения прозрачности и справедливости проведения вступительной кампании в высшие учебные заведения Республики Беларусь, приведем статистические данные, представленные Республиканским институтом контроля знаний. На централизованное тестирование было зарегистрировано 117 768 абитуриентов, из них приняли участие 113 448 абитуриентов. По итогам прохождения ЦТ 247 абитуриентов получили 100 баллов по разным предметам; 2 абитуриента получили 100 баллов по 3-м учебным предметам (выпускница гимназии №22 Минска Нина Барадулина, сдававшая русский, математику и английский, и выпускница 2011 года Речицкого лицея Анастасия Таран, сдававшая русский, математику и физику). 18 абитуриентов получили 100 баллов по 2-м учебным предметам; 227 абитуриентов получили 100 баллов по 1 предмету. Не преодолели нижний порог тестового балла, необходимый для участия в конкурсе в учреждения высшего образования, — 40 682 абитуриента (35,86% от числа принявших участие). 2 064 абитуриента не преодолели порог одновременно по 3 учебным предметам, 11 454 – не преодолели порог одновременно по 2 учебным предметам, 27 164 – не преодолели порог по 1 учебному предмету. Итогом явилось следующее: во вступительной кампании в вузы имели возможность Journal of Modern Science tom 2/25/2015 94 | Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… принять участие 72 766 абитуриентов. На обучение за счет средств республиканского бюджета было запланировано принять 30,5 тыс. человек – что на 5,2% меньше, чем в 2012 году. Сложившаяся за последние годы схема поступления в вуз максимально воплощает принципы справедливости и открытости при формировании студенческой аудитории. Кстати, впервые тестирование прошло в Беларуси в 1998 году. Тогда тесты принимались по отдельным специальностям в качестве оценки при поступлении в некоторые вузы. Сначала испытания проводились по четырем предметам – белорусскому и русскому языкам, физике и математике, а в 2010 году – уже по 14 предметам учебного цикла. В 2010 году специалисты Республиканского института контроля знаний ввели «Общереспубликанский банк данных участников централизованного тестирования». Эта автоматизированная система регистрации участников ЦТ позволяет выписать пропуск на испытания в любой пункт тестирования из любого пункта регистрации, включенного в эту систему. К системе были подключены 46 пунктов регистрации, расположенные в Минске и областных центрах. В 2011 году ее внедрили во всех пунктах регистрации на ЦТ, которых в Беларуси более 70. Следующим существенной тенденцией, влияющей на развитие высшей школы в Республике Беларусь, является приведение в соответствие умений и навыков, получаемых выпускниками и требованиями современного производства. Следует отметить, что в настоящее время не существует регулярной системы предоставления информации о навыках и умениях, востребованных на рынке труда. По причине недостаточно развитых механизмов обмена информацией между линейными министерствами и различными административными структурами сектор образования самостоятельно время от времени собирает для внутренних целей необходимую информацию о потребностях в навыках и умениях работников. В 2007 году Республиканский институт профессионального образования и республиканский институт высшей школы взяли на себя задачу обобщения информации о требованиях работодателей к работникам и их компетенциям, собранной различными структурами, для дальнейшего информирования руководства Министерства и общественности. Результаты исследования показали, что, хотя профессиональные знания и компетенции молодых работников в целом соответствуют Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… | 95 требованиям рынка труда, тревогу работодателей вызывают недостаточно сформированные ключевые компетенции, безответственное отношение к работе и плохая дисциплина. Проведенное в 2005 году на предприятиях изучение спроса на рабочую силу в разных секторах экономики показало потребности в знаниях и навыках, касающихся производства новых видов продукции (67%) и использования современных технологий (83%), а также в таких компетенциях, как инициативность (64%), самостоятельность в работе, информационные технологии и творческий подход к деятельности (16%). Следующей немаловажной тенденцией развития высшего образования в Республике Беларусь, на наш взгляд, является проблема непрерывности образования. Термин «непрерывность образования» вошел в образовательную теорию и практику одновременно с зарождением рыночной экономики. Именно рыночная экономика в силу чрезвычайной подвижности своей конъюнктуры вынуждает людей постоянно учиться и переучиваться – и в случае перемены места работы или профессии, и в случае перемены места работы или профессии, и в случае, когда человек остается на своем рабочем месте длительное время, – к этому его вынуждают постоянные поиски возможностей производства новых товаров или услуг, повышения их качества, удешевления технологий в условиях острейшей конкуренции (Жук, 2009). В мире существуют свидетельства и результаты исследований, говорящие о том, что продолжительность обучения оказывает положительное воздействие как на благосостояние отдельных личностей, так и на национальную экономику в целом. При повышении уровня образования отдельного человека происходит резкое увеличение его заработков. По результатам исследования ОЭСР экономика страны выигрывает и впоследствии может получить повышение производительности от 3% до 6% за каждый дополнительный год образования. Основным источником развития информационного общества, экономики, основанной на знаниях, является переориентация социально-экономической системы в перманентно обучающуюся. Непрерывность в образовании рассматривается как новое качество и способ организации образования. В этой связи организация и функционирование системы образования должны обеспечить непрерывность профессиональной подготовки путем многоуровневого (довузовский, вузовский, послевузовский) ее построения Journal of Modern Science tom 2/25/2015 96 | Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… на принципе преемственности. При этом создание в вузе условий для формирования у студентов умений самостоятельно учиться, готовности к постоянному самообразованию и профессиональному саморазвитию на протяжении всей жизни становится важнейшим показателем качества вузовского образования. Еще оной немаловажной тенденцией современного высшего образования в Республике Беларусь, то мнению кандидата философских наук Владимира Дунаева, являются глубинные отличия ее от высшей школы стран ОЭСР. Во-первых, малое количество магистрантов. Беларусь вслед за участниками Болонского процесса также встала на путь сокращения до 4 лет своих программ подготовки специалистов. Однако если в странах ОЭСР, основываясь на данных 2010 года, 15% студентов получили магистерскую степень, то в Беларуси, по данным Минобразования, только 1,15% обучаются в программах второго цикла. Во-вторых, явный дефицит аспирантских и докторантских программ. Доля аспирантов и докторантов в Беларуси в два раза ниже, чем в среднем в странах ОЭСР. Еще более снижает значимость программ этого уровня в нашей стране очень низкая эффективность аспирантуры. Только 3,2% обучающихся на таких программах успешно их завершают. В-третьих, сокращение числа заочников. Беларусь сворачивает «заочные программы», а страны ОЭСР делают шаги по предоставлению возможностей людям среднего и старшего возраста получить образование дистанционно. В-четвертых, сокращение бюджетной поддержки. В последнее десятилетие в Беларуси наблюдалась тенденция по сокращению бюджетной поддержки образования более чем на 20%. Так, государственные расходы на студента в % от ВВП на душу населения в Беларуси составляют 15%, в то время как в странах ОЭСР, в среднем – 42%. В-пятых, отрицательный баланс въездной и выездной мобильности. Анализ процессов студенческой мобильности не свидетельствует о каком-либо международном признании качества белорусского высшего образования. В 2005/2006 учебном году в Беларуси стране обучался 6391 иностранный студент; в 2006/2007-м их количество снизилось до 5778 человек. С тех пор наблюдается тенденция увеличения иностранцев в вузах Беларуси. Но даже определенный Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… | 97 рост численности иностранных студентов не свидетельствует о повышении качества высшего образования и его привлекательности для иностранцев. Последние годы первое место по численности среди иностранных студентов занимают туркмены. Среди иностранных студентов, помимо туркменов, наиболее многочисленными группами являются россияне (1858) и китайцы (1285). Впрочем, для оценки качества национальной высшей школы значительно более важную роль, чем въездная мобильность, играют показатели баланса въездной и выездной мобильности. В отличие от стран ОЭСР, этот показатель в Беларуси имеет отрицательную величину. На 2009 год, по данным ЮНЕСКО, въездная мобильность заметно уступала выездной: – 24334 человека или -4,2%. Это достаточно тревожный знак для белорусской высшей школы, претендующей на высокую оценку качества образования. В развитых станах с привлекательной системой образования, как правило, баланс положительный. Формально ситуация с привлечением иностранцев в белорусские программы 6-го уровня образования (аспирантура) выглядит более позитивно. По данным Белстата, в 2011 году в стране насчитывалось 4968 аспирантов всех форм обучения. Из них 230 человек или 4,6% приехали из-за рубежа. За последние пять лет этот показатель повысился с 2,7% до 4,6% , но он еще очень далек от уровня привлекательности таких программ в развитых странах. Считается, что он должен быть не меньше 10%. А у лидеров в этой области он превышает 20%. К тому же предпочтение отдается подготовке по гуманитарным и общественным наукам (56,5% всех иностранцев). В ходе объективного процесса развития сферы образовательных услуг в Республике Беларусь встает проблема создания эффективного механизма регулирования этой сферы, соблюдения требований к организации образовательного процесса и выполнению образовательных стандартов, гарантированного достижения требуемого уровня профессиональной компетентности. Поэтому назрела необходимость в создании и совершенствовании систем управления качеством образования в вузе с учетом принципов всеобщего менеджмента качества, требований международных стандартов ISO серии 9000, европейских стандартов качества в сфере высшего образования (ENQA), Европейского фонда по менеджменту качества (EFQM). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 98 | Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы… References/Библиография Байденко, В.И. (2002). Болонский процесс: нарастающая динамика и многообразие: документы международных форумов и мнения европейских экспертов. Москва: Наука. Ветохин С.С. Современный этап модернизации высшего образования в Республике Беларусь. Дата обращения (25.11.2013) из http://www. rudn.ru/?pagec=264 Жук, О.Л. (2009). Педагогическая подготовка студентов: компетентностный подход. Минск: РИВШ Завтра твоей страны. Топ-5 отличий белорусского образования от европейского. Дата обращения (03.03.2014) изzautra.by/art. php?sn_nid=12244&sn_cat=19 Официальный сайт Национального статистического комитета Республики Беларусь. Дата обращения (01.02.2014) из http:// belstat.gov.by/ Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 99–110 Innovative forms of teacher training colleges in the system of additional education Инновационные формы обучения преподавателей в системе профессионального образования Татьяна Пушкарева Место работы: профессор кафедры социальной педагогики и психологии ФГБОУ ВПО «Московский педагогический государственный университет», доктор педагогических наук [email protected] Abstracts/Аннотация Distance education is considered by the author as an innovative form of training of teachers of colleges in the system of additional education. Technology learning activity management College teachers in distance education in the system of postgraduate pedagogical education is defined by the author as a purposeful activity of subjects of managing and controlled subsystems in the process of pedagogic interaction to ensure implementation of socio-pedagogical, psychological and didactic conditions for professional and personal self-development of personality in the process of implementation of independent work in the information-educational environment. Дистанционное обучение рассматривается автором как инновационная форма обучения преподавателей колледжей в системе дополнительного образования. Технология управления учебной деятельностью преподавателей колледжей в дистанционном обучении в системе последипломного педагогического образования определяется автором как целенаправленная деятельность субъектов управляющей и управляемой подсистем в процессе их педагогического взаимодействия по обеспечению реализации социально-педагогических, психолого-педагогических и дидактических условий профессионально-личностного саморазвития личности в процессе осуществления самостоятельной работы в информационно-учебной среде. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 100 | Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… Keywords/Ключевые слова: distance education; teachers of colleges; information environment; additional professional education дистанционное обучение; преподаватели колледжей; информационная среда; дополнительное профессиональное образование Исследование проблемы инновационных форм организация процесса обучения в системе дополнительного профессионального образования преподавателей привели нас к выводу о широких перспективных возможностях дистанционного обучения в системе последипломного педагогического образования преподавателей учреждений среднего профессионального образования. Применительно к нашему исследованию «дополнительное профессиональное образование» можно трактовать как последипломное профессиональное педагогическое образование. Поскольку, в пункте 5 статьи 76 (глава 10) Закона об образовании РФ уточняется задача программы профессиональной переподготовки, она, по требованию законодателя, « направлена на получение компетенции, необходимой для выполнения нового вида профессиональной деятельности, приобретение новой квалификации», то в содержании последипломного педагогического образования преподавателей в среднем профессиональном образовании, вне зависимости от их профильной подготовки, должно быть отражено освоение знаний, умений и навыков, которые обеспечат формирование всех видов профессиональной компетентности, преподавателя учреждения среднего профессионального образования. Дистанционное обучение преподавателей колледжей разнопрофильной подготовки в системе последипломного педагогического образования является многофакторным объектом, поэтому описание его структуры следует осуществлять с позиции трех аспектов: научного, формально-описательного и процессуально-действенного. Средовой подход позволяет учесть влияние тех сред, в которые включен преподаватель в системе последипломного образования: социальная, профессиональная, учебная и информационная. Совокупность влияния этих сред и определяет поведение преподавателя колледжа как субъекта обучения, тактику его жизнедеятельности, способы бытия. Остановимся на определениях перечисленных сред, принятых в качестве основополагающих и общеупотребимых Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… | 101 в отечественной науке и практике. Так, в качестве общепринятого на современном этапе развития естественно-научных и гуманитарных областей знания используется следующее определение информационно-коммуникационной среды, предложенное И.В. Роберт: «Информационно-коммуникационная среда – совокупность условий, обеспечивающих осуществление деятельности пользователя с информационным ресурсом (в том числе распределенным информационным ресурсом), с помощью интерактивных средств информационных и коммуникационных технологий и взаимодействующих с ним как с субъектом информационного общения и личностью. Информационно-коммуникационная среда включает: множество информационных объектов и связей между ними; средства и технологии сбора, накопления, передачи (транслирования), обработки, продуцирования и распространения информации, собственно знания, средства воспроизведения аудиовизуальной информации; организационные и юридические структуры, поддерживающие информационные процессы. Общество, создавая информационно-коммуникационную среду, функционирует в ней, видоизменяет и совершенствует ее. В свою очередь, информационно-коммуникационная среда современного общества постоянно детерминируется достижениями научно-технического прогресса. Совершенствование информационно-коммуникационной среды общества инициирует формирование прогрессивных тенденций развития производительных сил, изменение структуры общественных взаимоотношений, взаимосвязей и, прежде всего, интеллектуализацию деятельности всех членов общества во всех его сферах и, естественно, в сфере образования»[6]. Под социальной средой в общественно-социальных науках понимают окружающие человека общественные, материальные и духовные условия его существования и деятельности. Среда в широком смысле (макросреда) охватывает общественные институты, общественное сознание и культуру; в узком смысле (микросреда) включает непосредственное окружение человека – семью, трудовую, учебную и другие группы [3]. Профессиональная среда – «окружающие человека социальные, материальные и духовные условия его профессиональной деятельности. Характеризуется: • процессами взаимодействия, • способами организации и реализации данного взаимодействия, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 102 | • • • Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… содержанием взаимодействия, конкретной ситуацией (развивающая,деградирующая), готовностью к взаимодействию и внутриличностными условиями к принятию, содержание взаимодействия, • результатами взаимодействия, • информационной насыщенностью, • экологичностью» [5]. В педагогике учебная среда понимается как духовно-нравственная, социальная и физическая среда, в которой обучающиеся учатся и работают. «Образовательная среда – понятие более узкое. Под образовательной средой чаще всего понимается функционирование конкретного учреждения образования. Анализируя различные подходы к вопросу об образовательной среде, исследователи имеют в виду конкретную среду учебного заведения, так как образовательная среда составляет совокупность материальных факторов; пространственно-предметных факторов; социальных компонентов; межличностных отношений. Все данные факторы взаимосвязаны, они дополняют, обогащают друг друга и влияют на каждого субъекта образовательной среды, но и люди организовывают, создают образовательную среду, оказывают на нее определенное воздействие » [10]. Выявление организационно-педагогических условий реализации дистанционного обучения в системе последипломного педагогического образования преподавателей учреждений среднего профессионального образования обусловлено необходимостью включения их в целостную модель, которая позволит удовлетворить образовательные потребности профессиональной переподготовке данной категории педагогических кадров. В ходе практико-ориентированного исследования, проведенного на базе Московского института открытого образования, было установлено, что к числу необходимых и достаточных организационно-педагогических условий, обеспечивающих функционирование этой модели следует отнести: нормативно-правовое обеспечение, разработанное на основе государственной законодательной базы; формирование информационно-образовательной среды, основанной на современных средствах передачи и хранении информации, а также программном и организационно-методическом обеспечении; использование интерактивного обучения, методов инновационного и развивающего обучения на основе информационных технологий; включение обучающихся в деятельность на творческом Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… | 103 уровне; обучение профессорско-преподавательского состава психологическим основам современных педагогических технологий, применяемых в системе высшего и последипломного образования и опережающая подготовка преподавателей к работе в среде дистанционного обучения; формирование системы мониторинга как средства управления профессиональным саморазвитием преподавателя в системе последипломного образования. Кроме этого, своеобразие системы управления образовательной деятельностью заключается использование принципа модульности как при выборе учебных модулей самими обучающимися, так и при разработке электронных учебных курсов преподавателями [9]. И как мы уже отмечали, формирование устойчивой мотивации к профессиональному саморазвитию в процессе дистанционного обучения преподавателей колледжей обеспечивается за счет реализации принципа положительного эмоционального фона обучения и связи обучения с жизнью и практикой профессиональной деятельности [4], а также обязательных занятий, направленных на развитие творческого потенциала личности обучающихся. Наличие этих условий обеспечит реализацию эвристического потенциала, которым обладает технология моделирования социальных процессов [8]. Эвристика рассматривается этими и рядом других исследователей как методология особого типа образования. « Эвристику по отношению к образованию мы понимаем широко, как тип продуктивного образования, задача которого – конструирование учеником собственного смысла, целей и содержания образования, а также процесса его организации, диагностики и осознания»[8]. При формировании дистанционного обучения в системе последипломного образования преподавателей колледжей, основанного на информационной культуре, следует предусмотреть не только выполнение ряда условий, в частности, необходимо наличие организационно-педагогического обеспечения, включающего создание информационно-образовательной среды, организованного взаимодействия преподавателя и обучающегося и системы управления процессом обучения [1], но и, кроме этого, необходимо определенное научно-методическое обеспечение. Так, к особым средствам обучения следует отнести разработку электронных учебных пособий, которые должны отражать современное содержание профессионально-педагогической деятельности преподавателей колледжей. В целях активизации учебной деятельности обучающихся структура Journal of Modern Science tom 2/25/2015 104 | Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… учебного материала может изменяться за счет использования гипертекста. В число дидактических средств также включают электронные тесты, тренажеры, виртуальные лаборатории и т. п. Коммуникации могут обеспечиваться через чаты, форумы, видеоконференции, электронную почту, доску объявлений. Формы организации учебных занятий могут быть групповые и индивидуальные, а методы обучения должны опираться, как уже отмечалось в ходе нашего исследования, на основные положения андрагогики, как науке об обучении взрослых. Кроме организационно-педагогического и научно-методического обеспечения, к числу необходимых условий следует отнести психолого-педагогическое сопровождение процесса обучения. Проблема психолого-педагогических аспектов дистанционного обучения разрабатывалась в отечественной науке еще на рубеже ХХ-ХХI веков Скибицким Э.Г., Холиной Л.И., Якуниным В.А., Зайнутдиновой Л.Х. и др., в первые десятилетия нового столетия над ней активно работают такие исследователи, как Моисеева М.В., Лысенко О.Ю., Кретов К.П., Елагина О.Б, Сидорова В.В., Янукян М.Б. и другие. Тем не менее, можно констатировать недостаточное внимание со стороны отечественной науки к проблеме разработки комплекса психолого-педагогических условий дистанционного обучения преподавателей колледжей в системе последипломного образования. В частности, должно быть отражено опосредованное эмоционально-интеллектуальное взаимодействие преподавателя (тьютора) и обучающегося с целенаправленным использованием дистанционных образовательных технологий, которое направлено на самообразование человека, на формирование компетенций и профессионально-личностное развитие педагога и развитие креативности. Принимая позицию А.В. Хуторского [8], мы в нашем исследовании, под креативностью понимаем интегративную способность человека к созданию им творческого продукта. Несмотря на существование в науке различных определений этой способности человека, в них, тем не менее, есть нечто общее: способность к творчеству понимается как способность создавать что-то новое, оригинальное. По признаку новизны процесс творчества может иметь как объективную, так и субъективную значимость. Результат творчества может состоять не только в создании какого-либо продукта, но и в развитии самого субъекта творчества. Степень реализации сущностных сил человека в процессе творческой деятельности также становится критерием творчества. Исследователи Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… | 105 связывают творческие успехи личности со степенью развития его творческого потенциала. Категория «потенциал» относится к числу общенаучных понятий, методологическое значение которых важно для педагогики. Под потенциальным, в самом общем виде понимают свойства, возможности личности, которые могут осуществляться и быть реальностью только при определенных условиях. Значение развития творческого потенциала преподавателя колледжа в системе последипломного педагогического образования мы отмечали в первой главе. Саморегуляция, в свою очередь, предполагает наличие у педагога умения осуществлять самопознание и саморазвитие через рефлексивный анализ своей деятельности, анализировать проблемные ситуации и принимать адекватные решения. Наличие именно этих умений у преподавателей колледжей разногопрофильной подготовки, осуществляющих профессиональную переподготовку в информационно-образовательной виртуальной среде, позволит им сохранить не только мотивационную включенность, но и обеспечит профессиональное саморазвитие. Кроме этого, рефлексия необходима и как средство контроля, и как способ выявления, осознания и фиксации обучающимися личностных образовательных результатов. На основе выделенных подходов, идей, принципов, условий, различных стохастических аспектов исследуемой проблемы разработана модель дистанционного обучения преподавателей колледжей в системе последипломного педагогического образования с учетом функций последипломного образования (диагностическая, профессионально-образовательная, адаптационная, коррекционная, прогностическая) [2, стр.395]. Эффективность взаимодействия выделенных компонентов проявляется в последнем оценочно-результативном, позволяющем ответить на вопрос о степени удовлетворенности оказанной услуги, а промежуточные результаты приводят к уточнениям и изменениям во всех компонентах системы. На качество реализации модели дистанционного обучения преподавателей колледжей в системе последипломного педагогического образования влияет совокупность закономерностей, отражающих объективно существующие внутренние связи и отношения компонентов модели, в частности: – влияние организационного компонента на успешность функционирования всей модели напрямую зависит от качества информационно-образовательной среды, основанной на современных средствах передачи и хранении информации и степени Journal of Modern Science tom 2/25/2015 106 | Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… готовности профессорско-преподавательского состава работать в системе дистанционного обучения; – эффективность реализации целевого компонента модели обусловлено осознанием субъектами образования значимости профессиональной переподготовки как средства успешного профессионального саморазвития; – влияние содержательно-процессуального компонента на качество обучения зависит от разработанности учебных модулей, включенных в учебный план и дидактических единиц, включенных в учебные дисциплины, обеспечивающие профессиональную переподготовку преподавателей колледжей; – успешность реализации операционально-технологического компонента модели зависит от степени использования современных педагогических, в том числе информационных, технологий, методов и средств обучения способствующих освоению учебных модулей, включенных в учебный план курса; – качество реализации оценочно-результативного компонента зависит от обоснованности параметров и критериев оценки контролирующих тестовых заданий, включенных в компьютерные программы, а также учета результатов педагогического мониторинга при управлении процессом реализации всех компонентов модели дистанционного обучения преподавателей колледжей. Взаимосвязь и взаимообусловленность компонентов представленной модели соответствует требованиям целостного педагогического процесса. В современной отечественной психолого-педагогической науке и практике под технологией управления образовательными процессами понимают инструментарий управления, позволяющий осуществлять преобразование исходных материалов в желанный результат. В дистанционном обучении преподавателей колледжей в системе последипломного педагогического образования необходимо использовать современные общие и частные технологии управления самостоятельной работой, применяемые в профессиональном образовании. В отечественной психолого-педагогической науке изучению проблем самостоятельной работы разных категорий обучающихся уделено достаточно большое внимание. Так в работах В.А. Сластенина, А.В. Мудрика, М.Я. Виленского, П.И. Пидкасистого, Ю.К. Бабанского и др. рассматриваются различные аспекты Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… | 107 самостоятельной работы как психической деятельности обучающихся. В исследованиях П.С. Гуревича, А.С. Богомолова, В.И. Андреева, Г.В. Лобастова, Э.Ф. Зеера, Н.Д. Никандрова, В.А. Кан-Калика и ряда других раскрываются сущность, содержание и структура самостоятельной работы с позиции междисциплинарного подхода, а именно с точки зрения психологии, педагогики, акмеологии и других наук. Отдельные стороны организации и планирования самостоятельной работы такой категории обучающихся как студенты представлены в трудах В.И. Андреева, Ю.К. Бабанского, С.И. Архангельского, И.Ф. Исаева и др. Для нашего исследования научный и практический интерес представляет исследование В.В. Усманова «Интенсивные технологии управления самостоятельной работой студентов в процессе их профессионального обучения», в котором автор приходит к значимому выводу о том, что: « Технологию непосредственного управления педагогическим процессом можно представить как совокупность последовательно реализуемых технологий организации учебно-познавательных и других видов развивающей деятельности, стимулирования активности студентов, регулирования и текущего контроля хода педагогического процесса. Центральное место среди них занимает технология организации учебной деятельности, являющейся по существу реализацией замысла и проекта функционирования образовательного процесса, когда приоритетными становятся виды самостоятельной деятельности студентов в ходе получения, осмысления и усвоения учебной информации» [7, стр.19]. Именно дистанционное обучение в полной мере обеспечивает реализацию технологического подхода в организации учебной деятельности и самостоятельной работы обучающихся. Кроме этого, своеобразие системы управления образовательной деятельностью в дистанционном обучении заключается в использовании принципа модульности как при выборе учебных модулей самими обучающимися, так и при разработке электронных учебных курсов преподавателями [9]. Не менее важным психологическим механизмом организации учебной деятельности обучающегося выступает субъектная позиция преподавателя курсов повышения квалификации и профессиональной переподготовки. Он должен посмотреть на себя со стороны, оценить свои действия, поступки, соотнести свои творческие возможности с той социальной ролью, с тем типом активной жизнедеятельности, который ему «предписывает» профессиональная деятельность и профессиональное сообщество или Journal of Modern Science tom 2/25/2015 108 | Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… открыто навязывает администрация образовательного учреждения (по месту его работы). Это чрезвычайно важно, так как сами по себе факторы окружающей действительности и взаимодействия тех сред, в которые погружен педагог, всегда творчески воспринимаются конкретной личностью именно в силу ее субъективности. Гуманистический, психолого-педагогический взгляд на управление учебной деятельностью преподавателя колледжа в дистанционном обучении в системе последипломного педагогического образования проявляется во включении обучающегося как личности в центр любого управленческого решения и это влечет за собой изменение отношений как по горизонтали, так и по вертикали, на основе их глубокой гуманизации в следующих позициях: – обучающиеся реализуют свое право на образование в соответствии со своими потребностями в получении педагогического образования; – профессорско-преподавательский состав развивает свои профессиональные качества; – руководитель курса профессиональной переподготовки обеспечивает успех деятельности обучающихся и профессорско-преподавательского состава; – субъекты образовательного взаимодействия работают в творческом режиме сотрудничества; Таким образом, технология управления учебной деятельностью преподавателей колледжей в дистанционном обучении в системе последипломного педагогического образования определяется нами как целенаправленная деятельность субъектов управляющей и управляемой подсистем в процессе их педагогического взаимодействия по обеспечению реализации социально-педагогических, психолого-педагогических и дидактических условий профессионально-личностного саморазвития личности в процессе осуществления самостоятельной работы в информационно-учебной среде. Реализацию технологии управления учебной деятельностью преподавателей колледжей в дистанционном обучении обеспечивают программные продукты. В настоящее время сложился и успешно развивается рынок программных продуктов в виде достаточно большого разнообразия специальных инструментальных средств и оболочек для создания курсов дистанционного обучения. Тем не менее, образовательным учреждениям, не имеющим опыта и соответствующего программно-аппаратного оборудования для создания программных Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… | 109 средств учебного назначения, включающих в себя полный цикл организации и мониторинга учебного процесса, целесообразно заказывать их в специализированных организациях. References/Библиография (1) Жураховская, Е.А. Внедрение технологий дистанционного обучения в дополнительное профессиональное образование [Текст] / Психолого-педагогические и организационно-методические аспекты современного профессионального образования. – М.: МИОО, ОАО «Московские учебники». – 2010. – С. 114-119. (2) Зеер,Э.Ф. Психология профессионального образования. Учебное пособие [Текст]/Э.Ф.Зеер//Москва.: Издательство Московского психолого-социального института; Воронеж: Издательство НПО «МОДЭК». – 2003. (3) Мудрик, А.В. Введение в социальную педагогику / А.В. Мудрик// Москва: Институт практической психологии. – 1997. (4) Парамзина, В.В. Моделирование содержания учебных курсов дистанционного обучения в системе повышения квалификации работников образования [Текст] / В.В.Парамзина // Пермь.: Из-во ПГПУ, – 2007. (5) Прикладные аспекты современной психологии: термины, законы, концепции, методы/ Справочное издание, автор-составитель Н.И. Конюхов / Н.И. Конюхов// М. – 1992 г.- С.72. (6)Толковый словарь терминов понятийного аппарата информатизации образования. – М.: ИИО РАО. – 2009. – С. 96. Электронная версия [Электронный ресурс]. – Режим доступа. – http://www. iiorao.ru/iio/pages/fonds/dict/Dictionary.pdf. свободный, – Загл. с экрана. (7) Усманов, В.В. Интенсивные технологии управления самостоятельной работой студентов в процессе их профессионального обучения [Текст]/ В.В. Усманов//Автореферат дис. на соиск. уч. степ. док. пед. наук.-Москва. – 2006.- С. 31. (8) Хуторской А.В. Креативная функция дистанционного обучения // Интернет-журнал «Эйдос». – 2005. – 11 февраля. [Электронный ресурс]. – Режим доступа. – http://www.eidos.ru /journal/2005/0211. htm. свободный, – Загл. с экрана. (9) Шульмина, Р.В. Организационно-педагогические условия внедрения дистанционных технологий в образовательный процесс вуза Journal of Modern Science tom 2/25/2015 110 | Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей… [Текст] / Р.В. Шульмина. Автореферат дис. на соиск. уч. степ. кан. пед. наук. – Тула. – 2003. – 21 с. (10) http://courses.urc.ac.ru/eng/u7-9.html Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 111–125 Consumptionism –threat to the personal security of a human being Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa indywidualnego człowieka dr Anna Orzyłowska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts An attempt to make analysis is a purpose of the present article, to what extent public institutions are processing liabilities of the state in the scope foam for citizens of which will let them for designing the private sphere one’s security of living in the consumption according to contemporary security standards individual with reference to the above chosen institutions were analyzed, of which exercising the institutional control of the public sphere on behalf of you is a main task, in the destination of the protection of the interests of the men in the street in the trade and services. Also findings were analyzed social problems bringing up tied with ordering by individual persons held financial means, at applying such forms as collecting the frugality and contracting debts. Included examinations were conducted on the representative test on adult inhabitants of Poland and representatives of the chosen occupational group. Effected concluding made rich allowed to describe the critical analysis of the literature on the subject parameters of the contemporary individual security. Celem niniejszego artykułu jest próba dokonania analizy, na ile instytucje publiczne realizują zobowiązania państwa w zakresie zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa, które pozwoli im na projektowanie prywatnej sfery swojego życia w zakresie konsumpcji według współczesnych standardów bezpieczeństwa indywidualnego W związku z powyższym poddano analizie wybrane instytucje, których głównym zadaniem jest sprawowanie w imieniu państwa instytucjonalnej kontroli przestrzeni Journal of Modern Science tom 2/25/2015 112 | Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… publicznej, w celu ochrony interesów przeciętnych obywateli w zakresie handlu i usług. Analizie poddano także wyniki badań społecznych, poruszających problemy związane z zarządzaniem przez indywidualne osoby posiadanymi środkami finansowymi, z zastosowaniem takich form, jak gromadzenie oszczędności i zaciąganie zadłużeń. Uwzględnione badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie dorosłych mieszkańców Polski oraz przedstawicieli wybranej grupy zawodowej. Wnioski z badań, wzbogacone krytyczną analizę literatury przedmiotu, pozwoliły określić parametry współczesnego bezpieczeństwa indywidualnego. Keywords: personal security, public spaces, savings, debts, institution bezpieczeństwo indywidualne, przestrzeń publiczna, oszczędności, zadłużenie, instytucja Wstęp Zapoczątkowana w 1989 roku w Polsce transformacja ustrojowa była ukierunkowana na daleko idące zmiany w wymiarze aksjologicznym, gospodarczym i społecznym. Szczególnie istotną wartością nowego systemu stało się włączenie do obowiązującego kanonu praw i norm podmiotowego odniesienia do praw człowieka. Człowiek stał się najwyższą wartością, któremu państwo ma obowiązek zapewnić bezpieczeństwo, czyli taki stan, w którym będzie on miał zdolność do kreowania, rozwijania i ochrony ważnych dla siebie wartości przed zewnętrznymi i wewnętrznymi zagrożeniami (Fehler 2012, s. 10). Włodzimierz Fehler zauważa także, że bezpieczeństwo jednostki to stan wolny od zagrożeń istotnych dla każdego człowieka wartości, takich jak życie, zdrowie, wolność, nietykalność osoby i mienia, swobody przekonań i głoszenia poglądów, prawo do pracy (Fehler 2012, s. 11). I tak przedmiotem bezpieczeństwa może być: jednostka, grupa społeczna, organizacja, państwo i tym podobne. W wymiarze przedmiotowym bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu (Ferszt-Piłat, 2014, s. 92). Bezpieczeństwo analizowane według kryterium podmiotowego nabiera charakteru jednostkowego i całościowego w odniesieniu do stosunków wewnętrznych i międzynarodowych. Należy zwrócić uwagę, że w ramach tworzącej się teorii bezpieczeństwa państwa, rozważania Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… | 113 naukowe współczesnych analityków, pozwoliły na sporządzenie listy podstawowych wartości, które spotkają się z powszechną akceptacją jako osnowa do definiowania bezpieczeństwa indywidualnego i powszechnego dla współczesnych społeczeństw. Jej główne aspekty to: • przetrwanie (państwa, narodu, zachowanie egzystencji biologicznej); • integralność terytorialna; • niezależność polityczna; • jakość życia obywateli (Zięba 1999, s. 41-42). Transformacja ustrojowa, która miała miejsce w Polsce 25 lat temu, przyniosła zmiany w systemie społeczno+politycznym, które z kolei w sposób bardzo istotny wpłynęły na styl życia obywateli. Ukształtował się nowy wzór osobowy człowieka, który także stały się prekursorem zjawiska społecznego, nazwanego „konsumpcjonizmem”, dołączając tym samym do trendów znanych w społeczeństwach państw zachodnioeuropejskich. Pierwszą oznaką otwarcia się Polski na zachód było pojawienie się w powszechnej sprzedaży towarów wyprodukowanych za granicą. Co po dość długim okresie niedostatku, określanego jako „czasy pustych półek”, było identyfikowane przez społeczeństwo polskie, jako efekt oraz rezultat pozytywnych zmian. Nie należy jednak zapominać, że w toku zdarzeń i rozwoju w czasach poprzedniego ustroju polskie społeczeństwo nie stawało się zasobne materialnie., a demonstrowanie przez jednostki swojej pozycji i wartości przez pryzmat posiadanego majątku lub dóbr, o których dziś możemy powiedzieć gadżety, nie wpisywało się do kanonu wzorca osobowego stosowanego w procesie socjalizacji. Taka postawa była oceniana w kategoriach pejoratywnych, a wszelkiego rodzaju aktywność i przedsiębiorczość, której wynikiem był sukces materialny, była przez szeroko rozumianą opinię publiczną dyskredytowana, i w takim też kontekście popularyzowana przez media. Podmioty przestrzeni publicznej a bezpieczeństwo indywidualne obywateli Jednym ze znaczących osiągnięć, jakie zyskało społeczeństwo polskie po transformacji ustrojowej, była instytucjonalna ochrona interesów każdego obywatela zagwarantowana w ustawie zasadniczej. Wskazuje ona holistyczne i systemowe funkcjonowanie konstytucyjnych organów państwowych i administracyjnych, ukierunkowane na maksymalne ograniczanie stanu zagrożenia i poczucia lęku w społeczeństwie. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 114 | Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… Daje także pojedynczym obywatelom i grupom społecznym świadomość, że są im gwarantowane swobody, umożliwiające rozwój w aspekcie: politycznym, ekonomicznym, gospodarczym, społecznym i ekologicznym. Warto też zwrócić uwagę na wieloaspektowe definiowanie bezpieczeństwa przez W. Fehlera, który uwzględnia podmiotowe znaczenie jednostki ludzkiej, która jednocześnie uzasadnia istnienie instytucjonalnej ochrony przed zagrożeniami. Jego zdaniem, bezpieczeństwo wewnętrzne państwa to taki zakotwiczony w porządku ustrojowym stan stosunków i procesów wewnątrz państwa, który zapewniając skuteczną i harmonijną realizację interesów państwa i jego obywateli, jednocześnie tworzy potencjał zdolności do sprawnego diagnozowania i reagowania w przypadkach pojawiających się zagrożeń godzących w te interesy (Fehler 2012, s. 205). Potrzeby fizjologiczne i potrzebę bezpieczeństwa człowieka uznał A. Maslow za priorytetowe dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Analizując współczesny model ich zaspokajania, można dostrzec wyraźny związek pomiędzy czynnościami związanymi z nabywaniem dóbr i usług a obecnością w przestrzeni publicznej. Indywidualne zakupy stały się machiną napędzającą gospodarkę, a sposób ich dokonywania odbywa się według swoistego rytuału, wpisującego się w styl życia współczesnego człowieka oraz w przestrzeń publiczną1, rozumianą w kategoriach urbanistycznych, społecznych, administracyjnych i ekonomicznych. Dlatego też dla zdecydowanej większości społeczeństwa nabywanie, czyli konsumpcja stało się czynnością dnia codziennego, ale także zagrożeniem dla zdrowia, życia, czy też mienia. W tych okolicznościach niezbędna okazała się instytucjonalna pomoc państwa w celu ochrony interesów i bezpieczeństwa indywidualnego swoich obywateli. Okoliczności te zostały także zaakcentowane w ustawodawstwie konstytuującym Unię Europejską. Kontynuując rozważania, zostaną poddane analizie instytucje, które z racji posiadanych uprawnień i obowiązków, wypełniają zobowiązania państwa wobec bezpieczeństwa indywidualnego obywateli w zakresie realizacji różnorodnych potrzeb i usług konsumpcyjnych. Naczelną pozycję zajmuje Urząd Ochrony Klienta i Konsumenta i podległa mu Inspekcja Handlowa oraz Inspekcja Sanitarna podporządkowana Ministerstwu Zdrowia. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, którego poprzednikiem był Urząd Antymonopolowy, działa od 1996 roku na mocy Ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. Jego celem jest zapewnienie rozwoju konkurencji, ochrony podmiotów Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… | 115 gospodarczych narażonych na stosowanie praktyk monopolistycznych oraz ochrony interesów indywidualnych konsumentów. Obecnie nadzór nad działalnością Prezesa UOKiK sprawuje Prezes Rady Ministrów. Powołanie i odwołanie Prezesa UOKiK, jako funkcjonariusza publicznego, dokonywane jest w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru przez Premiera. Pełni on swoje obowiązki do dnia powołania następcy. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest organem antymonopolowym, wspierającym gospodarkę wolnorynkową, działającym w zakresie ochrony rynku krajowego oraz jego uczestników przed praktykami monopolistycznymi. Działalność statutowa Prezesa UOKiK, to także wykonywanie zadań nałożonych na władze naszego państwa, jako członka Unii Europejskiej, na podstawie art. 84 i art. 85 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. UOKiK jest także jednolitym urzędem łącznikowym w rozumieniu przepisów rozporządzenia nr 2006/2004/WE oraz, w zakresie swoich ustawowych kompetencji, jest właściwym organem, o którym mowa w art. 4 ust. 1 Rozporządzenia nr 2006/2004/WE. Dokumenty te wskazują na silne powiązanie państw Unii Europejskiej w dążeniu do zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego podmiotom indywidualnym i grupowym. Można zatem uznać, że od strony formalnej podmiotowość człowieka jest podkreślana poprzez dbałość organów władzy o zabezpieczenie każdej jednostce ludzkiej bezpieczeństwa indywidualnego. W bezpośredniej podległości do UOKiK usytuowana jest Inspekcja Handlowa, jako wyspecjalizowany organ kontroli państwowej powołany do ochrony interesów i praw konsumentów oraz interesów gospodarczych państwa, czyli działająca w bezpośrednim kontakcie z klientem na rzecz jego bezpieczeństwa indywidualnego. Działa ona podstawie Ustawy o Inspekcji Handlowej z dnia 15 grudnia 2000 roku. Do jej podstawowych zadań należy: • kontrola legalności i rzetelności działania przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą; • kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu w zakresie zgodności z zasadniczymi lub innymi wymaganiami, określonymi w przepisach odrębnych, z wyłączeniem produktów podlegających nadzorowi innych właściwych organów; • kontrola produktów w rozumieniu ustawy z dnia 12 grudnia 2003 roku o ogólnym bezpieczeństwie produktów; • kontrola substancji chemicznych, preparatów chemicznych, wyrobów i detergentów przeznaczonych do kontroli produktów, znajdujących Journal of Modern Science tom 2/25/2015 116 | Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… się w obrocie handlowym lub przeznaczonych do wprowadzenia do takiego obrotu, w tym w zakresie oznakowania i zafałszowań, oraz kontrola usług , • kontrola przestrzegania przez sprzedawców detalicznych i sprzedawców hurtowych przepisów organizowanie i prowadzenie stałych polubownych sądów konsumenckich; • prowadzenie poradnictwa konsumenckiego; • kontrolowanie zjawisk lub procesów gospodarczych zachodzących na rynku, • kontrolowanie zgodności wyrobu z zasadniczymi lub innymi wymaganiami albo zgodności produktu z ogólnymi wymaganiami bezpieczeństwa określonymi w odrębnych ustawach, • wykonywanie innych zadań określonych w ustawie lub w odrębnych przepisach. Indywidualny obywatel – konsument, jako samodzielny podmiot, który uznał, że naruszono jego prawa w zakresie korzystania z usług, dotyczących zakupu towarów i usług, może złożyć do Inspekcji Handlowej skargę na sprzedawcę, usługodawcę, właściciela lokalu gastronomicznego itp. Obywatel występuje w tej procedurze jako podmiot, wobec którego zostały naruszone przysługujące mu prawa z tytułu następujących okoliczności: • odmowy przyjęcia reklamacji; • niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową; • niezałatwienia reklamacji w terminie; • niewłaściwej jakości usługi; • złej jakości produktów spożywczych; • ni uwidocznienia ceny nabywanego produktu; • oszustwa na wadze, mierze i cenie; • nieuczciwej, prowadzającej w błąd reklamy; • zwłoki w dostarczeniu towaru, bądź świadczenia usługi; • niedostarczenia produktu, braku świadczenia usługi; Nad bezpieczeństwem osobistym obywateli czuwa również resort zdrowia poprzez dwie wyspecjalizowane instytucje, a mianowicie: Inspekcję Sanitarną i Inspekcję Farmaceutyczną, sprawujące kontrolę i nadzór nad warunkami higieny w różnych dziedzinach życia oraz nadzór nad jakością produktów leczniczych. Główny Inspektorat Sanitarny, jako jeden z centralnych urzędów administracji rządowej, działa od dnia 1 stycznia 2000 roku na mocy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 1999 roku w sprawie nadania statutu Głównemu Inspektoratowi Sanitarnemu. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… | 117 Powyższe rozporządzenie zostało zastąpione aktualnie obowiązującym rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 29 lipca 2010 roku w sprawie nadania statutu Głównemu Inspektoratowi Sanitarnemu. Do podstawowych zadań Inspekcji Sanitarnej należy: • nadzorowanie higieny środowiska; • nadzorowanie higieny pracy w zakładach pracy; • nadzorowanie higieny radiacyjnej. • nadzorowanie higieny procesów nauczania i wychowania. • nadzorowanie higieny wypoczynku i rekreacji; • nadzorowanie jakości zdrowotnej żywności, żywienia i przedmiotów użytku; • nadzorowanie higieniczno-sanitarne personelu medycznego, sprzętu oraz pomieszczeń, w których są udzielane świadczenia zdrowotne. Państwowa Inspekcja Sanitarna prowadzi swoją dzielność statutową poprzez administrację na poziomie województwa i podlega wojewodzie. W każdym z województw działa wojewódzka stacja sanitarno-epidemiologiczna, której podlegają stacje powiatowe i graniczne. Każdą ze stacji, które posiadają status zakładu leczniczego, kieruje odpowiednio: • państwowy wojewódzki inspektor sanitarny; • państwowy powiatowy inspektor sanitarny; • państwowy graniczny inspektor sanitarny. Analizowane instytucje zasługują na szczególną uwagę ze względu na fakt, iż ich działalność statutowa ukierunkowana jest na zabezpieczenie interesów obywateli w zakresie ochrony ich zasobów finansowych, jakimi są oszczędności oraz prawidłowych zasad zadłużeń. Sprawne działanie tych instytucji przekłada się także na zaufanie obywateli wobec państwa. W wypadku konsumentów wolumen ich korelacji z bankami jest wprost proporcjonalny do poziomu zaufania, jakim darzą te instytucje. W sytuacjach kryzysowych dominuje nieufność i brak poczucia bezpieczeństwa (Ferszt-Piłat, 2012, s. 111). Kontrowersje wokół praktyki konsumenckiej Import z krajów zachodnich oraz postępujący rozwój gospodarczy po 1990 roku spowodował, że w sprzedaży detalicznej pojawiło się coraz więcej towarów i usług. W miary upływu lat problemem staje się sprzedaż wyprodukowanych towarów, a nie ich brak na rynku. Oprócz towarów niezbędnych do codziennej egzystencji, pojawiają się też takie, których posiadanie jest wyznacznikiem prestiżu i pozycji społecznej. Ponadto, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 118 | Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… przeciętny przedstawiciel młodego pokolenia jest adresatem reklam, w których jest informowany o nowych atrakcyjnych, ale nie niezbędnych, dla niego produktach, a także o sposobach ich pozyskania. Można je nabyć w sprzedaży bezpośredniej lub dokonać zakupu przez Internet. Brak pieniędzy nie stanowi większego problemu, gdyż na rynku usług pojawiły się kredyty, sprzedaż ratalna, a w szczególnych wypadkach można stać się beneficjentem akcji charytatywnych, szczególnie popularnych w okresach świątecznych. Nowa sytuacja społeczno-gospodarcza nie wpłynęła na zasobność finansową przeciętnych obywateli naszego państwa. Stało się to za przyczyną zmiany w strukturze zatrudnienia, która nie gwarantuje stabilności w zatrudnieniu. Ciągle utrzymujący się wysoki odsetek bezrobotnych oraz zagrożenie utraty pracy w sektorach produkcyjnych, usługowych i administracyjnych to stały element wizerunku społeczno-konomicznego naszego kraju. Ponadto troska każdego obywatela o własne bezpieczeństwo indywidualne jest jednym z kanonów kultury bezpieczeństwa zachodnioeuropejskich społeczeństw demokratycznych, do których aspirujemy jako państwo członkowskie Unii Europejskiej. Za jeden z głównych parametrów oceniających zasobność finansową, a tym samym stosunek członków społeczeństwa wobec własnego bezpieczeństwo indywidualnego, można uznać wartość zgromadzonych oszczędności i zaciągniętych zobowiązań, tj. kredytów, pożyczek. Z badań przeprowadzonych przez CBOS w kwietniu 2014 roku wynika, że 40% ogółu społeczeństwa posiada oszczędności, a 45% zadłużenie. Większość osób posiadających oszczędności (65%) deklaruje, że gdyby musieli przeznaczyć wszystkie oszczędności na bieżące utrzymanie byliby w stanie żyć ze zgromadzonych zasobów przynajmniej przez dwa miesiące, a niemal co piąty (19%) nawet dłużej niż pół roku. Co siódmemu (15%) wystarczyłyby one na miesiąc, a co czternastemu (7%) na krócej. Natomiast zdecydowana większość tych, którzy posiadają zadłużenie (40%), spłaca je regularnie, a 5 % stwierdziło, ze jest to dla ich budżetu problem. Polacy zadłużają się w różnych źródłach równocześnie. Zdecydowana większość (87%) z tych, którzy posiadają zadłużenie, zaciągnęli je w bankach, następnie 12% skorzystało z możliwości jakie stwarzają w tym względzie zakłady pracy oraz u osób prywatnych, tj. od rodziny, znajomych, przyjaciół, a 10 % w instytucjach udzielających kredyty, nie będąc bankiem (por Kowalczyk, CBOS Nr 41/2014, s. 2–4). Publikowane przez CBOS wyniki badań pozwalają uogólnić analizę, która może przyczynić się do wyjaśnienia stanu finansowego polskich rodzin (wykres 1 i 2) Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… | 119 Wykres 1. Posiadający oszczędności, a stwierdzenie określające poziom życia w gospodarstwach domowych badanych (dane w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Kowalczyk. Polacy o swoich oszczędnościach, komunikat z badań Nr 41/2014, CBOS, Warszawa 2014, s. 2–4. Wykres 2. Posiadający oszczędności, a stwierdzenie określające poziom życia w gospodarstwach domowych badanych (dane w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Kowalczyk. Polacy o swoich oszczędnościach, komunikat z badań Nr 41/2014, CBOS, Warszawa 2014, s. 2–4. W celu potwierdzenia pewnej prawidłowości, odnoszącej się do percepcji bezpieczeństwa indywidualnego przez pryzmat zasobności finansowej, jakimi są oszczędności i zadłużenia, zestawione opublikowane w 2013 roku badania, przeprowadzone wśród żołnierzy zawodowych. Uwzględniono tę grupę z uwagi na następujące okoliczności: ponad osiemdziesiąt Journal of Modern Science tom 2/25/2015 120 | Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… procent żołnierzy nie przekroczyło 40. roku życia, charakteryzując swój status zawodowy większość z nich mówi, że pracuje a nie służy, instytucje wojskowe, jako pracodawca, są obecnie bardzo atrakcyjne ze względu na wysokość wynagrodzeń, gwarancję zatrudnienie i zabezpieczenia socjalne. Można także uznać, że żołnierze zawodowi to osoby ukształtowane mentalnie i osobowościowo w systemie państwa demokratycznego. Ponadto, jako grupa zawodowa, posiadają atuty, które pozwalają im na projektowanie prywatnej sfery swojego życia według współczesnych standardów bezpieczeństwa indywidualnego Wskaźniki odnoszące się do odsetka oszczędności i zadłużenia w gospodarstwach domowych żołnierzy i ogółu społeczeństwa kształtują się podobnie. Szczegółowe dane prezentują się następująco: 38% gospodarstw domowych posiada tylko zadłużenie, 30% zadłużenie i oszczędności, 20% tylko oszczędności, 11% nie posiada oszczędności i nie ma zadłużenia. Wykres 3. Praktykowane wśród żołnierzy formy oszczędzania nadwyżek finansowych (dane w %) * Dane nie sumują się do 100% ponieważ respondenci mieli możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi. Analizy wykonano dla N=305. Źródło: A. Orzyłowska, Warunki materialne żołnierzy zawodowych – sprawozdanie z badań, WCEO/WBBS, Warszawa 2013, s. 20. Ci żołnierze, których gospodarstwa domowe są obciążone zadłużeniem, skorzystali w tym względzie z możliwości zaprezentowanych na wykresie 4. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… | 121 Wykres 4. Wykorzystywane przez żołnierzy możliwości kredytowe (dane w %)* * Dane nie sumują się do 100% ponieważ respondenci mieli możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi. Analizy wykonano dla N=419. Źródło: A. Orzyłowska, Warunki materialne żołnierzy zawodowych – sprawozdanie z badań, WCEO/WBBS, Warszawa 2013, s. 20. Wykres 5. Powody zadłużenia gospodarstw domowych żołnierzy (dane w %)* * Dane nie sumują się do 100%, ponieważ respondenci mieli możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi. Analizy wykonano dla N=419. Źródło: A. Orzyłowska, Warunki materialne żołnierzy zawodowych – sprawozdanie z badań, WCEO/WBBS, Warszawa 2013, s. 21. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 122 | Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… Zobowiązania finansowe posiadane przez gospodarstwa domowe wojskowych najczęściej powstały w wyniku inicjatyw inwestycyjnych. Jednocześnie, blisko co czwarty zadłużony posiada kredyt konsumpcyjny. Ze szczegółowych informacji pochodzących od respondentów dotyczących celów, na jakie w ich wypadku zostały spożytkowane zaciągnięte kredyty wynika, że zadłużenie inwestycyjne to przede wszystkim zakup lokalu mieszkalnego (wykres 5). Hipotetycznie trudna sytuacja, jaką jest nieplanowana potrzeba wydatkowania pieniędzy w kwocie przybliżonej do osiąganych miesięcznych dochodów, dla zdecydowanej większości badanych nie stanowiłaby problemu. Deklarowane przez respondentów w trzech kolejnych badaniach szczegóły, dotyczące sposobów rozwiązania takiej sytuacji, prezentuje poniższa tabeli. Tabela 1. Przewidywane zachowania badanych w sytuacji krytycznej (dane w %) Jeżeli będą Państwo zmuszeni dokonać szybko nieoczekiwanego wydatku w kwocie równej całości miesięcznego dochodu Waszego gospodarstwa, to co wtedy zrobicie? 2011 r. 2012 r. 2013 r. Poprosimy o pożyczkę osoby bliskie (rodzinę, znajomych) 23 26 25 Sięgniemy do oszczędności 28 23 34 Zaciągniemy kredyt w banku lub pożyczkę w miejscu pracy 23 27 16 Sprzedamy coś, zastawimy w lombardzie 2 2 1 Nie będziemy wiedzieli co zrobić 4 5 4 20 17 20 Trudno powiedzieć Źródło: A. Orzyłowska, Warunki materialne żołnierzy zawodowych – sprawozdanie z badań, WCEO/WBBS, Warszawa 2013, s. 22. Omawiane badania wykazały, że w grupie deklarującej konstruktywne rozwiązanie ekonomicznie trudnej sytuacji znalazł się największy odsetek badanych, skłonnych sięgnąć do oszczędności. Ich liczebność znacznie wzrosła w porównaniu z badaniami z ubiegłego roku. Pozostała grupa respondentów, ci którzy nie umieją wskazać konstruktywnego rozwiązania Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… | 123 wskazanej trudnej sytuacji, na przestrzeni kolejnych trzech utrzymuje się na zbliżonym poziomie (por. Orzyłowska, 2013, s. 20–22). Współcześnie, w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa indywidualnego, nawet przeciętni obywatele zarządzają swoimi oszczędnościami i zadłużeniami za pomocą instytucji, jaką jest bank. Bank jako instytucja profesjonalna, będąca usługodawcą w stosunku do swoich klientów, jest w sytuacji uprzywilejowanej (przygotowuje ofertę produktową, świadczy usługi) i w związku z tym ma znaczący wpływ na funkcjonowanie i stabilność całego systemu ekonomicznego. Dlatego też ustawodawca powołał Komisję Nadzoru Finansowego, której powierzono realizację funkcji nadzorczej wobec rynku usług bankowych (Bujak 2014, s. 388). Zakończenie Bezpieczeństwo indywidualne (zwane także personalnym lub osobowym) obok bezpieczeństwa grupowego, narodowego i międzynarodowego jest kategorią pojęciową wyodrębnioną według kryterium podmiotowego. Z uwagi na podmiot, jakim jest jednostka ludzka, i jej funkcjonowanie w przestrzeni społecznej, można także określić parametry, wyznaczające współczesny kanon bezpieczeństwa indywidualnego, który poprzez takie cechy, jak: potencjał intelektualny, świadomość i kompetencje ekonomiczne kapitału ludzkiego mogą także wpłynąć na kulturę bezpieczeństwa. Socjalizacja obywatelska, przyjmując tu określenie, że tożsamość społeczno-kulturowa jednostki oraz grupy funkcjonuje w systemach społeczno-kulturowych. Takie systemy są podstawą socjalizacyjną oraz tożsamościową (Ferszt-Piłat, 2008 s. 275) Można uznać, że w wyniku podniesienia poziomu świadomości, współczesne społeczeństwo polskie poszerzyło zakres pojęcia bezpieczeństwa indywidualnego. Wcześniej było ono utożsamiane z gwarancją nienaruszalności, nietykalności cielesnej i ochrony mienia przed aktami przemocy ze strony przestępczych zachowań jednostek lub grup zorganizowanych. Obecnie, za wymiary bezpieczeństwa indywidualnego uznawane są przede wszystkim podstawy egzystencji, w tym stabilność zawodowa oraz poczucie pewności i swobody rozwoju w aspekcie politycznym, ekonomicznym, gospodarczym, społecznym i ekologicznym oraz brak zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania prywatnej sfery życia. Ewaluacja podejścia współczesnego społeczeństwa do bezpieczeństwa indywidualnego może być traktowana jako jego oczekiwania wobec organów państwowych, wypełniających zadania na rzecz bezpieczeństwa. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 124 | Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… W celu poszerzenia wiedzy, odnoszącej się do działań praktycznych i poziomu zadowolenia obywateli z autopsji bezpieczeństwa indywidualnego, należałoby monitorować sprawność działań omawianych instytucji oraz nastroje społeczne w tym względzie, z zastosowaniem metodologii badań społecznych oraz badań nad bezpieczeństwem. References Bujak B., Produkty bankowe w regulacjach nadzorczych – aspekty formalno-prawne tworzenia produktu bankowego [w] Journal of Modern Science, Tom 1/20/2014, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Fehler W., Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Arte, Warszawa 2012. Ferszt-Piłat K., Elementy tożsamości społeczno-kulturowej w polskich i niemieckich podręcznikach do historii a socjalizacja obywatelska, Journal of Modern Science, Tom 2/5/2008, Pedagogika, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Ferszt-Piłat K., Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym społeczeństwie, [w] Journal of Modern Science. Zeszyty Naukowo – Dydaktyczne. Tom 3/15/2012, , Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi Ferszt-Piłat K., Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo w szkole oraz informowanie nauczycieli [w] Journal of Modern Science, Tom 1/20/2014, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi Kowalczyk K. Polacy o swoich oszczędnościach, komunikat z badań Nr 41/2014, CBOS, Warszawa 2014. Księżopolski K., red., Problemy bezpieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa międzynarodowego, Wydawca Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna w Warszawie, Warszawa 2009. Misiuk A. Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno ustrojowe Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. Orzyłowska A. Warunki materialne żołnierzy zawodowych, sprawozdanie z badań, WBBS, Warszawa 2013. Pokruszyński W., Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im Alcide De Gasperi, Józefów 2010. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa… | 125 Polakowska-Kujawa J., red., Socjologia ogólna. Wybrane problemy, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999. Rutkowski Cz., Bezpieczeństwo wewnętrzne. Tożsamość – kierowanie – zarządzanie Wyższa szkoła Zarządzania i Prawa im Heleny Chodkowskiej w Warszawie, Warszawa 2010 Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1999. http://www.tup.org.pl/donload/2009_0906 Karta Przestrzeni Publicznej. Endnotes 1. Według Karty Przestrzeni Publicznej przestrzeń publiczna definiowana jest w kategoriach społeczno-ekonomicznych. Rozumiemy ją jako dobro wspólnie użytkowane, celowo kształtowane przez człowieka zgodnie ze społecznymi zasadami i wartościami – służące zaspokojeniu potrzeb społeczności lokalnych i ponadlokalnych. O publicznym charakterze przestrzeni decyduje zbiorowy sposób jej użytkowania. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 127–153 Appearance in labour relationships Pozorność w stosunkach pracy dr Katarzyna Bomba Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie [email protected] Abstracts The occurrence of apparent legal actions leads to threats against the principles of legal certainty and the security of legal transactions. The author distinguishes usual appearance, which implies that the parties engaged in a legal activity do not intend to have any legal effect, and qualified appearance, which refers to cases of the apparent conclusion of an agreement by the parties in order to hide another agreement. The author has distinguished the effects of each type of appearance in the employment relationship. In the absence of legal regulations of the defects of the declaration of intent on labour law, the author answers the question about the scope and method of use of civil law to regulate the appearance in labour relations relating to Art. 300 of the Labour Code taking into account the specific nature of the employment relationship. She assesses the legal guarantees in labour relations of the implementation of the constitutional principle of the rule of law i.e. the creation of legal standards with regard to safety and the security situation of the parties of the labour relationship as well as the protection of the interests of third parties. The article is an analysis of appearance in labour relations, taking into account the rich jurisprudence of the Supreme Court and the literature on the subject. Występowanie pozornych czynności prawnych prowadzi do zagrożenia zasad pewności prawa i bezpieczeństwa obrotu prawnego. Autorka wyróżnia pozorność zwykłą, która zakłada, iż strony dokonujące czynności prawnej nie zmierzają do wywołania jakichkolwiek skutków prawnych oraz pozorność kwalifikowaną, obejmującą przypadki zawarcia przez strony pozornej umowy, w celu ukrycia innej, rzeczywiście przez nie zamierzonej czynności prawnej i charakteryzuje skutki każdego wyróżnionego typu pozorności dla stosunku pracy. Wobec braku uregulowania wad oświadczenia woli na gruncie prawa pracy, autorka odpowiada na pytanie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 128 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy o zakres i metodę zastosowania cywilnoprawnej regulacji pozorności do stosunków pracy z mocy art. 300 Kodeksu pracy z uwzględnieniem swoistego charakteru stosunku pracy. Ocenia gwarancje prawne realizacji w stosunkach pracy konstytucyjnej zasady państwa prawnego, tzn. tworzenia norm prawnych z uwzględnieniem bezpieczeństwa i pewności sytuacji stron stosunku pracy oraz ochrony interesów osób trzecich. Artykuł stanowi analizę pozorności w stosunkach pracy z uwzględnieniem bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz literatury przedmiotu. Keywords: appearance, defects of the declaration of intent, employment relationship, employment contract, invalidity pozorność, wady oświadczenia woli, stosunek pracy, umowa o pracę, nieważność Wprowadzenie Występowanie pozornych czynności prawnych prowadzi do zagrożenia zasad pewności prawa i bezpieczeństwa obrotu prawnego także na gruncie innych gałęzi prawa, w tym prawa pracy. W konsekwencji do ustawodawcy skierowano postulaty, stanowiące realizację konstytucyjnej zasady państwa prawnego. Zakładają one tworzenie norm prawnych z uwzględnieniem bezpieczeństwa i pewności sytuacji podmiotów prawa oraz ochrony interesów osób trzecich. Postulaty te związane są także z zachowaniem zasady obiektywnej przewidywalności praw i obowiązków prawnych. Oznacza ona, że z jednej strony podmioty dokonujące czynności prawnych i zmierzające do ukształtowania w ten sposób swej sytuacji prawnej powinny móc przewidzieć skutki swoich zachowań, by móc racjonalnie planować swoje działania, a z drugiej strony, osoby trzecie, nie biorące udziału w tych czynnościach, powinny podlegać ochronie przed ich negatywnymi skutkami. Wobec braku uregulowania wad oświadczenia woli w prawie pracy, w myśl art. 300 k.p., ich oceny można dokonać przez pryzmat przepisów prawa cywilnego, przy czym nieodzowna jest tutaj zgodność przepisów kodeksu cywilnego z zasadami prawa pracy. Judykatura niejednokrotnie sięgała zresztą do przepisów k.c., regulujących wady oświadczenia woli, w tym do art. 83 k.c. normującego pozorność. Nie dostrzeżono tutaj sprzeczności z przyjętą w prawie pracy zasadą pewności prawnej Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 129 statusu zatrudnienia. W żadnym z orzeczeń nie sprzeciwiono się możliwości zastosowania do stosunków pracy przepisów, regulujących kwestię uchylania się od skutków oświadczeń woli, złożonych dla pozoru czy pod wpływem błędu lub groźby, pomimo niepewności, jaką wprowadza do stosunków pracy stwierdzenie nieważności czynności prawnej. Destabilizacja sytuacji prawnej podmiotów prawa wydaje się być bardziej dotkliwa w stosunkach pracy niż w stosunkach cywilnoprawnych. Związane jest to nie tylko z istnieniem stosunku pracy, ale ma wpływ również na istnienie stosunków ubezpieczenia społecznego i ubezpieczenia zdrowotnego. Kwestii tych nie należy pomijać przy wykładni przepisów prawa cywilnego, dokonywanej na użytek stosunków pracy. W konsekwencji, ocena przepisów prawa cywilnego, z punktu widzenia zasad prawa pracy, powinna być bardziej wnikliwa (art. 300 k.p.), w szczególności problem ten obecny jest przy pozorności, która jest wadą szczególnego rodzaju. Nie dochodzi przy niej do wadliwego podejmowania woli przez strony, ale do świadomego wywołania jedynie wrażenia złożenia oświadczeń, z którymi prawo zwykle wiąże określone skutki prawne. Ze względu na tę specyfikę pozorności, w orzecznictwie i doktrynie prawa pracy od dawna obecne jest ugruntowane stanowisko, zgodnie z którym, w celu zachowania bezpieczeństwa i pewności sytuacji prawnej podmiotów prawa, art. 83 §1 k.c. do stosunków pracy stosować należy bez jakichkolwiek modyfikacji (Zieliński 1986, s. 22). Pozorność zwykła Sytuacje, w których zawierane są pozorne umowy o pracę, nie należą w prawie pracy do rzadkości. Zawierane są one z reguły w interesie rzekomego pracownika, umożliwiając mu uzyskanie korzyści, które mogą przypaść tylko pracownikowi, np. stwarzają podstawę do powstania stosunku ubezpieczenia społecznego, zapewniają uprawnienia mieszkaniowe, ulgi podatkowe czy też możliwość ubiegania się o przyjęcie do szkoły dla pracujących. Można sobie także wyobrazić przykład zawarcia pozornej umowy o pracę z inicjatywy osoby reprezentującej zakład pracy, która następnie zagarnia mienie tego zakładu w postaci wynagrodzenia rzekomego pracownika. Brak w doktrynie wątpliwości co do tego, że umowa dotknięta czystą pozornością obciążona jest sankcją nieważności. Strony dokonują czynności prawnej tylko w celu stworzenia pozoru. W rzeczywistości, w ich sytuacji prawnej nie następuje żadna zmiana (Lewaszkiewicz-Petrykowska 1973, s. 60). Umowa taka, zgodnie z art. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 130 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy 83 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p., jest nieważna, przy czym nieważność ta nie powoduje w zasadzie żadnych problemów, ponieważ strony tej umowy nie przystępują do jej wykonania, nie dochodzi zatem do świadczenia pracy. Takie niebudzące w doktrynie kontrowersji stanowisko znalazło potwierdzenie w wyroku SA z 09.06.2004 r., w którym Sąd uznał, że „zawarcie umowy dla pozoru (art. 83 k.c. w zw. z art. 300 k.p.) lub w celu obejścia prawa (art. 58 k.c. w zw. z art. 300 k.p.) nie może rodzić skutków prawnych i stanowić podstawy do uznania, że osoba, która zawarła taką umowę podlega ubezpieczeniu społecznemu pracowników” (III AUa 485/03; por. także: wyrok SN z 11.09.1998 r., II UKN 199/98). SA podtrzymał tym samym wyrok SO, zgodnie z którym odmowna decyzja ZUS z 05.03.1996 r. w kwestii wypłaty odszkodowania z tytułu doznania wypadku przez powoda w drodze z pracy była uzasadniona. Po rozpatrzeniu sprawy sądy obu instancji doszły do tego samego wniosku: powód pomagał bratu okazjonalnie w prowadzonym przez niego gospodarstwie rolnym. Nie wykonywał, jak wskazał SA, pracy na podstawie umowy o pracę w rozumieniu art. 22 k.p., czyli nie był zobowiązany do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem i za odpowiednim wynagrodzeniem. Pomoc członków rodziny przy prowadzeniu przez rolnika gospodarstwa rolnego, świadczona w miarę wolnego, czasu jest charakterystyczna, zdaniem Sądu, dla stosunków wiejskich i nie świadczy o wykonywaniu pracy na zasadach określonych w art. 22 k.p. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, słusznie SA uznał, że złożenie oświadczeń woli przez strony o zawarciu formalnej umowy o pracę dotknięte było pozornością, nigdy bowiem nie doszło do przystąpienia i wykonywania pracy na warunkach określonych w tej umowie, a jej zawarcie miało na celu wyłącznie uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Umowa taka zatem bezspornie dotknięta jest sankcją nieważności. W sytuacji, gdyby kontrahent takiej umowy przystąpił jednak do wykonywania pracy, w zależności od okoliczności konkretnej sprawy możliwe byłyby dwa rozwiązania (Liszcz 1977, s. 153). Umowa nie zostałaby uznana za pozorną albo doszłoby do stwierdzenia zawarcia między stronami drugiej, tym razem ważnej umowy, w sposób dorozumiany przez dopuszczenie i przystąpienie do pracy. Pozorność kwalifikowana Z praktycznego punktu widzenia większe znaczenie dla stosunków pracy mają jednak te pozorne umowy, które zawierane są przez strony Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 131 w celu ukrycia innej, rzeczywiście przez nie zamierzonej czynności prawnej, tj. dotknięte pozornością względną, przy czym możliwe są tutaj dwie sytuacje. Pierwsza polega na zawarciu umowy cywilnoprawnej (umowy zlecenia, umowy o dzieło) ukrywającej umowę o pracę, np., jak wskazuje T. Zieliński (Zieliński 1986, s. 22), w celu obejścia przepisów normujących tzw. dyscyplinę płac. W praktyce coraz częściej można zauważyć powoływanie się przez strony umowy, ale także przez sądy, rozpoznające sprawy, dotyczące prawnego charakteru umowy członka zarządu spółki kapitałowej, na pozorność zawartej umowy zlecenia oraz ustalenie, że de iure doszło do zawarcia umowy o pracę, która wskazywana jest tutaj jako umowa dysymulowana. Strony umowy wskazują, że faktycznie chciały nawiązać umowę o pracę, a jedynie dla pozoru zawarły dwie umowy, tj. umowę cywilnoprawną i ukrytą umowę o pracę. Ukrycie istnienia części stosunku pracy pod pozorem cywilnoprawnej umowy o świadczenie usług, spowodowane było chęcią obniżenia składek ZUS (w starym systemie ubezpieczeniowym) oraz podatków uiszczanych przez osobę pracującą. Przyjęcie takiego wyjaśnienia prowadzi do uznania, że czynność cywilnoprawna była czynnością symulowaną (art. 83 k.c. w zw. z art. 300 k.p.), która ukrywała umowę o pracę. Trafnie wskazuje M. Gersdorf na błędną subsumpcję powyższego stanu faktycznego z art. 83 k.p. (Gersdorf 2003, s. 15). Przy takiej interpretacji nie odróżnia się bowiem czynności prawnej pozornej, od takiej, która prawo narusza. Tymczasem pozorność, jako wada oświadczenia woli, dotyczyć może wyłącznie tej sfery stosunków prawnych, która uregulowana jest w ramach autonomii woli stron. Instytucja nieważności czynności prawnej dokonanej dla pozoru związana jest przecież z wolnością umów, a nie normami imperatywnymi. W sferze uregulowanej normami bezwzględnie obowiązującymi, zgodnie z art. 58 § 1 k.c., nieważne są te czynności, które mają na celu obejście prawa (in fraudem legis). Za przedstawionym poglądem przemawia także zasada, zgodnie z którą ze świadomych naruszeń prawa nie wolno wywodzić dla siebie pozytywnych skutków prawnych. W rezultacie naruszyciel prawa nie może powoływać się na pozorność i w sposób uzasadniony dochodzić roszczeń z czynności ukrytej. Przekonanie takie, choć słuszne, nie jest w doktrynie powszechne. W literaturze często przyjmuje się w takich sytuacjach, że nieważność czynności prawnej może wynikać przede wszystkim z czynności pozornej, ponieważ tej, ze względu na brak zamiaru wywołania związanych z nią skutków prawnych, w ogóle nie ma. Z kolei przyjęcie nieważności na podstawie art. 58 § 1 k.c. wskazuje, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 132 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy że czynność prawna jest nieważna ze względu na jej treść. Stąd wynika wspomniane wcześniej niewłaściwe założenie, że czynności pozorne mogą być też dokonane w celu obejścia prawa (Piekarski 1972, s. 209 i n.). Zauważyć w tym miejscu należy, że SN już w wyroku z 11.05.1946 r., II C 574/45, zabronił powoływania się na pozorność, gdy umowa pozorna zawarta została w celu niegodziwym. Orzecznictwo SN zostało jednak zmodyfikowane i 25.01.1960 r., IV CR 47/60, SN wydał przytaczany już wyrok, w którym w sposób niepozostawiający wątpliwości orzekł, że „okoliczność, iż cel oświadczenia woli, które zostało złożone dla pozoru, był niegodziwy, nie pozbawia tego, kto takie oświadczenia złożył, prawa powoływania się na pozorność i nieważność (…)”. Sąd przyjął, że strony mają możliwość powoływania się na pozorność i wywodzoną z tej pozorności nieważność, nawet jeśli cel złożonego oświadczenia był niegodziwy. W doktrynie podjęto próby ratowania przestrzegania norm iuscogens wskazaniem art. 412 k.c., zgodnie z którym w przypadku niegodziwego celu złożonego oświadczenia zasądza się dochodzone pozwem roszczenie na rzecz Skarbu Państwa (Grzybowski 1985, s. 664). Według wytycznych SN z 19.12.1972 r., III CZP 57/71, na tle okoliczności konkretnej sprawy, niegodziwy cel działania stron może uzasadniać zastosowanie tego przepisu (podobnie: Lewaszkiewicz-Petrykowska 1973, s. 68). Wskazana wykładnia oraz możliwość wykorzystania w praktyce art. 412 k.c. wypaczały jednak relację między art. 83 k.c. i art. 58 k.c. Ten bowiem, kto omijał prawo, został wyposażony w prawo dochodzenia korzystnych dla siebie roszczeń z umowy dysymulowanej. Przykładem takiej czynności in fraudem legis będzie zawarcie przez członka zarządu spółki kapitałowej, pierwotnie zatrudnionego w ramach stosunku pracy, a po pewnym czasie dwóch umów – umowy o pracę i umowy cywilnoprawnej o świadczenie usług. Przy czym łączne wynagrodzenie pozostaje w takiej sytuacji faktycznie bez zmian, a umowa cywilnoprawna staje się jedynie podstawą regulacji nagród i innych bonusów. Takie ukształtowanie statusu prawnego zatrudnionego jest korzystne dla obu stron. ZUS nie traktuje takiej umowy cywilnoprawnej jak umowy zlecenia, zawartej z własnym pracownikiem, nie żąda zatem składek od wynagrodzenia otrzymywanego przez członka zarządu na podstawie umowy cywilnej. Po rozwiązaniu (najczęściej z inicjatywy członka zarządu) stosunku członkostwa w zarządzie umowa cywilnoprawna wygasa, a świadczenia z tej umowy przestają być wypłacane. Członek zarządu występuje wówczas do sądu pracy, podnosząc, że strony w istocie chciały zawrzeć umowę o pracę, a zawarcie umowy o świadczenie usług odbyło się jedynie dla Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 133 pozoru. Cechy świadczenia pracy (praca pod kierownictwem) wskazywały jednak, że członek zarządu wykonywał pracę w ramach stosunku pracy i normy semiimperatywne prawa pracy nakazywały zawarcie stosunku pracy wraz z jego wszystkimi konsekwencjami. Natomiast umowa cywilna zawarta została wyłącznie dla pozoru, w celu ominięcia świadczeń o charakterze publicznym (składki, podatki). Motywacją takiego zachowania członka zarządu są oczywiście kwestie finansowe. Dąży on do maksymalizacji zarobków, chcąc jednocześnie korzystać z ochrony, jaką zapewnia prawo pracy w założeniu dla słabszych ekonomicznie pracowników. Jest to z pewnością argument za niezatrudnianiem pracowniczym, a więc ochronnym, członków zarządu, których dochody nie mają odpowiednika w zarobkach pracowniczych. Wracając jednak do meritum naszych rozważań należy stwierdzić, że umożliwienie oświadczającym w celu niegodziwym powoływania się na pozorność jest błędne. Skutkuje stosowaniem konstrukcji wad oświadczenia woli do czynności sprzecznych z prawem. Tymczasem czynności dokonywane w celu obejścia prawa wywierają jedynie wrażenie zgodności z ustawą, podczas gdy objęte zamiarem stron skutki czynności in fraudem legis, naruszają zakazy i nakazy ustawowe. Pozorność z kolei wyraża się brakiem zamiaru wywołania skutków prawnych albo chęci wywołania skutków prawnych innych niż te, które ustawodawca zwykle wiąże ze złożonymi oświadczeniami, przy jednoczesnym zamiarze stworzenia okoliczności, mających na celu zmylenie osób trzecich. Nieodzowna jest tutaj zgoda drugiej strony na złożenie pozornego oświadczenia woli, a w rzeczywistości także na zawarcie umowy dysymulowanej. Już z tego warunku wynika, że pozorność może dotyczyć jedynie sfery czynności prawem dozwolonej, nie zaś sfery czynności niedozwolonych. Abstrahując od przedstawionego wniosku, że wyłącznie przy czynnościach prawnych w obrębie prawa względnie obowiązującego (a prawo pracy takim nie jest, bowiem duża część przepisów ma charakter semiimperatywny) strony mogą powołać się na wady oświadczeń woli, trzeba podkreślić, że trudno mówić o pozorności oświadczeń woli w przypadku zwierania umowy cywilnoprawnej w celu osiągnięcia korzyści finansowych. Jeśli strony z taką motywacją działały w celu obejścia prawa (a inaczej nie osiągnęłyby nienależnych korzyści), to podjęcie działań pozornych niweczyłoby ich zamiar i uniemożliwiałoby osiągnięcie celu. Do jego realizacji strony powinny być zainteresowane tym, aby dokonywane przez nie czynności były faktyczne i nie budziły zastrzeżeń co do formy. W związku z tym nie sposób w powołanym przykładzie członka zarządu spółki kapitałowej przyjąć pozorności jako wady Journal of Modern Science tom 2/25/2015 134 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy oświadczenia woli, ale do rozstrzygnięcia tego rodzaju spraw należy zastosować konstrukcję in fraudem legis (art. 58 § 1 k.c.) Druga sytuacja, obok dokonywania pozornych czynności prawnych w celu ukrycia umowy o pracę, zakłada zawarcie pozornej umowy o pracę w celu ukrycia właściwej czynności prawnej, np. umowy o dzieło, umowy zlecenia. Do kategorii podmiotów, których status pracowniczy może budzić wątpliwości, z pewnością należą tzw. pozorni pracownicy. Rozróżnia się tutaj dwa warianty. Do pierwszego z nich zalicza się pracowników zatrudnianych przez pracodawców w ramach stosunków pracy. Jednak ze względu na charakter, rodzaj i warunki wykonywanej pracy trudno uznać ich za pracowników. Stanowi to konsekwencję niewystępowania albo znikomego występowania cech charakterystycznych dla stosunków pracy. Problem dotyczy osób, które jako potencjalni pracownicy z różnych przyczyn mają przewagę na rynku pracy nad potencjalnymi pracodawcami (Ciupa 2001, s. 336). Wynika ona np. z faktu wykonywania pracy, na którą istnieje niezaspokojony popyt na rynku pracy, ale która ze swej natury nie stanowi pracy podporządkowanej. Zawarcie umowy o pracę w istocie zaspokaja interesy osoby świadczącej pracę, która chce uzyskać korzystny dla siebie status pracownika, pomimo że jej praca nie stanowi pracy podporządkowanej. Sygnalizująco warto zaznaczyć, że na takie stosunki pracy mogą się nałożyć inne, np. stosunek spółki, jeśli umowa spółki zawiera postanowienia, dotyczące stosunków pracy oraz określa prawa i obowiązki poszczególnych grup pracowników (Ciupa 2001, s. 336). Postanowienia takie dotyczą z reguły członków zarządu i są dla nich korzystniejsze niż przepisy kodeksu pracy. Z tego względu, jak wskazuje SN w wyroku z 11.06.1997 r., I PKN 201/97, muszą zostać uwzględnione w umowie o pracę. Do drugiej kategorii należą sytuacje zatrudniania w zakładach pracy osób, które są ich właścicielami albo wspólnikami. Z reguły wchodzą one także w skład ich organów zarządzających. Problem, czy właściciel przedsiębiorstwa albo wspólnik w przedsiębiorstwie może zostać pracownikiem, jest tym bardziej interesujący, że kodeks pracy nie wypowiada się, czy stosunek pracy zawarty z taką osobą należy uznać za nieważny jako sprzeczny z prawem lub pozorny. O ile sprawa jest jasna przy przedsiębiorstwach jednoosobowych, w których właściciel nie może być uznawany za pracownika podporządkowanego pracodawcy, skoro sam jest pracodawcą i bezpośrednio prowadzącym przedsiębiorstwo, komplikuje się przy spółkach cywilnych i handlowych, zwłaszcza kapitałowych (por. uchwała SN z 08.03.1995 r., I PZP 7/95, wyrok SN z 23.09.1997 r., I PKN Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 135 276/97). Na gruncie prawa pracy zarysowały się trzy drogi rozwiązania tego problemu (Ciupa 2001, s. 336). Pierwsza z nich, w myśl zasady: co nie jest zabronione, jest dozwolone, dopuszcza w zasadzie bez ograniczeń możliwość zatrudniania na podstawie stosunku pracy. Druga, mając na względzie przepisy prawa, dotyczące głównie zakazu obchodzenia zasady niedopuszczalności zawierania umów z samym sobą i wypływające stąd ograniczenia, uwzględnia taką możliwość. Trzecie stanowisko całkowicie wyklucza taką ewentualność. Jego zwolennicy powołują się przy tym na przepisy prawa podatkowego oraz ubezpieczeniowego. Najnowsze orzecznictwo, słusznie oscyluje wokół stanowiska drugiego (por. uchwała SN z 14.01.1993 r., II UZP 21/92; orz. SA w Gdańsku z 28.10.1993 r., II APr 87/93; uchwała SN z 08.05.1995 r., I PZP 7/95, OSNAP 1995, orz. SN z 17.12.1996 r., II UKN 37/96, orz. SN z 05.02.1997 r., II UKN 86/96; orz. SN z 30.04.1997 r., II UKN 82/97). W ocenie SN wyrażonej w wyroku z 23.09.1997 r., I PKN 276/97, „nie można z góry wykluczyć, iż umowa o pracę zawarta między sp. z o.o. i jej wyłącznym udziałowcem i równocześnie członkiem jednoosobowego zarządu (...) jest nieważna. Dla przyjęcia, iż umowa taka jest nieważna jako sprzeczna z prawem lub pozorna, należy dokonać oceny całokształtu okoliczności faktycznych związanych z jej zawarciem, w szczególności zaś celów, do których zmierzały strony, rodzaju wykonywanej pracy oraz ustalenia czy zachodzi stosunek pracy podporządkowanej. Brak takiej oceny powoduje przedwczesność tak surowej oceny”. Nie można zatem z góry uznać takiej umowy za sprzeczną z przepisami prawa czy pozorną. Stwierdzenie takie wymaga kompleksowej analizy całokształtu okoliczności faktycznych danego przypadku. Jeżeli bowiem w wyniku przeprowadzonej oceny okaże się, że umowa została zawarta zgodnie z przepisami prawa handlowego, a także nie jest umową pozorną, której celem jest obejście prawa, a więź prawna nawiązana na jej podstawie wykazuje istotne dla stosunku pracy cechy charakterystyczne, nie będzie, jak słusznie twierdzi T. Duraj, podstaw do zakwestionowania ważności takiej umowy o pracę (Duraj 2000, s. 19). W tym miejscu należy zaznaczyć, że w przypadku umów dotkniętych nieważnością względną, czynnością dysymulowaną może być również umowa o pracę o odmiennej treści. O dopuszczalności takiej umowy w sytuacji, gdy zarówno czynność ujawniona, jak i ukryta należą do tego samego rodzaju, wypowiedział się SN w wyroku z 18.03.1966 r., II CR 123/1966. Orzecznictwu i doktrynie znane są przypadki zawierania umowy o pracę na stanowisku i z wynagrodzeniem pracownika fizycznego, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 136 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy podczas gdy zgodnie z równocześnie zawartą tajną umową pracownik faktycznie wykonywał pracę umysłową. Motywy takiego postępowania mogą być różne. Dawniej, najczęstszą przyczyną zawierania pozornych umów o pracę był brak odpowiednich etatów czy też brak wymaganych na danym stanowisku kwalifikacji formalnych. Obecnie przeważającą motywacją jest chęć uniknięcia uiszczenia w wyższej wysokości składek na ubezpieczenie społeczne oraz podatku od wynagrodzenia. Tym właśnie zamiarem kierowały się strony sporu, który SN rozpoznał wyrokiem z dn. 06.10.2004 r., I PK 545/03. Orzekł w nim, że „umowa o pracę, w której strony ustaliły niższe wynagrodzenie od rzeczywiście wypłacanego, jest nieważna jako pozorna (art. 83 § 1 k.c.). Ukryta pod nią umowa o pracę jest nieważna tylko w części, w której wyłącza obowiązek zapłaty podatku i składek na ubezpieczenie społeczne (art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 83 § 1 zd. 2 k.c.)”. Zagadnienie pozorności umowy o pracę zawartej w celu ukrycia innej umowy o pracę- zawartej na innych warunkach, w tym za wyższym wynagrodzeniem, występuje jednak w wypowiedziach judykatury niezwykle rzadko. Jest to związane z trudnościami wykrycia przez osoby trzecie porozumienia stron o ukryciu wyższego wynagrodzenia. Z uwagi zaś na niegodziwy, co do zasady, cel ukrycia umowy, strony nie chcą ujawniać swoich ukrytych działań i zamiarów. W rezultacie jedynie pracownik, który nie otrzymuje wynagrodzenia uzgodnionego w tajnym porozumieniu, ujawnia ukrytą czynność prawną, kierując sprawę do sądu pracy. Z takim stanem faktycznym spotykamy się na gruncie cytowanego orzeczenia. Pomimo, że udowodnienie potajemnie uzgodnionego wynagrodzenia z reguły napotyka w sądzie na znaczne trudności dowodowe, w przedstawionej sprawie możliwe było wyprowadzenie z ukrytej czynności prawnej korzystnych dla pracownika skutków. Zauważmy, że w okolicznościach, gdy dochodzi do zawarcia umowy o pracę, natomiast praca świadczona jest na warunkach nieodzwierciedlających treści tej umowy, możliwe są trzy rozwiązania. Dwa z nich znajdują odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów powszechnych i SN. Pierwszym jest koncepcja obowiązywania umów o pracę zawartych na piśmie, a więc ujawnionych, oraz nieważności ze względu na art. 58 k.c. ustnych porozumień przewidujących inne warunki pracy i płacy niż te, które wynikają z ważnie zawartych umów o pracę. Druga to koncepcja nieważności umów pisemnych (jawnych) jako pozornych, przynamniej w części dotyczącej warunków pracy i płacy, a obowiązywania ustnego porozumienia, będącego umową o pracę albo modyfikującego ją w części dotyczącej tych warunków. W doktrynie istnieją jednak głosy przemawiające też za trzecim Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 137 wariantem. Zakłada on, że ustne porozumienie stanowi uzupełnienie treści stosunku pracy przez wprowadzenie, jak w rozważanym przez SN stanie faktycznym, dodatkowego składnika wynagrodzenia (Skąpski 2005, s. 136). Trudno rozstrzygnąć czy drugie, czy trzecie stanowisko w rozpatrywanej sytuacji jest bardziej trafne. W świetle dominującego w orzecznictwie i doktrynie poglądu niesłuszne natomiast wydaje się przyjęcie poglądu pierwszego, tj. uznanie ustnego porozumienia za nieważne w świetle art. 58 k.c. Unika się bowiem stosowania sankcji nieważności wobec wadliwej umowy o pracę, w szczególności gdy praca była faktycznie wykonywana. Prawnym wyrazem tego postulatu jest treść art. 18 k.p. Uregulowanie to wyraża dążenie do utrzymania umowy o pracę pomimo jej wad. W przypadku uznania umowy za nieważną zazwyczaj to pracownik jest w gorszej sytuacji. W przytoczonej sytuacji uznanie nieważności tajnego porozumienia doprowadziłoby do odmówienia wypłacenia mu umówionego wyższego wynagrodzenia, pomimo że zgodnie z tym porozumieniem świadczył pracę. Ponadto art. 58 § 1 k.c. za podstawę nieważności czynności prawnej uznaje jej sprzeczność z ustawą. Tymczasem sprzeczność taka zachodzi, gdy treść czynności jest formalnie i materialnie niezgodna z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa, tzn. z przepisem ustawy albo aktu podustawowego, wydanego z jej upoważnienia i w granicach tego upoważnienia, a nie z ogólnie pojętym „prawem”, np. z art. 1013k.p. przewidującym formę pisemną dla umowy o zakazie konkurencji. Niewłaściwe będzie także uznanie, na podstawie art. 58 § 1 k.c., umowy zawartej dla ukrycia właściwej czynności prawnej za czynność dokonaną w celu obejścia ustawy. Obejście prawa polega bowiem na takim ukształtowaniu treści umowy, które wprawdzie nie sprzeciwia się ustawie z formalnego punktu widzenia, ale w rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez ustawę zakazane. Podkreślić w tym miejscu należy, że problematyka odpowiedzialności skarbowej i karnoskarbowej za zatajanie dochodów i nieodprowadzanie należnego podatku, jak również składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne jest odrębną kwestią od ważności czynności prawnej w świetle prawa pracy. Wobec odrębności tych zakresów trudno twierdzić, by umowa o pracę, czy też czynność ustalająca wysokość wynagrodzenia była tylko dlatego nieważna, że od wynikającego z niej dochodu nie zapłacono danin publicznych, nawet jeśli to właśnie było celem stron. Rozważając kwestię ważności umowy o pracę w sytuacji ukrywania pod umową o pracę drugą, tajną, o odmiennych warunkach, należy pamiętać, że osoba poszukująca pracy często stawiana Journal of Modern Science tom 2/25/2015 138 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy jest przez przyszłego pracodawcę w sytuacji przymusowej. Akceptacja nieujawnienia w pisemnej umowie całości wypłacanego wynagrodzenia jest zazwyczaj warunkiem podjęcia przez zainteresowaną osobę zatrudnienia. Nie można w każdym przypadku negatywnie oceniać pracownika, który często pomimo świadomości zaniżania oficjalnie deklarowanego wynagrodzenia, zgadza się na taki stan rzeczy pod wpływem ekonomicznego przymusu. Nie zawsze zatem można uznać, że obejście prawa jest skutkiem zupełnie swobodnie podjętej decyzji. W omawianym wyroku z 23.09.1997 r. SN, moim zdaniem, słusznie odrzucił możliwość uznania porozumienia, ustalającego wysokość wynagrodzenia za nieważne. Uznał, że mamy tutaj do czynienia z pozornością postanowienia pisemnej umowy, dotyczącego wynagrodzenia, natomiast obowiązuje w tym zakresie porozumienie nieujawnione osobom trzecim. Pewną alternatywną dla tego stanowiska byłoby uznanie akcesoryjności ustnego, tajnego porozumienia. Przejawiałaby się ona wyłącznie w uzupełnianiu ważnej pisemnej umowy o dodatkowe świadczenia pracodawcy (w przytoczonej sprawie, obok wynagrodzenia ustalonego w pisemnej umowie o pracę w wysokości ok. 1000 zł, pracodawca w tajnym porozumieniu zobowiązał się do comiesięcznego świadczenia na rzecz pracownika dodatkowo 1000 $ oraz procentu od obrotu). Przyjęcie każdej z dwóch powyższych koncepcji pociągnie za sobą daleko idące skutki. W celu ich zróżnicowania ze względu na fakt, że ani jawność pisemnych umów o pracę, ani tajność odmiennych ustaleń, mimo nasuwającej się zbieżności z art. 83 § 1 zd. 2 k.c., nie przesądza o pozorności któregokolwiek z nich, staje się celowe określenie ich skutków prawnych na podstawie sposobu realizacji świadczeń przez strony stosunku pracy. W przypadku pozorności zwykłej, oświadczenie woli złożone dla pozoru zawsze dotknięte jest sankcją nieważności. Przy pozorności kwalifikowanej, wobec nieważności czynności jawnej, strony są zobowiązane do wypełniania wyłącznie tych świadczeń, które wynikają z ważnej czynności dysymulowanej. Nie mamy jednak do czynienia z pozornością w sytuacji, gdy strony umówią się co do ujawnienia tylko części wykonywanych przez siebie świadczeń. Może więc zdarzyć się tak, że ujawniona czynność będzie ważna w całości. Natomiast tajne porozumienie, ustalające świadczenia dodatkowe, jedynie treść tej jawnej umowy uzupełni, przy czym bez znaczenia pozostaje czas podejmowania tych czynności prawnych. Mogą zostać dokonane przez łączne złożenie oświadczeń jawnych i ukrytych, albo w dowolnym czasie już po zawarciu umowy pisemnej, ustalając tym samym odmienne warunki pracy i płacy. W sytuacji, w której strony zawarły umowę o pracę, ale Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 139 świadczą pracę na innych warunkach niż wynikających z jej treści, ustalenie, która ze wskazanych koncepcji na tle okoliczności konkretnej sprawy jest bardziej trafna, ze względu na niejawny charakter jednej z czynności prawnych oraz z reguły zaprzeczające sobie w procesie strony, jest niezwykle trudne. Tylko strony w istocie wiedzą, czy pisemna umowa o pracę zawarta została w części lub całości dla pozoru, czy też była ważna, ale uzupełniona o nieujawnione względem osób trzecich porozumienie określające w odmienny sposób warunki pracy i płacy. Tymczasem ustalenie obowiązywania jednego ze wskazanych wariantów ma ogromne znaczenie. Jeśli bowiem umowa o pracę okaże się pozorna, pracownik powinien otrzymać wyłącznie świadczenia wynikające z tajnego porozumienia. Jeśli zaś przyjmiemy, że umowa o pracę nie była pozorna, ale jedynie nie ujawniała wszystkich postanowień, którymi związały się strony, pracownik powinien otrzymać wówczas świadczenia, wynikające zarówno z ważnej umowy o pracę, jak i ustalone w tajnym porozumieniu. Przyjęcie jednej ze wskazanych koncepcji możliwe jest dopiero po przeprowadzeniu rzetelnego postępowania dowodowego. Często bowiem pozorność czynności prawnej można stwierdzić na podstawie niewypełnienia jej postanowień, co w połączeniu z realizacją innej, nieujawnionej czynności prawnej pozwoli opowiedzieć się za jednym z dwóch przedstawionych wariantów. Powróćmy jednak do meritum zagadnienia pozornej czynności prawnej dokonanej w celu ukrycia właściwego porozumienia stron. Zgodnie z art. 83 k.c. umowa pozorna jest zawsze nieważna. Przy czym, jak wskazuje M. Święcicki, nieważność ta jest konsekwencją celu, w jakim zawarta została umowa pozorna (Święcicki 1969, s. 192). Zdaniem Autora, jest nim obejście prawa. Podobne stanowisko znajduje się w odosobnionym wyroku SN z 11.09.1998 r., II UKN 199/98, w którym SN stwierdza, że „jeżeli umowa o pracę [zawarta oraz przez obie strony wykonywana w celu umożliwienia skarżącej otrzymania wcześniejszej emerytury]- jako czynność pozorna- jest nieważna, to tym samym jej rozwiązanie z przyczyn leżących po stronie pracodawcy jest bezprzedmiotowe, a czynności te, jako mające na celu obejście prawa, nie wywołują skutków prawnych”. Kwestia obejścia prawa (powodującego nieważność umowy o takim celu na podstawie art. 58 k.c. w zw. z art. 300 k.c.) w przypadku umowy pozornej (pociągającej za sobą nieważność umowy na podstawie art. 83 k.c. w zw. z art. 300 k.p.), której istotą, co warte podkreślenia, nie jest wywoływanie skutków prawnych, była już wyjaśniana. Znacznie bardziej frapujące w przywołanym wyroku jest przyjęcie przez SN, wbrew Journal of Modern Science tom 2/25/2015 140 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy dominującemu w literaturze stanowisku, pozorności oświadczenia woli o zawarciu umowy o pracę w sytuacji, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie przyjmował. Orzeczenie to nie wydaje się mieć większego znaczenia dla kwalifikacji prawnej umów o pracę, ale z pewnością wzbogaca rozważenia na ten temat. O jego marginalnej roli świadczy ugruntowany i zgodny z powszechnie przyjętym w doktrynie pogląd, wyrażony przez SN w wyroku z 28.02.2001 r., II UK 244/00. Sąd wyjaśnia w nim, że wyłącznie „zamiar nawiązania stosunku ubezpieczenia społecznego, bez rzeczywistego wykonywania umowy o pracę, świadczy o fikcyjności zgłoszenia do pracowniczego ubezpieczenia społecznego”. Nie wystarczy bowiem, jak wskazuje SN w swoim orzecznictwie (wyrok z 18.05.2006 r., II UK 164/05, z 04.08.2005 r., II UK 321/04, z 13.07.2005 r., I UK 296/04), zawarcie w oświadczeniach woli stron określonych w art. 22 k.p. elementów umowy o pracę, aby umowa taka była ważna. Jeżeli strony nie miały zamiaru wywołać skutków prawnych, jakie prawo zwykle łączy z ich oświadczeniami woli, w szczególności nie doszło do podjęcia i wykonywania pracy, natomiast jedynym celem umowy było umożliwienie otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, umowa taka, na podstawie art. 83 k.p., jest pozorna. O pozorności umowy także świadczy, jak wskazuje SN w wyroku z 02.02.2000 r., II UK 359/99, nieokreślenie w umowie o pracę rodzaju pracy, jaka ma być na podstawie zawartej umowy o pracę świadczona, jak również pozytywna wiedza stron o tym, „że pracownik ze względu na stan swojego zdrowia oraz ze względu na brak odpowiedniej ilości zamówień nie będzie w stanie wywiązać się z obowiązków pracowniczych”. Dodatkowo, w wyroku z 11.10.2005 r., I UK 57/05, SN stwierdził, że w przypadku towarzyszącego zawieraniu umowy założenia stron, iż świadczenie pracy będzie niepotrzebne, a pracodawca nie będzie wypłacać wynagrodzenia za pracę (w stanie faktycznym na podstawie którego zostało wydane przywołane orzeczenie pracodawca bezpośrednio po zawarciu umowy został postawiony w stan upadłości, a obowiązek wypłaty wynagrodzenia został przeniesiony na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych), umowa taka nie stanowi podstawy do przyznania z ubezpieczenia społecznego świadczeń przysługujących pracownikowi. Reasumując, stanowisko SN jest w zasadzie jednolite. Już w wyrokach z 17.12.1996 r., II UKN 32/96 oraz z 17.03.1998 r., II UKN 568/97, Sąd orzekł, że osoba, która zawarła fikcyjną umowę o pracę, nie podlega ubezpieczeniu społecznemu i nie nabywa prawa do świadczeń wypływających z tego ubezpieczenia. Jeżeli jednak stosunek pracy Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 141 zrealizował się przez wykonywanie zatrudnienia, wady oświadczenia woli dotykające umowę o pracę, nawet powodujące jej nieważność, nie skutkują w sferze prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Z tego względu, osiągnięcie ukrytego pod zawartą dla pozoru umową o pracę celu objęcia ubezpieczeniem bez zamiaru świadczenia pracy nie jest możliwe. O włączeniu do ubezpieczenia nie decyduje bowiem zawarcie umowy, ale przynależność do określonej w ustawie „grupy pracowników”. Zgodnie zatem z utrwalonym obecnie w orzecznictwie i doktrynie poglądzie, jeżeli po zawarciu umowy o pracę doszło do podjęcia pracy oraz jej wykonywania na warunkach określonych w art 22 k.p., nie można uznać pozorności oświadczeń woli o zawarciu takiej umowy, nawet jeśli głównym celem jej zawarcia było osiągnięcie świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Ugruntowanie stanowiska w tym zakresie jest tym bardziej istotne, że SN powołuje się w sprawach pracowniczych na pozorność jako wadę oświadczenia woli z reguły właśnie w sytuacjach zawarcia pozornych umów o pracę w celu uzyskania świadczenia ubezpieczeniowego. Na gruncie obecnie obowiązującego stanu prawnego, problem dotyczy głównie zatrudnienia pracowniczego, podejmowanego przez kobiety w ciąży, które po niedługim okresie wykonywania pracy zaczynają korzystać z zasiłków chorobowych z powodu stwierdzenia zagrożenia ciąży czy zasiłków z tytułu macierzyństwa (Maniewska 2006, s. 33). Do 01.07.2001 r., sprawa dotyczyła także uzyskania na podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS prawa do wcześniejszej emerytury. Do tego czasu nie miała bowiem znaczenia prawnego długość okresu trwania stosunku pracy, w którym pozostawały osoby ubiegające się o to świadczenie (por. art. 1 pkt 14 ustawy z 20.04.2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw). Nie zagłębiając się w analizę przesłanek zawartych w art. 29, zaznaczyć należy, że wobec regulacji precyzującej wymóg pozostawania w stosunku pracy w dacie przejścia na emeryturę, nie miało znaczenia, jak długo dana osoba pozostawała w tym stosunku pracy. Częstą praktyką było zatem podejmowanie przez świadczeniobiorców zatrudnienia pracowniczego na krótko przed spełnieniem pozostałych uwarunkowań w celu spełnienia tej ustawowej przesłanki. SN w wyroku z 14.03.2001 r., II UKN 258/00 wskazał wprawdzie, że tego typu sytuacje należy rozpatrywać nie z punktu widzenia pozorności i ochrony osób trzecich, ale ze względu na to, czy zawarcie umowy nie zmierzało do obejścia prawa, i na podstawie art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p., kwalifikować je jako nieważne. W nowszym orzecznictwie dominuje jednak odmienne stanowisko, zgodnie z którym Journal of Modern Science tom 2/25/2015 142 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy SN w wyroku z 04.08.2005 r., II UK 320/04, stwierdził, iż „cel zawarcia umowy o pracę w postaci osiągnięcia świadczeń z ubezpieczenie społecznego nie jest sprzeczny z ustawą”. „Nie można [zatem] stronom umowy o pracę, na podstawie której rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa płynące z umowy, przypisać działania w celu obejścia ustawy” (wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04). W efekcie, za obejście prawa może być uznany wyłącznie zamiar nawiązania stosunku ubezpieczenia społecznego, bez faktycznego wykonywania pracy. W nauce prawa cywilnego zgodnie uznaje się, że czynnością prawną podjętą w celu obejścia ustawy jest czynność wprawdzie bezpośrednio nieobjęta zakazem prawnym, ale przedsięwzięta w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo (Radwański 2002, s. 227–228). Klauzula obejścia prawa zabrania więc podejmowania działań, które choć niepiętnowane przez prawne zakazy czy nakazy, są jednak trudne do pogodzenia z pozaprawnymi normami słuszności czy sprawiedliwości. W wyroku z 25.11.2004 r., I PK 42/04, SN uznał, że „czynności prawne mające na celu obejście ustawy (in fraudem legis) zawierają jedynie pozór zgodności z ustawą. Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej treści, która z punktu widzenia formalnego nie sprzeciwia się [pozornie] ustawie, ale w rzeczywistości zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez nią zakazane. Chodzi tu zatem o wywołanie skutku sprzecznego z prawem”. Podobny pogląd wyraził SN w wyroku z 25.01.2005 r., II UK 141/04. Ogólnie rzecz ujmując, obejście prawa jest więc zachowaniem podmiotu prawa, który spotykając się z prawnym zakazem dokonywania określonej czynności prawnej, „omija” go w taki sposób, że dokonuje czynności nieobjętej formalnym zakazem w celu osiągnięcia skutku prawnego łączonego z czynnością zakazaną, a więc tym samym skutku sprzecznego z prawem. Natomiast, jak słusznie podkreślił SN w wyroku z 05.10.2005 r. I UK 32/05 „skorzystanie ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie może być uznane za cel, którego osiągnięcie jest sprzeczne z prawem”. Uprawnienie przejawiające się w objęciu ubezpieczeniem społecznym i uzyskaniu świadczeń z tego tytułu jest bowiem prawnie dopuszczalnym celem zawierania umów o pracę. Możliwe staje się, w określonych okolicznościach, przyjęcie go jako motywację nawiązania właśnie stosunku pracy, zamiast wykonywania pracy na innej podstawie prawnej. Zgodnie z wyrokiem SN z 09.08.2005 r., III UK 89/05 należy jednak „odróżnić różnorodne motywy, jakimi kierują się strony przy zawieraniu umowy o pracę, od typowego celu czynności prawnej (od causae czynności prawnej)”. Niesłuszne zatem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 143 będzie kwalifikowanie, jak dokonał tego SN w przytoczonym wyroku z 11.09.1998 r., do czynności prawnej dokonanej w celu obejścia prawa umowy o pracę zawartej zgodnie z art. 22 k.p., która spełnia warunki stawiane tego typu stosunkowi zobowiązaniowemu, nawet jeżeli wyłącznym celem zawarcia tej umowy była chęć uzyskania świadczenia z ubezpieczenia społecznego (por. wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04). W świetle tego ugruntowanego już stanowiska trudno uznać, że zawarcie umowy o pracę niedługo przed osiągnięciem wieku wymaganego do otrzymania wcześniejszej emerytury jest sprzeczne z prawem albo służy obejściu prawa. Nie przemawia za tym także fakt zawarcia umowy na krótki okres. W takim wypadku nie następuje bowiem obejście prawa, ale jedynie zgodne z prawem uzyskanie tytułu do objęcia ubezpieczeniem społecznym. Nie jest natomiast, jak wskazuje w wyroku SN I UK 207/06 „ obejściem prawa „(...) dokonanie czynności prawnej w celu osiągnięcia skutków, jakie ustawa wiąże z tą czynnością prawną. W wypadku umowy o pracę takim skutkiem jest objęcie ubezpieczeniem”. Jak stwierdził SN w wyroku z 05.10.2005 r. I UK 32/05, „do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie mogłoby dojść [jedynie] wówczas, gdyby zgłoszenie do tego ubezpieczenia dotyczyło osoby, która w rzeczywistości pracy nie świadczyła, a więc nie wykonywała zatrudnienia w ogóle albo wykonywała je na podstawie innej umowy niż umowa o pracę” (por. wyrok z 25.01.2005 r., II UK 141/04; wyrok SN z 14.02.2006 r., III UK 150/05). W prawie ubezpieczeń społecznych o ważności umowy o pracę nie decyduje zatem, jak podkreślił SN w cytowanym orzeczeniu, motywacja zawarcia umowy o pracę w postaci zamiaru uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego czy też czas, w którym realizowane były zobowiązania wynikające z umowy o pracę. Istotne jest to, czy zawierające ją strony miały zamiar wzajemnego spełniania świadczeń zgodnie z treścią tej umowy – przystąpienia do wykonywania pracy przez pracownika, dopuszczenie go do jej świadczenia przez pracodawcę i wypłacania pracownikowi w zamian za świadczenie pracy wynagrodzenia, czyli okoliczności, które pozwalają ocenić, czy umowa byłą faktycznie realizowana. Zgodnie z tym ogólnie przyjętym stanowiskiem, SN w przywołanym w wyroku z 14.03.2001 r., II UKN 258/00 zdecydował, że „nie można przyjąć pozorności oświadczenia woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował”. Podkreślił, że złożenie oświadczenia woli dla pozoru ma miejsce wyłącznie, gdy oświadczający wolę w każdym wypadku nie chce w ogóle wywołać skutków prawnych albo chce wywołać inne niż te, które Journal of Modern Science tom 2/25/2015 144 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy wynikają ze złożonego przez nią oświadczenia woli. Tymczasem ze stanu faktycznego, w oparciu o który wydany został przytoczony wyrok, bezsprzecznie wynika, że powódka po zawarciu umowy o pracę przez 23 dni faktycznie ją wykonywała, po czym wystąpiła z wnioskiem o udzielenie jej urlopu wychowawczego. Właściwie SN stwierdził, że nie ma podstaw, by w sytuacji, gdy z treści umowy o pracę wynika zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy, a pracodawca zobowiązuje się do wypłacania wynagrodzenia (art. 22 § 1 k.c.) i umowa jest wykonywana zgodnie z jej treścią, uznać, że umowa taka jest nieważna, nawet jeśli zawarta była z zamiarem uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W ocenie SN zawartej w wyroku z 11.01.2006 r. II UK 51/05 do dokonania takiej kwalifikacji nie wystarczyłaby nawet pozytywna wiedza obu stron umowy o ciąży pracownicy oraz zawiązanej z tym konieczności przerwania pracy na czas porodu i okres urlopu macierzyńskiego. Prawo, jak trafnie wskazuje SN w przywołanym orzeczeniu, nie zakazuje bowiem zatrudniania kobiet w ciąży, a wręcz przeciwnie – odmowa zatrudnienia kobiety z powodu ciąży uznana byłaby za dyskryminację (art. 183a § 1 i art. 183b § 1 pkt 1 k.p.). W wyroku z 02.03.2006 r. I UK 222/05, SN dodatkowo zaznaczył, że nie ma potrzeby stwierdzania przez sąd pracy istnienia ekonomicznego i organizacyjnego uzasadnienia zatrudnienia pracownika, gdy ustalił, że praca świadczona była na warunkach wskazanych w art. 22 k.p. Podkreślić należy ewolucję orzecznictwa SN, które daje jednak wyraz przekonaniu, że brak podstaw do przyjęcia nieważności czynności prawnej jako pozornej czy zawartej w celu obejścia prawa, nie wyklucza oceny tej czynności na płaszczyźnie zgodności jej celu z zasadami współżycia społecznego i uznania jej za nieważną na podstawie art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p. Pogląd ten wyrażony został w wyroku SN z 14.03.2006 r. I UK 168/05 oraz w wyroku SN z 14.02.2006 r. III UK 150/05. Rozpoznawane przez SN sprawy dotyczyły kobiet w ciąży. Opłacały one składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. Kontynuując tę działalność, zawarły umowy o pracę. Ustaliły przy tym wygórowane wynagrodzenie w celu otrzymania naliczonych od takiej podstawy świadczeń z ubezpieczenia społecznego zasiłków – chorobowego i macierzyńskiego. SN uznał takie działanie za naganne i wysoce szkodliwe społecznie. Zdaniem Sądu zawierane w takich okolicznościach umowy mogą zostać uznane za nieważne nie ze względu na ich pozorność czy na próbę obejścia prawa, ale z powodu ich sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p.). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 145 Przedstawiona linia orzecznictwa nie jest dominująca. Wystarczy porównać przywołany wyrok SN z 10.02. 2006 r. I UK 207/06, który zapadł po rozpoznaniu zbliżonego stanu faktycznego. ZUS stwierdził, że zawierając umowę o pracę, strony działały z zamiarem objęcia wnioskodawczyni ubezpieczeniem społecznym oraz uzyskania świadczeń z ubezpieczenia chorobowego Od początku umowa, wg pełnomocnika ZUS, miała charakter fikcyjny, za czym w jego ocenie przemawiało ustalone wysokie wynagrodzenie pozostające w dysproporcji zarówno do kwalifikacji, jak i wynagrodzeń innych pracowników. SN odmówił uznania nieważności umowy o pracę na podstawie art. 58 k.c. Uznał, że dokonanie czynności prawnej z zamiarem osiągnięcia skutków zwykle wiązanych przez prawo z tą czynnością nie wypełnia hipotezy z art. 58 k.c. W orzecznictwie widoczne zatem stają się dwa sposoby rozstrzygania sporów tego rodzaju. Na gruncie tego rozróżnienia niepozbawione racji jest stanowisko SN, dopuszczające w określonych sytuacjach nieważność zawartej i faktycznie wykonywanej umowy o pracę na podstawie art. 58 k.c., czyli z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Ochronna funkcja prawa pracy, ze względu na którą unika się na gruncie tej dziedziny prawa stosowania sankcji z art. 58 k.c., służyć ma ochronie w założeniu słabszych ekonomicznie i socjalnie kontrahentów w stosunku pracy. Jest wyrazem pewnych zasad sprawiedliwości społecznej. Nie powinny więc korzystać z niej osoby, które w te zasady godzą. Z drugiej jednak strony specyficzne regulacje prawa pracy, zapewniające prawne uprzywilejowanie pod wieloma względami pracownika, tj. przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, o szczególnej ochronie pracy kobiet i młodocianych, przepisy dotyczące ochrony wynagrodzenia, a także regulacja wypowiedzenia stosunku pracy, która stanowi odstępstwo od bezwzględnie obowiązującej w prawie cywilnym równości stron, czy norma ochronna zawarta w art. 18 k.p., zakładająca nieważność postanowień umowy o pracę mniej korzystnych dla pracownika niż przepisy prawa pracy (por. wyrok SN z 24.11.2004 r., I PK 6/04, a także: Świątkowski 2006, s. 58; Gersdorf, Rączka, Skoczyński 2005, s. 37). Pomimo nieobowiązywania w praktyce stosowania prawa pracy dyrektywy interpretacyjnej, nakazującej ewentualne wątpliwości w treści norm prawnych rozstrzygać na korzyść pracownika, powyższe względy skłaniają, by opowiedzieć się za ugruntowanym w doktrynie i orzecznictwie poglądem niedopuszczającym uznania za nieważną umowy o pracę, która była faktycznie wykonywana. Kontynuując rozważania dotyczące pozorności w stosunkach pracy, zasygnalizować należy rysujący się na tym gruncie problem ochrony Journal of Modern Science tom 2/25/2015 146 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy pracownika. Przywołać w tym miejscu warto stanowisko M. Święcickiego, który stwierdził, że nie ma potrzeby ochrony pracownika, będącego stroną pozornej umowy o pracę (Święcicki 1969, s. 192). Pogląd wydaje się w zasadzie trafny, jednak Autor rozszerza tę tezę na oba rodzaje umów pozornych – zwykłą oraz kwalifikowaną. Tymczasem pozbawienie ochrony pracownika, moim zdaniem, ograniczyć należy jedynie do pozorności bezwzględnej. Przemawia za tym fakt, że pracownik nie podjął i nie świadczył pracy na podstawie pozornej czynności prawnej. Poza tym mówiąc o pozorności, nieodzowne jest przyjęcie założenia, że pracownik wyraził, choćby konkludentnie, zgodę na pozorny charakter czynności prawnej. Nie mógł zatem pozostawać w dobrej wierze. Brak więc argumentów za ograniczaniem zastosowania w tym wypadku nieważności, wynikającej z art. 83 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p. Ostrożnie natomiast należy postępować w wypadku umów dotkniętych pozornością względną, w tym zawartych z zamiarem uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Dokonywać jej należy z uwzględnieniem specyficznego charakteru prawa pracy. Przekonuje o tym zawarta w nim zasada uprzywilejowania pracownika w stosunkach pracy, a także wspomniany art. 18 k.p., który wyklucza zastosowanie wobec pracownika postanowień umownych mniej korzystnych od tych wynikających z prawa pracy. Regulacja ta nabiera w naszych rozważaniach szczególnie doniosłego charakteru, gdy przypomnimy, że pozorność jako wada oświadczenia woli dotyczyć może tylko tej sfery zobowiązaniowych stosunków prawnych, która jest pozostawiona autonomii woli stron. Wbrew pojedynczym głosom w doktrynie i orzecznictwie kwalifikującym te umowy jako czynności in fraudem legis, a zatem nieważne na podstawie art. 58 § 1 k.c., należy uznać, że dominujące stanowisko słusznie zakłada ważność takich umów, jeśli tylko strony przystąpiły do ich faktycznego wykonywania. W takich sytuacjach osoba świadcząca pracę posiada status pracownika wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Z kolei ważność umów ukrytych, zgodnie z art. 83 § 2 k.c., ocenia się według ich właściwości, tj. czy odpowiadają wszystkim ustawowym wymaganiom ważności określonej umowy. Trudności dowodowe oraz potrzeba zapewnienia pewności obrotu stawiają wymóg ostrożnego rozstrzygania o ich ważności z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy. Nie wystarczy bowiem, jak wskazuje M. Gersdorf, realizowanie przez stronę czynności prawnej niektórych cech z art. 22 k.p., aby jej położenie było odzwierciedleniem sytuacji, zwłaszcza ekonomicznej, pracownika i wymagało stosowania do niego ochronnych regulacji prawa pracy. Autorka odmawia możliwości powoływania się na pozorność przez Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 147 członków spółek kapitałowych, zawierających umowy cywilnoprawne w celu rzekomego ukrycia umowy o pracę. Słusznie nie dopatruje się tutaj czynności pozornej, ale widzi taką, której celem jest obejście prawa. (szerzej: Gersdorf 2003, s. 15). Na koniec rozważań o pozorności w zobowiązaniowych stosunkach pracy, nie sposób nie wskazać na coraz częstszą praktykę powstawania tzw. pozornych przedsiębiorców. Ta niepracownicza forma zatrudnienia powstała na skutek próby przerzucenia części ryzyka związanego z procesem pracy, ponoszonego dotąd przez pracodawcę, na pracownika. W wyniku tego procesu pracodawcy coraz częściej korzystają z tzw. pracy zewnętrznej (outsourcingu) ( Ciupa 2001, s. 333). Praca taka wykonywana jest przez niezależnych kontrahentów, podlegających zatrudnieniu na podstawie umów prawa cywilnego (tzw. zatrudnienie bez pracodawcy), a zatem nie będących formalnie pracownikami. Zewnętrzni kontrahenci działają we własnym imieniu, na własny rachunek oraz na własne ryzyko. Są zatem przedsiębiorcami, dzięki czemu ryzyko pracodawcy zostaje na nich przerzucone. Często są to drobni przedsiębiorcy (jednoosobowi albo małe spółki). Zazwyczaj to byli pracownicy, którzy na przedstawionych przez podmiot zatrudniający zasadach podjęli z nim współpracę po ustaniu stosunku pracy. W rezultacie pracodawca może w dalszym ciągu wykonywać zadania, które były dotychczas przedmiotem jego działalności. Praca odbywa się w ramach jego porządku i organizacji pracy oraz przy wykorzystaniu zewnętrznej firmy, pozostającej w podporządkowaniu pracodawcy. Często wymaga on od zewnętrznego przedsiębiorcy wyłączności, co prowadzi jedynie do zastąpienia pracowniczego podporządkowania zależnością ekonomiczną. W takiej sytuacji, gdy warunki wykonywania pracy wskazują na jej podporządkowany charakter, występuje wspomniane zjawisko tzw. pozornych przedsiębiorców. Pomimo, że ich zachowanie posiada cechy pracownicze, formalnie pozostają niezależnymi podmiotami, co decyduje o niekorzystaniu przez nich z uprawnień związanych ze statusem pracownika. W tym miejscu, nie wchodząc w szczegółowe rozważania, wspomnieć należy, że w wyniku coraz powszechniejszego w obrocie gospodarczym zjawiska outsourcingu nastąpiło istotne zbliżenie zatrudnienia pracowniczego i niepracowniczego. Rozszerzenie prawa pracy widoczne jest szczególnie przy kwalifikacji, w świetle przepisów prawa pracy dotyczących stosunku pracy, statusu prawnego osób wykonujących pracę osobiście. W zależności bowiem od różnorodnych okoliczności takie osoby świadczące pracę, choć wykonują ją w warunkach zbliżonych do zatrudnienia pracowniczego na podstawie art. 22 k.p., Journal of Modern Science tom 2/25/2015 148 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy mogą być, choć nie muszą, uznane za pracowników i mogą korzystać z regulacji ochronnych związanych z tym statusem. Od pozorności odróżnić należy także zbliżone do niej, zasygnalizowane w poprzednim podrozdziale, tzw. podstawienie strony. Na gruncie prawa pracy polega ono na „angażowaniu” jednej osoby w charakterze pracownika, podczas gdy pracę, zgodnie z wiedzą i wolą podmiotu zatrudniającego oraz rzekomego pracownika, zobowiązuje się wykonywać inna osoba (Lewaszkiewicz–Petrykowska 1973, s. 57 dopatruje się w podstawieniu strony czynności powierniczej. Odmiennie: Wolter. Ignatowicz, Stefaniuk 2001, s. 307, A. Kędzierska- Cieślak 1977, s. 44). Takie podstawienie z reguły ma na celu obejście zakazów zatrudnienia albo ograniczeń w przedmiocie łączenia niektórych stanowisk, obejście wymagań co do kwalifikacji pracownika, czasami motywacją może być również ukrycie wysokości dochodów. W istocie występują tutaj dwie samodzielne umowy. W ocenie SN, zawartej w uzasadnieniu wyroku z 14.12.1953 r., I C 2957/52, pierwsza z nich jest zawsze nieważna. Sąd podkreśla, że „umowa o pracę, w której jedna ze stron tylko formalnie zobowiązuje się do pracy, z tym, że pracę tą będzie wykonywał ktoś inny, należy uznać za nieważną, jako sprzeczną z zasadami współżycia społecznego”. Strony mają tutaj zamiar wywołania skutków prawnych, jakie ich oświadczenia za sobą pociągają, zatem nie może być w ogóle mowy o pozorności. Z kolei umowa ukryta może okazać się zarówno ważna, jak i nieważna, w zależności od tego, czy spełnia w konkretnym przypadku ustawowe przesłanki ważności. Podkreślić także należy, że w odróżnieniu od umów o pracę ukrywanych pod pozornymi umowami cywilnoprawnymi, nie stanowi pozorności często spotkany w orzecznictwie SN przypadek, gdy strony, ze względu na elastyczność formy zatrudnienia, prostszą dokumentację osobową, brak płatnych urlopów i zwolnień lekarskich, brak konieczności wypłaty wynagrodzenia za nadgodziny czy niższe obciążenia pozapłacowe, zawierają umowę o pracę, określając ją jako umowę zlecenia. Jak niejednokrotnie podkreślał już SN, nie należy w takim przypadku sugerować się wadliwą kwalifikacją umowy przez strony, ale ocenić charakter stosunku prawnego według rzeczywistej treści umowy (por. wyrok SN z 28.11.1950 r., C 355/50, wyrok SN z 30.09.1959 r., IV CR 1215/58, wyrok SN z 06.05.1969 r., I PR 98/69, a także por. decyzję Centralnej Rady Związków Zawodowych z 12.07.1962 r., nr 15/116/ZKR/61). Zatem świadczenie pracy, które następuje w warunkach podporządkowania, w miejscu i czasie określonym przez pracodawcę, wiąże się z istnieniem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 149 stosunku pracy, nawet jeśli strony umowy określą jej nazwę bądź brzmienie w odmienny sposób. O rodzaju umowy świadczy bowiem nie jej nazwa, ale sposób świadczenia pracy (art. 22 § 11kp). We wspomnianym przepisie przyjęto domniemanie umowy o pracę w zamiarze ograniczenia zjawiska zastępowania umów o pracę cywilnoprawnymi formami jej wykonywania z myślą o ograniczeniu uprawnień pracowniczych (Chobot 1977, s. 168; inaczej: orz. SN z 15.10.1999 r., I PKN 307/99 oraz a contrario: orz. SN z 04.04.2002 r., I PKN 776/00). W konsekwencji umowa zlecenia, w której zleceniodawca wprost wymaga świadczenia usług w określonym czasie i miejscu może być faktycznie zakwalifikowana jako umowa o pracę z wszelkimi tego konsekwencjami. Wprowadzenie art. 22 § 1k.p. oznacza bowiem, że osoba zatrudniona w celu wykonywania pracy określonego rodzaju za wynagrodzeniem w warunkach szeroko rozumianego podporządkowania jest pracownikiem bez względu na to, jaką nazwę przyjęto w umowie (Chobot 1977, s. 168). Pomimo istnienia zasady domniemania stosunku pracy, w sytuacji nazwania umowy o pracę umową zlecenia nie sposób jednoznacznie w każdych okolicznościach a priori stwierdzić, że umowa o pracę była wyłączną podstawę zatrudniania pracowników. Nie zagłębiając się w tematykę, nie będącą przedmiotem moich rozważań, zasygnalizuję jedynie, że pomimo zakazu zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi, jeżeli zachowane są cechy stosunku pracy (art. 22 § 12 w zw. z § 1 kp), praktyka zastępowania umowy o pracę umową cywilnoprawną może mieć miejsce. Następuje to jednak wyłącznie w sposób określony przepisami prawa, czyli świadczenie usług na podstawie umowy zlecenia nie może m.in. prowadzić do wykonywania pracy w warunkach podporządkowania, przy obowiązku stosowania się do wiążących poleceń (Wyrok SN z 15.10.1999 r., I PKN 307/99 oraz a contrario: wyrok SN z 04.04.2002 r., I PKN 776/00). Nie wydaje się, by w taki sposób pracodawcy mogli obejść art. 22 § 12k.p., a Państwowa Inspekcja Pracy traciła uprawnienie do kwestionowania podstawy prawnej świadczonej pracy. Według art. 281 pkt 1 k.p. zawieranie umów cywilnoprawnych w warunkach, gdy powinna być zawarta umowa o pracę (art. 22 § 1k.p.), stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika, podlegającym karze grzywny, a inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy są uprawnieni w takich przypadkach wytaczać w imieniu zatrudnionych powództwa sądowe w celu ustalenia, że zatrudnienie odbywa się w oparciu umowy o pracę, a pracodawcy podejmują np. akcję wspomnianego agitowania pracowników do zgłaszania działalności gospodarczej, której przedmiotem są ich dotychczasowe obowiązki pracownicze. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 150 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy Podsumowanie Reasumując rozważania dotyczące pozorności, wskazać należy na szerokie zastosowanie tej wady na gruncie prawa pracy. Mimo niepewności, jaką stwierdzenie nieważności czynności prawnej wprowadza do stosunków pracy, w żadnym z orzeczeń nie zakwestionowano możliwości stosowania na gruncie prawa pracy przepisów, dotyczących uchylania się od skutków oświadczeń woli złożonych dla pozoru. Jednak ze względu na znaczne trudności dowodowe zagadnienie pozorności występuje w wypowiedziach judykatury niezwykle rzadko. Choć brak w orzecznictwie szerokiego wyrazu dla omawianych praktyk, znane są doktrynie przypadki zawierania pozornych czynności prawnych w celu ukrycia umów cywilnoprawnych czy, szczególnie częsta na rynku pracy, praktyka zawierania pozornej umowy o pracę w celu ukrycia umowy o pracę o odmiennych warunkach pracy i płacy. Jednak kwestia pozorności zdecydowanie najczęściej pojawia się w orzecznictwie Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych SN w kontekście zawierania umów o pracę bez zamiaru wypełniania obowiązków stron, a jedynie w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Przyglądając się bliżej motywom dokonywania czynności prawnych dla pozoru, należy stwierdzić, że bywają one różne. Z reguły nie zasługują na aprobatę ustawodawcy, lecz nie powinny być utożsamiane z próbą obejścia prawa, która jest odrębną od pozorności podstawą nieważności. Niezależnie od nich, pozorność wywołuje nieważność czynności prawnych. O ile sankcja ta nie budzi wątpliwości i stosowana jest bez modyfikacji w przypadku czynności prawnej, dotkniętej pozornością zwykłą, stosowanie jej w przypadku pozorności kwalifikowanej wywołuje kontrowersje. W konsekwencji problem rozwiązywany jest z uwzględnieniem okoliczności konkretnego przypadku, co prowadzi do przyjęcia na potrzeby rozpatrywanej sprawy np. konstrukcji nieważności częściowej. Abstrahując zresztą od możliwych rozwiązań, z analizy orzecznictwa i poglądów doktryny, nasuwa się jeden wniosek: powoływanie się w stosunkach pracy na szczególnego, ze względu na niewadliwość procesu woli, rodzaju wadę, jaką jest pozorność, wymaga wnikliwej oceny norm prawa cywilnego z punktu widzenia zasad prawa pracy i wyważenia rzeczywistych interesów stron przy jednoczesnym zapewnieniu pewności i bezpieczeństwa obrotu prawnego. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 151 References Chobot A.: Nowe formy zatrudnienia, kierunki rozwoju i nowelizacji, PWN 1977. Ciupa S. H.: Nowoczesna umowa o pracę, C. H. Beck Warszawa 2001 wyd. 4. Decyzja Centralnej Rady Związków Zawodowych z 12.07.1962 r., nr 15/116/ZKR/61, PiZS 1963, nr 3, s. 76. Duraj: T. Dopuszczalność zawarcia umowy o pracę z jedynym wspólnikiemczłonkiem jednoosobowego zarządu spółki z o.o.- część II, PiZS 2000, nr 12. Gersdorf M., Rączka K., Skoczyński J.: Kodeks pracy. Komentarz, LexisNexis 2005, wyd.7. Gersdorf M.: Obejście prawa a pozorność w kontraktach menedżerskich, PiZS 2003, nr 10. Grzybowski S. (red.): System prawa cywilnego, t. I, część ogólna, Ossolineum 1985. I UK 207/06, źródło: Gazeta Prawna z dn. 02.05.2007 r., nr 085/2007 Kędzierska- Cieślak A.: Powiernictwo, próba określenia konstrukcji prawnej, PiP 1977, nr 8-9. Lewaszkiewicz- Petrykowska B.: Wady oświadczenia woli, Wydawnictwo Prawnicze 1973. Liszcz T.: Nieważność czynności prawnych w umownych stosunkach pracy, PWN 1977. Maniewska E.: Kwalifikacja prawna umów o pracę zawieranych w celu osiągnięcia świadczeń z ubezpieczenia społecznego, PiZS 2006, nr 9. Piekarski M.: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 1972. Radwański Z. (red.): System Prawa Prywatnego, t. II, Warszawa 2002. Skąpski M.: Glosa do wyroku SN z 06.10.2004 r., I PK 545/03, OSNP 2005, nr 24, poz. 388. Świątkowski A.M.: Kodeks pracy. Komentarz, C.H.Beck 2006, wyd. 2. Święcicki M.: Prawo pracy, PWN 1969. Uchwała SN z 08.03.1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995, nr 18, poz. 227. Uchwała SN z 14.01.1993 r., II UZP 21/92, OSNCP 1993, nr 5, poz. 69. Uchwała SN z 19.12.1972 r., III CZP 57/71, OSNC 1973, nr 3, poz. 37. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K.: Prawo cywilne część ogólna, LexisNexis 2001. Wyrok SA w Gdańsku z 28.10.1993 r., II APr 87/93, OSA 1994, nr 4, poz. 21. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 152 | Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy Wyrok SA z 09.06.2004 r., III AUa 485/03, OSNAPiUS 2005, nr 5, s. 62, Wyrok SN z 02.03.2006 r., I UK 222/05, PiZS 2006, nr 9, s. 34. Wyrok SN z 04.04.2002 r., I PKN 776/00, OSNP 2004, nr 6, poz. 94. Wyrok SN z 04.08.2005 r., II UK 320/04, OSNP 2006, nr 7-8, poz. 122. Wyrok SN z 04.08.2005 r., II UK 321/04, OSNP 2006, nr 11-12, poz. 190. Wyrok SN z 05.02.1997 r., II UKN 86/96, OSNAP 1997, nr 20, poz. 404. Wyrok SN z 05.10.2005 r., I UK 32/05, Monitor Prawa Pracy 2006, nr 2, poz. 110. Wyrok SN z 05.10.2005 r., I UK 32/05, Monitor Prawniczy 2006, nr 5, s. 257. Wyrok SN z 06.05.1969 r., I PR 98/69, OSNC 1970, nr 3, poz. 44. Wyrok SN z 06.10.2004 r., I PK 545/03, OSNP 2005, nr 24, poz. 388. Wyrok SN z 09.08.2005 r., III UK 89/05 OSNP 2006, nr 11-12, poz. 192. Wyrok SN z 10.02.2006 r., I UK 207/06, niepubl. Wyrok SN z 10.06.2013 r., II PK 299/12, LEX nr 1393828 Wyrok SN z 11.01.2006 r., II UK 51/05, PiZS 2006, nr 9, s. 34. Wyrok SN z 11.06.1997 r., I PKN 201/97, OSNAPiUS 1998, nr 10, poz. 296. Wyrok SN z 11.09.1998 r., II UKN 199/98, OSN 1998, poz. 591. Wyrok SN z 11.09.1998 r., II UKN 199/98, OSN 1998, poz. 591. Wyrok SN z 11.10.2005 r., I UK 57/05, OSNP 2006, nr 17-18, poz. 282. Wyrok SN z 12.05.2011 r., II UK 20/11, LEX nr 885004 Wyrok SN z 12.07.2012 r., II UK 14/12, niepubl. Wyrok SN z 14.02.2006 r., III UK 150/05, niepubl. Wyrok SN z 14.02.2006 r., III UK 150/05, niepubl. Wyrok SN z 14.03.2001 r., II UKN 258/00, OSN 2000, poz. 527. Wyrok SN z 14.03.2001 r., II UKN 258/00, OSN 2000, poz. 527. Wyrok SN z 14.03.2006 r., I UK 168/05, OSNP 2006, nr 5–6, poz. 79. Wyrok SN z 14.12.1953 r., I C 2957/52, niepubl. Wyrok SN z 15.10.1999 r., I PKN 307/99, OSNP 2001, nr 7, poz. 214. Wyrok SN z 17.03.1998 r., II UKN 568/97, OSNAPiUS 1999, nr 5, poz. 187. Wyrok SN z 17.12.1996 r., II UKN 32/96, OSNAPiUS 1997, nr 15, poz. 275. Wyrok SN z 17.12.1996 r., II UKN 37/96, OSNAP 1997, nr 17, poz. 320. Wyrok SN z 18.03.1966 r., II CR 123/1966, OSNC 1967, nr 2, poz. 22. Wyrok SN z 18.05.2006 r., II UK 164/05, PiZS 2006, nr 9, s. 33. Wyrok SN z 23.09.1997 r., I PKN 276/97, OSNAPiUS 1998, nr 13, poz. 397. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy | 153 Wyrok SN z 23.09.1997 r., I PKN 276/97, OSNP 1998, nr 13, poz. 397. Wyrok SN z 24.11.2004 r., I PK 6/04, OSNP 2004, nr 4, poz. 208. Wyrok SN z 25.01.1960 r., IV CR 47/60, OSPiKA 1961, nr 7-8, poz. 197. Wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005, nr 15, poz. 235. Wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005, nr 15, poz. 235. Wyrok SN z 25.11.2004 r., I PK 42/04, OSNP 2005, nr 14, poz. 209. Wyrok SN z 28.02.2001 r., II UK 244/00, OSNAPiUS 2002, nr 20, poz. 496. Wyrok SN z 28.11.1950 r., C 355/50, OSN 1951, poz. 50. Wyrok SN z 30.04.1997 r., II UKN 82/97, OSNAP 1998, nr 7, poz. 217. Wyrok SN z 30.09.1959 r., IV CR 1215/58, NP 1960, nr 6, s. 864. Wyrok z 02.02.2000 r., II UK 359/99, OSNAPiUS 2001, nr 13, poz. 447. Wyrok z 11.05.1946 r., II C 574/45, PiP 1947, nr 4, s. 106. Wyrok z 13.07.2005 r., I UK 296/04 OSNP 2006, nr 9-10, poz. 157. Wyrok z 25.01.2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005, nr 15, poz. 32. Zieliński T: Prawo stosunku pracy w: Prawo pracy. Zarys systemu, t. II, PWN 1986, s. 22 Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 155–166 Kim Jong Il: a film director who ran a country Nicolas Levi Institute of Mediterranean and Oriental Cultures, Polish Academy of Sciences [email protected] Abstract The considered text aims at explaining the passion of the former North Korean leader Kim Jong Il (1942-2011) for cinema. The paper will proceed in three steps: Explaining the Cinema Passion of Kim Jong Il, outlining its realizations in North Korea. The third party will focus on the kidnapping of Choi Seun Hee and Shin Sang Ok. Kim Jong Il wanted that all films were made according to the North Korean ideology for which he was responsible. Starting from the mid 1970’s, Kim Jong Il implemented cinema in his strategical polical approach through some of the political departments of the Korea Workers’ Party. North Korean movies were supposed to strengthen and legitimate the power of the Kim family and the image of North Korea abroad. As far as media were under the control of the state organization Kim Jong Il was a director, a producer, even a costume maker, a screenwriter, cameraman, a sound engineer and he was also seen as a film theorist. What has to be enlighten is the fact that until the his death, Kim Jong Il was affected by cinema. Keywords: Choi Ik Kyu, Choi Seun Hee, Cinema, Kim Il Sung, Kim Jong Eun, Kim Jong Il, Kim Jong Suk, Propaganda and Agitation Department of the Korean Workers Party, Shin Sang Ok, Song Hye Rim, South Korea, Yi Jong Mok Introduction Kim Jong Il (1942–2011) was the second most important leader of the Democratic People’s Republic of Korea (called further North Korea) after his father Kim Il Sung (1912–1994). Both of them ruled over North Journal of Modern Science tom 2/25/2015 156 | Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country Korea (Kim Il Sung passed away in July 1994 and Kim Jong Il in December 2011) Actually, the son of Kim Jong Il, Kim Jong Eun (b. in 1983), is ruling over North Korea. North Korea is a country localized on the north of the Korean Peninsula. This country is bordered by two international economic powers: China and South Korea. The population of North Korea reached 24 million of habitants. The political system of this country is entitled as being kimilsungist. In our western media we call it a despotic regime or”one of the last communist countries of the world” (David Blair, Kim Jong-un, the child soldier, takes over in North Korea). The North Korean political system cannot be assimilated to systems which are functioning in other countries of the world. Its opaque and unidentified structure put a lot of questions on the table: how to define it? What are the pillars of this system? Who is ruling over this country? The content of this paper doesn’t aim at giving a preponderant answer to all of political issues which are often analyzed in research papers related to North Korea. In the current paper, I will also try to demonstrate how movies are emphasizing and explaining the nature of the North Korean system. Therefore will also explain the passion of Kim Jong Il for cinema and how he used movies to strengthen the North Korean system (whatever it refers to). This topic is especially essential to understand not only the North Korean system but also Kim Jong Il himself. This is a topic, at least as far as I know, which wasn’t covered by the western literature. It has to be underlined that whilst most of the literature focusing on Kim Jong Il has concentrated on his personal and political life, very little attention has been paid to his passion for cinema. Kim Jong Il’s passion for cinema is legendary: Kim Jong Il was reputed to have a library of about 20 thous. of movies and had a staff of about 100 people whose sole job is to subtitle foreign films in Korean. According to Shin Sang Ok, a South Korean film-maker who spent eight years in North Korea making films with Kim Jong Il, the Dear Leader’s favorite film was “Friday the 13th” (Terry Maccarthy, The Korean Succession – fears of power struggle in North Korea, 11th July 1994. “The Independent”). During the preparation of movies, Kim Jong Il was also in touched with North Korean actors, he also was present when they were some foreign contributors however, according to Johannes Schönherr, Kim Jong Il was never discussing with these foreigners (Johannes Schönherr, Films for the Great Leader?, “DailyNK.com”, 24th April 2010). This was probably done in order to maintain an auspice of secrecy around the North Korean leader. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country | 157 The paper will proceed in three steps: (1) Explaining the Cinema Passion of Kim Jong Il, (2) Outlining its realizations in North Korea. The third party (3) will focus on the The kidnapping of Choi Seun Hee and Shin Sang Ok. The Cinema Passion of Kim Jong Il The role of cinema has been underlined in the ideological thesis of Kim Il Sung, the father of Kim Jong Il. Cinema was always present in the Korean culture and associated to the political regime. Already during the Japanese occupation, the cinema industry was under the control of the Japanese Government. Coming back to Kim Il Sung, according to one of the paper which was supposedly written by Kim Il Sung (published in 1960), Kim Il Sung said: “All kinds of art are necessary for the education of our working people and young folks, but stress should be laid on novels and films. Above all, we should produce a lot of good films. (Kim Il Sung, 1977, p. 158) “Like the leading article of the Party Paper, the cinema should have great appeal and move ahead of the realities. Thus it should play a mobilizing role in each stage of the revolutionaries struggle. (Kim Jong Il, 1987, p. 4)” He also adds: “Movies represent the best form of Propaganda for our Party. They have to be watched simultaneously by a lot of people in each existent places. A movie director can present long historical actions in only a few hours. Therefore movies constituted a tool which is more relevant than theater because there are no limits regarding places where can the actions be performed”. (Kim Il Sung, 1981, p. 129.) In a text published in 1958, Kim Il Sung evaluated movies as being „the most effective way to educate the mass” (Kim Il Sung, 1981, p. 9) Among histories found in the propaganda book “Great Man and Cinema”, one of them is related to the visit of Kim Jong Il to a projection Journal of Modern Science tom 2/25/2015 158 | Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country entitled My village” (Naegohyang) in 1949 in the presence of his mother Kim Jong Suk. Before the entrance of the cinema, some people were not able to pay tickets and Kim Jong Il decided to give them his own ticket: here started the romantic relationship between Kim Jong Il and the cinema industry. Being alone in his youth, Kim Jong Il spend his lonely times watching Russian and Chinese movies being educated in China and during his trips to Moscow. Starting from his 20’s, Kim Jong Il continues to develop his passion for the cinema industry. Movies were Kim’s main interest during his college days. Everyday, he used to stop at the Central Film Distribution Center, a dedicated two-stores building that was located between the Pyongyang railroad station and Botong Gate among all the Russian-style apartment buildings built right after the Korean War. The manager at the Central Film Distribution Center first thought that Kim Jong Il had an increasing interest in movies. The manager even provided Kim Jong Il a separate viewing room for exclusive use of Kim Jong Il (John H. Cha and K.J. Sohn, 2012, p. 23, 2012). During these times and when he was watching all this kind of movies, it was his mean of communication to the outside world and the way to get some information concerning other countries. He probably understood the value of the mass media and decided to use movies as a basis for his power that he was supposed to inherit from his father. Kim Jong Il was probably very interested in cinema not only for political matters but also for love one. According to South Korean sources, one of the first true loves of Kim Jong Il was Song Hye Rim. She had an important impact on life of Kim Jong Il because she impregnated the political and private life of Kim Jong Il. Song Hye Rim is one of the first women who lived with Kim Jong Il. Kim Jong Il didn’t had the occasion to have a fully youth of joys and pleasures. His mother Kim Jong Suk died in 1949 in unexplained circumstances. On the 22nd September 1949, Kim Jong Suk passed away after probable complications associated to a bad-managed pregnancy. However according to various sources she committed suicide refusing some pills. Kim Jong Suk was aware that her husband had connections with other women (especially Kim Sung Ae, the next wife of Kim Il Sung). North Korean media are never publishing any sort of articles related to the death of the mother of Kim Jong Il. I was personally discussing this issue during a visit in Pyongyang but nobody was able to answer to my questions. Kim Jong Il was highly affected by the death of his mother especially taking in account that Kim Jong Il was only educated by her (his father Kim Il Sung Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country | 159 was more focused on issues related to the preparation of the Korean War). As a side-consequence, he didn’t accept his step-mother which also didn’t respect him and his sister Kim Kyung Hee. Therefore Kim Jong Il tried to find some comfort in the arms of other women. Kim Jong Il met Song Hye Rim (born in 1937) around 1968 when he headed the Culture and Art Guidance Division of the Propaganda and Agitation Department of the Workers Party of Korea, where he was responsible for film productions. In these times, Song Hye Rim was a married woman with a daughter, and she was five years older than Kim Jong Il. Song Hye Rim graduated from the elementary school affiliated with the Seoul National University College of Education and defected to the North with her parents (Her father Sung Yu Kyung was an intellectual and a former member of the South-Korean Communist Party. Song Hye Rim’s was a reporter for Rodong Sinmun in North Korea.) when she was a student at Pungmun Girls’ Middle School where she was highly appreciated for her beauty (John Cha and Kim Sohn, 2012, p. 31). In 1960, she graduated from Pyongyang University of Theater and Cinematic in spite of being prepared to go to Kim Il Sung University. Song Hye Rim was already an actress who dominated the North Korean film scene (other famous actresses were U In Hui, and Kim Hyon Suk). At the age of 19, Song Hye Rim was forced to marry the son of Lee Kee Young, a former director of the North Korean Association of Writers. Another son of Lee Kee Young was also a friend of Kim Jong Il who introduced him to Song Hye Rim. According to Michael Breen, the author of the biography of Kim Jong Il entitled Kim Jong-Il: North Korea’s Dear Leader, Song Hye Rim was unsatisfied with her previous marriage and was open to a new relationship. After completing a movie called Fate of a Volunteer, she divorced her husband, who was a famous North Korean actor (Michael Breen, p. 72, 2004). In 1960 she was introduced by Kim Il Sung, who was highly satisfied by her role in the movie A Village by the Divided Line, to the North Korean Film Arts Studios where she starred a lot of movies. Song Hye Rim was an actress in the following films: (Omjongryon) in 1961, Baekilbong in 1963 which were highly acclimated in North Korea. Kim Jong Il started in the mid-60’s to date her in secret. Their relationship culminated with the birth of Kim Jong Nam in May 1971. She became a party member, because Kim Jong Il was showing interest in her. She was also a North Korean delegate to the film festival which took place in Phnom Penh in 1968. Kim Jong Il not only felt in love with Song Hye Rim. He was also using her in propaganda movies. Song Hye Journal of Modern Science tom 2/25/2015 160 | Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country Rim advised him how to erect movies which would legitimate the power of Kim Il Sung, the father of Kim Jong Il. These elements may explain the highly nature of North Korean cinema during the 1970s and can be seen in titles such as The People Sing of the Fatherly Leader and The Rays of Juche Spread All Over the World. In 1973, Kim Jong-il published his De l’art cinematographique, a XX pages pamphlet about the cinema industry. Cinema realizations of Kim Jong Il in North Korea In the late 60’s Kim Jong Il was nominated to culture arts director of the Information Department where he was in charge of the publishing department. He was responsible for cleaning the anti-Party elements in the field of arts. Then he started to concentrate on projects related to the idolization of his father Kim Il Sung. In 1968 he started to do public inspections (1724 inspections and 10487 advices according to the official North Korean statistics) Kim Jong Il was also responsible for the modernization of Pyongyang studios. A lot of equipment from Europe and Soviet Union were exported to North Korea. A lot of actors were sent to Central Europe (In Poland, A lot of movies for children were prepared by North Korean specialists who were educated in Poland. The most famous North Koreans who were based in Bielsko Biała (the place where were prepared episodes of “Reksio I Kawki” weren Chon Song Chol, Kim Dok Jong, Kim Kwan Son, Kwon Jong Kil and Pak Gwang Hion.) where they used to study in the best cinema University. Other were educated at the Pyongyang University of Cinematic and Dramatic Arts. Artists and members of the Pyongyang Movies Studios got even their own dedicated store, where they had an access to imported goods from abroad. In exchange of the previous mentioned rewards, the team of artists produced some revolutionaries pieces such as Flower Girl, Milam, Pibada, a movie about family’s struggle against landowners and Imperial Japan. The main actress of the North Korean movie entitled Flower Girl was Hong Jong Hui. She was emprisoned by Kim Jong Il who was responsible of her private life. Kim Jong Il authorized personally her wedding with the Conductor of an orchestra attached to the Ministry of the Public Security (Waldemar Dziak, p. 159, 2004). However the trajectory for these artists follows a hard training process in which a balance has to be made between the technical artistic training and the political indoctrination. According to Koen De Ceuster, the ideological Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country | 161 training can be view under two aspects: on the one hand, instruction in the cultural policies of the party and on in the second hand, what art means in and for North Korea and therefore what it means to be an artist in North Korea. North Korean movies were supposed to strengthen and legitimate the power of Kim Il Sung. As far as media were under the control of the state organization (media were co-managed by Kim Jong Il and a trusted advisor: Choe Ik Kyu. Choe Ik Kyu was a Vice Director of the Information Department of the Central Committee of the Party, charged with disseminating propaganda to the public. He formerly managed the nation’s film productions; He fell into disfavor with Kim Jong Il and got sacked after the escape of the kidnapped South Korean actress Choi Eun Hee and her film director husband Shin Sang Ok in 1986. He’s currently a trusted advisor to Kim Jong Eun.) and reached the entire population, cinema could also influence the character of the North Korean population. In the 60’s movies were rather focused on the Korean War as far as the North Korean population was still affected by the consequences of this Conflict. In the 70’s, the situation started to change as more movies started to focus on Kim’s family (especially on the history of Kim’s parents and grand-parents). In the same period, more movies were also focused on the North Korean ideology (the Juche ideology) and it spreading all over the world. In one of the propaganda texts of the Koreans Workers Party, it has been said that “during the last years, our cinematographic art was exceptional in comparison to the world cinema. Revolutionaries of the entire world are complementing us. According to them, North Korean producers are creating the best films the world knew in its entire history and these films are exceptionally revolutionaries” (Korean Review, p. 119, 1974). The previous mentioned Choe Ik Kyu cooperated in the 70’s with Yi Jong Mok, a former deputy foreign minister, who was also responsible for acquiring Hollywood movies and other foreign films. Foreign movies may also represent a threat to the North Korean regime (at least according to the North Korean authorities). In the 2000’s, the North Korean government accused the United States and South Korea of sending in books and DVDs as part of a covert action to topple the regime. DVD salesmen were arrested and sometimes executed for treason. Members of the Workers’ Party delivered lectures warning people against dangers of the Journal of Modern Science tom 2/25/2015 162 | Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country foreign culture. Yi Jong Mok’s employees were also often in Hong Kong where they used to acquire movies for the Kim Jong Il. The distribution of movies (under the name of Operation No. 100) operated by Yi Jong Mok involved the cooperation of various embassies of all across the world. That’s why the private collection of Kim Jong Il’s movies reached even 20 thous. films. He likes La Traviata, Danny Boy and pleased the population by allowing some American cartoons to be shown on the North Korean national television such as Bugs Bunny, Donald Duck and Tom and Jerry (Bruce Cumings, p. 161, 2004). The major parts of Propaganda Movies which are available in North Korea are very often connected to the idea of loyalty toward Kim Il Sung, Kim Jong Il and Kim Jong Eun. The Cinema has a propaganda role: Today the cinema has the task of contributing to the development of people to be true communists and to the revolutionization and working-classization of the whole of society (Kim Jong Il, p. 4, 1987). A very important element of the propaganda art of North Korea is also history. According to the assumptions of the historical policy of North Korea, North Korean citizens should be convinced that the Renaissance of their country started in 1912 and is directly connected to the birth and life of Kim Il Sung. Therefore Kim Jong Il didn’t introduce the historical theme related to the history of Korea before 1900, i.e. the beginning of the Japanese occupation over Korea. Kim Jong Il refused also to introduce the Chosŏn dynasty in North Korean movies. Kim Jong Il was responsible for the making of the film entitled An Jung Gŭn hits Ito Hirobumi, which explain the history of An Jung Gŭn – a Korean nationalist, who stroked in 1909 a Japanese gubernator in Harbin. This is a classical North Korean movie which was produced by a friend of Kim Jong Il: Ŏm Kilsŏn. In July 1971, Kim Jong Il co-produced with Choe Ik Kyu a revolutionary opera entitled Sea of Blood (pipada). Its title referred to the Heroical behavior of Koreans during the Japanese Occupation. The songs which are performed during the opera do not contain any kind of words with reference to the Chinese language as a way of demonstrating the purity of the Korean language. As it was a major success of the North Korean movies, in November 1972, Kim Jong Il (also in cooperation with Choe Ik Kyu) prepared another movie The young flower woman Kotpanum Chonio which was available on screens in 1972 and which was also associated to the Japanese Occupation of the Korean Peninsula. The key actress of this movie, Hong Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country | 163 Yong hui was also a mistress of Kim Jong Il and had the great honor of being represented on North Korean bills. What is the impact on the North Korean population? One of the most famous researchers on North Korean issues, Andrei Lankov, explained that the average North Korean citizen goes 21 times a year to cinema. As a comparison South Korean people go to cinema 2,3 times a year. Andrei Lankov underlines that North Koreans go so often to cinema not because they are fond of North Korean movies but because theses watching are incorporated in their duties. These screenings are organized in state institutions such as in schools, high schools, universities, some administrations and in the buildings of the North Korean Army (Kang Hyok, p. 3, 2007). The kidnapping of Choi Seun Hee and Shin Sang Ok Starting from 1987, every two years, an International Cinema Festival takes place in the main city of North Korea: Pyongyang. During the 12th edition of the Festival, spectators were able to watch more than 100 movies originally from Russia, China, Iran, Poland, Sweden and United Kingdom. Why the most isolated country of the world organize an international festival of cinema? This festival aims at “the promotion, the exchange and the cooperation between movies producers on the conditions of fraternity, independence and peace” and was even entitled as “the most important cinema festival of the world”. It seems however that the true aim of the North Korean propaganda was to present how North Korea is an open country especially regarding the cultural cooperation. Nevertheless Kim Jong Il was conscious of the poverty of North Koreans production. Among others this was also due to political reasons: some North Korean artists were sent to Labor Camps and this decrease the quality of North Korean movies. Kim Jong Il regretted also bitterly that North Korean artists were only focused on revolutionary operas: it was the source of a conflict between him and Choe Ik Kyu. Furthermore Choe Il Sim, Choe Ik Kyu’s daughter is also involved in the North Korean movies production. Choe Il Sim was responsible for the production of Naga Pun Nara (The country I saw), a movie in two parts which was produced in 2009. She started very early her carrier as a producer. Therefore around 1977, Kim Jong Il ordered the kidnapping of a top South Korean actress: Choi Eun Hee. In 1978, Choi was invited to Hong Kong by associates who kidnapped her and forced her to leave for North Journal of Modern Science tom 2/25/2015 164 | Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country Korea via an eight days boat trip toward the city of Nampo (Michael Breen, p. 72, 2004). She wasn’t in contact with Kim Jong Il until 1981. Afterwards, Choi was regularly invited to parties organized for the North Korean leadership. She also started to advise Kim Jong Il on the realization of some movies. Her first comments were related to the movie Sea of Blood. Her former husband Shin Sang Ok who was looking for her was also kidnapped in Hong Kong in 1983. In march 1983, Choi met Shin at a dinner party in presence of Kim Jong Il. Both of them were given an annual budget of 2 million of dollars, they could write to their family and travel abroad. Their role was to advise Kim Jong Il on cinema issues. From 1983 on, Shin directed seven films with Kim Jong Il acting as an executive producer. The best known of films produced by Shin Sang Ok was Pulgasari, a giant-monster film similar to the Japanese Godzilla. Pulgasari is a 1985 North Korean monster movie about a creature which helps Korean peasants triumph over their government. It was produced by Shin Sang Ok and directed by Chong Gon Jo, an associate to Kim Jong Il. It’s interesting to not that special effects were handled by Japan’s Toho Studios. Some Japanese actors also participated to the movie such as Kenpachiro Satsuma, who was Pulgasari in the movie. In 1984 Shin Sang Ok produced what he considered as his finest film, Runaway – the story of a wandering Korean family of 1920s Manchuria dealing with Japanese oppression. Finally in 1986, being in Vienna, Shin and Choi evaded and reached the US embassy. From another prospective, some people thought that Shin wanted to leave for North Korea because he wasn’t fully appreciated by the South Korean government. Conclusion Kim Jong Il, the former leader of North Korea was not only known as being the “Dear Leader” but he was known as a fan of cinema. He especially recognized the film’s potential for propaganda. He also organized the kidnapping of South Korea’s most famous film director, wrote several treatises on cinema and had of course large collections of videos and DVDs. Kim Jong Il understood how cinema affected the ordinary Korean citizen and the image of North Korea abroad (“He taught that film must concentrate on the message of the revolution, and must tell about the real lives of the Koreans. He wanted that all films were made according to the North Korean ideology”). The cinema was a key-element of his ruling strategy. Kim Jong Il was a director, a producer, even a costume maker, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country | 165 a screenwriter, cameraman, a sound engineer... and he was also seen as a film theorist. What has to be enlighten is the fact that until the his death, Kim Jong Il was affected by cinema. The passion of Kim Jong Il for movies was also shown in some movies which were focused on North Korean issues. In the polish movie Defilada, produced by Andrzej Fidyk in 1989, the North Korean guide is underlining the frequent visits of Kim Jong Il in the studios of Pyongyang: „The Dear Leader visits our studio 332 times and gave some guidelines” (Marta Polkowska, [in] Nicolas Levi, p. 138, 2011). In the same scene, the guide indicates that: „the Dear Leader said that art should be under the control of the politics. The producer must be an ideological teacher, he must be responsible for the ideological indoctrination each cultural workers. In the capitalism, the producer is only a paid agent who is under the control of capitalists. The advices performed by our Dear Leader were precious and therefore our films reached the state of art (Defilada. Fidyk, Pyongyang/Warsaw 1989). References Foster-Carter A., Soap, sleeze: North Korea’s first family, „Asia Times”, 2nd March 2002. Bradley K. M., Under the loving care of the fatherly leader, North Korea and the Kim dynasty, St. Martin’s Press, New York 2004. Breen M., Kim Jong Il: North Korean’s leader, John Wiley and Sons (Asia) Pte. Ltd., Singapore 2004. Cha John and Kim Sohn, Exit Emperor Kim Jong Il, Abbott Press, London 2012. Cheong Seong Chang, Idéologie et système en Corée du Nord, L’Harmattan 1997, Paris. Coppola A., Le cinéma nord-coréen : arme de destruction massive ?, Cahiers d’histoire. Revue d’histoire critique, nr 102, 2007. De Ceuster Koen, “To be an artist in North Korea: Talent and then some more”, [in] Frank Rüdiger (Ed.),, Exploring North Korean Arts, Verlag für Moderne Kunst, Vienna 2010. Demick B., Nothing to Envy: Ordinary Lives in North Korea, Spiegel & Grau, New York 2010Cumings Bruce, North Korea: Another Country, The New Press, New York 2004. Dziak W., Kim Jong Il, wyd TRIO, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2004. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 166 | Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country Kang Hyok, This is Paradise! My North Korean childhood, Abacus, London 2007 Kim Il Sung, On the development of educational work, Foreign Languages Publishing House, Pyongyang 1980. Kim Il Sung, Pour la création d’une littérature et d’un art révolutionnaires, Editions en langues étrangères de Pyongyang, Pyongyang 1972. Kim Jong Il: The Cinema and Directing, Foreign Languages Publishing House, Pyongyang 1987. Polkowska M., “Sztuka Korei Północnej” (The Art of North Korea), [In] Nicolas Levi, Korea Północna: Poszukując Prawdy (North Korea: In the Research of the Truth), Kwiaty Orientu, Warszawa 2011 Pulikowski K., Wostocznyj Ekspress. Po Rosii s Kim Czen Irom, Gorodiec, Moscow 2002. Schönherr J., Films for the Great Leader?, “DailyNK.com”, 24th April 2010. Szabłowski W., Fidyk Stories, „Gazeta Wyborcza”, 30th August 2008. Shinn Shul Il, Kim Jong Il and Cinema Politica, My friend Publisher, Seoul 2002. The true story of Kim Jong Il, The Institute for South North Korean Studies, Seoul 1993. Yi Hyo In, A History of Korean Cinema : from Liberation through the 1960’s, Korean Film Archive, Seoul, 2005. NAUKI SPOŁECZNE SOCIAL SCIENCES Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 169–175 European policy on the development of Small and Medium-sized enterprises from the perspective of the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises Dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Abstract The new financing perspective in the European Union described for the years 2014–2020 and new economic and political challenges of Europe and the globalizing world demand new legal and institutional solutions. In that perspective, changes in financing policy of research programs aimed at innovative technologies and products. Small and Medium-sized enterprises demand a particular support which not always may bear the funds of reaching and implementation of innovative technologies by themselves, especially those ecological ones, fights administrative difficulties connected with quite high financial costs. For this purpose for a long time established the life of executive agencies, including The Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises. The Agency was entrusted the management of numerous EU’s programs, so far spread on other decentralized institutions or being subject directly to the Commission. The newly created Agency remains the structure similar to the existing similar institutions Keywords: European agencies, EU’s programs, Small and Medium-sized enterprises, EU’s law, EU’s institutions Introduction The European Union, within its management activities decides to transfer some of its competences to decentralized units, called agencies that are seated in particular member states (Sitek M., 2010) That is why one of basic principles of decentralization of administration in a democratic Journal of Modern Science tom 2/25/2015 170 | Magdalena Sitek European policy on the development… state (Cieślak and others, 2002), in this case an over-national organization, is being accomplished. Executive agencies were implemented on the basis of the decree of the European Council No 58/2003 from December 19th, 2002 creating the statute of executive agencies to whom some tasks within community programs management shall be mandated. Art. 308 of the Treaty establishing the European Union is the basis of that regulation. Moreover, also the motion of the Commission1 and the opinion of the European Parliament2 and the European Financial Tribunal3 (Sitek and Dobrzańska, 2009) have been considered in that matter. Pursuant to art. 9 of decree No 58/2003, an internal regulation is an internal act of the Control Committee. The agencies are appointed for a defined period and their seats, according to art. 5 of the decree No 58/2003 is located beside the European Commission, namely in Brussels or Luxembourg4. Executive agencies are appointed by the European Commission. The Committee for Executive Agencies supports any activities of the Commission towards executive agencies, including supervising activities. The Committee acts on the basis of decisions 1999/468/WE and the internal regulations. The basic task of executive agencies is realization of tasks connected with realization of the EU’s programs. Moreover, pursuant to art. 6 of the decree No 58/2003 the tasks entrusted to the executive agencies include: 1) management of some or all phases of a project in relations with particular projects in the context of performing the EU’s program and conducting necessary controls through adopting proper decisions while using powers transferred to the agencies by the Commission; 2) adopting instruments of performing budget in relation to incomes and expenditures as well as conducting all necessary activities to perform the EU’s program on the basis of the powers transferred by the Commission, particularly activities connected with providing orders and admitting grants; 3) collecting, analyzing and transferring all necessary information to manage the performance of the EU’s program to the Commission. One of those agencies is the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises which is the subject of this dissertation. The EU’s policy towards Small and Medium-sized Enterprises It has been observed for a long time that the main driving force in economic development in particular regions and EU’s states belongs to Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Magdalena Sitek European policy on the development… | 171 Small and Medium-sized enterprises with regards to an important role of micro enterprises. They respond approaching social changes the most and social problems caused by them, especially in the area of fighting unemployment. Thus, the EU has been undertaking numerous supporting activities for the sector of economic entities for a long time. Among many activities undertaken by the EU, the most important ones are as follows (Mikołajczyk, 1999): – Simplification of administration procedures especially through decrease if their expenditure absorption, e.g. the decrease of taxes, labor expenditures or environmental protection costs, – Perfection of financial and fiscal environment within simplifying adopting grants for innovations, new technologies or promotion of new products, including ecological ones, – Europeisation and internationalization of Small and Medium-sized enterprises through advisory services and supporting research, e.g. aiming at searching new sale markets. Supporting Small and Medium-sized entrepreneurs within implementing new and innovative technologies is of particular significance (Mikołajczyk, 2007). Creating the new Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises by the European Commission should be noticed in that area. Appointing a new Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises The Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises was appointed on the basis of the executive decision KE 2013/771/UE from December 17th, 20135. Simultaneously, the decision 2004/20/WE6 was reversed therefore, the function of Executive Agency for Intelligent Energy, that dealt with management of the EU’s activities in the area of renewable energy and energetic efficiency (Antczak, 2011), has terminated. Also the decision 2007/372/WE7, which the European Commission has changed the name for the Executive Agency for Competitiveness and Innovativeness pursuant to. The range of its competence for new products and programs in the area of innovativeness of enterprise and mobilities was widened pursuant to the communicate from June 29th, 20118 Budżet z perspektywy »Europy 2020« (The budget from the perspective of “Europe 2020”). In that communicate, the European Commission proposed to use existing executive agencies for realizing the EU’s programs in wider range Journal of Modern Science tom 2/25/2015 172 | Magdalena Sitek European policy on the development… during the period overwhelmed the next long-term financial frames. Decreasing the expenditures on program management in relation to internal management, namely directly by the EU’s bodies also influenced the decision to appoint a new agency. It is the saving of about 100 million Euros. Those savings let increase significantly the indicators of quality use of the EU’s programs. Combining the management of Small and Medium-sized Enterprises management, being parts of the program Horizon 2020, into one additionally provides one place of access for potential beneficiaries and shall guarantee unanimous providing of services. Pursuant to art. 3 of the European Commission decision 2013/771/ UE, the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises tasks is management of such programs as: – The program for competitiveness of enterprises and small and Medium-sized enterprises (COSME) for the years 2014–20209; – The program of actions for environment and climate (LIFE) for the years 2014–202010; – The European Fishery and Marine Fund (EFMF) overwhelming an integrated marine policy, control, scientific advice and knowledge11; – The frame program within scientific research and innovativeness for the years 2014–2020 (Horizon 2020), included in “Part II – A leading position in industry” and Part III – Social challenges”12. The Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises inherited the following activities overwhelmed by CIP program, namely: – Intelligent Energy for Europe, – The Eco-innovativeness Initiative, – The European Network of Entrepreneurs, – IPorta Project, – The European Information Office. The tasks of the Agency The tasks entrusted to and performed by the Agency focus mainly on management of some or all phases of program realization. The Agency may also manage some or all phases during realization of particular projects pursuant to proper programs of works adopted by the Commission. However, the Commission’s power of attorney for the Agency is necessary. Another tasks of the Agency is adopting executive budget acts in relation to the incomes and expenditures and performing any operations necessary to manage the program. Also in this case, it is necessary for the Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Magdalena Sitek European policy on the development… | 173 Commission to entitle the Agency to it in the act of transferring the powers. The Agency may also support the realization of a particular program if the Commission entrusts the power of attorney to the Agency during transferring the powers. Finally, the Agency may be responsible for providing assistant administrative and logistic services. The power must result from the act of transferring the powers for the bodies realizing the program and within the programs mentioned in the act. The structure The Agency was appointed on January 1st, 2014. The Control Committee and Director are the bodies. Pursuant to art. 4 par. 1 of the decision of the Commission 2013/771/UE the members of the Committee are appointed for two years. However, pursuant to art. 4 par. 2, the Director is appointed for five years. According to art. 5 of the decision of the Commission 2013/771/UE, the Commission supervises the Agency. The Agency is obliged to submit report from its activity, especially concerning the progress in the EU’s program realization or a part of those programs it is responsible for according to the agreements and frequency described in the act of transferring the powers. Pursuant to the regulation of the Commission No 1653/200413 the agency has own operational budget to be performed individually (art. 6 of the decision of the Commission 2013/771/UE). The Agency employs administrative and substantial staff. Art. 7 par. 3 of the decision of the Commission 2013/771/UE regulates that it does not influence the rights and duties of the staff employed so far in the Executive Agency for Competitiveness and Innovativeness which is an ancestor of the Agency. The employees and those transferred from other EU’s institutions do not lose their current classification. The same rules concern the director of the Agency if he/she moves from other EU’s institution. Conclusions The new financing perspective in the EU described for the years 2014–2020 and new economic and political challenges of Europe and the globalizing world demand new legal and institutional solutions. In that perspective, changes in financing policy of research programs aimed at innovative technologies and products. Small and Medium-sized enterprises demand a particular support which not always may bear the funds Journal of Modern Science tom 2/25/2015 174 | Magdalena Sitek European policy on the development… of reaching and implementation of innovative technologies by themselves, especially those ecological ones, fights administrative difficulties connected with quite high financial costs. Thus, there have been executive agencies appointed for a longer time. Also, in that area there are new bodies adjusted to the new needs. That is why, in January 1st, 2014 the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises started its functioning which is the ancestor of previous Executive Agency for Competitiveness and Innovativeness. The Agency was entrusted the management of numerous EU’s programs, so far spread on other decentralized institutions or being subject directly to the Commission. The Agency shall manage most part of the Horizon 2020 program. In this way, it shall reach not only higher effectiveness and the EU’s public funds management but also higher financial savings and increase the effectiveness of allocated assets. The newly created Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises remains the structure similar to the existing similar institutions, remaining proper regulations for employees of the EU bodies’ staff. On that level, it is hard to determine is the solutions undertaken by the Commission are proper. However, we should hope, the adopted assumptions concerning management effectiveness and public funds savings in relation to the development of one of the most economic sector of small and Medium-sized enterprises in the EU shall be realized. References Antczak A., Unia Europejska, Bezpieczeństwo-Strategia-Interesy, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2011, p. 20 Cieślak Z. and others, Prawo administracyjne, Warszawa 2002, pp. 101–102. COM(2011) 500 final. COM(2011) 804 final. COM(2011) 809 final. COM(2011) 834 final. COM(2011) 874 final. http://europa.eu/agencies/index_pl.htm [2014-05-04]. Journal of Laws C 120 E from 24.4.2001, p. 89 and Journal of Laws C 103 E from 30.4.2002, p. 253. Pursuant to art. 2 of the decree of the Council 1999/468/WE from 28 June 1999. Establishing conditions to perform the executive powers entrusted to the Commission, decisions Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Magdalena Sitek European policy on the development… | 175 on establishing the executive agency should be adopted pursuant to the decision 1999/468/WE. Journal of Laws C 345 from 6.12.2001, p. 1. Journal of Laws L 140 from 1.6.2007, p. 52. Journal of Laws L 297 from 22.9.2004, p. 6. Journal of Laws L 341 from 18.12.2013, p. 74–76. Journal of Laws L 5 from 9.1.2004, p. 85. Mikołajczyk B., Polityka Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw. in: Studia Europejskie 2(1999), p. 35–48. The article can be also found on the website: http://www.ce.uw.edu.pl/pliki/pw/2-1999_ Mikolajczyk.pdf [reading: 2014-05-04]. Mikołajczyk B., Przedsiębiorczość i innowacje w polityce Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw. in: group work Innowacyjność w budowaniu gospodarki wiedzy w Polsce, Warszawa 2007, p. 137- . The article can be also found on the website http://www.instytut.info/images/stories/ksiazki/02_innowacje_gow/r11.pdf [reading: 2014-05-04]. Sitek M. and Dobrzańska B. Polsko-angielski mini leksykon zagadnień Unii Europejskiej, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2009 Sitek M., Instytucje i organy Unii Europejskiej w świetle postanowień Traktatu Lizbońskiego, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2010 Endnotes 1. Journal of Laws C 120 E from 24.4.2001, p. 89 and Journal of Laws C 103 E from 30.4.2002, p. 253. Pursuant to art. 2 of the decree of the Council 1999/468/WE from 28 June 1999. Establishing conditions to perfom the executive powers entrusted to the Commission, decisions on establishing the exectuive agency should be adopted pursuant to the decision 1999/468/WE. 2. The opinion submitted on 5 July 2001. (not published in the Journal so far). 3. Journal of Laws C 345 from 6.12.2001, p. 1. 4. http://europa.eu/agencies/index_pl.htm [2014-05-04]. 5. Journal of Laws L 341 from 18.12.2013, p. 74–76. 6. Journal of Laws L 5 from 9.1.2004, p. 85. 7. Journal of Laws L 140 from 1.6.2007, p. 52. 8. COM(2011) 500 final. 9. COM(2011) 834 final. 10. COM(2011) 874 final. 11. COM(2011) 804 final. 12. COM(2011) 809 final. 13. Journal of Laws L 297 from 22.9.2004, p. 6. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 177–194 Programmes Supporting the Process of Social Rehabilitation of Prisoners in Prisons (Selected Examples) Programy wspierające proces readaptacji społecznej skazanych w zakładach karnych (Wybrane przykłady) Anna Witkowska-Paleń Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II [email protected] Abstracts This article has review character. Its analysis concentrates on selected programmes of social rehabilitation of prisoners which are realized in polish prisons. These programmes are formed by penitentiary personnel and usually have original project. They allow to overcome the barriers to social rehabilitation of prisoners. The author analyses the programmes and projects which are realized in two penitentiary institutions in Podkarpackie Voivodship – in prison for women functioning in Remand Prision in Nisko and in prison for men in Rzeszów-Załęże. The starting point of discussion are in this article the main problems of prisoners that hinder them effective social rehabilitation and therefore there are the barriers of proper functioning in society after leaving the prison. Such problems include first of all the broken or disturbed relationships with family, insufficient education, qualifications and professional experience, social skills deficit, passivity and helplessness in the implementation of daily affairs, abuse of alcohol and drugs, inability to control negative emotions, inability to cope with stress and frustration, inability to build positive relationships with others and on the other hand reluctance to prisoners and their stigmatization in society. Niniejszy artykuł ma charakter przeglądowy. Ukazuje wybrane programy z zakresu społecznej readaptacji więźniów realizowane w zakładach karnych. Są to programy autorskie, tworzone przez kadrę penitencjarną w odpowiedzi na problemy skazanych, stanowiące bariery ich efektywnej resocjalizacji. Analizie poddano programy i projekty realizowane w dwóch Journal of Modern Science tom 2/25/2015 178 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… jednostkach penitencjarnych w województwie podkarpackim: w zakładzie karnym dla kobiet funkcjonującym na terenie aresztu Śledczego w Nisku oraz w zakładzie karnym dla mężczyzn w Rzeszowie-Załężu. Punktem wyjścia rozważań uczyniono wiodące problemy, utrudniające społeczną readaptację więźniów, stanowiąc tym samym bariery ich bezkonfliktowego włączania się w życie społeczne po opuszczeniu zakładu karnego. Do takich problemów zaliczyć należy przede wszystkim: zerwane lub zaburzone więzi z rodziną, niski poziom wykształcenia, brak kwalifikacji i doświadczenia zawodowego, deficyt umiejętności społecznych, bierność i bezradność w realizacji spraw życia codziennego, skłonność do uzależnień (nadużywanie alkoholu i zażywanie środków odurzających), brak umiejętności kontrolowania negatywnych emocji, radzenia sobie ze stresem w sytuacjach trudnych, nieumiejętność budowania pozytywnych relacji w otoczeniu społecznym, a z drugiej strony niechęć społeczeństwa i stygmatyzacja osób karanych w środowisku społecznym. Keywords: prison service, offenders, social reintegration, rehabilitation, reintegration programmes, barriers to prisoner reintegration więziennictwo, skazani, readaptacja społeczna, resocjalizacja, programy readaptacji, bariery readaptacji więźniów Wprowadzenie Readaptacja społeczna, najogólniej rzecz ujmując, oznacza proces przywracania więźniów do normalnego, bezkonfliktowego funkcjonowania w społeczeństwie po odbyciu kary pozbawienia wolności (Kierszkowska, 2009, s. 99). W węższym rozumieniu jest to proces przygotowania skazanego do zwolnienia z zakładu karnego, który przypada na ostatnie 6 miesięcy przed opuszczeniem przez więźnia placówki penitencjarnej i jest realizowany przez personel więzienny we współpracy z podmiotami zewnętrznymi (np. kuratorem sądowym) (Szczygieł, 2002, s. 12). W literaturze przedmiotu podkreśla się jednak, że proces „przywracania” więźniów do życia w społeczeństwie powinien być zapoczątkowany możliwie jak najwcześniej, a więc już na początku ich pobytu w więzieniu (Liszke, 2009, s. 113). Proces społecznej readaptacji skazanych w zakładach karnych obejmuje szereg różnorodnych oddziaływań o charakterze resocjalizacyjnym, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 179 profilaktycznym czy terapeutycznym. Najczęściej działania te obejmują: edukację, mającą na celu poszerzanie czy zdobywanie przez skazanego kwalifikacji zawodowych, organizowanie zajęć o charakterze kulturalno-oświatowym, umożliwiających rozwijanie zainteresowań skazanych i promowanie aktywnych sposobów spędzania czasu wolnego, oddziaływania profilaktyczne, kształtujące umiejętności i kompetencje społeczne, oddziaływania terapeutyczne i wiele innych. Generalnie więc, praca penitencjarna personelu więziennego ze skazanym jest ukierunkowana na takie przygotowanie go do życia w społeczeństwie otwartym, aby mógł w nim funkcjonować bez naruszania porządku prawnego (Machel, 2003, s. 50–51). Należy przy tym pamiętać, że wszelkie oddziaływania wobec więźnia, zgodnie z międzynarodowymi regulacjami, mogą odbywać się wyłącznie za zgodą samego skazanego (Szczygieł, 2002, s. 42). Istotną rolę, wspierającą proces społecznej readaptacji więźniów podczas odbywania kary pozbawienia wolności, pełnią realizowane przez Służbę Więzienną programy oddziaływań resocjalizacyjnych i readaptacyjnych. Zakłady karne w Polsce każdego roku realizują po kilkaset takich programów, skierowanych do różnych grup osadzonych. Powstają one w odpowiedzi na problemy i potrzeby więźniów, a ich zasadniczym celem jest możliwie najlepsze przygotowanie więźniów do opuszczenia placówki penitencjarnej. Wiele programów ma charakter cykliczny i jest realizowanych na przestrzeni wielu lat, inne powstają w odpowiedzi na szczególne, aktualne problemy więźniów. W realizacji tychże programów zakłady karne współpracują także z licznymi instytucjami i podmiotami społecznymi, funkcjonującymi w danym środowisku lokalnym. Przedmiotem analizy w niniejszym artykule będą wiodące problemy utrudniające skazanym readaptację społeczną i na tym tle zarysowane zostaną możliwości oddziaływań penitencjarnych, realizowane w zakładach karnych w formie programów readaptacyjnych. Na potrzeby niniejszego artykułu analizie poddano programy realizowane w dwóch placówkach penitencjarnych w województwie podkarpackim, podległych Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w Rzeszowie (dalej: OISW w Rzeszowie). Jedną z tych placówek jest zakład karny dla kobiet funkcjonujący na terenie Aresztu Śledczego w Nisku, o pojemności do 93 miejsc dla osób tymczasowo aresztowanych oraz odbywających kary pozbawienia wolności (Wójtowicz, 2009, s. 131). Druga placówka to Zakład Karny w Rzeszowie-Załężu, będący największą jednostką penitencjarną w regionie (o pojemności do 1002 osadzonych). Jest to zakład karny dla mężczyzn. W jego strukturze funkcjonuje 11 oddziałów, m.in. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 180 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… dla recydywistów penitencjarnych, skazanych odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy, skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, skazanych uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych czy skazanych stwarzających poważne zagrożenie społeczne (Zakład Karny w Rzeszowie-Załężu, http://www.sw.gov.pl/). Niniejszy artykuł ma charakter przeglądowy, zaś wybrane bariery społecznej readaptacji skazanych oraz programy penitencjarne, stanowiące próbę niwelowania tych barier, zostaną nakreślone jedynie w zarysie, stanowiąc tym samym przyczynek do dalszej, pogłębionej analizy. Programy prorodzinne (wspierające życie rodzinne skazanych) Zaburzone, osłabione czy całkowicie zerwane przez pobyt w zakładzie karnym więzi rodzinne utrudniają społeczną readaptację skazanych. Nawet stosunkowo krótkotrwały pobyt w więzieniu dezorganizuje życie rodzinne, zaś wieloletni – prowadzi do stopniowego zatracania umiejętności pełnienia ról rodzinnych i rodzicielskich (np. roli małżonka czy rodzica). Dotyczy to szczególnie osadzonych kobiet, które na czas pobytu w więzieniu, tracą więzi ze swoimi dziećmi powierzanymi pod opiekę osobom trzecim bądź placówkom opiekuńczo-wychowawczym (Szymanowski, 1995, s. 129). Zerwane lub zaburzone więzi rodzinne utrudniają także proces readaptacji przebywającym w zakładach karnych mężczyznom. Ojcowie, przebywający w więzieniach, często tracą autorytet w oczach dzieci lub też są obwiniani za stygmatyzację całej rodziny w otoczeniu społecznym, a będącą wynikiem uwięzienia ojca. Co więcej, część rodzin osób przebywających w zakładach karnych ulega rozbiciu na wskutek separacji bądź rozwodu, zwłaszcza jeśli w rodzinie tej – jeszcze przed osadzeniem skazanego w zakładzie karnym – występowały konflikty, zjawiska patologiczne czy też osadzenie było wynikiem procesu znęcania się skazanego nad osobami najbliższymi (Ostrihańska, 2007, 438). Dodatkowym utrudnieniem może być także fakt, iż skazani, zarówno kobiety jak i mężczyźni, to nierzadko osoby o niskich umiejętnościach pełnienia ról rodzinnych jeszcze przed osadzeniem w zakładzie karnym. Tworzą oni rodziny zaburzone, konfliktowe, dotknięte problemem przemocy i uzależnień, cechujące się bezradnością w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i biernością życiową. Nieumiejętność tworzenia wartościowego środowiska wychowawczego dla własnych dzieci jest zazwyczaj wynikiem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 181 wzrastania przez te osoby w rodzinach dysfunkcyjnych, dotkniętych zjawiskami patologicznymi (Nielubowicz, Niemiec, 2009, s. 159; Szymanowska, 2003, s. 78). Personel więzienny, mając świadomość znaczenia udziału rodziny w procesie resocjalizacji skazanych, dąży do utrzymania, wzmocnienia czy „uzdrowienia” więzi, łączących więźnia z najbliższymi, szczególnie zaś z małoletnimi dziećmi. Przykładem oddziaływań, mających na celu kształtowanie i wzmacnianie więzi osadzonych z rodziną, może być cykliczny program readaptacyjny, zatytułowany Rodzina jest dobra na wszystko, realizowany od kilku lat w zakładzie karnym dla kobiet w Nisku, a kierowany do więźniarek posiadających nieprawidłowo zinternalizowany system wartości, wynikający z funkcjonowania w rodzinie patologicznej lub dysfunkcyjnej i nie posiadających ukształtowanych wzorców prawidłowego pełnienia ról rodzinnych (matki, żony, gospodyni domowej). W ramach tego programu zorganizowano m.in. tzw. „Szkołę dla rodziców”, której celem jest wzmacnianie umiejętności wychowawczych więźniarek będących matkami. Tematyka realizowanych zajęć koncentrowała się wokół trzech głównych bloków tematycznych, tj.: • budowanie relacji z dzieckiem – poprzez m.in. kształtowanie umiejętności aktywnego słuchania dziecka, wyrażania wobec niego oczekiwań w taki sposób, aby dziecko je respektowało, modyfikowania zachowań niepożądanych u dziecka, konstruktywnego rozwiązywania sporów czy budowania poczucia wartości u dziecka; • wspieranie procesu budowania pozytywnych (opartych na więzi i szacunku) relacji pomiędzy dziećmi w rodzinie – tu wyszczególniono problematykę zazdrości i rywalizacji pomiędzy rodzeństwem czy problem sprawiedliwego traktowania dzieci; • problemy wieku dorastania – obejmujące zagadnienia młodzieńczego buntu, potrzeby niezależności u dorastającego dziecka, jak również problemy młodzieży i zachowania ryzykowne w okresie adolescencji. Istotnym punktem programu wzmacniania więzi osadzonych kobiet z rodzinami jest również doroczny, cykliczny piknik rodzinny, organizowany przy współpracy z lokalnymi instytucjami kulturalnymi i oświatowymi. Jest to impreza plenerowa, wyczekiwana przez więźniarki, które mają okazję spędzenia w zorganizowany sposób czasu z własnymi dziećmi poza murami więzienia. Wzmocnieniu więzi matek, odbywających kary pozbawienia wolności z własnymi dziećmi, służyła też unikatowa inicjatywa wychowawców Journal of Modern Science tom 2/25/2015 182 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… z Aresztu Śledczego w Nisku, zrealizowana przy współpracy z Polskim Radiem Rzeszów oraz Okręgowym Inspektoratem Służby Więziennej w Rzeszowie. W 2012 r. wydano płytę CD zawierającą nagrania 18 najpopularniejszych w Polsce bajek w interpretacji więźniarek z zakładu karnego w Nisku. Głównym założeniem projektu było umożliwienie matkom, odbywającym karę pozbawienia wolności, czytanie bajek swoim dzieciom „zza krat”, a tym samym wzmacnianie, mimo nieobecności matki w domu, więzi z własnym dzieckiem. Płyta miała swoją premierę w dniu 26 maja 2012 r. („Dzień matki”). Część nakładu przekazano do szkół oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych (np. domów dziecka). Resocjalizacji skazanych mężczyzn, poprzez wpieranie ich procesu integracji z rodzinami, służy natomiast program realizowany w Zakładzie Karnym w Rzeszowie-Załężu, zatytułowany Jestem ojcem. Głównym celem programu jest podtrzymywanie więzi skazanych z rodzinami, szczególnie zaś z dziećmi. W ramach programu organizowane są doroczne, wakacyjne spotkania rodzinne na terenie jednostki. Programowi tych spotkań towarzyszą zabawy, konkursy i gry dla dzieci oraz całych rodzin, jak również występy i programy artystyczne przygotowane przez osadzonych. W realizacji programu, Zakład Karny w Rzeszowie, podobnie jak wskazana wyżej placówka penitencjarna dla kobiet, współpracuje z lokalnymi instytucjami (m.in. charytatywnymi, które są fundatorami nagród i prezentów dla dzieci). Programy z zakresu profilaktyki uzależnień Kolejnym, wiodącym problemem osób, odbywających kary pozbawienia wolności, jest podatność na uzależnienia (nadużywanie alkoholu, sięganie po środki odurzające). Badania kryminologiczne dowodzą, że wiele przestępstw popełnianych jest w stanie nietrzeźwości sprawcy – przykładowo: częściej niż co drugie zabójstwo, średnio co trzecie pobicie bądź rozbój oraz ok. ¾ wypadków znęcania się nad osobą najbliższą (tzw. „przemoc w rodzinie”). Osoby nadmiernie pijące są bardzie podatne na kolizję z prawem niż osoby pijące umiarkowanie lub wcale (Hołyst, 2009, s. 580–581). Nadużywanie alkoholu i zażywanie środków odurzających zaburza psychospołeczne funkcjonowanie człowieka, powoduje szereg problemów w życiu osobistym jednostki, sprzyja powstawaniu konfliktów w rodzinie, środowisku koleżeńskim czy w życiu zawodowym. Generalnie skłonność do uzależnień to istotna bariera, która niweczy wszelkie wysiłki Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 183 resocjalizacyjne w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności i stanowi istotny czynnik recydywy. Jak wykazały badania przeprowadzone przez Aleksandrę Szymanowską w wybranych zakładach karnych „grupą pijącą najczęściej i to każdy z rodzajów alkoholu byli recydywiści, najrzadziej natomiast osoby odbywające karę pozbawienia wolności po raz pierwszy” (2003, s. 37). Natomiast grupę, która najczęściej używała narkotyków, „eksperymentowała” z substancjami psychoaktywnymi, stanowili młodociani więźniowie (Ibidem, s. 51). Problem skłonności do uzależnień dotyczy także kobiet, odbywających kary pozbawienia wolności. Wg danych Teodora Szymanowskiego ok. ¾ więźniarek nadużywało alkoholu na wolności, a ponad połowa wykazywała objawy uzależnienia (1995, s. 133–134). Także badania przeprowadzone przez autorkę niniejszego artykułu w populacji uwięzionych kobiet w zakładzie karnym w Nisku dowodzą, że ok. ⅔ z nich nadużywało alkoholu, a co piąta więźniarka (ok. 20%) była leczona w związku z uzależnieniem. Badania te wykazały również, że co szósta kobieta (16,7%) miała na wolności kontakt z narkotykami i innymi środkami odurzającymi (Witkowska-Paleń, 2001, s. 651–652). Funkcjonariusze Służby Więziennej mają świadomość, że pobyt w więzieniu nie może być traktowany przez osoby ze skłonnością do nadużywania alkoholu, czy sięgania po środki odurzające jedynie jako czas przymusowej abstynencji. Dlatego też podkreślają, że okres odbywania kary w jednostce penitencjarnej, w wypadku skazanych podatnych na uzależnienia i zaliczanych do tzw. grup ryzyka (tj. wywodzących się ze środowisk obarczonych ryzykiem uzależnień), to czas, w którym można poddać osobę skazaną intensywnym oddziaływaniom z zakresu profilaktyki uzależnień (Nielubowicz, Niemiec, 2009, s. 158). Do mężczyzn odbywających kary pozbawienia wolności w Zakładzie Karnym w Rzeszowie-Załężu kierowane są dwa programy z zakresu profilaktyki uzależnień. Pierwszy pod nazwą Stop narkotykom, którego odbiorcami są więźniowie, mający w przeszłości kontakt z narkotykami oraz osadzeni zainteresowani tą problematyką. Istotą programu jest propagowanie wiedzy o uzależnieniach i wzbudzanie wśród osadzonych świadomości na temat szkodliwości zażywania narkotyków, jak również kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów osobistych bez sięgania po środki odurzające. Także program z zakresu readaptacji społecznej pod nazwą Trzeźwość to stan umysłu – kierowany do więźniów przejawiających skłonność do nadużywania alkoholu i wykazujących deficyty w zakresie umiejętności społecznych – koncentruje się wokół profilaktyki Journal of Modern Science tom 2/25/2015 184 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… uzależnień, m.in. poprzez organizowane na terenie zakładu zajęcia o charakterze kulturalno-oświatowym, których celem jest kształtowanie twórczych i prospołecznych postaw i zainteresowań skazanych, wzbudzanie u nich potrzeby i umiejętności spędzania wolnego czasu w sposób społecznie akceptowany, wolny od używek, pobudzanie do refleksji nad swoim dotychczasowym życiem, relacjami rodzinnymi i społecznymi oraz kształtowanie krytycznego stosunku do zachowań przejawianych pod wpływem alkoholu (np. łamanie prawa, agresja itp.). Zajęcia profilaktyczne są prowadzone przez personel więzienny przy współpracy z lokalnymi organizacjami, działającymi w obszarze profilaktyki i przeciwdziałania uzależnieniom. Ponadto w jednostce od ponad 20 lat funkcjonuje grupa Anonimowych Alkoholików oraz grupa Anonimowych Narkomanów „Azyl”, którą współtworzą osadzeni, odbywający karę pozbawienia wolności w oddziale dla skazanych uzależnionych od środków odurzających lub substancji psychotropowych. Każdego roku w zakładzie karnym w Rzeszowie organizowane są tzw. mityngi otwarte, w których uczestniczą także skazani z grup AA z innych jednostek penitencjarnych podległych OISW w Rzeszowie (m.in. z Przemyśla, Jasła, Medyki) oraz grup AA, działających w środowisku wolnościowym. Tematem wiodącym tych spotkań jest podtrzymywanie pozytywnych efektów trwania w trzeźwości po opuszczeniu zakładu karnego: przykładowo, w 2010 r. mityng otwarty przebiegał pod hasłem „Opuścić więzienie, nie znaczy być wolnym”, w 2012 r. – „Czy i jak mam zamiar korzystać z doświadczeń zdobytych na mityngach AA po wyjściu na wolność”. W Areszcie Śledczym w Nisku skazane kobiety uczestniczą w cyklicznie realizowanym programie readaptacji społecznej, obejmującym psychoedukację z zakresu profilaktyki antyalkoholowej. Program nosi nazwę Trzeźwym okiem i prowadzony jest przez psychologa więziennego. W szczególności, program kierowany jest do więźniarek, wykazujących symptomy uzależnienia, osób po przebytej terapii uzależnień (w celu podtrzymania jej efektów) oraz tych kobiet, które popełniły przestępstwo w stanie nietrzeźwości. Obejmuje on zajęcia edukacyjne (wykłady, warsztaty) także z udziałem zaproszonych gości – specjalistów od problematyki uzależnień. Celem organizowanych zajęć jest poszerzenie wiedzy więźniarek na temat uzależnień oraz wpływu alkoholu na różne sfery życia człowieka. Więźniarki uczestniczą ponadto w spotkaniach grupy anonimowych alkoholików, organizowanych w miejscowej poradni leczenia uzależnień, oraz służą sobie nawzajem pomocą i wsparciem w ramach funkcjonującej na terenie zakładu tzw. grupy „Kontakt”. Ważną częścią Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 185 programu jest także doroczny udział więźniarek w rekolekcjach „trzeźwościowych”, organizowanych przez stowarzyszenie Apostolstwo Trzeźwości „Pokój i Dobro” w Leżajsku. Programy z zakresu aktywizacji społecznej i zawodowej Kolejną barierą społecznej readaptacji więźniów jest fakt, iż większość z nich legitymuje się niskim poziomem wykształcenia i nie posiada kwalifikacji zawodowych. Bardzo często więźniowie nie mają żadnego doświadczenia zawodowego, bowiem przed osadzeniem w zakładzie karnym pracowali jedynie dorywczo bądź wcale. Dotyczy to i uwięzionych kobiet, i mężczyzn. Niski poziom wykształcenia, nieadekwatne do sytuacji na rynku pracy kwalifikacje lub ich brak minimalizują szanse podjęcia pracy po opuszczeniu przez skazanego więzienia, a tym samym sprzyjają wykluczeniu i w efekcie powrotności do przestępstwa. Dodatkowo trudności w znalezieniu przez byłego więźnia pracy pogłębiane są przez sam fakt karalności (stygmat przestępcy) i niechęć potencjalnych pracodawców do zatrudniania osób po wyrokach. Dotychczasowe badania dowodzą, że jedynie ok. 10–15% skazanych znajduje zatrudnienie po opuszczeniu zakładu karnego, przy czym nierzadko wykonują prace nie wymagające szczególnych kwalifikacji, nisko płatne, prace dorywcze lub znajdują zatrudnienie w tzw. szarej strefie (Korsak, 2008, s. 5–6; Szymanowska, 2003, s. 26, 29–30). W zakładach karnych, podlegających Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w Rzeszowie, od lat są prowadzone cykliczne szkolenia i kursy zawodowe dla osób skazanych. Są one finansowane m.in.: ze środków z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (Dz.U.2014.1899), w ramach projektów systemowych współfinansowanych przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego (w latach 2008–2014) czy w 2014 r. – z Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2009–2014 (szerzej: Nicgorski, 2014, s. 15–16). W zakładzie karnym dla kobiet w Nisku dotychczas realizowano szkolenia i kursy w zakresie na przykład opiekuna osób starszych, podstaw obsługi komputera, obsługi kas fiskalnych czy kursu krawieckiego. Mężczyźni osadzeni w zakładzie karnym w Rzeszowie uczestniczyli w kursach przygotowujących do zawodów: spawacza, tokarza, brukarza, glazurnika i wielu innych. Oprócz wyposażenia skazanych w odpowiednie kwalifikacje, ułatwiające im aktywizację zawodową po opuszczeniu zakładu karnego, niezmiernie ważna jest sama aktywizacja społeczna więźniów. W literaturze Journal of Modern Science tom 2/25/2015 186 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… przedmiotu podkreśla się, że więźniów cechuje brak umiejętności społecznych, niezaradność i bierność życiowa czy postawy roszczeniowe. Pobyt w zakładzie karnym (zwłaszcza wieloletni) sprawia, że osoby te tracą umiejętność rozwiązywania własnych problemów, podejmowania decyzji w sprawach osobistych, zawodowych, urzędowych. Więzienie bowiem „skutecznie zabija inicjatywę, pomysłowość, zdolność kierowania własnym życiem i brania za nie odpowiedzialności” (Woźniakowska, 2006, s. 8). W odpowiedzi na powyższe problemy, które ujawniają także więźniarki w Areszcie Śledczym w Nisku, zainicjowano w 2012 r. program z zakresu readaptacji społecznej pod nazwą Urzędnicza dżungla. Jego celem było kształtowanie wśród osadzonych kompetencji społecznych i umiejętności realizowania spraw urzędowych. Przy realizacji programu zakład karny współpracował z lokalnymi urzędami i instytucjami publicznymi (m.in. urzędem pracy, ośrodkiem pomocy społecznej, urzędem gminny, urzędem skarbowym itp.), na terenie których odbywały się zajęcia praktyczne związane z wypełnianiem wniosków, druków i formularzy dotyczących różnych spraw urzędowych. Więźniarki miały więc możliwość zapoznać się z zakresem i formami działania poszczególnych urzędów i instytucji publicznych, uczyły się wypełniać różnego rodzaju formularze (np. wniosek o wyrobienie dowodu osobistego), pisać podania o pracę, wnioskować o przyznanie pomocy materialnej itp. Natomiast w Zakładzie Karnym w Rzeszowie-Załężu pomoc skazanym w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej świadczy przywięzienny „Klub Pracy”, w którym więźniowie pod okiem trenerów i instruktorów (m.in. przeszkolonych funkcjonariuszy Służby Więziennej) uczą się aktywnych technik poszukiwania zatrudnienia, pisania dokumentów aplikacyjnych (życiorys, podanie o pracę), nabywają podstawowych umiejętności z zakresu komunikacji społecznej, przygotowując się w ten sposób do rozmów kwalifikacyjnych z pracodawcą, zapoznają się z zasadami prowadzenia działalności gospodarczej czy podstawowymi zagadnieniami z zakresu prawa pracy. Mają również możliwość określenia własnych predyspozycji i kwalifikacji do wykonywania określonych zawodów czy opracowania własnych, indywidualnych planów poszukiwania zatrudnienia po opuszczeniu zakładu karnego. Projekt ten w latach 2008–2013 był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i z jednej strony umożliwił przeszkolenie funkcjonariuszy Służby Więziennej do prowadzenia zajęć aktywizacyjnych z osadzonymi, w sposób adekwatny do aktualnych wyzwań Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 187 otwartego rynku pracy, zaś z drugiej – umożliwił organizowanie kursów specjalistycznych i zajęć aktywizacyjnych dla więźniów. W realizacji tego programu zakład karny współpracował także z podmiotami zewnętrznymi, np. Ochotniczym Hufcem Pracy w Rzeszowie. Wolontariat i działalność prospołeczna więźniów W ostatnich latach w Polsce szczególnego znaczenia w procesie społecznej readaptacji skazanych nabiera wolontariat więźniów oraz ich udział w akcjach prospołecznych i charytatywnych. Więźniowie opiekują się osobami chorymi, niepełnosprawnymi, dziećmi czy zwierzętami w schroniskach. Zakłady karne współpracują w tym zakresie z domami pomocy społecznej, hospicjami, placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, schroniskami dla zwierząt itp. Więźniowie aktywnie uczestniczą też w różnego rodzaju akcjach charytatywnych (Sałapa, 2011, http://www. sw.gov.pl ). Resocjalizacja więźniów poprzez angażowanie ich w działalność wolontariacką, akcje prospołeczne i charytatywne ma ogromne znaczenie w procesie ich readaptacji, gdyż w warunkach więziennej izolacji nie ma miejsca na integrację ze środowiskiem społecznym. Dzięki takiej działalności więźniowie nabywają umiejętności współżycia w społeczeństwie, budowania relacji interpersonalnych z innymi, kształtują swe postawy otwartości na drugiego człowieka i jego potrzeby oraz uczą się poczucia odpowiedzialności (Krakowiak, Paczkowska, 2014, s. 59). Praca wolontariacka, udział w akcjach dobroczynnych przynoszą też korzystne zmiany w sferze poznawczej, emocjonalnej. Więźniowie, biorący udział w takich akcjach, doznają więcej pozytywnych emocji: poczucia zadowolenia z siebie, empatii, wiary we własne siły i możliwości czy poczucia znaczenia. Jednocześnie udział więźniów w akcjach na rzecz słabszych i potrzebujących daje im możliwość zadośćuczynienia społecznego (Olejnik, 2009, s. 100–101). Co więcej, włączanie więźniów w działania prospołeczne sprzyja przełamywaniu stereotypowych wyobrażeń społeczeństwa o osobach skazanych, jednocześnie kształtuje też pozytywny osąd, dotyczący samych zakładów karnych jako jednostek resocjalizacyjnych. Na kanwie tych rozważań należy także nadmienić, że wolontariat więźniów w Polsce jest swoistym fenomenem na skalę europejską. Traktuje o tym m.in. artykuł autorstwa ks. Piotra Krakowiaka, Agnieszki Paczkowskiej i Roberta Witkowskiego (2012) opublikowany w European Journal of Palliative Care. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 188 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… Przykładem włączania więźniów w działania prospołeczne może być realizowany od 2012 r. w Areszcie Śledczym w Nisku projekt pod nazwą Lalka dla Elizy. Adresatką działań jest kilkunastoletnia dziewczynka – Eliza, dotknięta niezwykle rzadką chorobą Niemanna-Picka. Więźniarki z Niska włączyły się w ogólnopolską akcję szycia lalek, które następnie licytowane są na aukcji internetowej, zaś pozyskane w ten sposób środki finansują kosztowny proces leczenia chorej dziewczynki. Od samego początku nagłaśnianie akcji charytatywnej wspierają regionalne media, zaś do tej pory jednostka przygotowała i przekazała na licytację kilkadziesiąt lalek. Ponadto, każdego roku w grudniu, w okresie przedświątecznym, więźniarki z Niska przygotowują kartki i ozdoby świąteczne w ramach zajęć z rękodzieła artystycznego. Część z nich przekazywana jest do wybranych instytucji współpracujących z placówką, a pozostałe są przeznaczana na licytację podczas dorocznego finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Areszt Śledczy w Nisku od 2005 r. współpracuje także z Domem Pomocy Społecznej w Stalowej Woli, a więźniarki, jako wolontariuszki, opiekują się jego pensjonariuszami –osobami starszymi. Dotychczas wolontariuszkami w placówce było 65 więźniarek, które wykonywały także prace porządkowe i przy pielęgnacji zieleni na terenie obiektu oraz prace usługowe w pralni. Skazani mężczyźni z zakładu karnego w Rzeszowie również angażują się w działalność prospołeczną. W ramach zajęć z zakresu rękodzieła artystycznego wykonują prace, które są przekazywane na rzecz Fundacji Podkarpackie Hospicjum dla Dzieci. Dochód ze sprzedaży tychże prac, podczas okolicznościowych kiermaszów i aukcji charytatywnych organizowanych przez Fundację, wspiera działalność związaną z opieką nad chorymi dziećmi. Więźniowie z Rzeszowa, podobnie jak więźniarki z Niska, aktywnie uczestniczą także w Podkarpackim Finale Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, biorąc udział w pracach porządkowych w trakcie trwania imprezy na rzeszowskim Rynku Starego Miasta. Mężczyźni z zakładu karnego w Rzeszowie, podobnie jak więźniarki z Niska, również angażują się w nieodpłatną pomoc na rzecz wybranych placówek. Od 2004 r. w prace porządkowe i gospodarskie (m.in. pomoc w kuchni, pralni) w Domu Pomocy Społecznej w Rzeszowie zaangażowanych było 280 skazanych. Podobna liczba więźniów wolontariuszy współpracowała od 2005 r. ze schroniskiem dla bezdomnych zwierząt „Kundelek”, wykonując prace porządkowe oraz związane z opieką nad zwierzętami. Natomiast w czerwcu 2014 r., w oparciu o współpracę ze schroniskiem, zainicjowano program z zakresu społecznej readaptacji Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 189 skazanych z elementami dogoterapii. Program nosi nazwę Pomóż mi wyjść. W ramach tego programu, więźniowie poprzez kontakt ze zwierzętami uczą się panowania nad negatywnymi emocjami oraz kształtują umiejętności konstruktywnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych i stresujących. Program realizowany jest w ramach szerszego projektu finansowanego z Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009–2014, w ramach programu „Wsparcie Służby Więziennej, w tym kary nieizolacyjne”. Udział więźniów w programach profilaktyczno-edukacyjnych skierowanych do społeczeństwa („świadectwa” skazanych) Ważną rolę w procesie społecznej readaptacji więźniów odgrywać mogą także projekty o charakterze profilaktyczno-edukacyjnym, kierowane do społeczeństwa, a do udziału w których włączani są skazani, przedstawiający historie swojego życia, dając tym samym swoiste „świadectwa”, nie tylko ku przestrodze, lecz również w celu podniesienia świadomości społecznej na temat konsekwencji związanych z naruszeniem prawa. Do tej pory najbardziej rozpowszechnione były programy, w których byli skazani brali udział w spotkaniach z więźniami na terenie różnych placówek penitencjarnych w naszym kraju i dzieląc się z osadzonymi historią swojego życia, zachęcali innych do zmiany swojego postępowania, zaświadczając własnym przykładem, iż możliwe jest zerwanie ze światem przestępczym czy nałogami. Taki program, pod nazwą Powrót do wolności, od ponad 10 lat realizuje Fundacja „Sławek” (http://fundacjaslawek. org/). Więźniowie coraz częściej są także angażowani w dawanie świadectwa swojego życia poza murami więzienia, zaś projekty tego typu kierowane są do młodzieży, osób ze środowisk zagrożonych czy ogółu społeczeństwa. Mogą być realizowane w formie „tradycyjnej”, a więc bezpośrednich spotkań więźniów z wybranymi grupami docelowymi, ale także w formie reportaży, audycji radiowych czy filmów dokumentalnych – jak dowodzi praktyka OISW w Rzeszowie (o czym będzie mowa poniżej). Przykładem działań tego rodzaju w Areszcie Śledczym w Nisku może być innowacyjny projekt związany z przygotowaniem w 2012 r. filmu dokumentalnego pt. „Odkupione” w reżyserii Michała Szcześniaka. Film ukazuje losy dwóch bohaterek: Anety – kobiety osadzonej za zabójstwo w zakładzie karnym w Nisku oraz Heleny – niepełnosprawnej pensjonariuszki Domu Pomocy Społecznej w Stalowej Woli, którą opiekuje się Journal of Modern Science tom 2/25/2015 190 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… więźniarka. Film pokazuje „jak przypadkowe spotkanie osób z «różnych światów» daje początek przemiany. Aneta pomaga swojej podopiecznej w wykonywaniu codziennych czynności. Pani Helena wysłuchuje opowieści dziewczyny, mówi jej o swoich przeżyciach, próbuje ją zrozumieć i udzielić pomocy” (Wójtowicz, 2014, http://www.sw.gov.pl/). W zamyśle twórców dokumentu jest stworzenie kolejnego filmu, ukazującego dalsze losy kobiety zwolnionej z zakładu karnego, która po opuszczeniu placówki, po dziewięciu latach pozbawienia wolności, wróciła do rodzinnego miasta, ułożyła sobie życie – wyszła za mąż i znalazła pracę. Natomiast przykładem „dawania świadectwa” swojego życia przez więźniów z zakładu karnego w Rzeszowie może być projekt związany z organizowaniem na terenie placówki cyklu spotkań osadzonych z młodzieżą szkolną. Przykładowo, w 2014 roku zorganizowano spotkanie dla młodzieży szkół gimnazjalnych i średnich, którego problematyka dotyczyła profilaktyki uzależnień. Celem tego projektu, na przykładzie historii życia jednego z osadzonych, było uświadomienie młodzieży konsekwencji podejmowania zachowań ryzykownych, w tym związanych z nadużywaniem alkoholu i łamaniem prawa (Słysz, 2014, http://www.sw.gov.pl/). Projektem edukacyjnym o charakterze profilaktycznym, skierowanym do całego społeczeństwa, jest aktualnie realizowany przez Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej w Rzeszowie i Polskie Radio Rzeszów projekt pod nazwą Za to mnie nie wsadzą. Jego ideą jest rozwijanie świadomości społecznej na temat konsekwencji nieprzestrzegania prawa (m.in. ukazywanie „poważnych konsekwencji z pozoru błahych przewinień” – jak brzmi podtytuł projektu) oraz kształtowanie właściwych postaw obywatelskich sprzyjających budowaniu porządku prawnego. W ramach projektu wyemitowano w Radiu Rzeszów cykl sześciu audycji przedstawiających przykłady przekroczeń prawa. W nagraniach udział wzięli skazani, którzy przybliżyli słuchaczom własne historie. Jednym z tematów poruszonych w projekcie był problem eurosieroctwa i jego negatywnych skutków w procesie socjalizacji dziecka. Jak bowiem wskazują funkcjonariusze Służby Więziennej, do więzień zaczynają trafiać dorosłe już „eurosieroty”, które pozbawione w okresie adolescencji dostatecznej opieki ze strony rodziców, pracujących poza granicami kraju, podejmowały zachowania ryzykowne, ulegały demoralizacji i popełniały czyny przestępcze. Problem ten zilustrowano w oparciu o historię jednej z więźniarek osadzonych w Areszcie Śledczym w Nisku (Wójtowicz, 2014, http://www. zatomnieniewsadza.pl/). Do współpracy przy projekcie zaproszono także ekspertów – sędziów, funkcjonariuszy policji, psychologów, pracowników Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 191 socjalnych i pracowników naukowych Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Każdy reportaż emitowany na antenie radia poprzedzała i wieńczyła dyskusja z udziałem zaproszonych ekspertów. Patronat nad programem objęło Ministerstwo Sprawiedliwości (Wągiel-Linder, 2014, s. 24–27). Projekt posiada także stronę internetową, która jest miejscem wymiany myśli, doświadczeń i opinii wszystkich zainteresowanych daną tematyką (http://www.zatomnieniewsadza.pl/). Te swoiste „świadectwa” dawane przez osadzonych, oprócz tego, że mają istotny walor edukacyjny i profilaktyczny dla szerszego społeczeństwa, odgrywają także dużą rolę dla samych więźniów – pozwalają im dokonać refleksji nad własnym życiem, uświadomić sobie i przeanalizować przyczyny, które doprowadziły do wykolejenia i wejścia na przestępczą drogę życia, pozwalają także dostrzec możliwości zmiany swej sytuacji, a tym samym wzbudzają i podtrzymują pragnienie przewartościowania swojego życia. Podsumowanie Zarysowane powyżej programy z zakresu społecznej readaptacji skazanych stanowią jedynie wybrane przykłady możliwych oddziaływań wobec więźniów. W Areszcie Śledczym w Nisku rocznie realizowanych jest kilkanaście, zaś w Zakładzie Karnym w Rzeszowie-Załężu – z racji dużej pojemności placówki – kilkadziesiąt różnych programów. Większość z nich ma charakter autorski. Tworzone są przez wychowawców i psychologów więziennych w odpowiedzi na problemy dostrzegane wśród osadzonych. Takie inicjatywy – jak podkreśla wybitny znawca tej tematyki Henryk Machel – dowodzą zaangażowania i kreatywności samego personelu więziennego (2007, s. 227). W dużej mierze programy z zakresu społecznej readaptacji skazanych są realizowane „bezkosztowo” przez kadrę penitencjarną placówek i z wykorzystaniem istniejących zasobów wewnętrznych zakładu. Niektóre z nich mają charakter cykliczny – realizowane są od wielu lat i kierowane zarówno do dotychczasowych adresatów, ugruntowując tym samym już osiągnięte w pracy z danym więźniem efekty resocjalizacyjne, jak też kolejnych osadzonych, pragnących przystąpić do programu. Znaczenie tych programów w procesie przywracania więźniów do życia w społeczeństwie otwartym jest nieocenione. Mogą bowiem odgrywać zasadniczą rolę w przygotowaniu skazanych do efektywnego pełnienia ról społecznych, rodzinnych i zawodowych, stanowiąc alternatywę Journal of Modern Science tom 2/25/2015 192 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… wobec przestępczych i aspołecznych zachowań. Ostatecznie też, mogą przyczynić się do ograniczenia recydywy wśród osób opuszczających jednostki penitencjarne, a tym samym służyć całemu społeczeństwu, które ponosi skutki przestępczej działalności. W procesie readaptacji więźniów istotny jest także udział przedstawicieli społeczeństwa, stąd też tworzone w zakładach karnych programy zakładają szeroką współpracę przy ich realizacji z podmiotami funkcjonującymi w danym środowisku lokalnym – z instytucjami sektora publicznego oraz organizacjami pozarządowymi. Zaś udział więźniów w akcjach społecznych i charytatywnych oraz swoiste świadectwa obrazujące historie życia skazanych, umożliwiają zbliżanie świata zewnętrznego i tego „spoza krat”. To zaś służy przełamywaniu funkcjonujących w społeczeństwie negatywnych stereotypów na temat osób odbywających kary pozbawienia wolności. Choć w polskich zakładach karnych realizuje się szereg różnorodnych programów, wspierających proces resocjalizacji i readaptacji społecznej skazanych, to jednak brakuje systematycznych i pogłębionych badań, zwłaszcza longitudinalnych, nad ich efektywnością. Nieliczne badania, ujmujące jedynie wybrane aspekty tej problematyki, dowodzą, że udział w nich oceniany jest przez samych skazanych pozytywnie, a kształtowane w ich oparciu umiejętności i kompetencje – jako „przydatne” w życiu na wolności (Olejnik, 2009, s. 101–102; Nicgorski, 2014, s. 16). References Hołyst, B. (2009). Kryminologia. wyd. X, Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis. Kierszkowska, A. (2009). Problemy readaptacyjne osób opuszczających placówki penitencjarne. Probacja 2, ss. 99–110. Korsak, M. (2008). Więźniowie na rynku pracy w Polsce. Biuletyn 11. Warszawa: Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Pozyskano (25.09.2014) z http://rynekpracy.org/files/1bezrobocie. org.pl/public/ biuletyny_fise/080929_biuletyn_nr_11_wiezniowie.pdf. Krakowiak, P. i Paczkowska, A. i Witkowski, R. (2012). Prisoners as Palliative care volunteers in Poland. European Journal of Palliative Care, vol. 19, nr 5, ss. 246–251. Krakowiak, P. i Paczkowska, A. (2014). Włączanie skazanych do wolontariatu opieki paliatywno-hospicyjnej na świecie i w Polsce. Dobre praktyki współpracy systemu penitencjarnego ze środowiskiem opieki paliatywno-hospicyjnej w Polsce. Probacja 2, ss. 47–64. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… | 193 Liszke, W. (2009). Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego przez kuratora sądowego. Probacja 3–4, ss. 113–122. Machel, H. (2007). Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski. wyd. II, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Machel, H. (2003). Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk: Wydawnictwo Arche. Nicgorski, M. (2014). Potęga Kapitału Ludzkiego. Forum penitencjarne 04 (191), ss. 15–17. Nielubowicz, J. i Niemiec, M. (2009). Kobiety w warunkach izolacji penitencjarnej – ZK Kraków Nowa Huta. w: I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998– 2008 (ss. 155–159). Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych. Szczygieł, G. (2002). Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym. Białystok: Wydawnictwo Temida. Olejnik, L. (2009). Program pracy wolontarystycznej „Bona” jako metoda readaptacji społecznej. w: I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008 (ss. 95–104). Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych. Ostrihańska, Z. (2007). Rodzina a proces resocjalizacji więźniów. w: B. Kałdon (red.), Profilaktyka, resocjalizacja, rewalidacja – pomocą rodzinie (ss. 437–444). Sandomierz-Stalowa Wola: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu. Program świadectwa. Pozyskano (23.09.2014) z http://fundacjaslawek. org/?page_id=105. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 lutego 2014 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.Dz.U.2014.1899. Sałapa, L.A. (2011). Wolontariat więźniów, Pozyskano (26.09.2014) z http://www.sw.gov.pl/pl/ aktualnosci/aktualnosci-sluzby-wieziennej/ news,6204,wolontariat-wiezniow.html. Słysz, M. (2014). Spotkania profilaktyczne dla młodzieży. Pozyskano (29.09.2014) z http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-rzeszow/zaklad-karny-rzeszow-zaleze/news,22849,spotkania-profilaktyczne-dla.html. Szymanowska, A. (2003). Więzienie i co dalej?. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Szymanowski, T. (1995). Kobiety w więzieniu. Problemy przestępczości, wykonywania kary pozbawienia wolności oraz powrotu do społeczeństwa. Ethos 1 (29), ss. 127–136. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 194 | Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej… Wągiel-Linder, G. (2014). Przestroga bez drętwej mowy. Forum penitencjarne 04 (191), ss. 24–27. Woźniakowska, D. (2006). Skazani i byli skazani na rynku pracy – ocena problemu z punktu widzenia organizacji pozarządowych. Warszawa: Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności. Pozyskano (26.09.2014) z http:// www.fise.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/Raporty/ DWozniakowska_ raport_dot_wiezniow. pdf. Wójtowicz, S. (2014). Eurosieroty…. Pozyskano (29.09.2014) z http://www. zatomnieniewsadza.pl/pl /audycje/30-eurosieroty.html. Wójtowicz, S. (2014). Odkupione. Pozyskano (29.09.2014) z http://www. sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-rzeszow/areszt-sledczy-nisko/news,23527,odkupione.html. Wójtowicz, S. (2009). Sukcesy i porażki w procesie resocjalizacji osadzonych kobiet, w: I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008 (ss. 131–142). Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych. Witkowska-Paleń, A. (2010). Kobiety – sprawczynie przestępstw (na podstawie analizy akt penitencjarnych w Areszcie Śledczym w Nisku). w: A. Witkowska-Paleń, J. Maciaszek (red.), Kobieta we współczesnym społeczeństwie (ss. 635–659). Stalowa Wola: wyd. WZNoS KUL. Zakład Karny w Rzeszowie-Załężu, Pozyskano (25.09.2014) z http:// www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-rzeszow/ zaklad-karny-rzeszow-zaleze/. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 195–218 Academic tutoring as a form of supporting foreign students in adaption to the new living conditions and study in Poland Tutoring akademicki jako forma wsparcia studentów zagranicznych w adaptacji do nowych warunków życia i nauki w Polsce Aneta Sylwia Baranowska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Abstracts Student migrations are becoming more and more important part of international translocation of young people, which is exemplified by the statistics of students’ dynamic mobility. Traveling abroad to acquire higher education in a foreign country is both an opportunity to progress and a cause of problems. Foreign students are usually at the periphery of society when they arrive at another country, where the culture and language are different than in their homeland. Immigrants also feel the weakening of family and friend bonds. They have to find their way through the new environment, which may be extremely hard, provided they do not have any migration supportive social network. This is why, actions to support student migration societies are crucial. One of the actions may be introducing academic tutoring to tertiary-level schools. Tutoring is a method of individualized education, based on an individual and supportive relationship between a student and a tutor. The basic assumptions of tutoring are: taking care of an integral development of a protege, concentrating on personal problems and needs of a student, eliciting his hidden potential, bonding with him, and taking into account his values and personal aims during work. Basing on these principles, tutoring may help educational migrants to adapt to a new living and academic environment. Migracje edukacyjne stają się coraz istotniejszą częścią międzynarodowych przemieszczeń młodych ludzi, czego egzemplifikację stanowią statystyki, pokazujące dynamiczny wzrost mobilności studentów. Wyjazd zagraniczny w celu zdobycia wykształcenia wyższego poza swoją ojczyzną, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 196 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… mimo że niesie ze sobą szansę rozwoju, to wiąże się także z wieloma trudnościami. Studenci cudzoziemcy, w momencie przybycia do nowego państwa, znajdują się zazwyczaj na peryferiach jego społeczeństwa, ponieważ reprezentują inną kulturę, nierzadko mają też problem z władaniem językiem kraju, do którego wyemigrowali. Imigranci odczuwają również osłabienie dotychczasowych więzi z rodziną, znajomymi. W obcym im środowisku, w tym edukacyjnym, muszą się odnaleźć, co w braku migracyjnych sieci wsparcia może okazać się niezwykle trudnym przedsięwzięciem. Dlatego też bardzo ważne są działania wspierające studenckie środowiska migracyjne. Jednym z nich może być wprowadzenie do szkół wyższych tutoringu akademickiego, czyli „metody edukacji zindywidualizowanej, opierającej się na indywidualnej, wspierającej relacji z drugą osobą – tutorem” (Czekierda, 2014). Jego podstawowe założenia, takie jak: troska o integralny rozwój podopiecznego, koncentracja na indywidualnych problemach i potrzebach studenta, wydobywanie ukrytego potencjału podopiecznego, nawiązywanie partnerskiej relacji ze studentem czy uwzględnianie w pracy z nim jego wartości i osobistych celów, mogą pomóc migrantom edukacyjnym w procesie adaptacji do nowego środowiska życia i studiowania. Keywords: educational migration, foreign students, adaptation, academic tutoring, tutor, intercultural competence migracje edukacyjne, zagraniczni studenci, adaptacja, tutoring akademicki, tutor, kompetencje międzykulturowe Wprowadzenie Jednym z podstawowych problemów globalnego świata są migracje ludnościowe (Ptaszek 2009, s. 118), definiowane w literaturze przedmiotu jako „przemieszczenie terytorialne związane ze względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania” (Okólski, 2004, s. 82). W XXI wieku jeden mieszkaniec globu na trzydziestu pięciu jest międzynarodowym migrantem (Maksimczuk, Sidorowicz, s. 2008, s. 39). Współczesne ruchy migracyjne stanowią wielowymiarowy proces wywoływany przez systemy gospodarczo-polityczne poszczególnych państw, relacje i stosunki międzynarodowe, ewolucję praw człowieka, a także stan środowiska naturalnego, miejscowych warunków życia i edukacji (Knopek, 2008, s. 19). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 197 W ostatnim czasie, na skutek dążenia do zwiększenia jakości kształcenia i wzmacniania jego globalnego zasięgu, szczególnego znaczenia nabiera ostatni czynnik (Marciniak, 2011, s. 7). Migracje edukacyjne – zarys problematyki Migracje edukacyjne rozumiane jako „czasowe przemieszczenie się ludzi w celu zdobycia wykształcenia poza granicami kraju pochodzenia” (Żołędowski, 2010, s. 12) lub „cyrkulacja mózgów” (Matysiak, 2009, s. 32) stają się coraz istotniejszą częścią migracji międzynarodowych. Uczestnikami tak rozumianej zmiany przestrzeni geograficznej są przede wszystkim studenci. Migracje edukacyjne mogą przybierać formę przemieszczeń zewnętrznych, kontynentalnych, zamorskich i regionalnych (Maryański, za: Danilewicz, 2006, s. 16). Na ogół są one woluntarystyczne i planowane, czyli świadome, podejmowane dobrowolnie, bez przymusu zewnętrznego, a z inicjatywy i własnej woli migranta (Kawczyńska – Butrym, 2009, s. 16). Przeważnie mają charakter pozaekonomiczny i wiążą się z podniesieniem wykształcenia, nauką języka, uzyskaniem kwalifikacji zawodowych, prowadzeniem badań naukowych (Kawczyńska – Butrym, 2009, s. 19). Migracje edukacyjne należą do migracji legalnych, ponieważ status migranta jest uregulowany prawnie, np. posiada on w kraju przyjmującym prawo do zabezpieczenia społecznego czy opieki zdrowotnej. Znaczna część migracji w celach edukacyjnych ma charakter okresowy – migrant po osiągnięciu zamierzeń planuje powrót do ojczystego kraju. Okresowe migracje edukacyjne dzielą się na krótkotrwałe – trwające maksymalnie rok, związane z wyjazdami na staże czy z wymianą studencką oraz długotrwałe – dłuższe niż 12 miesięcy. Do grupy migrantów długotrwałych należą osoby, które decydują się na odbycie całych studiów poza granicami swojego kraju pochodzenia (Kawczyńska – Butrym, 2009, s. 21). Sytuacja takich właśnie jednostek będzie przedmiotem rozważań podjętych w tym artykule.Z najnowszych danych OECD wynika, że liczba studentów zagranicznych w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci zwiększyła się ponad trzykrotnie. W 1990 roku 1,3 mln osób studiowało na uczelniach wyższych znajdujących się poza krajem ich obywatelstwa, a w 2011 roku już 4,5 mln (OECD, 2013, s. 1–4). Fakt ten, zwłaszcza w dobie kryzysu ekonomicznego, może wydawać się dość zaskakujący. Tymczasem z prognoz australijskich wynika, iż w 2025 roku na świecie poza granicami własnego państwa studiować będzie aż 7,2 miliona Journal of Modern Science tom 2/25/2015 198 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… młodych ludzi, z czego 2/3 pochodzić będzie z Azji (Siwińska, za: Ruda, 2014, s. 25). Warto nadmienić, że już w 2011 roku studenci z tego kontynentu stanowili 53% wszystkich studentów uczących się poza swoją ojczyzną. Prawie co czwarty student-cudzoziemiec był Europejczykiem (23%), a co dziewiąty Afrykaninem (12%). Pozostała grupa migrantów edukacyjnych pochodziła z Ameryki Północnej (4%), Południowej (7%) i Australii i Oceanii (1%). Z danych OECD wynika, iż do najbardziej atrakcyjnych krajów docelowych należały Stany Zjednoczone (skupiające 17% wszystkich zagranicznych studentów), Wielka Brytania (13%), Australia (6%), Niemcy (6%) oraz Francja (6%). Statystyki te pokazują, że liczna społeczność migrantów edukacyjnych, bo aż ponad 1/3, pragnie zdobywać wykształcenie wyższe w krajach anglojęzycznych (OECD, 2013, s. 1–4). Według Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM) za najważniejsze determinanty wyboru miejsca kształcenia przez studentów zagranicznych należy uznać: politykę imigracyjną kraju docelowego; możliwość zatrudnienia w państwie przyjmującym, koszt studiów i utrzymania za granicą; jakość edukacji w kraju migracji i opinie na jej temat; oferta kształcenia wyższego w rodzimych stronach; uznawalność dyplomów; posiadanie migracyjnych sieci wsparcia, czyli „zbioru powiązań interpersonalnych łączących migrantów, byłych migrantów i nie migrantów w kraju pochodzenia i przyjmującym za pomocą więzi społecznych” (Faist, za: Kaczmarczyk, 2005, s. 81); język kraju przyjmującego oraz język, w którym będą prowadzone zajęcia; jakość życia w państwie studiów; bliskość geograficzna i kulturowa oraz wiązki historyczne kraju pochodzenia i przyjmującego; infrastruktura i świadczenia społeczne dla studentów zagranicznych w państwie docelowym; wcześniejszy kontakt z krajem emigracji (Żołędowski, 2010, s. 20–22, s. 125). Młodzi ludzie decydują się na wyjazd zagraniczny w celach edukacyjnych z wielu powodów. Dominująca jest chęć nauki i podwyższenia swoich kwalifikacji. Od kilku dekad widoczne staje się rosnące zainteresowanie młodzieży studiami wyższymi, mającymi zwiększyć jej kapitał intelektualny i społeczny, a tym samym prawdopodobieństwo uzyskania zatrudnienia. Niestety, we współczesnych czasach posiadanie dyplomu akademickiego nie gwarantuje zdobycia zgodnej z wykształceniem pracy, awansu społecznego czy wymarzonego prestiżu. W związku z tym coraz liczniejsza grupa młodych ludzi podejmuje studia poza swoją ojczyzną w celu wzmocnienia swoich szans na rynku pracy (Kawczyńska-Butrym, 2014, s. 19). Innym motywem rozpoczęcia studiów zagranicznych jest Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 199 chęć nabycia nowych doświadczeń kulturowych, możliwość poznania nowego miejsca czy pragnienie wypoczynku (Witt, Radtke, 2011, s. 161). W wyniku mobilności studentów jednostki akademickie zmuszane są do podnoszenia swojej jakości kształcenia, np. ulepszania oferty dydaktycznej poprzez wzbogacenie jej zajęciami prowadzonymi w języku obcym, zwłaszcza angielskim (Kawczyńska-Butrym, 2014, s. 19). Zatem dzięki migracjom edukacyjnym zwiększa się konkurencyjność systemu szkolnictwa wyższego (Ruda,2014, s. 24). Napływ studentów zagranicznych na uczelnie wyższe stanowi także o potencjale naukowym i poziomie nauczania jednostki akademickiej. W związku z tym liczba cudzoziemców podejmujących naukę w danej szkole wyższej uważana bywa za jeden z najważniejszych wskaźników atrakcyjności tej uczelni (Marciniak, 2011, s. 7). Umiędzynarodowienie szkolnictwa wyższego generuje wiele skutków nie tylko dla systemów edukacyjnych, ale również dla globalnych i wewnątrzpaństwowych procesów (Bielecka-Prus, 2014, s. 35). Napływ studentów zagranicznych postrzegany jest jako zjawisko pozytywne dla krajów przyjmujących, ponieważ osiągają one szereg korzyści ekonomicznych oraz społecznych z migracji edukacyjnych do ich uczelni. Dzięki uiszczaniu przez studentów-migrantów czesnego za pobierane wykształcenie czy wydatków konsumpcyjnych tej społeczności uczących się, zwiększa się budżet państw goszczących. Przykładowo: szacuje się, że dzięki licznej grupie studentów z Azji Południowo-Wschodniej gospodarka Australii wzbogaca się o 2 mld dolarów australijskich rocznie (Chutnik, 2007, s. 22). Kraje docelowe dzięki stworzeniu możliwości studiowania cudzoziemcom na swoich uczelniach mogą pozyskać wysoko wykwalifikowaną kadrę pracowniczą, przeznaczając na jej edukację mniejsze fundusze niż w wypadku kształcenia rodaków, a także nowych obywateli, co w dobie coraz bardziej niepokojącego zjawiska, jakim jest niż demograficzny, wydaje się niezwykle korzystne (Żołędowski, 2010, s. 23). Dzielenie wspólnej przestrzeni z imigrantami stwarza ponadto sposobność do wzbogacenia własnej kultury, a także napływu nowych wzorców konsumpcji, zabaw, świąt, stylów ubierania się (Gocalski, 2008, s. 30–31). Udział studentów zagranicznych w życiu społecznym kraju przyjmującego może implikować także negatywne konsekwencje. Należy do nich przede wszystkim zwiększone prawdopodobieństwo zakłócenia ładu Journal of Modern Science tom 2/25/2015 200 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… społecznego, gdy imigranci i ludność rodzima nie przejawiają wobec siebie postaw tolerancyjnych. Sytuacja ta może prowadzić do rywalizacji i konfliktów (Gocalski, 2008, s. 30–31). Migracje edukacyjne niosą również szereg korzyści i strat dla państw wysyłających studentów. Do pozytywnych stron odpływu młodych ludzi w celu zdobycia wykształcenia poza granicami swojej ojczyzny, należą: transfer pieniędzy zarobionych w innym kraju, zminimalizowanie presji związanej z ewentualnym bezrobociem oraz prawdopodobna reemigracja wysoko wykwalifikowanych pracowników, zwłaszcza w wypadku studentów z krajów wysoko rozwiniętych (Kaczmarczyk, Okólski, 2005, s. 80). Natomiast negatywne aspekty migracji edukacyjnych, w odniesieniu do krajów pochodzenia mobilnych studentów, dotyczą głównie zmniejszenia możliwości rozwojowych państwa oraz braku specjalistów i rąk do pracy w starzejących się społeczeństwach (Gocalski, 2008, s. 28–30). Studenci zagraniczni w Polsce Polska nie jawi się migrującej w celach naukowych młodzieży jako szczególnie atrakcyjny kraj. Z najnowszego raportu Fundacji Edukacyjnej „Perspektywy” wynika bowiem, iż w Polsce w roku akademickim 2012/2013 studiowało tylko 29 172 obcokrajowców ze 142 krajów. Studenci cudzoziemcy stanowili zaledwie 1,74% wszystkich studentów uczących się na polskich uczelniach. Warto jednak podkreślić, że ich liczba, w porównaniu z rokiem akademickim 2011/2012, wzrosła aż o 4 tys. Pomimo to, wydawać by się mogło optymistycznego faktu, nasz kraj nadal posiada jeden z najniższych współczynników internacjonalizacji kształcenia wśród państw Unii Europejskiej (http://www.perspektywy.pl/ portal/index.php?option=com_content&view=article&id=1157:raport-st udenci-zagraniczni-w-polsce-2013&catid=24:wydarzenia&Itemid=119). Być może wynika to z faktu, że polskie uczelnie wyższe mają trudność z zaoferowaniem zagranicznym studentom możliwości edukacji w języku angielskim (Skibińska, 2011, s. 16). Najwięcej studentów zagranicznych, bo prawie co 3, pochodzi z Ukrainy (9747), dlatego też coraz częściej mówi się o „ukrainizacji” polskich jednostek akademickich. Warto dodać, że od 2005 roku liczba Ukraińców uczących się nad Wisłą wzrosła ponad pięciokrotnie. Ponad 10% studentów-cudzoziemców przyjechało na polskie uczelnie z Białorusi (3388) i podobnie jak w wypadku obywateli Ukrainy ich liczba w Polsce znacznie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 201 się zwiększyła. 5% studentów zagranicznych edukujących się w naszym kraju pochodziła z Norwegii, niewiele mniej z Hiszpanii i Szwecji. W roku akademickim 2012/2013 Polska wydawała się mało atrakcyjnym miejscem nauki dla Azjatów. Nad Wisłą studiowało bowiem tylko 618 Chińczyków, co stanowiło zaledwie 2,11% wszystkich studentów zagranicznych, 468 Tajwańczyków (1,6%), 217 Hindusów (0,74%), 209 Wietnamczyków (0,71%) i 201 Malezyjczyków (0,69%). Co trzeci student zagraniczny studiował w Polsce kierunki medyczne, co czwarty ekonomiczne, ponad 16% społeczne, prawie 13% techniczne, a co dziesiąty humanistyczne. Ponad połowę wszystkich studentów cudzoziemskich w Polsce stanowiły kobiety (52,2%). Najwyższy odsetek kobiet kształcących się w Polsce pochodził głównie ze Wschodu – Rosji (66,4%), Łotwy (65,8%) oraz Kazachstanu (64,5%) (http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_ content&view=article&id=1157:raport-studenci-zagraniczni-w-polsce-20 13&catid=24:wydarzenia&Itemid=119). Studenci zagraniczni mogą podejmować w Polsce studia licencjackie, magisterskie, doktoranckie, podyplomowe, staże habilitacyjne, naukowe, artystyczne, medyczne staże podyplomowe, szkolenia specjalistyczne, kursy dokształcające oraz studenckie praktyki zawodowe, a także brać udział w badaniach naukowych i pracach rozwojowych (Dz. U. nr 190 poz. 1406, ust. 1, pkt 1). Migranci edukacyjni mogą zostać przyjęci na studia prowadzone w języku polskim lub obcym. Wcześniej jednak muszą poświadczyć znajomość języka, w jakim pragną się uczyć (Dz. U. nr 190 poz. 1406, ust. 2, pkt 1–4). Część cudzoziemców ma prawo podejmować w Polsce studia na zasadach obowiązujących obywateli polskich. Do tej kategorii imigrantów należą: • cudzoziemcy, którym udzielono zezwolenia na pobyt stały; • cudzoziemcy posiadający status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej Polskiej; • cudzoziemcy korzystający z ochrony czasowej na terytorium RP; • pracownicy migrujący, będący obywatelami państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), a także członkowie ich rodzin, jeżeli mieszkają na terytorium RP; • cudzoziemcy, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej (Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, art. 43, ust. 2, pkt 1–5); Journal of Modern Science tom 2/25/2015 202 | • Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… cudzoziemcy, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w związku z wykonywaniem pracy wymagającej wysokich kwalifikacji (Dz. U. 2013 poz. 1650, art. 127); • cudzoziemcy, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony w związku z połączeniem z rodziną (Dz. U. 2013 poz. 1650, art. 159, ust. 1); • cudzoziemcy, którzy posiadają zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE udzielone przez inne państwo członkowskie Unii Europejskiej (Dz. U. 2013 poz. 1650, art. 186, ust. 1, pkt 3); • cudzoziemcy, którzy są członkiem rodziny cudzoziemca, z którym przebywali na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej i towarzyszyli mu lub chcą się z nim połączyć (Dz. U. 2013 poz. 1650, art. 186, ust. 1, pkt 4); • cudzoziemcy, którym udzielono ochrony uzupełniającej na terytorium RP; • obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich EFTA – stron umowy o EOG lub Konfederacji Szwajcarskiej i członkowie ich rodzin, posiadający prawo stałego pobytu” (Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, art. 43, ust. 2, pkt 6a–7). Ponadto cudzoziemcy, którym przyznano kartę pobytu z adnotacją „dostęp do rynku pracy”, wizę Schengen lub wizę krajową, wydaną w celu podjęcia zatrudnienia na terytorium Polski, mogą odbywać studia wyższe, studia doktoranckie oraz korzystać z innych form kształcenia, a także uczestniczyć w badaniach naukowych i pracach rozwojowych na zasadach odpłatności. Nie mają oni jednak prawa otrzymywać stypendium socjalnego, stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych oraz zapomóg (Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, art. 43, ust. 2a). Natomiast posiadacze ważnej Karty Polaka mogą podejmować powyższe formy kształcenia na zasadach obowiązujących obywateli polskich lub jak pozostałe kategorie cudzoziemców niewymienione wcześniej, tj. „na podstawie umów międzynarodowych, umów zawieranych z podmiotami zagranicznymi przez uczelnie, decyzji ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego lub innych ministrów w zależności od typu uczelni oraz decyzji rektora uczelni”. Obcokrajowcy ci mogą kształcić się w Polsce „jako stypendyści strony polskiej (rządu polskiego), jako stypendyści strony wysyłającej, bez odpłatności i świadczeń stypendialnych, na zasadach odpłatności lub jako stypendyści uczelni” (Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, ust. 3–4, 5a). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 203 Trudności adaptacyjne migrantów edukacyjnych w Polsce Studenci zagraniczni po przybyciu do Polski, stoją przed koniecznością przystosowania się do nowych warunków egzystencji i studiowania. Proces ten w literaturze przedmiotu nosi nazwę „akulturacji”, choć często bywa również określany jako powtórna enkulturacja, z tą różnicą, że dotyczy jednostek, które raz ją przeszły, jednak w innej kulturze, niż ta w której przyszło im żyć obecnie (Olczak, 2006, s. 41). Przystosowanie się do nowej kultury rozpatrywane bywa w aspekcie społeczno-kulturowym i psychologicznym. Adaptacja społeczno-kulturowa, określana także jako praktyczna, dotyczy zdolności „wpasowania się” lub nawiązywania skutecznych interakcji w nowym środowisku. Z kolei przystosowanie psychiczne odnosi się do „dobrego samopoczucia lub poczucia satysfakcji podczas przemieszczania się miedzy kulturami” (Colleen, Ward, Nowicka, za: Chutnik, 2007, s. 66). Akulturacja nie jest łatwym procesem, ponieważ imigranci trafiają do środowisk wielokulturowych, „w których funkcjonują wzajemnie się ścierający ludzie różnych kultur” (Korczyński, 2014, s. 15). W związku z tym migranci edukacyjni zmagają się z wieloma trudnościami, będącymi implikacją zmiany miejsca zamieszkania i obcowania z inną kulturą (Chutnik, 2007, s. 66). Dłuższy pobyt za granicą i towarzysząca mu zmiana kontekstów kulturowych wiążą się z koniecznością wypracowania wielu podstawowych umiejętności życia codziennego od początku (Kownacka, 2006, s. 39). Migrant rozpoczyna bowiem życie w społeczeństwie, którego normy i wartości są mu nieznane. Spostrzega także, że wiedza i zdolności, które nabył w rodzimym kraju w obcym miejscu okazują się bezużyteczne, a nawet sprzeczne z zasadami funkcjonowania mieszkańców kraju przyjmującego (Kawczyńska-Butrym, 2009, s. 80). Studenci zagraniczni mają także trudność z biegłym posługiwaniem się językiem kraju, do którego wyemigrowali, w interesującym nas wypadku – polskim (Kubitsky, 2012, s. 59). Źródłem problemów w porozumiewaniu się z rodzimą ludnością kraju przyjmującego jest również nieznajomość zasad, rządzących komunikacją niewerbalną i relacyjną w nowej kulturze (Chutnik, 2007, s. 29). Poprawne odczytywanie uczuć i myśli na podstawie mimiki członków społeczeństwa goszczącego stanowi dla nich ogromne wyzwanie (Kubitsky, 2012, s. 68). Studenci zagraniczni mają zatem trudność z dopełnieniem różnych formalności na uczelni czy w urzędach. W ich obliczu są zmuszeni zwracać się o pomoc do innych, często obcych im ludzi, co przy wcześniej Journal of Modern Science tom 2/25/2015 204 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… wspomnianych barierach komunikacyjnych nie jest łatwym przedsięwzięciem (Żołędowski, 2010, s. 157). Doświadczanie powyższych problemów wiąże się także z przyjęciem roli osoby niesamodzielnej, wręcz z ponownym wejściem w rolę dziecka. Sytuacja ta może implikować kolejne trudności, ponieważ osoba dorosła na ogół nie jest przygotowana na czasową zależność od innych, nieustanne przyjmowanie od nich dobrych rad, a nierzadko też krytycznych uwag (Olczak, 2006, s. 51). Niejednokrotnie imigranci muszą poradzić sobie również z niezbyt przychylnym do nich stosunkiem społeczeństwa przyjmującego. Ludność miejscowa zazwyczaj z niepokojem spogląda na imigrantów, którzy jawią jej się jako intruzi, chcący pozbawić ją pracy czy tożsamości (Kubitsky, s. 34). Z weryfikacji empirycznych podjętych przez Zofię Kawczyńską-Butrym wynika, iż Polacy z reguły pozytywnie odnoszą się do faktu dzielenia wspólnej przestrzeni z cudzoziemskimi studentami. Podkreślają możliwość obcowania z odmienną kulturą, przełamywania stereotypów czy korzyści materialne. Respondenci biorący udział w badaniu dostrzegli także negatywne strony obecności studentów-obcokrajowców w ich mieście. Zwrócili uwagę przede wszystkim na zajmowanie przez nich miejsca na uczelni polskim studentom, pobieranie stypendiów z podatków płaconych przez Polaków, zabieranie pracy Polakom (Kawczyńska-Butrym, s. 134–135). Z badań przeprowadzonych przez Instytut Polityki Społecznej wynika, iż ponad połowa studentów zagranicznych uznała stosunek Polaków do obcokrajowców za dobry, choć wielu respondentów przyznało, że Polacy postrzegają ich czasami w sposób stereotypowy. Badani studenci przyznali również, że zdarzyło im się doświadczyć przemocy ze strony Polaków. Na tego rodzaju zachowania uskarżali się głównie studenci z byłego Związku Radzieckiego (naśmiewanie się z ich charakterystycznego akcentu) oraz obywatele krajów Trzeciego Świata (przejawianie wobec nich postaw rasistowskich) (Jaroszewska, 2008, s. 95–97). Scharakteryzowane powyżej trudności adaptacyjne do nowych warunków życia i uczenia się, przejawiane przez społeczność migrantów edukacyjnych, zdają się potwierdzać dociekania empiryczne Sławomira Łodzińskiego. Na podstawie zdobytego materiału badawczego autor wyróżnił następujące problemy przystosowawcze tej grupy osób: komunikacja w języku polskim, przyzwyczajenie się do innego klimatu i jedzenia, tęsknota za najbliższymi i krajem pochodzenia, trudności z zakupami, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 205 kontakty z Polakami, kłopoty z nauką, warunki finansowe, mieszkaniowe, higieniczne i sanitarne (za: Żołędowski, 2010, s. 95). Badania przeprowadzone przez Julię Gorbaniuk również dowodzą szeregu trudności doświadczanych przez studentów zagranicznych w zaaklimatyzowaniu się do nowego miejsca zamieszkania i studiowania. Wśród tych najczęściej wymienianych przez respondentów była tęsknota za domem rodzinnym, niedostateczna znajomość języka polskiego, braki w wykształceniu na poziomie edukacji średniej, przebywanie w obcym otoczeniu, samotność, problemy w nawiązywaniu relacji ze społeczeństwem przyjmującym, problemy finansowe i mieszkaniowe (za: Żołędowski, 2010, s. 102). Badania nad migrantami edukacyjnymi prowadził również Paulo de Carvalho. Opracował on tzw. indeks adaptacji studentów-cudzoziemców do warunków życia i nauki w Polsce, uwzględniając trzy jej składowe: przystosowanie do klimatu, warunków oraz adaptację psychiczną. Z podjętych przez niego weryfikacji empirycznych wynika, iż najmniejsze trudności z przystosowaniem się do życia w Polsce mają obywatele krajów Europy Wschodniej i Amerykanie. Trochę więcej problemów z adaptacją do życia nad Wisłą przejawiają obcokrajowcy pochodzący z Europy Zachodniej oraz Azjaci. Niski poziom akulturacji obserwowany jest u Latynosów i Arabów, najmniejszy natomiast u Afrykanów (Carvalho, 1990, s. 96). Dane te dowodzą, że adaptacja stanowi mniejsze wyzwanie dla osób pochodzących z bliższych kulturowo rejonów kraju, do którego wyemigrowali (Chutnik, 2007, s. 64). Warto również nadmienić, iż wrastanie w nowe środowisko bywa najtrudniejsze w trakcie pierwszego roku pobytu za granicą, ponieważ w tym okresie źródłem stresu doświadczanego przez studentów-migrantów nie są wyłącznie różnice językowe, kulturowe i obyczajowe, ale także problemy związane z przystosowaniem się do obowiązków akademickich, odmiennych od dotychczasowych zadań szkolnych (Carvalho, 1990, s. 54). Sytuacja ta zatem multiplikuje poczucie zagubienia. Konsekwencją zanalizowanej akulturacji jest szok kulturowy (stres akulturacyjny), definiowany jako „rezultat napotykanych w kulturze przyjmującej trudności, a jego istotą staje się doświadczanie nieprzyjemnych emocji, które kumulując się, owocują pogorszeniem ogólnego samopoczucia i satysfakcji z życia i co za tym idzie całości funkcjonowania człowieka” (Bochner, za: Olczak, 2006, s. 42). Stanowi on dynamiczny, aktywny proces radzenia sobie ze zmianą (Chutnik, 2007, s. 81), negatywną reakcję na nową kulturę (Chutnik, 2007, s. 89). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 206 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… Szok kulturowy charakteryzuje się trzema właściwościami: smutkiem spowodowanym licznymi stratami (domu, środowiska naturalnego, osób, języka, autonomii i tożsamości), uczuciem stresu i lęku oraz kryzysem tożsamości (Kubitsky, 2012, s. 37). Do jego symptomów należy także: znudzenie otoczeniem, ogólny niepokój i nieufność, ekstremalne reakcje na nieistotne sprawy, zmniejszony apetyt, słabsze wyniki w nauce, unikanie kontaktu z innymi ludźmi, zwłaszcza z osobami poza swojego kręgu kulturowego (Chutnik, 2007, s. 89), przeciążenie układu nerwowego i zmęczenie i co szczególnie istotne – mniejsza odporność psychiczna (Olczak, 2006, s. 53). Egzemplifikacją tego może być występowanie u migrantów „choroby emigracyjnej” lub „syndromu emigranta”, określanych jako „zespół chorobowy, charakteryzujący się występowaniem stanów depresyjnych, mogących prowadzić nawet do samobójstwa, częstymi atakami płaczu, zwłaszcza na wspomnienie domu rodzinnego, lękiem o przyszłość” (Misiak, za: Kawczyńska-Butrym, 2009, s. 93). Imigranci skarżą się także na problemy kardiologiczne, np. większe ciśnienie tętnicze, bóle brzucha, głowy, kończyn czy bezsenność. Warto również nadmienić, iż cudzoziemcy często rekompensują sobie trud zmiany miejsca zamieszkania, podejmując niosące wiele reperkusji dla ich zdrowia zachowania, takie jak: nadużywanie alkoholu czy zażywanie narkotyków (Kawczyńska-Butrym, 2009, s. 94). Po przejściu przez fazę szoku kulturowego jednostka stoi przed koniecznością wyboru odpowiedniej strategii akulturacyjnej, czyli „znalezienia sposobu poradzenia sobie z dwoistością kulturową sytuacji, w jakiej znajduje się każdy imigrant” (Olczak, 2006, s. 58). Według Johna Berry’ego może wybrać jedną z czterech następujących strategii: • integrację ze społeczeństwem goszczącym, czyli przyjąć kulturę kraju docelowego, przy jednoczesnym zachowaniu cennych dla siebie elementów kultury rodzimej; • asymilację z członkami kultury przyjmującej, a więc zrezygnować z uczestnictwa w kulturze ojczystej i podtrzymać nową kulturę, • separację od ludności tubylczej, czyli odrzucić kulturę państwa docelowego i pozostać przy swojej; • marginalizację, a więc zerwać kontakt z kulturą rodzimą i nie wyrażać chęci do uczestnictwa w kulturze przyjmującej (Berry, za: Olczak, 2006, s. 58–60, Chutnik, 2007, s. 74–75 ). Migranci edukacyjni muszą także podjąć trud kulturowego uczenia się, związanego z nabyciem charakterystycznej dla polskiej kultury wiedzy i umiejętności społecznych, w celu przetrwania i rozwijania się w nowym otoczeniu (Ward, za: Chutnik, 2007, s. 103). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 207 Opisane wyzwania, z jakimi muszą zmierzyć się studenci zagraniczni chcąc odnaleźć się w nowej przestrzeni społecznej, dowodzą, jak niełatwym i skomplikowanym procesem jest akulturacja. Nie ulega wątpliwości zatem, że migranci edukacyjni stanowią grupę, którą należy objąć kompleksowym wsparciem i działaniami pomocowymi, by jak najskuteczniej zintegrowała się ze społeczeństwem przyjmującym. Dlatego też w szkołach wyższych, stanowiących znaczącą przestrzeń aktywności studenckiej migrantów edukacyjnych, powinny być podejmowane czynności, które pomogą tej zbiorowości oswoić się z nową kulturą. Z dociekań empirycznych przeprowadzonych przez Zofię Kawczyńską-Butrym i Sylwię Rudę wynika, że nawet sami studenci zagraniczni zgłaszają zapotrzebowanie na realizację na polskich uczelniach, w których studiują przedmiotu, który pomoże im zaadaptować się do nowego środowiska życia (Kawczyńska-Butrym, Ruda, 2014, s. 185). Należy twierdzić, mając na względzie złożoną i zarazem niepowtarzalną sytuację biograficzną imigrantów, że przedmiot taki powinien przybierać formę indywidualnych spotkań studenta zagranicznego z nauczycielem. Takie warunki pracy zapewnia wprowadzenie do szkół wyższych tutoringu akademickiego. Tutoring akademicki jako metoda pracy ze studentami zagranicznymi na uczelniach wyższych Tutoring akademicki jest „jedną z metod edukacji zindywidualizowanej, która opiera się na bezpośrednim spotkaniu tutora ze studentem” (Budzyński, Czekierda i in., 2009, s. 6). Zrodził się on w Anglii i był odpowiedzią na brak powszechnego systemu szkolnictwa w tym kraju. Za jego prekursorów uważa się młodych absolwentów i studentów uczelni oxfordzkich, odpowiedzialnych za edukację dzieci arystokratycznych rodzin. Tutoring polegał wówczas na odbywaniu cyklicznych lekcji z młodzieżą w jej domu, a od począwszy XVII wieku przybierał również formę podróży po Europie tutora ze swoimi podopiecznymi. Z czasem stał się metodą nauczania praktykowaną także na uniwersytetach. Przyczyną takiego stanu rzeczy było przywiązywanie coraz większego znaczenia do edukacji akademickiej przez arystokratyczne rody, czego dowód stanowiło zapisywanie ich potomków do szkół wyższych. Kształcenie uniwersyteckie, oparte na podającej metodzie nauczania jaką jest wykład, sprawiało jednak dużo trudności młodzieży szlacheckiej. Panaceum na tę sytuację miało stać się właśnie wprowadzenie tutoringu, opartego na indywidualnym kontakcie studenta z profesorem. W ten sposób na Journal of Modern Science tom 2/25/2015 208 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… uniwersytecie obowiązywały dwa systemy kształcenia: wykład i tutoring. Dopiero reforma edukacji około 1870 roku zlikwidowała ten podział. W jej wyniku tutoring stał się powszechną metodą nauczania na uniwersytecie, obowiązującą i dostępną dla wszystkich studentów. Współcześnie stanowi on podstawową metodę kształcenia na dwóch najstarszych uczelniach wyższych w Anglii – Oxfordzie i Cambridge, przyczyniając się niewątpliwie do ich sukcesu i prestiżu (Pełczyński, 2007, s. 31). W Polsce idea tutoringu powstała w osiemnastowiecznym Collegium Nobilium, w którym ówczesne elity doskonaliły się w sztuce argumentowania i wysławiania (Słaboń, 2014, s. 4). Obecnie tutoring akademicki nie cieszy się na polskich uczelniach tak dużym zainteresowaniem jak w szkołach wyższych Europy Zachodniej. Jego zasady są wdrażane w niewielu jednostkach akademickich, funkcjonujących w naszym kraju, np. na Uniwersytecie Warszawskim, na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytecie Gdańskim, w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, Wyższej Szkole Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie. Podstawowym założeniem tutoringu akademickiego jest troska o integralny rozwój jednostki. Metoda ta polega zatem na wsparciu studenta w rozwijaniu jego wszystkich zdolności, nie tylko tych związanych z jego intelektem, ale również z pozostałymi sferami rozwoju (Czekierda, 2012, s. 45). Dzięki temu studenci zagraniczni mają sposobność nabywania umiejętności i postaw społecznych, kompetencji emocjonalnych, istotnych w prawidłowym funkcjonowaniu w nowym otoczeniu społecznym. Tutor akademicki w trakcie pracy z podopiecznym koncentruje się zawsze na jego specyficznych, konkretnych, indywidualnych problemach i potrzebach (Barnils, 2011). Takie podejście stwarza niewątpliwie szansę rozwoju dla migrantów edukacyjnych, ponieważ trudności doświadczane przez nich mają szczególny charakter. Różnią się nie tylko od problemów przeżywanych przez ich rówieśników nie będących migrantami, ale również od tych przejawianych przez innych studentów zagranicznych. To jak jednostka zareaguje na zmianę miejsca zamieszkania, kontekstów kulturowych zależy od szeregu czynników. W związku z tym proces radzenia sobie z sytuacją, w jakiej znalazł się migrant jest niepowtarzalny i u każdego przebiega inaczej. To oznacza z kolei, że każdy student zagraniczny wymaga innej pomocy. Jedni będą potrzebować wsparcia w nawiązywaniu satysfakcjonujących relacji z ludnością tubylczą, inni natomiast w radzeniu sobie ze zbyt silną tęsknotą za domem rodzinnym. Wykorzystanie w pracy ze studentami zagranicznymi metody Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 209 tutoringu akademickiego umożliwia skupienie się na tych zróżnicowanych problemach. Tutoring akademicki opiera się również na założeniu, że każdy student posiada potencjał, który w odpowiednich warunkach może się uzewnętrznić. Zadanie tutora polega zatem na wydobyciu wszystkich możliwości drzemiących w podopiecznym (Czayka-Chełmińska, 2007, s. 42). Imigranci po przybyciu do nowego kraju często tracą wiarę w swoje zdolności. Czują się niekompetentni, mają trudność z załatwieniem podstawowych spraw. Ich poczucie własnej wartości jest mocno zaniżone. W obliczu doświadczanych problemów muszą zastosować adekwatne strategie radzenia sobie z nimi, mające na celu przywrócenie stanu naruszonej równowagi życiowej (Muszyński, 2008, s. 99). Imigranci często zniechęceni początkowymi porażkami uważają, że nie posiadają odpowiednich zasobów, by pokonać zaistniałe trudności, czy choćby zminimalizować reperkusje z nich wynikające. Dlatego tak bardzo ważne jest wzmacnianie ich pewności siebie. Indywidualne spotkania z tutorem umożliwiają to, ponieważ tutor, zgodnie z założeniami psychologii pozytywnej, skupia się na mocnych stronach podopiecznego, dzięki czemu ten, mając świadomość ich posiadania, lepiej potrafi wykorzystać swój ukryty potencjał, a tym samym skuteczniej radzić sobie z trudnościami (Słaboń, 2014, s. 5). Tutoring akademicki opiera się również na wyjątkowej relacji tutora z podopiecznym – ucznia z mistrzem. Relacja ta ma wymiar osobisty, który nadaje tej formie wsparcia studenta szczególnego charakteru. Dzięki niej tutor i jego podopieczny pracują w atmosferze zaufania i poczuciu bezpieczeństwa, co z kolei przyczynia się do nabywania przez podopiecznego gotowości do podejmowania nowych wyzwań, zmagania się z tym co obce, nieznane, niepewne (Słaboń, 2014, s. 5). Skuteczność tutoringu akademickiego warunkuje ponadto skoordynowana aktywność studenta i nauczyciela, w trakcie której podejmowane zadania stają się wspólnym przedsięwzięciem (Brzezińska, Rycielska, 2009, s. 25). W tego rodzaju interakcji ważna jest nie tylko osoba prowadzącego zajęcia, ale również student, który przejawia czynną postawę, bierze udział w planowaniu swojego rozwoju. Poczucie sprawstwa umacnia zatem migranta edukacyjnego w wysokiej samoocenie, co jak zostało podkreślone wcześniej, ma duże znaczenie w prawidłowej adaptacji do nowych warunków życia. O sile tutoringu akademickiego decyduje również to, że opiera się on na praktyce i doświadczeniu. Warto również dodać, że tutoring to metoda całościowa i kompleksowa, w której tutor uwzględnia wartości i cele Journal of Modern Science tom 2/25/2015 210 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… osobiste podopiecznego (Czekierda, 2009, s. 17). Jest to bardzo ważne w pracy z cudzoziemskimi studentami, ponieważ cele, wartości jednostki są nierzadko zależne od kultury, w której wzrastał. Branie ich pod uwagę zwiększa więc prawdopodobieństwo osiągnięcia zamierzonych efektów, a więc przystosowania się studentów zagranicznych do nowego otoczenia. Tutoring nie stanowi wyłącznie metody indywidualnego kształcenia, ale także sposób indywidualnego wychowania (Fijałkowski, 2009, s. 9). W szkołach wyższych można spotkać się zatem z dwoma rodzajami tutoringu: rozwojowym (wychowawczym) oraz naukowym. Celem pierwszego jest wsparcie studenta w odkrywaniu i rozwijaniu jego potencjału, mocnych stron, wypracowaniu indywidualnej strategii uczenia się i konstruowaniu osobistej ścieżki rozwoju (Budzyński, 2009, s. 32). Natomiast w tutoringu naukowym, uczestnicy interakcji tutorskiej koncentrują się przede wszystkim na rozwijaniu u studenta umiejętności krytycznego myślenia, twórczego analizowania wiedzy, klarownego wyrażania swoich opinii, sztuki logicznej argumentacji i dyskusji, selekcjonowania informacji, samodzielnego uczenia się oraz zdolności do konstruktywnego radzenia sobie z wyzwaniami i problemami, z którymi przyjdzie mu zmierzyć się w przyszłości (Słaboń, 2014, s. 5). W pracy z migrantami edukacyjnymi powinno wykorzystywać się zarówno tutoring rozwojowy, jak i naukowy. Tutoring akademicki składa się z pięciu etapów. Pierwszym z nich jest poznanie studenta, jego mocnych stron, talentów, wartości, planów życiowych, zainteresowań, a także zbudowanie z nim relacji, opartej na wzajemnym szacunku, akceptacji i dialogu. Na drugim etapie, działania uczestników interakcji tutorskiej skupiają się na wyznaczeniu celów rozwojowych. Po ich określeniu następuje planowanie rozwoju, a w dalszej kolejności realizacja podjętych zamierzeń. Ostatni etap tutoringu to ewaluacja, czyli ocena osiągniętych rezultatów (Rowicka, 2014, s. 5–10, Traczyński, 2009, s. 34). Tutoring praktykowany na prestiżowych brytyjskich uniwersytetach przybiera formę cyklicznych tutoriali, czyli indywidualnych spotkań tutora z jednym, dwoma lub rzadziej trzema studentami, odbywających się z reguły co 2–3 tygodnie przez cały semestr i trwających około godziny każde. Obowiązkiem zarówno tutora, jak i podopiecznego jest staranne przygotowanie się do spotkania. Student przed tutorialem pracuje samodzielnie nad wybranym wcześniej przez tutora obszarem lub tematem. Wnioski z tej pracy najczęściej ujmuje w postaci eseju. W praktyce akademickiej stanowi on formę logicznej, zwięzłej i w czytelnej formie językowej wypowiedzi (Fijałkowski, 2009, s. 7). Esej tutorski składa się ze Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 211 wstępu, w którym student stawia tezę odnoszącą się do tematu wypowiedzi; rozwinięcia, w którym przedstawia argumenty potwierdzające skonstruowaną tezę oraz zakończenia, będącego autorskim podsumowaniem tematu i wyraźnie podkreśloną odpowiedzią na postawiony problem. W trakcie pisania eseju student korzysta z pozycji literaturowych, które uprzednio polecił mu tutor. Przed tutorialem student przekazuje swój esej tutorowi, który dzięki temu może zaznajomić się z jego treścią i sporządzić listę pytań, na które odpowiedzi chciałby uzyskać od podopiecznego. Spotkanie z tutorem rozpoczyna się od przedstawienia przez studenta wyników jego własnej pracy. Sposób tej prezentacji zależy od tutora. Może on poprosić podopiecznego o przeczytanie swojego eseju lub o wygłoszenie jego najważniejszych tez. Następnie uczestnicy interakcji tutorskiej podejmują dyskusję, która dotyczy zagadnień poruszonych w pisemnej wypowiedzi studenta (Słaboń, s. 4, Czekierda 2014.).W praktyce oxfordzkiej w obrębie jednego przedmiotu realizowanych jest od 8 do 12 tutoriali. Studenci Oxbringe przez 3 lata studiów piszą 144 eseje, w każdym tygodniu 2 (Czekierda, 2014). W trakcie indywidualnych spotkań ze studentem zagranicznym tutor wykorzystuje również inne narzędzia, takie jak: rozmowa, analiza przypadków krytycznych, wspólne rozwiązywanie zadań, ćwiczenia praktyczne, aktywne słuchanie (Czekierda, 2014). Celem tutoriali prowadzonych z migrantem edukacyjnym powinno być kształtowanie jego kompetencji międzykulturowych, które ułatwią mu adaptację do nowego środowiska i zapewnią wyższą sprawność działania (Chutnik, 2007, s. 114). Uwaga tutora powinna zostać skupiona w szczególności na rozwijaniu u podopiecznego: kompetencji społecznej, czyli empatii, tolerancji, umiejętności pracy w grupie, zdolności do dostosowania się, wychodzenia z inicjatywą, umiejętności komunikacyjnych i przywódczych; kompetencji indywidualnych, a dokładniej motywacji, optymistycznego nastawienia, umiejętności kontrolowania sytuacji, zdolności do samokrytyki; kompetencji strategicznych, a więc zarządzania wiedzą, świadomości kosztów i ryzyka, umiejętności organizacyjnych, umiejętności rozwiązywania problemów, gotowości do podejmowania decyzji oraz kompetencji zawodowych, czyli wiedzy fachowej, znajomości rynku i prawa, znajomości technologii rynku kraju pobytu (Bolten, za: Chutnik, 2007, s. 118). Poruszane zagadnienia mogą koncentrować się także na kulturze goszczącej, przepisach społecznych, politycznych i administracyjnych, które bezpośrednio dotyczą i regulują życie studentów zagranicznych (Chutnik, 2007, s. 127). Ważne jest również omawianie tematów, związanych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 212 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… z powrotem do rodzimego kraju. W literaturze przedmiotu coraz częściej pojawia się bowiem określenie „szoku powrotu”. Termin ten opisuje objawy, jakie towarzyszą reemigrantom w trakcie wyjazdu na stałe w rodzinne strony. Należy do nich m.in. cierpienie fizyczne, niepokój, apatia, samotność czy poczucie straty (Chutnik, 2007, s. 56). Wskazane zagadnienia powinny być omawiane w języku dobrze znanym tutorowi i studentowi zagranicznemu. W tutoringu akademickim bardzo istotną rolę odgrywa osoba tutora. Dla studenta pełni on funkcję mistrza. Tutor to przyjaciel w jego rozwoju, w jego drodze budowania własnych kompetencji zawodowych bądź życiowych. Pomaga mu w zorganizowaniu warsztatu pracy i pobudza refleksję nad własnym rozwojem, sensem wykonywanych zadań, dokonywanymi wyborami. Stymuluje samodzielną eksplorację oraz stawia i egzekwuje wymagania. Stara się przygotować podopiecznego do samodzielności poprzez wzmacnianie jego odpowiedzialności i poczucia własnej wartości (Traczyński, 2009, s. 35). Tutor musi być osobą dobrze przygotowaną merytorycznie, ekspertem w tej dziedzinie wiedzy, w której porusza się ze studentem (Słaboń, 2014, s. 5). Należy jednak zaznaczyć, że jego rolę nie musi pełnić wyłącznie wykładowca akademicki. Metodą tutoringu może pracować także psycholog czy antropolog kulturowy. Ważne, by osoba ta posiadała odpowiednie kompetencje diagnostyczne, komunikacyjne i osobowościowe (Sitko, 2011, s. 28), czyli umiała rozpoznać potencjał studenta i zaplanować właściwą dla niego ścieżkę rozwoju i co ważne – towarzyszyć mu w tym rozwoju. Tutora powinna także cechować autentyczność, świadomość posiadanych zasobów, jak i ograniczeń, wiara w podopiecznego (Słaboń, 2014, s. 5). Każdy tutorial jest spotkaniem przedstawicieli odmiennych kultur, dlatego też tutor akademicki pracując z obcokrajowcem powinien cechować się również odpowiednim poziomem kompetencji międzykulturowych. Tutor musi posiadać „świadomość kulturową”, wyrażaną poprzez „szacunek dla kulturowych różnic i umiejętność wchodzenia w pozytywne relacje z osobami odmiennymi kulturowo” (Paszkowska-Rogacz, 2006, s. 12) oraz wrażliwość międzykulturową, czyli zdawać sobie sprawę z istnienia różnic międzykulturowych i posiadać wyczucie w sytuacjach, gdy ma z nimi do czynienia (Cieślikowska, 2006, s. 80). Tutor musi znać także kontekst kulturowy, z którego wywodzi się jego podopieczny i dostosować do niego metody pracy ze studentem zagranicznym. Przedstawiciele odmiennych kultur inaczej bowiem interpretują takie kategorie jak: czas, otoczenie, zadania życiowe, role płciowe i społeczne, relacje Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 213 międzyludzkie (Olczak, 2006, s. 28), przejawiają także inne style myślenia i uczenia się (Cieślikowska, 2006, s. 85–86). Ponadto tutor musi wyzbyć się postaw etnocentrycznych, czyli postrzegania różnych sytuacji wyłącznie z własnej perspektywy kulturowej oraz wyjaśniania i oceniania zachowań cudzoziemców w odniesieniu do znanych mu standardów. Tutor powinien przejawiać postawy etnorelatywne, czyli próbować interpretować określone zachowania imigrantów przez pryzmat konkretnego kontekstu kulturowego oraz traktować różnice kulturowe w kategorii wyzwania (Cieślikowska, 2006, s. 80–83). W związku z powyższym, tutor pracujący ze studentami z zagranicy, powinien brać udział w szkoleniach i warsztatach z zakresu kształtowania umiejętności międzykulturowych. Zakończenie Reasumując, zaprezentowana w artykule metoda tutoringu akademickiego stanowi alternatywną formę wsparcia migrantów edukacyjnych w rozwiązywaniu problemów, zwłaszcza w fazie szoku kulturowego, będących implikacją wyjazdu poza granice własnego kraju i konieczności wrastania w nowe środowisko społeczno-kulturowe. Udział w tutorialach stwarza możliwość nabywania przez studentów zagranicznych kompetencji społecznoemocjonalnych oraz umiejętności życiowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Przyczynia się do zwiększenia u nich wiary we własne siły i poczucia własnej wartości. Migrant edukacyjny, przekonany o potencjale w nim drzemiącym, jest w stanie wyznaczać nowe cele i pokonywać napotkane trudności i przeciwności (Słaboń, 2014, s. 5). Tutoring akademicki może stanowić także formę pomocy prewencyjno-promocyjnej, mającej na celu niedopuszczenie do powstania większych problemów u jednostki lub przeciwdziałanie ich eskalacji, gdy wystąpiły ich pierwsze objawy (w interesującym nas wypadku kryzysów migracyjnych) oraz wykorzystanie szans rozwojowych (Piorunek, 2010, s. 62). Tutoring akademicki można uznać również za rodzaj pomocy optymalizacyjnej, której zamierzeniem jest pomoc „w kontekście realizacji czynności, związanych z wypełnianiem zadań codziennych, z usprawnianiem bieżącego funkcjonowania” (Piorunek, 2010, s. 62). Może on pełnić także rolę doradztwa międzykulturowego i stać się tym samym „sposobem pomagania, w ramach którego doceniane są pozytywy wynikające z istnienia różnic pomiędzy ludźmi” (Paszkowska-Rogacz, 2006, s. 12). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 214 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… Warto również nadmienić, iż praca metodą tutoringu akademickiego może przynieść korzyści samym tutorom oraz uczelniom. Wykładowca akademicki dzięki pełnieniu roli tutora podnosi własne kompetencje dydaktyczne, wzbogaca swój warsztat pracy oraz zmniejsza prawdopodobieństwo doświadczania wypalenia zawodowego (Rowicka, 2014, s. 4). W wypadku zaś szkół wyższych – wdrożenie do nich opisanej metody zapewnia podmiotowe traktowanie studentów i wysoką jakość kształcenia, poprawia system wyłaniania oraz kształtowania młodych elit, ulepsza proces wprowadzania studentów w świat wartości i kultury (Kaczmarek, 2013, s. 75). W związku z tym każda polska uczelnia wyższa, umożliwiająca studentom zagranicznym kształcenie na wydziałach ją tworzących, powinna rozważyć wzbogacenie programu nauczania migrantów edukacyjnych o prowadzony metodą tutoringu akademickiego przedmiot, którego celem będzie rozwijanie kompetencji międzykulturowych cudzoziemskich studentów. References Bielecka-Prus, J. (2014). Strategie umiędzynarodawiania uniwersytetów w Polsce. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie strony księżyca (ss. 35–53). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Brzezińska A. i Rycielska L. (2009). Tutoring jako czynnik rozwoju ucznia i nauczyciela. w: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 20–31) Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej. Budzyński M, Czekierda, P. Traczyński, J. Zalewski, Z. i Zembrzuski A. (2009). Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej. Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej. Budzyński M. (2009). Tutoring szkolny – jak przez dialog rozwijać ucznia i motywować go do nauki. w: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 32–35) Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej. Chutnik M. (2007). Szok kulturowy. Przyczyny, konsekwencje, przeciwdziałanie. Kraków: Universitas. Cieślikowska D. (2006). Problemy integracji osób odmiennych kulturowo. w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak i A. Paszkowska Rogacz Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 215 (red.), Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 65–90). Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej. Czayka-Chełmińska K. (2007). Metoda tutoringu. w: B. Kaczarowska (red.), Tutoring. W poszukiwaniu metody kształcenia liderów (ss. 38–43). Warszawa: Stowarzyszenie Szkoła Liderów. Czekierda P. (2009). Co możemy zyskać w perspektywie społecznej wprowadzając tutoring do szkoły?. w: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 16–19). Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej. Czekierda P. (2014). Materiały szkoleniowe Collegium Wratislaviense. Wrocław. Danilewicz W. (2006). Sytuacja życiowa dzieci w rodzinach migracyjnych. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana. De Carvalho, P. (1990). Studenci obcokrajowcy w Polsce. t. 3. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Fijałkowski, A. (2009). Z dziejów myślenia o tutoringu – krótki zarys historii indywidualnego kształcenia i wychowania. Kwartalnik Pedagogiczny (2), ss. 5–33. Gocalski W. (2009). Migracje. w: W. Gocalski (red.), Barwy i cienie migracji (ss. 7–37). Warszawa: Wojskowa Akademia Techniczna. How is international student mobility shaping up? (2013). Education Indicators in Focus (5), ss. 1–4. Jaroszewska E. (2008). Sytuacja cudzoziemców w Polsce w świetle badań IPS. w: G. Firlit-Fesnak (red.), Migracje międzynarodowe a modernizacja systemu politycznego i społecznego (ss. 95–101). Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Kaczmarczyk P. (2005). Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Kaczmarek M. (2013). Tutoring, coaching, mentoring w praktyce akademickiej. Pozyskano (23.11.2014) z http://wydawnictwo.zut.edu.pl/ files/magazines/2/39/467.pdf. Kawczyńska-Butrym Z. (2009). Migracje. Wybrane zagadnienia. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej. Kawczyńska-Butrym Z. (2014). Inność Obcego – opis i emocje. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie strony księżyca (ss. 121–136) Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 216 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… Kawczyńska-Butrym, Z. i Ruda S. (2014). Zagraniczni studenci o swoich zagranicznych doświadczeniach. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie strony księżyca (ss. 169–188). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Knopek J. (2008). Migracje międzynarodowe jako przedmiot badań politologicznych. w: L. Kacprzak i J. Knopek (red.), Procesy migracyjne: teoria, ewolucja i współczesność (ss. 17–29). Piła: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Stanisława Staszica. Korczyński M. (2014). Edukacyjne uwarunkowania dystansu społecznego emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii wobec wyznawców innych religii. Journal of Modern Science (2), ss. 13–36. Kownacka E. (2006). Od szoku do adaptacji: psychologiczne konsekwencje wyjazdu za granicę. w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak i A. Paszkowska Rogacz (red.), Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 39–63). Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej. Kruk M. (2014). Lublin – miasto wyboru i studiowania. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie strony księżyca (ss. 155–168). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Kubitsky J. (2012). Psychologia migracji. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Marciniak B. (2011). Słowo wstępne. w: T. Kaczmarek i J. Wciórka (red.), Europejski Program Erasmus na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1998–2010 (ss. 7–8). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Muszyński,H. (2008). Opieka w systemie pojęć. w: R. Pawłowska, I. Jundził (red.), Pedagogika opiekuńcza. Przeszłość – Teraźniejszość – Przyszłość (ss. 95–108). Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia. Okólski M. (2004). Demografia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Olczak E. (2006). Różnice kulturowe w funkcjonowaniu człowieka. w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak i A. Paszkowska Rogacz (red.), Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 23–38). Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej. Paszkowska-Rogacz A. (2006). Doradztwo międzykulturowe. w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak i A. Paszkowska Rogacz (red.), Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… | 217 Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 11–21). Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej. Pełczyński Z. (2007). Tutoring wart zachodu. Z doświadczeń tutora oksfordzkiego. w: B. Kaczarowska (red.), Tutoring. W poszukiwaniu metody kształcenia liderów (ss. 31–34). Warszawa: Stowarzyszenie Szkoła Liderów. Piorunek M. (2010). Poradnictwo. Wokół kwestii rudymentarnych. w: E. Zierkiewicz i V. Drabik-Podgórna (red.), Poradnictwo w kulturze indywidualizmu (ss. 59–67). Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT. Ptaszek,S.W. (2009). Współczesna migracja europejska młodych Polaków – aspekty społeczne. w: W. Gocalski (red.), Barwy i cienie migracji (ss. 117–147). Warszawa: Wojskowa Akademia Techniczna. Raport „Studenci zagraniczni w Polsce 2013”. Pozyskano (9.11.2014) z http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=1157:raport-studenci-zagraniczni-w-polsce-201 3&catid=24:wydarzenia&Itemid=119. Rowicka A. (2014). Tutoring akademicki. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze (4), ss. 3–11. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 października 2006 r. w sprawie podejmowania i odbywania przez cudzoziemców studiów i szkoleń oraz ich uczestniczenia w badaniach naukowych i pracach rozwojowych. Dz. U. nr 190 poz. 1406, tekst jednolity. Ruda S. (2014). Migracje edukacyjne – zasięg i znaczenie. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie strony księżyca (ss. 21–33). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Sitko M. (2011). Tutoring szansą dla systemu edukacji. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze (4), ss. 27–32. Skibińska B. (2011). 10 lat programu Erasmus w Polsce. w: T. Kaczmarek i J. Wciórka (red.), Europejski Program Erasmus na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1998–2010 (ss. 11–23). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Słaboń K. (2014). Tutoring – nowatorska metoda pracy z uczniem zdolnym. Uczyć Lepiej (4), ss. 4–5. Traczyński J. (2009). Kim jest (mógłby być…) tutor w polskiej szkole?. w: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 36–38). Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 218 | Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia… Tutor – ktoś, kto potrafi dać siebie. Rozmowa z Josepem Marią Barnilsem przeprowadzona przez P. Czekierdę w 2011 roku. Materiały szkoleniowe Collegium Wratislaviense (2014). Tutoring – nauczyciel i uczeń zupełnie inaczej. Rozmowa z Piotrem Czekierdą (2012). Biuletyn Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku 53 (4), ss. 45–48. Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach. Dz. U. 2013 poz. 1650, tekst jednolity. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym. Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, tekst jednolity. Witt A. i Radtke M. (2011). Turystyczne aspekty mobilności studentów Erasmusa. w: T. Kaczmarek i J. Wciórka (red.), Europejski Program Erasmus na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1998–2010 (ss. 160–173). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Żołędowski C. (2010). Studenci zagraniczni w Polsce. Motywy przyjazdu, ocena pobytu, plany na przyszłość. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 219–230 Economics in terms of financial crisis Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych Jakub Kraciuk Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW Warszawa [email protected] Abstracts The recent financial crisis sparked a lively debate among economists about the state of economic sciences. Different strands of economics become the subject of criticism, foremost neoclassical economics. The paper presents the development of orthodox economics, and shows its weakness in terms of the analysis of financial crises. The basis of the criticism was primarily the fact that mainstream economics has not been able to predict financial crises, let alone prevent them. Selected heterodox theories were presented in terms of their approach to the causes of financial crises. It was pointed out that some economists are of the opinion that an interdisciplinary, holistic and heterodox approach to economics will allow for a much better explanation for this knowledge area of economic and social processes taking place in the world. If the theories are formulated in isolation from specific social context, cultural system and conditions of business practice then economics as a science cannot formulate predictive conclusions for economic policy. Ostatni kryzys finansowy wywołał wśród ekonomistów ożywiona dyskusję na temat stanu nauk ekonomicznych. Przedmiotem krytyki stały się różne nurty ekonomii, ale przede wszystkim ekonomia neoklasyczna. W artykule przedstawiono rozwój ekonomii ortodoksyjnej, a także ukazano jej słabości w aspekcie analizy kryzysów finansowych. Podstawą krytyki był przede wszystkim fakt, że ekonomia głównego nurtu nie była w stanie przewidzieć kryzysów finansowych, a tym bardziej zapobiegać im. Przedstawiono także wybrane teorie heterodoksyjne z punktu widzenia ich podejścia do przyczyn kryzysów finansowych. Wskazano, że część ekonomistów jest zdania, iż interdyscyplinarne, holistyczne i heterodoksyjne podejście do ekonomii pozwoli na znacznie lepsze wyjaśnianie przez Journal of Modern Science tom 2/25/2015 220 | Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych tę dziedzinę nauki procesów gospodarczych i społecznych zachodzących w świecie. Jeżeli zaś teorie są formułowane w oderwaniu od określonego kontekstu społecznego, systemu kulturowego i warunków praktyki gospodarczej to ekonomia, jako nauka, nie może formułować predykcyjnych wniosków dla polityki gospodarczej. Keywords: mainstream economics, financial crisis, heterodox theories, a new paradigm of economics ekonomia głównego nurtu, kryzysy finansowe, teorie heterodoksyjne, nowy paradygmat ekonomii Wstęp Ostatni kryzys finansowy spowodował ożywiony spór na temat stanu ekonomii jako nauki. Pojawiła się teza, że współczesna ekonomia poniosła porażkę, gdyż [Przesławska 2011]: • nie potrafiła kryzysu przewidzieć, • nie jest w stanie zaoferować skutecznych środków zaradczych. Niepowodzenie nauk ekonomicznych może wynikać z tego, że osiągnięty poziom rozwoju tych nauk jest relatywnie niski i nie potrafimy wypracować spójnej całościowej teorii, wyjaśniającej podłoże i mechanizm ostatniego, jak i wcześniejszych kryzysów finansowych. Jeśli nie rozumie się mechanizmu, to jego wykorzystanie do ingerowania w rzeczywistość oraz do prognozowania tej rzeczywistości jest obciążone wieloma ryzykami [Gorynia 2009]. O ogólnym kryzysie ekonomii mówią zwłaszcza przedstawiciele nurtów heterodoksyjnych, tzw. ekonomii alternatywnej. Wskazują oni przede wszystkim na kryzys ekonomii, tzw. głównego nurtu, ukazując jednocześnie, że są pewne nurty myślowe w teorii ekonomii, w których takiej sytuacji kryzysowej się nie obserwuje, a ich ewolucja przebiega w sposób naturalny i spokojny. Celem artykułu jest ukazanie stanu rozwoju wybranych nurtów nauk ekonomicznych w aspekcie ich odniesienia do kryzysów finansowych. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych | 221 Ekonomia głównego nurtu wobec kryzysów finansowych Nie ulega wątpliwości, że ekonomiści zostali zaskoczeni przez ostatni kryzys. To, że go nie przewidzieli, lub że przewidzieli go w jakimś stopniu tylko nieliczni spośród nich, nie jest czymś wyjątkowym na tle wcześniejszych doświadczeń historycznych. Znacznie bardziej kłopotliwe jest dla ekonomistów natomiast to, że gdy kryzys już wybuchł, to mieli oni poważne problemy ze spójnym i w miarę powszechnie przez nich samych akceptowanym wyjaśnieniem jego przyczyn, mechanizmów oraz skutków. Co istotne, dotyczyło to ekonomistów heterodoksyjnych, ale przede wszystkim ekonomistów głównego nurtu [Wojtyna 2011, s. 171]. Współcześnie można odnotować nasilającą się debatę wokół aktywnej roli, jaką w powstawaniu kryzysu odegrała neoliberalna ideologia i związana z nią ekonomia. Polaryzacja stanowisk badaczy w tej dziedzinie jest znaczna: począwszy od negacji tej roli, a skończywszy na jej zdecydowanej afirmacji. Część badaczy uważa, że rzeczywistej przyczyny kryzysu należy upatrywać w strukturalnych zmianach, jakie nastąpiły w globalnej gospodarce, w minionych kilkudziesięciu latach, mających swe podłoże w ideologii neoliberalnej i związanej z nią ekonomii głównego nurtu [http:// kolegia.sgh…]. Od prawie 250 lat nauka ekonomii rozwija się w wyznaczonym przez Adama Smitha kierunku analizy funkcjonowania rynku i jego „niewidzialnej ręki”. Klasyczna myśl liberalna, a następnie szkoła neoklasyczna i neoliberalizm dokonali interpretacji gospodarki, jako odrębnego od całości społeczeństwa subsystemu z własnymi konstytuującymi tę odrębność cechami strukturalnymi, takimi jak: prywatna własność, funkcje użyteczności podmiotów gospodarczych, elastyczne ceny oraz równowaga rynkowa. O ile angielscy klasycy ekonomii politycznej A. Smith i J. S. Mill uwzględniali w rozważaniach jeszcze szeroko rozumiane instytucjonalne warunki ramowe przebiegu procesu gospodarowania i ich wpływ na zachowania podmiotów gospodarczych, to wraz z „rewolucją marginalistyczną”, czyli odkryciem przez H. H. Gossena oraz wprowadzeniem do myślenia ekonomicznego przez S. Jevonsa i C. Mengera pojęcia użyteczności krańcowej oraz rachunku marginalnego, badacze teoretycy zaczęli koncentrować swoje wysiłki na samym przebiegu procesu gospodarowania. Zainteresowanie ekonomistów przebiegiem procesu gospodarowania redukowano do problematyki funkcjonowania modelowego rynku, jako mechanizmu ogólnogospodarczej koordynacji i alokacji dóbr oraz zasobów [Pysz 2009]. Podwaliny pod teorię równowagi ogólnej, wokół której do dzisiaj skupia się zainteresowanie myślicieli szkoły neoklasycznej, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 222 | Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych zostały położone przez L. Walrasę, natomiast ukoronowaniem marginalnego sposobu myślenia ekonomicznego było uznanie kryterium V. Pareto za kryterium optymalnej alokacji w skali ogólnogospodarczej. Po przeformułowaniu w latach 1950–1970 ogólnej teorii równowagi L. Walrasa na podstawie zastosowania w ekonomii nowej metody badania matematycznego, tj. metody aksjomatycznej, przez G. Debreu i K. Arrowa, aksjomatyczna neowalrasowska teoria równowagi ogólnej uzyskała w ekonomii pozycję teorii fundamentalnej, na podstawie której powinny być budowane wszelkie inne teorie ekonomiczne [Hockuba, Brzeziński 2005, s. 307]. Ekonomia klasyczna wykreowała układ instytucjonalny, umożliwiający swobodne działanie podmiotów, a zarazem osiąganie optimum gospodarczego i społecznego w formie efektywnej alokacji zasobów i sprawiedliwego podziału dochodu. Jednak z biegiem lat liberalizm, nie tracąc swej wiary w rynek i wolność jednostki, ewoluował w kierunku idei akcentującej konieczność rozwiązywania również kwestii socjalnych, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w koncepcjach państwa opiekuńczego oraz społecznej gospodarki rynkowej. Ukształtowany w końcu lat czterdziestych dwudziestego wieku neoliberalizm stał się odpowiedzią na dokonujący się proces globalizacji ekonomicznej. Dostarczył też odpowiedzi na gospodarcze bolączki lat 70. w postaci stagflacji i nadmiernie rozbudowanego welfare state, których nie można było już eliminować za pomocą instrumentarium ekonomii Keynesa. Skutkowało to powstaniem monetaryzmu i ekonomii podaży, których podstawą stały się idee gospodarki wolnorynkowej i konstytucyjnego zagwarantowania własności prywatnej, wolności i społeczeństwa otwartego, zaś liberalizm socjalny ustąpił miejsca liberalizmowi rynkowemu. Zwycięstwo neoliberalizmu w latach osiemdziesiątych i związanej z nim ekonomii głównego nurtu, było tak przekonujące, iż uznano, że wyraża on naturalny porządek rzeczy, stanowiąc podstawę polityki ekonomicznej w rozwiniętych krajach i programów gospodarczych organizacji międzynarodowych. W latach dziewięćdziesiątych doszło do symbiozy neoliberalnej wizji establishmentu z naturalnym dążeniem kapitału do swobodnego poszukiwania w świecie najwyższej stopy zwrotu. Państwo w znacznym stopniu świadomie ustępowało pola kapitałowi, intensyfikując powszechne poczucie niepewności, które było zrozumiałą reakcją na sytuację pozbawioną jasnych mechanizmów kontroli. O ile wspomniana symbioza dobrze służyła kreacji nowych instytucji formalnych, o tyle okazała się zgubna dla procesów gospodarczych w przyszłości [Jakubik http://kolegia.sgh.. …]. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych | 223 Za teorię, która kontynuowała tendencje głównego nurtu ekonomii do przekształcenia tej nauki w logikę wyborów, uznać można hipotezę o efektywności i samoregulacji rynków finansowych. Jej istota sprowadza się do tezy, że na rynkach papierów wartościowych zarówno ich sprzedawcy, jak i nabywcy zachowują się racjonalnie, uwzględniając przy podejmowaniu decyzji wszystkie ogólnie dostępne, istotne informacje. Według tej teorii samoregulacja rynku finansowego dana jest niejako sama z siebie. Samoregulujący się proces rynkowy zapewnia alokację kapitału do kierunków zastosowania o najwyższej efektywności. Ta hipoteza niejako „racjonalizowała” zapoczątkowane jeszcze w latach 70. XX wieku stopniowe wychodzenie instytucji finansowych krajów zachodnich na bardzo słabo albo w ogóle nieregulowany rynek międzynarodowych transakcji finansowych. Na rynkach tych posługiwano się w miarę upływu czasu coraz bardziej skomplikowanymi i jednocześnie coraz mniej zrozumiałymi dla nabywców, a częściowo nawet i sprzedawców, instrumentami finansowymi. O przejrzystości rynków finansowych nie mogło już być mowy. Konsekwencją tego był fakt, że w ostatnich trzydziestu latach w świecie wydarzyło się około stu kryzysów bankowych [Pysz 2009]. Krytyka ekonomii głównego nurtu w kontekście kryzysów finansowych Już w 2008 roku pojawiły się poglądy o nadchodzącym ostatecznym kryzysie gospodarki kapitalistycznej, wobec którego nauki ekonomiczne są bezradne. Do krytyków ekonomii, jako nauki, należeli w szczególności P. Krugman i J. Stigliz. P. Krugmana wyraził obawę, że makroekonomia z ostatnich 30. lat była „spektakularnie bezużyteczna w najlepszym przypadku, zaś w najgorszym bezwzględnie szkodliwa”. W opublikowanym we wrześniu 2009 w „New York Timesie” artykule dokonał oceny stanu wiedzy ekonomicznej w kontekście załamania gospodarczego [Krugman 2009]. P. Krugman wykazywał, że przyjmowane w ekonomii, a w szczególności w ujęciach szkoły chicagowskiej, rozstrzygnięcia teoretyczne przetransferowane do praktyki gospodarczej miały negatywny wpływ na rozwój wydarzeń, które ostatecznie doprowadziły do kryzysu na wielką skalę. P. Krugman, zwolennik podejścia keynesowskiego, skrytykował zarówno koncepcję monetarystyczną, która stanowiła podbudowę teoretyczną decyzji A. Greenspana, pełniącego przez wiele lat funkcję przewodniczącego FED, jak i hipotezę efektywności rynków finansowych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 224 | Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych E. F. Famy, zgodnie z którą przyjmuje się, że ceny aktywów zawsze w pełni odzwierciedlają dostępne informacje i w związku z tym stanowią precyzyjny bodziec do alokacji zasobów. Zdaniem P. Krugmana wiara w efektywny rynek finansowy uniemożliwiła wielu, a może i większości ekonomistów dostrzeżenie największej bańki finansowej w historii, do której napompowania przyczyniła się w znacznej mierze teoria efektywnego rynku [Zboroń http://odpowiedzialnybiznes…]. Zdecydowanej krytyce poddał współczesną gospodarkę kapitalistyczną i ekonomię oraz jej fundamenty J. Stiglitz. Jego krytyka obejmuje dwa generalne problemy. Pierwszy z nich dotyczy regulacji państwa w gospodarce rynkowej, drugi – przydatności teoretycznych modeli opartych na koncepcji homo economicus i „niewidzialnej ręki rynku” A. Smitha oraz modelu L. Walrasa z jego rozszerzenia neoklasycznego. J. Stiglitz podważył zasadność funkcjonowania liberalnej gospodarki kapitalistycznej z punktu widzenia osiąganych przez nią efektów społecznych. Uważa on, że mechanizm tej gospodarki promuje przedsiębiorczość oraz maksymalizację zysku przez przedsiębiorstwa, pogoń za maksymalizacją dochodu przez gospodarstwa domowe, który przekształca się przy danych cenach w pogoń za użytecznością. Ta użyteczność jednakże nie jest zrealizowana, bowiem ci, którzy osiągają upragniony dochód nie mają czasu, aby go wydać. Racjonalne zachowania gospodarstw domowych i poszczególnych członków społeczeństwa, tak jak zakładają ekonomiści homo economicus wcale nie czynią ludzi szczęśliwszymi. Rynek, według J. Stiglitza, nie jest w stanie zapewnić efektywnej alokacji zasobów kapitału i siły roboczej [Bukowski 2011]. W kontekście swojej krytyki współczesnej gospodarki kapitalistycznej J. Stiglitz dokonał krytyki ekonomii. Podstawowym zarzutem J. Stiglitza są nierealne założenia modeli ekonomicznych. Według niego nie uwzględniają one w ogóle lub też w niedostatecznym stopniu asymetrii informacji oraz możliwości powstawania baniek spekulacyjnych. Zarówno Szkoła Chicagowska, jak również Nowa Szkoła Keynesowska stosują uproszczone założenia w swoich modelach. Mankamentem Nowej Szkoły Keynesowskiej jest nieudana według J. Stiglitza próba włączenia do analizy makroekonomicznej modeli mikroekonomicznych, opartych na dużej liczbie uproszczonych założeń oraz koncepcji oczekiwań. Wnioski formułowane przez obie szkoły są podobne, pomimo że Szkoła Chicagowska nie uwzględnia roli państwa w gospodarce, zaś Nowa Szkoła Keynesowska przypisuje mu pewną rolę w stabilizowaniu gospodarki i utrzymaniu stabilności płac [Stiglitz 2010, s. 259–261]. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych | 225 Istotne miejsce w krytyce współczesnej ekonomii finansowej, w kontekście kryzysu finansowego, zajmuje hipoteza efektywnego rynku (efficient-markets hypothesis) E.F. Fama. Według ogólnej wersji tej hipotezy ceny aktywów finansowych odzwierciedlają wszystkie dostępne informacje. Krytycy zarzucają tej koncepcji, że jest oparta na uproszczonym modelu doskonałego rynku finansowego oraz, że z założenia eliminuje możliwość powstawania baniek spekulacyjnych. Należy jednak pamiętać, że symetrie informacji zakłada się w wariancie tzw. mocnej hipotezy efektywności rynku (strong efficiency). Nie ma takiego założenie przy średniej (semi-strong efficiency) czy też słabej (weak efficiency). Ponadto, jak podkreśla R. Lucas, termin „efektywny” oznacza, że jednostki używają informacji w swoim własnym prywatnym interesie. Nie odnosi się to do społecznie pożądanej wyceny aktywów finansowych. Niestety, często myli się pojęcie „ efektywny rynek” w kontekście hipotezy E. F. Famy ze „społecznie efektywnym rynkiem”. Warto również podkreślić, że E. F. Fama przeprowadził testy predykcji, dotyczące zachowań cen aktywów finansowych na podstawie swojej hipotezy i wypadły one pozytywnie. Wybrane teorie heterodoksyjne w aspekcie kryzysów finansowych Termin ekonomia heterodoksyjna odnosi się do teorii ekonomicznych i wspólnot ekonomistów, które są na różne sposoby alternatywne wobec głównego nurtu ekonomii i zwykle przez ten nurt odrzucane [Cholewa 2010]. Twórcy heterodoksyjni stosują opisową i historyczną metodę badawczą, odrzucają koncepcję homo oeconomicus i analizują zjawiska gospodarcze w wielu aspektach (społecznych, politycznych, psychologicznych, historycznych itp.). Do ekonomii heterodoksyjnej zalicza się: szkołę historyczną, instytucjonalizm wraz z jego współczesnymi odmianami, ekonomię ewolucyjną, szkołę neoaustriacką oraz teorię wyboru publicznego J. Buchanana. Ekonomię behawioralną, która nie jest spójna teorią, a raczej projektem składającym się z różnych hipotez narzędzi i technik, można również zaliczyć do nurtu heterogenicznego [Polowczyk 2010]. Tradycyjne nauki ekonomiczne i finansowe w przeważającej większości odrzucały możliwość wpływu emocji jednostki na podejmowane przez nią decyzje inwestycyjne. Opierały się one na założeniach stanowiących, że ludzie zawsze zachowują się racjonalnie oraz obiektywnie prognozują przyszłe wydarzenia na rynku. Pojawiało się jednak coraz więcej dowodów na ograniczenia ludzkiej racjonalności. Liczne odstępstwa Journal of Modern Science tom 2/25/2015 226 | Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych od efektywności rynku, podważyły słuszność wielu klasycznych modeli ekonomicznych oraz przyczyniły się do powstania i rozwoju ekonomii behawioralnej, będącej nowym nurtem w dziedzinie nauk ekonomicznych [Ekonomia behawioralna…]. Nurt behawioralny nie ma na celu dostarczania wytycznych racjonalnego postępowania, jak czyni to standardowa teoria ekonomiczna, lecz opis i wyjaśnienie mechanizmów sterujących rzeczywistymi decyzjami ludzi, a wynikającymi z czynników natury psychologicznej i instytucjonalnej. Realizacji tego celu służy wiele teorii. Wspólną podstawą każdej z nich jest założenie, że ludzie nie dysponują doskonałą informacją ani nieograniczonymi możliwościami jej przetworzenia – w realnym świecie informacje są niepełne, niejasne, skomplikowane, mogą wystąpić problemy z ich interpretacją, a ze względów praktycznych często nie ma możliwości porównania wszystkich możliwych opcji wyboru w każdym z istotnych aspektów. Z powyższych względów nie można powiedzieć, że ludzie podejmują działania optymalne z punktu widzenia racjonalności rzeczowej. Zamiast dążyć do osiągnięcia maksymalnej użyteczności czy zysku, zadowalamy się jedynie ich wystarczająco satysfakcjonującym poziomem [Solek 2010, s. 248]. Teorie behawioralne kryzysów finansowych akcentują rolę zachowań inwestorów, jako przyczyny tych kryzysów. Zachowania uczestników rynku finansowego, które prowadzą do kryzysu finansowego cechują: efekt zarażenia (ang. contagion), pokusa nadużycia (ang. moral hazard), selekcja negatywna (ang. adverese selection), instynkt stadny, samospełniająca się przepowiednia, zjawisko runu na banki. Według tej teorii najważniejszym czynnikiem prowadzącym do powstawania kryzysów finansowych są zbiorowe zachowania inwestorów. Zachowania takie mogą prowadzić do wybuchu kryzysu walutowego, poprzez gwałtowny odpływ z kraju kapitałów spekulacyjnych. Błędy inwestorów na poziomie zagregowanym mogą też znajdować odzwierciedlenie w cenach walorów. Gdyby inwestorzy nie działali w sposób zbiorowy i nie popełniali jednocześnie podobnych błędów o podłożu psychologicznym, ich działania w dużej mierze neutralizowałyby się wzajemnie, a rynek pozostawałby efektywny. Podobnie jak w wypadku nurtu behawioralnego również cechą wielu myślicieli szkoły austriackiej też jest rozszerzenie perspektywy badawczej daleko poza zainteresowania stricte ekonomiczne. Prace Austriaków obejmowały również takie obszary, jak analiza funkcjonowania otoczenia instytucjonalnego czy efekty interwencjonistycznej działalności rządów. Zwolennicy szkoły austriackiej postrzegają wpływ prawa na gospodarkę w większości jako destrukcyjny. Wykorzystywanie więc Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych | 227 prawa jako narzędzia, służącego zarządzaniu procesami społecznymi, na bazie austriackiej teorii o rozproszonej wiedzy wydaje się nieefektywne lub wręcz szkodliwe. Tam gdzie obecnie dostrzega się wady i słabość rynku Austriacy dostrzegają wady i słabość rządu. Sprzeciwiają się przede wszystkim popularnej tezie, że za obecny kryzys odpowiedzialny jest nieskrępowany, wolny rynek. Po pierwsze dlatego, że według nich obecnie w żadnym państwie na świecie nie funkcjonuje nieskrępowany wolny rynek, a po drugie dlatego, że przyczyną ostatniego kryzysu nie był wolny rynek, zachłanność konsumentów lub bankierów, ale przede wszystkim błędna polityka monetarna banków centralnych, utrzymywanie systemu bankowego opartego na systemie rezerw cząstkowych i oczywiście sam pieniądz, którego wartość jest dowolnie kształtowana wolą władzy [Kaczmarczyk http://mises…]. Wobec tego, według przedstawicieli szkoły austriackiej, za ostatni kryzys finansowy nie odpowiada wolny rynek, a jedynie błędne interwencje rządowe, pusty pieniądz i błędna polityka gospodarcza. Wszyscy Austriacy uważają, że pieniądz i bankowość powinny być pozostawione wolnemu rynkowi i że rządowe interwencje w tym zakresie mogą jedynie zaszkodzić. Według Misesa, gdy bank centralny obniża sztucznie stopy procentowe poniżej poziomu rynkowego, to wypacza sektor dóbr kapitałowych i wywołuje cykl koniunkturalny, który prędzej lub później musi skończyć się gospodarczym spadkiem, gdy błędne inwestycje pojawią się na rynku [de Soto http://www.mises …]. Z austriackiej teorii cyklu wynika, że jeśli stopy procentowe znajdują się na właściwym poziomie, czyli odzwierciedlają naturalną stopę procentową, to nie będzie regularnie występował w gospodarce cykl koniunkturalny. Jeżeli więc władze sztucznie obniżą stopę procentową – wywołają nieunikniony cykl koniunkturalny. Końcowy okres XX wieku oraz pierwsza dekada wieku XXI to czas wyraźnego wzrostu zainteresowania ideą instytucji na gruncie ekonomii. Ten istotny wzrost znaczenia kwestii instytucjonalnych może być przypisany przemianom w gospodarce światowej, takim jak transformacja ustrojowa w Europie Środkowowschodniej, czy ostatni globalny kryzys finansowy [Kargul 2012]. Bezsilność ekonomii neoklasycznej w walce z kryzysem kieruje uwagę na nową ekonomię instytucjonalną, która daje większe szanse na jego przezwyciężenie. Istotą podejścia instytucjonalnego do gospodarki jest unikanie ponadczasowych modeli opartych na nierealistycznych założeniach, tzw. faktach stylizowanych. Według niego rozwój gospodarczy nie zależy tylko od takich czynników jak praca, kapitał czy postęp techniczny. Każda gospodarka znajduje się w konkretnym Journal of Modern Science tom 2/25/2015 228 | Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych otoczeniu instytucjonalnym, które tworzą wartości kulturowe, religia, uwarunkowania historyczne czy system społeczny, mogące zaważyć na porażce czy sukcesie danego kraju. Przedstawiciele ekonomii instytucjonalnej są zdania, że jednostka nigdy nie może działać w warunkach pełnej (idealnej) racjonalności. Poszukuje ona zawsze lepszych rozwiązań od obecnie stosowanych, co nie oznacza, że optymalnych w sensie modelowym. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy, jest nierówny dostęp do informacji (tzw. asymetria informacyjna) różnych uczestników wymiany rynkowej. Kolejnym ograniczeniem jest to, że niemal wszystkie decyzje podejmowane są w warunkach ryzyka. W efekcie tego można raczej mówić o niepełnej (ograniczonej) racjonalności. Ekonomia instytucjonalna wzbogaca także teorię funkcjonowania przedsiębiorstw. Firma jest tu definiowana całościowo wraz z jej wewnętrzną strukturą, systemami zarządzania czy pracownikami. Pozwala to uwzględnić taki czynnik, jak między innymi wpływ różnicy interesów pomiędzy zarządzającymi przedsiębiorstwem a jego właścicielami (tzw. koszty agencji). Tradycyjne koszty funkcjonowania przedsiębiorstw, takie jak materiały czy płace, zostają tu uzupełnione o koszty, które towarzyszą każdej transakcji, a które nie są uwzględniane w większości analiz. Te dodatkowe koszty to tzw. koszty transakcyjne [Kargul 2012]. Nowa ekonomia instytucjonalna zwróciła uwagę na to, że jeżeli homo oeconomicus działa w oderwaniu od określonego kontekstu społecznego, czyli niezależnie od warunków praktyki gospodarczej i systemu kulturowego, to ekonomia, jako nauka, nie może formułować predykcyjnych wniosków dla polityki gospodarczej. W związku z tym, w paradygmacie ekonomii głównego nurtu, obok indywidualizmu metodologicznego, powinno się wprowadzić, jako komplementarny, holizm metodyczny [Noga http://www.obserwatorfinansowy… ]. Ponadto, jak dowodzą ekonomiści tego nurtu, źródłem dobrobytu społecznego jest nie tylko gospodarka, ale też kapitał społeczny, kapitał intelektualny, więzi interpersonalne i powszechnie akceptowane instytucje, zapewniające ład gospodarczy i ład społeczny. Uwzględnienie tego paradygmatu z pewnością przyczyniłoby się do zmniejszenia ryzyka powstawania kryzysów finansowych. Zakończenie Ostatni kryzys finansowy przyczynił się do zintensyfikowania i zaostrzenia debaty ekonomicznej na temat zmian paradygmatu ekonomii. Do debaty ekonomistów dołączyli również studenci. W opublikowanym Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych | 229 manifeście studenci ekonomii z Uniwersytetu w Manchesterze opowiedzieli się za programem, „który wychodzi od zjawisk gospodarczych i daje studentom narzędzia do oceny, które metody badawcze będą najskuteczniejsze”, zamiast modeli matematycznych opartych na nierealistycznych założeniach. Twierdzą oni, że „główny nurt ekonomii wyklucza wszystkie sprzeczne opinie, a kryzys jest prawdopodobnie ostateczną ceną za to wykluczenie. Alternatywne spojrzenia, takie jak np. postkeynesizm, czy szkoła austriacka (oraz wiele innych), są wg nich marginalizowane. W efekcie studenci nie mają świadomości ograniczeń neoklasycznej teorii i praktycznie nie wiedzą o alternatywach wobec niej. Według studentów celem powinno być „połączenie dyscyplin typowo ekonomicznych z naukami spoza tej dziedziny wiedzy”. Ekonomia nie powinna abstrahować od psychologii, polityki, historii czy filozofii. Studenci są szczególnie chętni do badania takich kwestii, jak nierówności, rola etyki i uczciwości w ekonomii (w kontrze do nadmiernego nacisku na maksymalizację zysku) czy ekonomiczne konsekwencje zmian klimatycznych [Skidelsky http://www.project-syndicate...]. Obecny stan badań w zakresie teorii ekonomii powinien mobilizować ekonomistów do intensyfikacji prac nad modelem makroekonomicznym, który w zadowalający sposób opisywałby współczesną gospodarkę. Dynamizm przemian w światowej gospodarce wymusza też zmiany paradygmatu ekonomii i wzmocnienia jej funkcji, jako nauki społecznej. Oznacza to, że prawa ekonomiczne nie mogą abstrahować od aspektów społecznych, stąd konieczność holistycznego i interdyscyplinarnego, zarazem heterogenicznego podejścia w ekonomii. References Bukowski S.I., 2011, Globalna recesja i kryzys finansowy czy kryzys ekonomii?, Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica 248. Cholewa Ł., 2010, Kryzys finansowy we współczesnych pismach ekonomistów heterodoksyjnych, Ekonomiczne Problemy Usług nr 43, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 43. De Soto J. H., Spór metodologiczny (Methodenstreit) Szkoły Austriackiej, http://www.mises.pl/280 stan na 20.10.2014. Ekonomia behawioralna, http://m.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/ ekonomia-behawioralna/ stan na 30.10,2014 Gorynia M., Kowalski T., 2009, Nauki ekonomiczne a kryzys gospodarczy, Studia ekonomiczne nr 3-4 (LXII–LXIII). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 230 | Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych Hockuba Z., Brzeziński M., 2005, Oskara Langego syntezy teorii ekonomicznych [w:] Sadowski Z., (red.) Oskar Lange a współczesność, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa. Jakubik W., Neoliberalizm a światowy kryzys gospodarczy, http://kolegia. sgh.waw.pl/pl/KAE/struktura/IRG/publikacje/Documents/pim88_2. pdf stan na 29.10.2014. Kaczmarczyk H., Szkoła Austriacka w ekonomii i naukach społecznych, http://mises.pl/pliki/upload/sa_ens_kaczmarczyk.pdf stan na 25.10.2014. Kargul A., 2012, Ekonomia jako nauka w świetle światowych przemian społeczno-gospodarczych, Kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie 3. Krugman P., 2009, How Did Economists Get It So Wrong?, „The New York Times”, September 6. Polowczyk , 2009, Podstawy ekonomii behawioralnej, Przegląd organizacji, nr 12. Przesławska G., 2011, Ekonomia w czasach kryzysu, [w:] Kundera J., Globalizacja, europejska integracja a kryzys gospodarczy, Instytut Nauk Ekonomicznych Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Pysz P., 2009, Ekonomia przed kryzysem gospodarki światowej i po nim, Studia ekonomiczne nr 3–4 (LXII–LXIII). Skidelsky R., Pokryzysowa ekonomia, http://www.project-syndicate.pl/ artykul/pokryzysowa-ekonomia,915.html stan na 20.10.2014. Solek A., 2010, Ekonomia behawioralna a ekonomia klasyczna, Zaszyty Naukowe nr 8 PTE, Kraków. Stiglitz J., Freefall E., 2010, America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy, W.W. Norton & Company New York, London. Wojtyna W., 2011, Czy w wyniku kryzysu finansowego ekonomia bardziej otworzy się na psychologię, [w:] Kozłowski P., (red.), Węzeł polski. Bariery rozwoju z perspektywy ekonomicznej i psychologicznej, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Instytut Psychologii PAN, Warszawa. Zboroń H., Dyskurs o społecznej odpowiedzialności badaczy ekonomistów (z kryzysem w tle), http://odpowiedzialnybiznes.pl/artykuly/dyskurso-spolecznej-odpowiedzialnosci-badaczy-ekonomistow-z-kryzysemw-tle/ stan na 22.10.2014. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 231–239 Safety of the public finances in Poland Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce Janusz Soboń Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolski [email protected] Abstracts The Polish public finance requires the reform at present. There at present is probably no not a single one sphere of our social life, in which the official authority is in the state in an optimal way or at least decently to perform one’s functions towards the society and the economy. Units of the sector of the public finance to a lesser degree are endangered with loss of the ability to continue activity, because aren’t subject to the recipes associated with the bankruptcy of the business entity. However it doesn’t mean that they cannot be liquidated, when their further activity is threatening the financial liquidity and the solvency of the superior organ. What the public finance is supposed to enable the optimum performance of her function in relation to. States should and so be adapted for the being of the political and social-economic system and to correspond to his level of development of civilization. In the article a security system of the public finance was presented in Poland with the division into the security system strategic and operating, control in the sector of the public finance and responsibility for the breach of discipline of the public finance, as well as conditioning of overcoming the crisis in the public finance you. Polskie finanse publiczne wymagają reformy. Obecnie nie ma chyba ani jednej sfery naszego życia społecznego, w której władza publiczna jest w stanie optymalnie lub chociaż przyzwoicie wypełniać swoje funkcje wobec społeczeństwa i gospodarki. Jednostki sektora finansów publicznych w mniejszym stopniu zagrożone są utratą zdolności do kontynuowania działalności, gdyż nie podlegają przepisom związanym z upadłością podmiotu gospodarczego. Nie oznacza to jednak, że nie mogą zostać zlikwidowane, gdy ich dalsza działalność będzie zagrażała płynności finansowej i wypłacalności organu nadrzędnego. W związku z czym Journal of Modern Science tom 2/25/2015 232 | Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce finanse publiczne mają umożliwiać optymalne wykonywanie jej funkcji. Powinny być zatem dostosowane do istoty ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa oraz odpowiadać jego poziomowi rozwoju cywilizacyjnego. W artykule przedstawiono system bezpieczeństwa finansów publicznych w Polsce z podziałem na system bezpieczeństwa strategicznego i operacyjnego, kontrolę w sektorze finansów publicznych oraz odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, a także uwarunkowania przezwyciężania kryzysu w finansach publicznych państwa. Keywords: finances, control, discipline, crisis, improvement finanse, kontrola, dyscyplina, kryzys, naprawa Wstęp Mówiąc o bezpieczeństwie sektora finansów publicznych, należałoby przed wszystkim zwrócić szczególna uwagę na czynniki oraz zjawiska finansowe, które mogą doprowadzić do nieprawidłowego wydatkowania środków finansowych, powstania kryzysu finansowego lub nawet do nieprzestrzegania dyscypliny finansów publicznych państwa, a w konsekwencji do zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu i bezpieczeństwie finansów publicznych. System bezpieczeństwa finansów publicznych W polskim systemie finansów publicznych istnieje zagwarantowany ustawą konstytucyjną oraz ustawą o finansach publicznych system bezpieczeństwa finansów publicznych. Na ten system bezpieczeństwa składa się system bezpieczeństwa strategicznego i bezpieczeństwa operacyjnego. System bezpieczeństwa strategicznego sprowadza się do kwestii finansów publicznych i jest treścią zapisów w konstytucji oraz w ustawie o finansach publicznych. Wymienione ustawy nakładają na rząd, jako główny podmiot odpowiedzialny za stan finansów publicznych, następujące rygory (Owsiak, 2005): – ogólne zadłużenie państwa, czyli państwowy dług publiczny powiększony o wymagalne zobowiązania skarbu państwa z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji, nie może przekroczyć 3/5 PKB; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce | 233 – zakaz udzielania przez Narodowy Bank Polski pożyczek na potrzeby bieżące rządu; – zakaz zwiększania przez sejm wielkości deficytu budżetu państwa w stosunku do deficytu zawartego w projekcie ustawy budżetowej opracowanej przez rząd; – obowiązek zapisania w corocznej ustawie budżetowej maksymalnej kwoty udzielanych przez skarb państwa poręczeń i gwarancji kredytowych – nakaz regulowania zobowiązań państwa z tytułu zaciągniętych przez państwo pożyczek i kredytów przed innymi wydatkami; – obowiązek przestrzegania procedur ostrożnościowych i sanacyjnych; – zakaz zaspokajania roszczeń wobec państwa osób trzecich z tytułu wpisanych w budżecie państwa dochodów z określonych źródeł lub wydatków wpisanych w budżecie. Jeśli chodzi o system bezpieczeństwa operacyjnego, to gwarantuje on różne zapisy, znajdujące się w ustawach oraz w aktach wykonawczych, które dotyczą zasad gospodarowania środkami publicznymi. W tym systemie respektowane są obowiązki, takie jak (Błaszczuk, 2006): – obowiązek przestrzegania ustawy o zamówieniach publicznych; – obowiązek respektowania zasady jawności i przejrzystości finansów publiczny; – obowiązek przestrzegania dyscypliny finansów publicznych; – obowiązek prowadzenia audytu wewnętrznego; – obowiązek zwracania pożyczek z budżetu państwa , – obowiązek tworzenia rezerw w budżecie państwa. W systemie bezpieczeństwa finansów publicznych występuje doktryna jednorodnego traktowania finansów centralnych, finansów regionalnych oraz finansów lokalnych, której specyfika wyraża się w konstrukcji sektora finansów publicznych, sporządzaniu skonsolidowanego bilansu sektora finansów publicznych oraz ocenie stanu całego sektora według wymienionych kryteriów bezpieczeństwa strategicznego. Kontrola w sektorze finansów publicznych System kontroli finansowej został oparty na uznanych międzynarodowych standardach oraz na zasadzie odpowiedzialności zdecentralizowanej, stwarzając tym samym warunki do poprawy efektywności gospodarowania środkami publicznymi na poziomie poszczególnych jednostek, w szczególności w zakresie zwiększenia skuteczności realizacji zadań, na które zostały przeznaczone środki publiczne. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 234 | Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce Publiczna Wewnętrzna Kontrola Finansowa, w skład której wchodzą: kontrola finansowa i audyt wewnętrzny, wbudowane w struktury poszczególnych jednostek sektora finansów publicznych oraz mechanizmy centralnej koordynacji systemu, zawarte w strukturze Ministerstwa Finansów, stanowi zintegrowany system zapewniania prawidłowego funkcjonowania jednostek sektora finansów publicznych, stwarzający możliwość poprawy efektywności gospodarowania środkami publicznymi na poziomie poszczególnych jednostek. System jest nowoczesnym narzędziem zarządzania w jednostkach sektora finansów publicznych oraz wymiernym efektem procesu dostosowania prawa polskiego do wymogów Unii Europejskiej, a ponadto, jako integralny element systemu kontroli funduszy unijnych, zabezpiecza możliwość właściwego wykorzystywania środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej, pomimo panującego kryzysu finansowego w Polsce (Owsiak, 2013). Kontrola finansowa jest rodzajem kontroli, wyodrębnionym ze względu na jej przedmiot, którym są zjawiska i procesy finansowe. Kontrola zjawisk i procesów w sferze finansów publicznych jest określana terminami kontroli finansowej w sektorze finansów publicznych lub kontroli finansów publicznych. O ile kontrola finansowa służy przede wszystkim badaniu prawidłowości gospodarki finansowej zarówno w sektorze publicznym, jak i niepublicznym, o tyle kontrola finansów publicznych dotyczy procesów związanych z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków publicznych oraz gospodarowaniem mieniem (Kurowski i in., 1999). Kontrola finansowa obejmuje: – zapewnienie przestrzegania procedur kontroli oraz przeprowadzenie wstępnej oceny celowości zaciągania zobowiązań finansowych i dokonywania wydatków; – badanie i porównanie stanu faktycznego ze stanem wymaganym pobierania i gromadzenia środków publicznych, zaciągania zobowiązań finansowych i dokonywania wydatków ze środków publicznych, udzielania zamówień publicznych oraz zwrotu środków publicznych; – prowadzenie gospodarki finansowej oraz stosowanie procedur. Szczególne znaczenie w zakresie efektywnego wykorzystania środków publicznych, ze względu na znaczną ich mobilność, jak i łatwość z jaką można je sprzeniewierzyć, ma kontrolna funkcja państwa. Funkcję tę w państwie demokratycznym wykonują różne podmioty, wykorzystując rozmaite techniki. Najogólniej kontrolę dzieli się na kontrolę wewnętrzną, a więc taką, którą realizują organy kontroli danej organizacji Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce | 235 oraz zewnętrzną, wykonywaną przez specjalnie powołane instytucje kontrolne (Osiatyński, 2006). Wszystkie podmioty, funkcjonujące w sektorze finansów publicznych, posiadają własną kontrolę wewnętrzną, zajmującą się między innymi zagadnieniami finansowymi. W każdej z nich funkcje kontrolne spełniają także główni księgowi, do których należy (Brdulak, 2008): – przeprowadzanie kontroli wstępnej, a więc poprzedzającej zaistnienie danego zdarzenia finansowego; – bieżąca kontrola funkcjonalna; – kontrola realizacji planów finansowych; – następna kontrola operacji gospodarczych, mająca miejsce po ich zaksięgowaniu. Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, to odpowiedzialność osób winnych popełnienia czynów wymienionych w ustawy o finansach publicznych. Osoby te pełnią różne funkcje w sferze wykonywania budżetu i dysponowania środkami publicznymi (Grześkiewicz, 2014). Osobą, która może ponosić odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest kierownik jednostki sektora finansów publicznych, tj. kierownik jednostki budżetowej, zakładu budżetowego, innej jednostki, główny księgowy lub inny pracownik takiej jednostki. Ustawa o finansach publicznych mówi, że odpowiedzialność ponoszą pracownicy sektora finansów publicznych oraz inne osoby, dysponujące środkami publicznymi, w tym odpowiedzialne za gospodarowanie środkami publicznymi, przekazanymi podmiotom spoza sektora finansów publicznych. Według ustawy, naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest popełnienie czynu, polegającego na (Alińska i Pietrzak, 2011): – zaniechaniu ustalenia należności Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innej jednostki sektora finansów publicznych; – przekroczeniu zakresu upoważnienia do dokonywania wydatków ze środków publicznych; – przekroczeniu uprawnień do dokonania zmian w budżecie lub w planie jednostki budżetowej, zakładu budżetowego, gospodarstwa pomocniczego jednostki budżetowej lub funduszu celowego; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 236 | Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce – niezgodnym z przeznaczeniem wykorzystaniu środków publicznych otrzymanych z rezerwy budżetowej, dotacji z budżetu czy funduszu celowego; – niezgodnym z przeznaczeniem wykorzystaniu środków funduszu celowego; – niedokonanie pełnej i terminowej wpłaty do budżetu przez zakład budżetowy lub gospodarstwo pomocnicze jednostki budżetowej; – przekroczeniu zakresu upoważnienia do zaciągnięcia zobowiązań obciążających budżet; – wypłaceniu wynagrodzeń w jednostce sektora finansów publicznych bez jednoczesnego wykonania, wynikającego z ustaw szczególnych, a ciążącego na pracodawcy, obowiązku pobrania, odprowadzenia lub opłacenia świadczeń lub składek; – naruszeniu zasad udzielania dotacji z budżetu; – przeznaczeniu dochodów uzyskanych przez jednostkę budżetową na wydatki ponoszone w tej jednostce; – naruszeniu zasady, formy lub trybu postępowania przy udzieleniu zamówienia publicznego; – zaniechaniu przeprowadzenia i rozliczenia inwentaryzacji lub dokonaniu inwentaryzacji w sposób niezgodny ze stanem rzeczywistym; – zawinionej zwłoce w złożeniu przez rzecznika dyscypliny finansów publicznych wniosku o ukaranie oraz zawinionej zwłoce w prowadzeniu przez komisję orzekającą postępowania w sprawie o naruszenie dyscypliny finansów publicznych; – zwłoce lub zaniechaniu wykonania prawomocnego orzeczenia komisji orzekającej w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Przy tym kierownik jednostki lub inny przełożony pracownika ponosi także taką odpowiedzialność w przypadku dopuszczenia do naruszenia dyscypliny finansów publicznych przez zaniedbanie obowiązków w zakresie nadzoru (Ostaszewski, 2010). Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest ponoszona zarówno za umyślne, jak i nieumyślne działania i zaniechania. W sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych stosuje się odpowiednio niektóre przepisy kodeksu wykroczeń. Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest jednak niezależna od innej odpowiedzialności, określonej przepisami prawa (Głuch, 2006). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce | 237 Kary za naruszenie finansów publicznych Karami za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest upomnienie, nagana, kara pieniężna, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych związanych z dysponowaniem środkami publicznymi za okres od roku do 5 lat (Ruśkowski i in., 2014). Karę pieniężną wymienia się w wysokości od jednomiesięcznego do trzymiesięcznego wynagrodzenia pracowniczego. Ukaranie karą zakazu pełnienia funkcji kierowniczych wyklucza, przez czas określony w orzeczeniu o ukaraniu, możliwość pełnienia następujących funkcji w jednostce sektora finansów publicznych (Owsiak, 2013): – kierownika, zastępcy kierownika lub dyrektora generalnego członka zarządu; – skarbnika, głównego księgowego lub zastępcy głównego księgowego; – kierownika lub zastępcy kierownika komórki bezpośrednio odpowiedzialnej za wykonywanie budżetu lub planu finansowego. Ponadto ukaranie pracownika jednostki sektora finansów publicznych za naruszenie dyscypliny finansów publicznych karą nagany lub karą pieniężną jest równoznaczne z jego ujemną oceną kwalifikacyjną, przewidzianą w odpowiednich ustawach i rodzi skutki przewidziane w tych ustawach. Stronami postępowania w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych są obwiniony i rzecznik dyscypliny finansów publicznych, jako oskarżyciel (Kosikowski i Ruśkowski, 2008). Obwinionym jest osoba, wobec której rzecznik dyscypliny finansów publicznych złożył wniosek o ukaranie. Postępowanie w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest dwuinstancyjne. Organami, orzekającymi w pierwszej instancji, są resortowe komisje orzekające w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych przy ministrach i przewodniczących komitetów, komisje orzekające przy wojewodach oraz komisje orzekające przy regionalnych izbach obrachunkowych (Ziółkowski, 2012). Organem drugiej instancji jest Główna Komisja Orzekająca przy Ministrze Finansów. Środkami zaskarżenia rozstrzygnięć, wydanych przez komisje orzekające pierwszej instancji, są odwołania lub zażalenia (Malinowska-Misiąg i Misiąg, 2007). Członkowie komisji orzekających są w zakresie orzekania niezawiśli i podlegają tylko ustawom (Alińska i Pietrzak, 2011). Kierownik jednostki sektora finansów publicznych oraz kierownik jednostki nadrzędnej, a także organ kontroli, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić właściwego rzecznika dyscypliny finansów Journal of Modern Science tom 2/25/2015 238 | Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce publicznych o ujawnionym naruszeniu dyscypliny finansów publicznych (Grześkiewicz, 2014). Postępowanie w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych wszczyna przewodniczący komisji orzekającej pierwszej instancji na podstawie wniosku o ukaranie, złożonego przez rzecznika dyscypliny finansów publicznych, Ministra Finansów, Najwyższą Izbę Kontroli lub prezesa regionalnej izby obrachunkowej w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku o ukaranie. Przewodniczący komisji orzekającej pierwszej instancji wszczyna postępowanie, wyznacza skład orzekający i termin rozprawy lub wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania (Kosikowski i Ruśkowski, 2008). W postępowaniu przed organami orzekającymi w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych stosuje się jeszcze odpowiednio niektóre przepisy kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Zakończenie Zastosowanie odpowiedniego sytemu bezpieczeństwa finansów oraz systemu kontroli finansów publicznych, prowadzi do znacznego zmniejszenia zagrożeń. W związku z powyższym, można mieć nadzieje, że przytoczone czynniki dotyczące bezpieczeństwa finansów publicznych w Polsce, będą stanowić przestrogę dla podmiotów, zajmujących się finansami publicznym, przed konsekwencjami związanymi z naruszeniem prawa. References Alińska A., Pietrzak B., Finanse publiczne a kryzys finansowy, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2011 Błaszczuk D. J., Ryzyko kryzysu finansowego w Polsce, Wydawnictwo POLTEX, Warszawa 2006 r. Brdulak J., Zarządzanie w jednostkach sektora finansów publicznych, Szkoła Głowna Handlowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008, Głuch M., Dyscyplina finansów publicznych, Wydawnictwo Grupa Wydawnicza INFOR, Warszawa 2006 Grześkiewicz W., Finanse publiczne z elementami prawa podatkowego, Difin S.A., Warsawa 2014 Kosikowski C., Ruśkowski E., Finanse publiczne i prawo finansowe, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polscka, Warszawa 2008 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce | 239 Kurowski L., Ruśkowski E., Sochacka-Krysiak H., Kontrola finansowa w sektorze finansów publicznych, wyd. PWE, Warszawa 1999. Malinowska-Misiąg E., Misiąg W., Finanse publiczne w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2007 Osiatyński J., Finanse publiczne. Ekonomia i Polityka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006 r. Ostaszewski J., Finanse, Centrum Doradztwa i Informacji Difin Sp. z o.o., Warszawa 2010 Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i Praktyka, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2013 Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 r. Ruśkowski E., Salachna J. M., Finanse publiczne. Komentarze praktyczne, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2014 Ziółkowska W., Finanse publiczne. Teoria i zastosowanie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2012 Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 241–260 Livelihoods in the discussion about economic safety in peripheral regions Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods) w dyskusji o bezpieczeństwie ekonomicznym regionów peryferyjnych1 Mirosława Czerny Uniwersytet Warszawski [email protected] Andrzej Czerny Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie [email protected] Abstracts In the discussion on the possibilities for emerging from a state of backwardness and underdevelopment that may be available to rural parts of developing countries, and in the search for a concept that might help reduce poverty levels in these same areas, reference is made to various strands of thought through which authors basically evoke one or other of the fundamental “schools” of development present in the subject literature for more than three decades now. Last two decades at least have brought a downward trend for the numbers working in agriculture in the world as a whole, the share of the overall workforce engaged in this kind of activity remains considerable in many developing countries. Agriculture continues to represent a basic source of income, thanks to which large groups of people in rural areas continue to have upkeep. And while today’s world has a globalized system of food production, there remain – and continue in a strong position – the two key systems of farm production, i.e. commercial (albeit of differing magnitudes and production profiles) and subsistence (thanks to which the populations living in underdeveloped, poor and marginalized rural areas continue to be able to maintain their lives, if “only just”). The concept of livelihood used in this study is very useful in helping us understand the process of the accumulation – and the accessing – of certain non-material features and material goods known in general as assets, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 242 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… which allow each household or each community to devise a strategy by which the basic existential needs are to be safeguarded. These are also sought in the context of features of the surroundings in which communities operate. It is accepted that the environment defined in this way is variable and vulnerable to all kinds of change, be this institutional, political or environmental (Carney 1998). W geografii rozwoju ważnym zagadnienie, które jest szeroko omawiane w literaturze są kwestie ubóstwa, zacofania i braku możliwości rozwoju na szczeblu lokalnym, w regionach trudnodostępnych, zamieszkanych przez ludność tubylczą. Oprócz czynników lokalizacyjnych przyczyn tej sytuacji szuka się w historii gospodarczej i politycznej regionów, a szczególnie w procesach politycznych odpowiedzialnych za redystrybucję ziemi rolnej od czasów kolonialnych. Reformy rolne realizowane w krajach andyjskich w latach 60. XX wieku nie zmieniły radykalnie tej sytuacji i w dalszym ciągu istnieją rzesze rolników gospodarujących na niewielkich poletkach (minifundios). Stąd też projekty rozwojowe kładą duży nacisk na promowanie działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich, także w krajach globalnego Południa Kwestia ta ma fundamentalne znaczenie dla poprawy warunków życia ludności wiejski i zwiększenia jej aktywów (Kinsey 2002). Liczba osób, pracujących w rolnictwie, wykazuje wprawdzie w skali globalnej od co najmniej dwóch dekad wyraźną tendencję spadkową, jednak w dalszym ciągu w krajach rozwijających się ich udział w zatrudnieniu jest znaczny. Rolnictwo w dalszym ciągu stanowi podstawowe źródło utrzymania znacznych grup ludności regionów wiejskich. We współczesnym, zglobalizowanym systemie produkcji żywności utrzymują się i nie schodzą ze swoich silnych pozycji dwa najważniejsze systemy produkcji rolnej: gospodarstwa towarowe (różnej wielkości i o różnym profilu produkcji) oraz gospodarstwa subsystencyjne, dzięki którym utrzymuje się ludność wiejska obszarów nierozwiniętych, ubogich, zmarginalizowanych. Keywords: rural development, livelihood, poverty, global South, Peru rozwój wsi, zabezpieczanie egzystencji (livelihood), ubóstwo, globalne Południe, Peru Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 243 Wprowadzenie – wieś w krajach rozwijających się W dyskusji na temat wychodzenia z zacofania i niedorozwoju regionów wiejskich w krajach rozwijających się oraz poszukiwań koncepcji, zmierzających do zmniejszenia poziomu ubóstwa na tych obszarach, pojawiają się różne wątki, w których przedstawiane są też koncepcje rozwoju i w których autorzy nawiązują do wielu szkół „rozwojowych” obecnych w literaturze przedmiotu od ponad trzech dekad. Wśród licznych tematów poruszanych w związku z utrzymującym się ubóstwem, zwraca się uwagę także na dwie kwestie, rzadziej obecne w literaturze. Pierwsza to znaczenie radykalnej, wprowadzanej z zewnątrz redystrybucji (jak to jest pokazane obecnie w literaturze) na terenach wiejskich, w tym przede wszystkim redystrybucji ziemi. Kwestia ma fundamentalne znaczenie dla poprawy warunków życia ludności wiejski i zwiększenia jej aktywów (Kinsey 2002). Niestety, w krajach Ameryki Łacińskiej stanowi ona w dalszym ciągu tabu lub tak trudny do przeprowadzenia projekt, że prawie nie jest obecna w politykach rządowych. Drugą kwestią, powszechnie obecną w dyskusji nad wychodzeniem z niedorozwoju, jest wszechobecne przeświadczenie, że zaangażowanie rodzin rolniczych w szerokie spektrum działalności nierolniczej jest coraz szersze, wydaje się być trwałym modelem zabezpieczenia livelihoods i stale wzrasta (Kinsey 2002). Liczba osób pracujących w rolnictwie wykazuje wprawdzie w skali globalnej od co najmniej dwóch dekad wyraźną tendencję spadkową, jednak w dalszym ciągu w krajach rozwijających się ich udział w zatrudnieniu jest znaczny. Niezależnie od wskaźników, dotyczących zmian w strukturze zatrudnienie w krajach globalnego Południa, rola rolnictwa w systemie gospodarczym nie spada, a w większości tych krajów w dalszym ciągu jest bardzo duża. Składa się na to wiele przyczyn, wśród których między innymi można wskazać na następujące: 1. Rolnictwo w dalszym ciągu stanowi podstawowe źródło utrzymania znacznych grup ludności regionów wiejskich. We współczesnym, zglobalizowanym systemie produkcji żywności, utrzymują się i nie schodzą ze swoich silnych pozycji dwa najważniejsze systemy produkcji rolnej: gospodarstwa towarowe (różnej wielkości i o różnym profilu produkcji) oraz gospodarstwa subsystencyjne, dzięki którym utrzymuje się ludność wiejska obszarów nierozwiniętych, ubogich, zmarginalizowanych. Między nimi jest oczywiście cały wachlarz możliwych gospodarstw o różnym stopniu utowarowienia. Dla milionów mieszkańców regionów peryferyjnych, niedoinwestowanych, zamieszkałych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 244 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… przez ludy tubylcze lub ubogich kolonistów, własne gospodarstwo rolne w dalszym ciągu stanowi podstawę egzystencji; 2. Miasta nie są w stanie wchłonąć wszystkich ubogich mieszkańców terenów wiejskich. Często miasto stanowi rynek pracy jedynie dla niektórych członków rodzin wiejskich. Przy utrzymujących się ogromnych dysproporcjach społecznych rolnictwo daje możliwość utrzymania rodziny, czego miasto często nie może oferować. Stąd utrzymywanie się szerokiego sektora rolnictwa subsystencyjnego, biednego, o niskich nakładach kapitału i środków technicznych na produkcję rolną jest powszechne; 3. Programy pomocowe skierowane są do sektorów ubogich. Znaczna część tych programów stawia sobie za cel poprawę warunków życia ludności wiejskiej. Niezliczona liczba organizacji pozarządowych, kościelnych i innych – krajowych i międzynarodowych działa na wsi w krajach rozwijających się. Ich działalność jest na rękę miejscowej władzy lokalnej, gdyż organizacje te realizują część zadań, które w normalnych warunkach powinny być wykonywana przez lokalne władze. Często wspierają gospodarstwa rodzinne, nie towarowe, dzięki czemu ich obecność w krajobrazie wiejskim jest znacząca. 4. Utrzymanie ludności na wsi stanowi cel polityczny. Wiele rządów utrzymuje rozległy sektor rolny – subsystencyjny, niedorozwinięty, w którym znaczna część ludności to analfabeci, gdyż taką ludnością jest łatwo manipulować, a w konieczności podejmowania dużych inwestycji w sektorze pozarolniczym, łatwo jest ją usunąć z terenów cennych, np. ze względu na odkryte złoża surowców lub z uwagi na poszerzenie areału upraw towarowych (głównie soi). Z powyższego wynika, że analiza koncepcji i dyskusji dotyczących wsi, rolnictwa i społeczności wiejskiej stanowią ważną kwestię nie tylko badawczą, ale również polityczną i gospodarczą. Pozwala to na włączenie się geografów do dyskusji na temat teoretycznych podstaw rolnictwa i systemów produkcji na wsi oraz ich roli w procesach rozwoju w zglobalizowanym świecie. Nie wynika to jedynie z funkcji, jaką spełnia rolnictwo w systemie produkcji żywności. Ważniejszą kwestią w badaniach nad rozwojem i ubóstwem jest poznanie interakcji między kapitałem ludzkim a zasobami przyrody, nieodzownymi do właściwego funkcjonowania systemów rolnych oraz rozwijania nowych funkcji na terenach wiejskich, nie tylko związanych z produkcją żywności (Mora-Delgado 2006). Cechy specyficzne, charakteryzujące każdy wiejski system społeczny oraz system produkcji rolnej, wiedza na temat lokalnych uwarunkowań gospodarki Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 245 rolnej, umiejętności stosowania różnych strategii przeżycia w sytuacjach kryzysu i zagrożenia płodów rolnych, metody reprodukcji i utrzymania poziomu życia w różnych etapach rozwoju społecznego itp., także stanowią przedmiot analizy w geografii rozwoju i zrównoważonych strategii rozwoju wsi. (ibid.). Koncpecja livelihood Livelihood (lub livelihoods) – koncepcja i termin rozpowszechnione w języku angielskim od lat 90. XX w. W wolnym tłumaczeniu na język polski oznaczają metody i sposoby zabezpieczenia egzystencji przez gospodarstwa domowe (rodziny). W języku hiszpańskim przyjęło się określenie „sposoby życia” (modos de vida). Termin ten posiada różne konotacje. DFID (1999) w raporcie skierowanym do organizacji pomocy rozwojowej, opierając się na wcześniejszych pracach Chambers i Conwav (1992), ogólnie zakłada, że przez livelihoods rozumieć należy możliwości, aktywa (do których wchodzą zasoby zarówno materialne jak i społeczne) i działania niezbędne do zabezpieczenia codziennych potrzeb mieszkańców (do zdobycia środków do życia). Livelihood jest zrównoważony, kiedy może wytrzymać obciążenia i kłopoty, dosięgające gospodarstwo domowe i po pewnym czasie samodzielnie wrócić do równowagi (wyzdrowieć). Jednocześnie też może utrzymać i polepszyć swoje możliwości i aktywa, zarówno obecnie, jak i w przyszłości, bez uszkodzenia istniejących podstaw egzystencji oferowanych przez środowisko naturalne. Podobnie FAO (Steward Carloni, 2006), w przewodniku dla misji i organizacji pozarządowych, pracujących na terenach wiejskich w krajach o wysokim poziomie ubóstwa, opiera się na tej definicji, również podkreślając znaczenie zdolności i możliwości, tkwiących w gospodarstwie domowym lub we wspólnocie wiejskiej, w przezwyciężeniu trudności i kłopotów zarówno dnia codziennego, jak i nagłych poważnych kryzysów, spowodowanych czynnikami zewnętrznymi (naturalnymi, ekonomicznymi, politycznymi). Koncepcja livelihood oznacza sposób myślenia o celach, zakresach i priorytetach rozwoju. Okazała się ona na tyle atrakcyjna dla badaczy zajmujących się zagadnieniami niedorozwoju i ubóstwa, że niektóre organizacje pomocowe uznały ją za ważne narzędzie, umożliwiające określenie poziomu niedorozwoju, najważniejszych potrzeb i braków występujących w danej wspólnocie lub gospodarstwie domowym oraz pozwalające Journal of Modern Science tom 2/25/2015 246 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… nakreślić najważniejsze cele polityki prorozwojowej. W raporcie DFID (DFID, 1999, str. 1) autorzy wręcz twierdzą, że dzięki zastosowaniu w praktyce koncepcji teoretycznej można promować rozwój na poziomie lokalnym, zwiększając tym samym skuteczność pomocy rozwojowej. Jest to koncepcja bardzo użyteczna w zrozumieniu procesu akumulowania i dostępu do pewnych cech niematerialnych i dóbr materialnych, zwanych ogólnie aktywami, które pozwalają na zdefiniowanie każdemu gospodarstwu domowemu lub większej wspólnocie strategii działania zmierzającej do zabezpieczenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych. Rozpatrywane są one w kontekście cech otoczenia, w których te wspólnoty funkcjonują. Przyjmuje się, że to otoczenie jest zmienne i wrażliwe na wszelkie zmiany – instytucjonalne, polityczne, środowiskowe. (Carney, 1998). Pozwala na zintegrowaną analizę strategii życia gospodarstw domowych szczególnie na terenach wiejskich (Chambers y Conway 1992; Bebbington 1999). Często służy za model koncepcyjny, przyjmowany przez organizacje międzynarodowe i pozarządowe, działające w krajach rozwijających się i mające za zadanie wspieranie i badanie kwestii rozwoju i walki z ubóstwem (Karl, 2002; Toner y Franks, 2006). Według Chambers i Conway (1992) sposób życia to możliwości, aktywa (zasoby materialne i społeczne) i działania niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb jednostki i rodziny. Ellis (2000) kładzie nacisk na zróżnicowanie strategii, które są rozwijane w ramach szukania możliwości przetrwania na terenach wiejskich i je definiuje, jako „proces, za pomocą którego wiejskie gospodarstwa rolne tworzą coraz wyraźniej [bardziej] zróżnicowane port folio działań i aktywów dla przeżycia i polepszenia warunków swojego życia”. (Ellis, 2000, str. 23). W odróżnieniu od innych podejść, to dotyczące sposobów życia [livelihoods] wywodzi się z gospodarstwa domowego jako jednostki społeczno-ekonomicznej i analitycznej, określając jej zaopatrzenie w pięć form kapitału lub aktywów livelihood. W celu zrozumienia relacji między aktywami oraz wyjaśnienia związku między dostępnością do aktywów a rozwojem zrównoważonym oraz funkcjonowania gospodarstwa domowego w określonym otoczeniu, zarówno przyrodniczym, jak i w kontekście politycznym i instytucjonalnym, autorzy raportu DFID przedstawili, powszechnie dziś cytowany Sustainable Livelihoods Framework (Ryc. 1). Jest to prosty model graficzny, który poza tym, że pokazuje wzajemne relacje w systemie livelihood, to jeszcze łączy tę koncepcję z inną, równie popularną w badaniach nad rozwojem i ubóstwem, a mianowicie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 247 koncepcją wrażliwości społecznej (vulnerability). Lewa strona tego schematu to pięciobok, symbolizujący pięć najważniejszych aktywów, które stanowią podstawę egzystencji – kapitał ludzki, kapitał przyrodniczy, kapitał finansowy, kapitał społeczny i kapitał fizyczny. Jednocześnie na te aktywa wpływa silnie otoczenie, zwane tu kontekstem wrażliwości – wstrząsy (shocks),sezonowość (seasonality), trendy (trends) i zmiany (changes). Na jakość, wielkość oraz możliwość kumulowania aktywów znaczny wpływ mają, oprócz procesów zewnętrznych, także polityki i instytucje. Baza (lub zbiór aktywów) jest wrażliwa na polityki i instytucje, które stanowią otoczenie każdego gospodarstwa domowego lub wspólnoty wiejskiej. Kontekst polityczny i instytucjonalny świadczą nie tylko o porządku prawnym państwa, ale też o skuteczności egzekwowania prawa i prawidłowego wypełniania swoich funkcji przez instytucje państwowe na wszystkich szczeblach terytorialnych. Livelihood, szczególnie w krajach o niestabilnej sytuacji politycznej oraz nieskutecznie egzekwowanych przepisach prawa, wpływają więc też na wrażliwość społeczną. Grupy społeczne i jednostki są tu bardziej narażone na gwałtowne, nieoczekiwane zdarzenia, często wynikające z nieobecności lub słabości państwa w różnych dziedzinach życia, niż w krajach rozwiniętych. Ryc. 1. Struktura livelihood Źródło: Steward Carloni A. (2006). Rapid guide for mission “Analysing local institutions and livelihoods, GUIDELINES, FAO. W zrozumieniu tego na czym polega livelihood i jakie metody stosować do jego analizy, oprócz pięciu rodzajów kapitału analizuje się również, według poglądów specjalistów z FAO (Stewart Carloni, 2006, str. 9), następujące kwestie: Journal of Modern Science tom 2/25/2015 248 | – – – – – Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… kontekst wrażliwości (the vulnerability context); aktywa (livelihood assets); instytucje (institutions); strategie (livelihood strategies); resultaty (livelihood outcomes). Kontekst wrażliwości odnosi się, według autorów FAO (ibid.), do zdarzeń nieprzewidywalnych , które mogą zagrozić istniejącemu livelihood. W regionach słabych ekonomicznie lub wrażliwych na kryzysy z powodu niepewnej sytuacji politycznej, każde zdarzenie zewnętrzne, lub którego przyczyny tkwią wewnątrz danego obszaru lub grupy społecznej, może gwałtownie zachwiać niestabilną równowagą egzystencji i sprawić, że gospodarstwa domowe znajdą się w nędzy. Kontekst wrażliwości może być jakby wpisany w daną lokalizację, a ludzie tam mieszkający żyją pod stała presją tego kontekstu ,np. na terenach sejsmicznych, obszarach nawiedzanych przez huragany, na terenach zalewowych. Zdarzenia, które następują są gwałtowne, trudno przewidywalne, nie zawsze ich siła jest właściwie oceniana przez mieszkańców, którzy nie podejmują wcześniej akcji obronnych (np. nie ewakuują się). Kontekst wrażliwości wynika również ze zmieniających się warunków przyrodniczych, np. pod wpływem zmian klimatycznych, kiedy brak j opadów nasila erozję gleby. Proces ten postępuje wolniej, niż wyżej wspomniane zjawiska, ale prowadzi do zubożenia livelihoods, a w długiej perspektywie do biedy. W badaniach naukowych, przeprowadzonych w wybranych regionach andyjskich, było ważne, tak jak to też podkreśla FAO (ibid.), określenie, czy kłopoty i większe zagrożenia dotyczą całej wspólnoty, czy pojedynczych gospodarstw domowych. Aktywa to jeden z najważniejszych elementów całej koncepcji livelihood. Zakłada ona bowiem, że każde gospodarstwo domowe i cała wspólnota posiada zasoby, czy też dobra, które może wykorzystać, żeby poprawić swój poziom życia. Z punktu widzenia teorii rozwoju jest to założenie bardzo ogólne. Geografia bada różne środowiska i zakłada, że są takie, które nie umożliwiają poprawy warunków życia. Wprawdzie nauki humanistyczne przyjmują ten punkt widzenia, to jednak badania terenowe w Peru pokazały, że wspólnoty nie posiadają żadnych aktywów, albo nie traktują swoich umiejętności jako aktywów. Przykłady aktywów przedstawione w przewodniku FAO (FAO, 2006) są listą wszelkich możliwych składników danego środowiska życia, które zdaniem autorów mogą polepszyć livelihood. Wszystkie aktywa są równie ważne w utrzymaniu livelihood i tworzeniu lepszego środowiska życia. Jednocześnie w sytuacji rzeczywistej proporcje między poszczególnymi Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 249 kapitałami, ich wagą i znaczeniem, są odmienne. Każda wieś, wspólnota rolna lub gospodarstwo domowe przez długie lata tworzyły swoje aktywa, a ich wielkość zależała od całego splotu relacji charakterystycznych dla danego obszaru. Już same podziały społeczne, wynikające z przeszłych roli i stosunków społecznych, ukształtowały podziały w dostępie do aktywów. To właśnie fakt ukształtowania się regionów historycznych, opartych na wspólnej przeszłości i przeżyciu wspólnie pewnych wydarzeń, wzmacnia więzi we wspólnocie i stanowi ważne aktywa w sytuacjach kryzysowych. Jednak obok przeszłości istotną rolę w procesach rozwoju odgrywa kontekst polityczny i instytucjonalny. Zarówno instytucje, jak i polityka stanowią zbiór czynników zewnętrznych, które wpływają na relacje między aktywami, a tym samym na kształt livelihood. Ilustracją tego, jak polityka i otoczenie instytucjonalne wpływa na livelihoods ludności ubogiej, ułatwiając lub utrudniając dostęp do aktywów, jest większość krajów Ameryki Łacińskiej. Zapewne w innych częściej świata jest podobnie. Szczególnie widoczne są te relacje, które spychają na margines życia społecznego ludność wiejską oraz nie włączają jej w główny nurt życia gospodarczego i politycznego kraju. Ludność ta jest oficjalnie dyskryminowana i pozbawiona opieki ze strony państwa. Ubodzy mają trudności z dostępem do wiedzy, kapitału, informacji, także do wszelkich aktywów materialnych (ziemi, bydła, lasów, wody, etc.). Te gospodarstwa domowe, które posiadają więcej aktywów lub lepszy do nich dostęp (jak ziemię, wodę, bydło, sprzęt rolniczy, pieniądze oraz dostęp do edukacji i szkoleń) oraz przynależą do lokalnych lub regionalnych sieci społeczno-politycznych, towarzyskich, kulturalnych, etc., cechują szersze możliwości dostosowawcze do zmieniającej się globalnej lub regionalnej sytuacji gospodarczej i do przystosowywania się do zmieniających się uwarunkowań egzystencji. Stewart Carloni (2006, str. 4) twierdzi, że istnieje sprzężenie zwrotne między kontekstem wrażliwości a własnością aktywów. Z jednej strony pojawiające się kłopoty, trudności, kryzysy, etc. przyczynić się mogą do utraty aktywów; z drugiej strony aktywa, będące w posiadaniu rodziny lub wspólnoty wiejskiej, mogą chronić livelihoods przed właśnie pojawiającymi się trudnościami. Kapitał ludzki jest mniej wrażliwy na sytuacje kryzysowe, gdyż trudno jest go utracić. Wraz z dyskusją na temat zrównoważonego livelihood oraz wrażliwości społecznej pojawiła się także kwestia wytrzymałości [resistance] gospodarstw domowych i społeczności lokalnych. Jest to ciekawy, być może jeszcze w niewystarczającym stopniu wyjaśniony wątek – dlaczego Journal of Modern Science tom 2/25/2015 250 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… przez wieki jedne społeczeństwa lub społeczności lokalne przetrwały, a inne zanikły. Ten wątek wiążę się z dzisiejszą dyskusją o tym, co się dzieje, gdy głęboki kryzys dotyka rodziny lub wsie. Czy są one w stanie przetrwać. Ogólnie przyjmuje się, że większe, bogatsze, bardziej zróżnicowane aktywa sprzyjają procesowi odbudowy i długiego trwania. Posiadania zapasów żywności, licznych stad bydła, lub innych zasobów pozwala przetrwać kryzys. W braku takich aktywów, lub gdy są one słabe, częściej dochodzi do emigracji, ucieczki, przesiedleń, co w konsekwencji powoduje brak ciągłości trwania. Wytrzymałość i odporność to zdolność gospodarstwa lub większej liczebnie społeczności do przeciwstawienia się kłopotom. Ich wrażliwość na nie jest wyższa. W wypadku posiadania ograniczonych aktywów (niewiele ziemi, niewiele zwierząt, ograniczony kapitał fizyczny i finansowy, słaba, mało wydajna siła robocza w rodzinie, niski poziom edukacji lub całkowity brak możliwości konkurowania na rynku) (Stewart Carloni (2006: 7) poziom wrażliwości grup społecznych jest znaczny. Strategiami livelihood są „zakres i połączone działania oraz wybory mieszkańców dla zabezpieczenia środków do życia i osiągnięcie zamierzonych celów” Stewart Carloni (Stewart Carloni, 2006, str. 4). Każde gospodarstwo domowe oraz każda wspólnota planuje kroki, które mają albo utrzymać status quo, albo przyczynić się do wzrostu poziomu życia. Ogólne strategie są podobne dla wszystkich gospodarstw – wzrost dobrobytu rodziny. Jednak możliwości wyboru przez poszczególne rodziny są różne i zależą od celów osobistych, zasobów oraz dostosowania strategii do rzeczywistych możliwości gospodarstwa. Strategie są krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe. Do krótkoterminowych należą te, które mają zapewnić środki do życia rodzinie. Strategie średnioterminowe obejmują kilka lat i plany np. z rozbudową mieszkania (domu). Natomiast strategie długoterminowe to plany dotyczące przyszłości rodziny czy gospodarstwa domowego, przy założeniu poprawy jakości kapitału społecznego (np. lepszej edukacji dzieci). Każde gospodarstwo domowe przyjmuje własną strategię livelihood. Wszystkie działania realizowane przez gospodarstwo domowe, zmierzające do utrzymania poziomu życia lub jego poprawy, tworzą system livelihoods. Dokładna analiza systemów livelihoos stanowi ważny element badań nad niedorozwojem, zarówno na terenach wiejskich, jak i w miastach. W tym wypadku założono, że to obszary wiejskie są szczególnie dotknięte niedorozwojem. Przyjmuje się również, że w strategii przeżycia, przyjmowanej przez mieszkańców zmarginalizowanych regionów Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 251 wiejskich, większość członków gospodarstwa domowego otrzymuje wynagrodzenie za swoją pracę, łącząc dochody z produkcji rolnej, hodowli oraz działalności pozarolniczej na miejscu lub poza miejscowością stałego zamieszkania. Dochody uzyskane przez poszczególne osoby, wchodzące w skład gospodarstwa domowego, są łączone i służą do utrzymania całej rodziny. Czasem niewielką ich część (na własne potrzeby) zostawiają sobie osoby, które te dochody uzyskują. Poza zajęciami(działalnością produkcyjną), które przynoszą dochody i są przeznaczone na utrzymanie rodziny, pozostają zajęcia mieszczące się z kategorii reprodukcji które należy wykonywać każdego dnia lub w regularnych odstępach czasu, np. zaopatrzenie w wodę, opał, opieka nad dziećmi, itp. Do systemu livelihoods należą też prace na rzecz wspólnoty, wspólnie wykonywanie pracy np. przy utrzymaniu drogi do wsi lub utrzymywaniu porządku i bezpieczeństwa (np. rondas campesinas – organizacje mieszkańców, których celem jest zapobieganie przestępczości na wsi). Wśród mieszkańców Andów tradycja prac wspólnych jest bardzo długa i wręcz wpisana w system relacji społecznych. Każdy dorosły członek wspólnoty jest zobowiązany do brania udziału w pracach na rzecz tejże. Np. po zimie, to jest okresie silnych opadów, wiele dróg jest uszkodzonych lub nieprzejezdnych w niektórych miejscach. Cała wspólnota bierze udział w naprawie drogi. Jak dalej podkreśla w swojej pracy Stewart Carloni (2006: 5), na strategie livelihoods, przyjmowane przez gospodarstwa domowe, ogromny wpływ mają instytucje lokalne, które nie tylko stoją na straży przestrzegania porządku i prawa, ale przede wszystkim powinny wspierać wszelkie inicjatywy oddolne, zmierzające do polepszenia warunków życia mieszkańców i ułatwiać mieszkańcom dostęp do informacji, wiedzy, kredytów i umożliwiać partycypację społeczną. Instytucje lokalne otrzymują informacje na temat programów, projektów, inicjatyw, działań NGO i innych organizacji, które są zainteresowane realizacją zadań w regionie. Powinny zatem ocenić właściwie te inicjatywy i zaprosić mieszkańców do dyskusji na temat ich preferencji. Przekaz informacji powinien być uczciwy i kompetentny. Także właściwie naświetlona powinna być kwestia korzyści i zagrożeń. Instytucje lokalne, poprzez dostęp i kontrolę przepływu informacji i decyzje, dotyczące działań gospodarczych w regionie, wpływają więc na strategie gospodarstw domowych w kwestii planowanych livelihoods. W ostatecznym wyniku, wzajemne relacje między gospodarstwem domowym a instytucjami lokalnymi, przyczyniają się do realizacji przez Journal of Modern Science tom 2/25/2015 252 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… gospodarstwa domowe strategii livelihoods, zmierzających do utrzymania bezpieczeństwa żywnościowego, odpowiedniego poziomu dochodów, dobrego stanu zdrowia, akumulacji aktywów, a także dobrych relacji między członkami gospodarstwa domowego a członkami lokalnej wspólnoty (Stewart Carloni, 2006, str. 5). Baza aktywów, którymi dysponują gospodarstwa domowe, jak wspomniano wyżej, jest inna w gospodarstwach ubogich i inna w gospodarstwach dobrze prosperujących. Te różnice wynikają w dużym stopniu z istniejącej polityki (zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym), instytucji i procesów, od których zależą możliwości wykorzystywane przez gospodarstwa domowe (Stewart Carloni 2006: 6). Ograniczony dostęp do ziemi, wody, zasobów naturalnych i innych aktywów ogranicza opcje livelihoods gospodarstw najuboższych. Brak aktywów w nagłych wypadkach sprawia, że są one wrażliwe na kłopoty, które powodują negatywne rezultaty w livelihoods i prowadzą do spadku aktywów gospodarstw domowych. W następstwie tego sytuacja gospodarstw domowych stale się pogarsza i trudno im się wydostać z kręgu ubóstwa. Te gospodarstwa, które posiadają szerszą bazę aktywów są mniej wrażliwe na sytuacje kryzysowe i są w stanie obronić swoje livelihoods. To pozwala gospodarstwom znajdującym się w lepszej sytuacji gospodarczej podejmować strategie przedsiębiorczości i wybierać korzystne opcje livelihoods. Dylematy rozwoju obszarów wiejskich w Ameryce Łacińskiej Rozwój terenów wiejskich, w tym produkcji rolnej w Ameryce łacińskiej, coraz częściej definiowany jest w literaturze przedmiotu jako „nowa wiejskość” (nueva ruralidad). W koncepcji tej autorzy wskazują na możliwość zintegrowania koncepcji rozwoju wsi i rzeczywistych polityk i strategii stosowanych do promowania tego rozwoju (Echeverria, Ribero, 2002). Pojawiają się próby wskazania na instrumenty i narzędzie, które umożliwiają skuteczne zarządzanie terenami wiejskimi oraz sprawiają, że władze lokalne są skłonne bardziej zaangażować się w działania na rzecz lokalnych społeczności (zamiast myśleć jedynie o własnej karierze politycznej). Tym samym uznają, że zróżnicowanie działalności, przynoszącej dodatkowe dochody mieszkańców (produkcyjnej i usługowej), jest kluczowe w walce z ubóstwem i likwidacji opóźnienia w rozwoju w stosunku do innych (centralnych) regionów kraju. Innymi słowy, podejście do badań nad rozwojem z punktu widzenia oceny działań terytorialnych danej Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 253 społeczności prowadzi do zmian w relacjach społecznych, wytworzonych wcześniej na konkretnym obszarze (Schneider, Peyré, 2006). Dostarczanie przez ludność wiejską dóbr i usług, wykraczających poza tradycyjną produkcję rolną, stwarza nowe możliwości akumulowania aktywów na wsi, a także sprzyja takiemu gospodarowaniu zasobów, które mogą prowadzić do ich ochrony. Miejscowa ludność, nie chcąc zbyt szybko tracić zasobów, które wykorzystuje, stara się je chronić. Niestety, ta uwaga nie odnosi się do wszystkich sytuacji i miejsc, gdzie eksploatacja zasobów stanowi dodatkowe źródło dochodów. Zwraca się także uwagę na zachowanie krajobrazu naturalnego, który ceniony jest przez miejscową ludność i jak się dalej okaże, często ten walor jest wymieniany jako aktyw w regionie badań w północnym Peru. Społeczności lokalne doceniają także znaczenie dóbr kultury i możliwość ich wykorzystania w procesie rozwoju, chociaż czasem spotykano się z opinią, że lepiej, żeby nie odkryto na ich terenie zabytków kultury materialnej z czasów prekolumbijskich, gdyż może to spowodować zabranie przez państwo ziemi, która należy do wspólnoty lub pojedynczej rodziny, w celu ochrony zabytków. Z drugiej strony, jak twierdzą Gómez Dmetrio W., Sánchez Vera E., Espinoza Ortega A., Herrera Tapia F. (2013), instrumenty wsparcia stosowane w promowaniu rozwoju terenów wiejskich, polityki publiczne realizowane w wielu regionach Ameryki Południowej oraz strategie zarządzania terytorialnego nie odegrały poważnej roli i nie przyniosły poważnych rezultatów w tworzeniu i implementacji działań (strategii, polityk, inwestycji) na rzecz rozwoju. Modele i wzorce normatywne, przygotowane do zastosowania w krajach rozwijających się, rzadko okazują się być skutecznym instrumentem w zarządzaniu i wspieraniu strategii rozwoju (ibid.). Rozwój obszarów wiejskich w Ameryce Południowej stanowi przedmiot badań i dyskusji nie tylko ze strony naukowców, ale przede wszystkim polityków, którzy dostrzegli mieszkańców wsi, jako ważnych wyborców, świadomych swoich decyzji. W czasach, kiedy wieś południowoamerykańska charakteryzowała się wysokim poziomem analfabetyzmu łatwo było manipulować jej mieszkańcami. Dzisiaj, kiedy walka z analfabetyzmem przyniosła pozytywne rezultaty (co nie znaczy, że zniknął ten problem całkowicie, o czym będzie mowa dalej), ludność wiejska zaczęła stanowić ważny elektorat wszystkich partii politycznych. Wpływy globalnych procesów ekonomicznych i społecznych sprawiły, że wieś południowoamerykańska coraz intensywniej przyłącza się do globalnych sieci dystrybucji i handlu towarów. Jednak w tym procesie napotyka na wiele trudności i barier, które powinny zostać rozwiązane na poziomie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 254 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… lokalnym. Od lat 80. XX w. środowisko wiejskie Ameryki Południowej doświadcza znacznych zmian, szczególnie w sferach politycznej, ekonomicznej i społecznej (Mora 2009: 9). Według Berdegué et al. (2008: 13) te zmiany spowodowane są koniecznością dostosowywania swoich strategii przetrwania do nowych globalnych warunków i tworzenia odpowiedniego zaplecza (głównie politycznego), by mieć łatwiejszy dostęp do rynków globalnych. Nowe strategie, podejmowane przez mieszkańców, okazały się nie zawsze skuteczne ze względu na wieloletnie zaniedbania w integrowaniu rynków lokalnych drobnych producentów z rynkiem krajowym i międzynarodowym. Wytworzyła się sytuacja, w której lokalne rynki rolne znalazły się w warunkach opuszczenia i niepewności. Ocena wpływu polityk i strategii rozwoju wsi jest bardzo trudna. Różne potrzeby odbiorców, a także różne, niezintegrowane ze sobą projekty, realizowane przez różne instytucje, nie sprzyjają tworzeniu spójnej koncepcji rozwojowej. Jednocześnie wieś szuka nowych możliwości rozwoju i inwestycji w działalność pozarolniczą. Programy rozwoju sektorowe lub celowe, realizowane w celu stworzenia palety nowych możliwości w tworzeniu dóbr i usług, zmieniają tradycyjne modele życia rodzin i całych wspólnot wiejskich. Jednak ich wielkość i fragmentaryczność (stosowane są niekiedy na niewielkich fragmentach jednostki administracyjnej) nie dostarczają pełnej wiedzy na temat ich skuteczności. Poza tym, często po pewnym sukcesie programu w pierwszym roku (najwyżej 2-3 latach) jego funkcjonowania, kiedy nie ma już dalszego wsparcia zewnętrznego (bo eksperci się wycofują, pieniądze się skończyły, organizacja realizująca program przenosi się do innego regionu), pewna część mieszkańców rezygnuje z dalszej realizacji projektu. Kraje Ameryki Południowej podejmują różne strategie rozwoju sektora wiejskiego. Jedne z nich są bardziej zawansowane pod tym względem (jak np. Meksyk) (Skoczek 2013), inne dopiero w wyniku ogólnego polepszenia się stanu gospodarki po 2010 roku zaczynają wprowadzać programy i strategia poprawy warunków życia na terenach wiejskich. Do tej grupy należy Peru, gdzie wcześniej, cały ciężar pomocy niesionej wiejskim regionom peryferyjnym, spoczywał na barkach organizacji pozarządowych. O ile programy rządowe skierowane na poprawę efektów produkcji są coraz bardziej skuteczne, o tyle kształtowanie mechanizmów działań międzysektorowych i między różnymi instytucjami centralnymi a regionalnymi nie jest tak skuteczne. Wielokrotnie, podczas prowadzonych wywiadów, dawano temu dowód w relacjach o trudnościach, jakie napotykają jeszcze ciągle rolnicy. Nacisk w programach rozwoju wsi kładziony Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 255 jest na edukację, ochronę zdrowia, zwiększenie produkcji rolnej, rozbudowę infrastruktury wiejskiej, poprawę warunków życia ludności (w tym higienicznych), rozwój społeczny (Czerny 2008). Polityki rządu centralnego i regionalnego dominuje podejście klienteli styczne do zarządzania projektami i przyznawania środków. Rząd centralny finansuje przedsięwzięcia z zakresu infrastruktury drogowej, telekomunikacyjnej i wodnej. Także w jego gestii jest edukacja. Z punktu widzenia wiejskich regionów peryferyjnych ta działalność jest oceniana jako niewystarczająca. Realizacja celów publicznych nie jest ukierunkowana (lub nie wspiera) na zwiększenie aktywów produkcyjnych. W pewnym sensie następuje jedynie wsparcie wzmocnienia aktywów społecznych. Dzieje się to za pomocą subsydiów dla regionów wiejskich. (Nuevo Plan,… 2013). Programy wzmacniające aktywa produkcyjne są wdrażane dzięki porozumieniu trzech stron: rolników indywidualnych, władz regionu i władz centralnych. Najważniejszym zadaniem polityki władz regionalnych lub centralnych jest zaspokojenie popytu na środki żywności na obszarach najuboższych. Badany region należy do najuboższych w Peru mimo dobrych warunków środowiska naturalnego, jakie tam istnieją. Efekty tych działań nie są spójne, a ich skuteczność zależy przede wszystkich od uwarunkowań politycznych i lokalnych relacji władzy i wspierania określonych grup interesu. Mieszkańcy starają się osiągnąć podstawowy cel – zabezpieczenie najważniejszych potrzeb rodziny: zabezpieczenie w żywność, możliwość edukacji dzieci i korzystanie z opieki zdrowotnej. Podejmując działalność w sektorze pozarolniczym narażeni są na różnego typu niedogodności związane z brakiem wykształcenia, koniecznością dalekich dojazdów do pracy lub ponoszenia dodatkowych opłat np. za noclegi w innym mieście, brakiem znajomości rynku pracy, brakiem wsparcia ze strony bliskich. Te i inne problemy mogą zniechęcać część ludzi do szukania pracy dodatkowej poza miejscem zamieszkania. Jednak na miejscu o dodatkowe zarobki jest jeszcze trudniej, co wynika między innymi z ograniczonego rynku pracy, sezonowości zatrudnienia, braku kapitału na rozpoczęcie własne działalności, braku organizacji wspierających taką działalność. Gospodarstwa domowe najczęściej są w stanie przezwyciężyć niedogodności i zabezpieczyć livelihood, chociaż nie we wszystkich warunkach. Gwałtowne zjawiska środowiskowe i polityczne mogą spowodować utratę takich zdolności. W badanym regionie duża, liczna rodzina stanowi podstawę zabezpieczenia egzystencji. Wzajemna pomoc członków rodziny Journal of Modern Science tom 2/25/2015 256 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… jest wpisana w kod kulturowy mieszkańców regionu. Zrównoważony system gospodarowania na wsi obejmuje więc działalności gospodarcze, które nie ograniczają się tylko do rolnictwa i są wykonywane przez wielu członków rodziny. Strategie, polegające na rozszerzaniu źródeł dochodów, umożliwiają zmianę tradycyjnych praktyk produkcyjnych i wykorzystywanie aktywów do zaspokojenia nowych potrzeb, pojawiających się wraz ze zmianami wynikającymi z nowego modelu życia i konsumpcji. Także uodparniają one rodzinę na sytuacje pojawiającej się niepewności i zagrożeń zarówno ze strony warunków środowiskowych, jak i polityczno-gospodarczych. Badania pokazały jak mieszkańcy podchodzą do nowych uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz jakie strategie obierają. Programy wsparcia livelihood w krajach rozwijających się Bieda i niedorozwój, które szczególnie dotykają regiony i duże liczebnie grupy społeczne w krajach rozwijających się sprawiły, że w dyskusji na temat poprawy warunków życia tej ludności oraz zwiększenia efektywności gospodarki w regionach peryferyjnych i zacofanych nawiązuje się do koncepcji livelihood i możliwości jej zoperacjonalizowania i wprowadzanie w programach pomocowych. Np. w wielu nowych projektach i programach FAO zakłada się, że organizacja ta może mieć większy wpływ na redukcję ubóstwa i poprawy jakości życia w regionach zacofanych, jeśli będzie wdrażała systemowo nowe koncepcje naukowe walki z ubóstwem (Programa de Apoyo a los Modos de Vida, 2004). W pracach naukowych na temat livelihood analizuje się, jak wspomniano już wcześniej, mocne strony danej społeczności i regionu – warunki środowiska, umiejętności, aktywa, potencjał ludzki. W analizie potencjału lokalnego dla rozwoju znacznie bardziej przydatna, od ogólnej koncepcji livelihood, jest koncepcja sustainable livelihood. Podkreśla się w niej bowiem, że podejście przez pryzmat koncepcji rozwoju zrównoważonego do zagadnień potencjału lokalnego i jego wykorzystania (sposobów, błędów w eksploatacji, historii wykorzystania zasobów), jest właściwsze, jeśli podkreśla się kontekst kulturowy oraz właśnie specyfikę warunków środowiska naturalnego. Zastosowanie tego podejścia przyczyniło się do opracowania ram analitycznych w badaniach sytuacji ludności wiejskiej. Koncpecja livelihood jest szczególnie skuteczna w analizie ubóstwa i zrozumienia jego genezy oraz trwania. Także wydaje się być właściwa przy ocenie zakresu vulnerability mieszkańców peryferii wiejskich. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 257 Tym samym więc pozwala na lepsze poznanie i zrozumienie kontekstu procesów rozwoju oraz różnorodnych trajektorii ich przebiegu, w zależności od regionu (Programa de Apoyo a los Modos de Vida, 2004). Zgodnie z takim podejściem jest również przygotowany przez zespół naukowców z Peru i z Polski Plan Rozwoju Zrównoważonego Frias. W analizie obecnej sytuacji, ludność szczególnie narażoną na ubóstwo i jej potrzeby stawia się w centrum programu. Szczególną rolę nadaje się kwestii partycypacji społecznej nie tylko w procesie konsultacji planu, ale już na etapie formułowania najważniejszych zagadnień i potrzeb mieszkańców. Liczne warsztaty, które przeprowadzono i omówiono wcześniej, potwierdzają opinię o konieczności takich szerokich konsultacji. Także konieczność stymulowania tworzenia związków i organizacji, wspierających inicjatywy lokalne, okazała się być zgodna z założeniami FAO (Programa de Apoyo a los Modos de Vida, 2004). Powszechny dostęp do zasobów, jak wynika z przedstawionej wcześniej analizy, jest kluczowym elementem we wszelkich strategiach i programach redukowania ubóstwa i wspierania rozwoju zrównoważonego. Mieszkańcy terenów wiejskich położonych peryferyjnie, którzy nie mają dostępu do zasobów lub dostęp ten jest im ograniczany (np. dostęp do wody, do ziemi) są znacznie bardziej vulnerable i podatni na niekorzystne sytuacje, które pogłębiają procesy niedorozwoju oraz wszelkiego typu braki. Nie są też zdolni do akumulowania zasobów oraz rekuperacji po przebytych kryzysach lub innych klęskach nawiedzających region (Czerny Córdova-Aguilar 2014, Córdova-Aguilar 2013) Ważnym elementem programu rozwoju jest wskazywanie zainteresowanym możliwości wykorzystania ich aktywów oraz dostępu do istniejących zasobów naturalnych. Jak podkreśla też tekst FAO – Programa de Apoyo a los Modos de Vida (2004) – należy wspierać inicjatywy, zmierzające do tworzenia związków producentów i lokalnych towarzystw handlowych. Projekty, realizowane zarówno we Frias, jak i w innych dystryktach w prowincji Piura, koncentrują się na: – realizacji prac, które ułatwiają lub umożliwiają dostęp do zasobów (głównie wody); – poprawie warunków życia mieszkańców (głównie przez promowanie budowy łazienek i latryn w gospodarstwach wiejskich); – zachęcaniu (uczeniu) partycypacji społecznej (czasami nie jest to konieczne, ponieważ mieszkańcy sami się organizują, jak to pokazano w rondas campesinas); Journal of Modern Science tom 2/25/2015 258 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… – pokazaniu korzyści, wynikających z dywersyfikacji livelihood oraz włączenia kobiet do aktywności ekonomicznej; – rozwiązywaniu konfliktów o zasoby, szczególnie o wodę. Wnioski W programie rozwoju skorzystano więc z analizy livelihood oraz materiałów zebranych podczas badań terenowych w celu uzasadnienia propozycji rozwoju zgodnie z koncepcją sustainable livelihoods. O ile analizy dostępu do zasobów są szczegółowe, to do pełnej oceny możliwości sustainable livelihoods brakuje jednak studiów z zakresu funkcjonowania prawa na poziomie lokalnym. Z obserwacji wynika, że prawo dostępu do zasobów jest często łamane poprzez fizyczne ograniczenia dostępu (płoty, bariery, ochrona, organizowane przez prywatnych właścicieli, często uzurpatorów do dysponowanie zasobami); poprzez naciski ze strony grup interesów lub kapitału na mieszkańców terenów wiejskich by sprzedali swoją ziemię (jeśli się temu opierają niekiedy używa się siły i mieszkańców wypędza z ich ziemi); przez działania polityków, którzy łamią prawo nie dopuszczając wszystkich mieszkańców do użytkowania lokalnych zasobów. Strategie wzmocnienia mechanizmów i narzędzi instytucjonalnych, które nie tylko dają prawo mieszkańcom do szerokiego udziału w dyskusji na temat rozwoju, ale powinny spełniać postulaty ludności i wzmacniać ich udział w opracowywaniu polityk i programów rozwoju lokalnego, stanowią ważny element sustainable livelihood. Zbyt intensywne użytkowanie ziemi rolnej w niektórych częściach badanego regionu prowadzi do erozji i spadku produktywności gleby. W dłuższym okresie może to doprowadzić do zmniejszenia produkcji i obniżenia się bezpieczeństwa żywnościowego w regionie. Niskie zainteresowanie innymi formami działalności, często obserwowana bierność i brak chęci do działań, wykraczających poza tradycyjne prace na roli sprawiają, że wyjście z kręgu niedorozwoju wydaje się dzisiaj trudne. References Bebbington A. (1999). Capitals and Capabilities: A Framework for Analyzing Peasant Viability, Rural Livelihoods and Poverty. World Development, Vol. 27, No. 12, pp. 2021–2044. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… | 259 Berdegué, J.A., Biénabe, E., and Peppelenbos, L. (2008). Innovative Practice in Connecting Small-scale Producers with Dynamic Markets www.regoverningmarkets.org Carney, D. (ed.). (1998). Sustainable Rural Livelihoods: What contribution can we make? London: Department for International Development. Chambers, R. iConway, G.R. (1992). Sustainable Rural Livelihoods: Practical Concepts for the 21st Century, Discussion Paper 296. Brighton, UK: Institute of Development Studies Córdova-Aguilar H. Czerny M. (2014). Development in Marginal Areas: Vulnerabilty in rural development as exemplified by the district Frías, Northwestern Peru. Journal of Latin American Geography Córdova-Aguilar H. (2013). Nuevo Plan de Desarrollo Local Concertado del Distrito de Frías, Provincia de Ayabaca, Piura, 2013–2025. Lima, Municipalidad Distrital de Frías, Sociedad Geográfica de Lima, CIGA-PUCP. Czerny M. (2008). “Estudios territoriales: nuevos enfoques relacionados con los conceptos de vulnerabilidad y de la aseguración de la existencia de la sociedad” (livelihood). 2008. In: El Desarrollo Hoy en América Latina. El Colegio de Tlaxcala, México, pp. 145–158. DFID. (1999). Sustainable Livelihoods and Poverty Elimination. London: Department for International Development. Echeverria R., Ribero M. (200). Nueva Ruralidad. Visión del Territorio en América Latina y el Caribe. San José, IICA. Ellis, F. (2000). Rural Livelihoods and Diversity in Developing Countries. Oxford: Oxford University Press. Gómez-Demetrio W., Sánchez-Vera E., Espinoza-Ortega A., HerreraTapia F. (2013). El papel de los activos productivos en modos de vida rurales. La obtención de indicadores. Convergencia. Revista de Ciencias Sociales, UAEM, vol. 20, núm. 62, pp. 71–105. Programa de Apoyo a los Modos de Vida. Resumen del Programa. (2004). ORGANIZACIÓN DE LAS NACIONES UNIDAS PARA LA AGRICULTURA Y LA ALIMENTACIÓN. Programa de Apoyo a los Modos de Vida (LSP). Un Programa interdepartamental para incrementar el apoyo hacia el mejoramiento de los modos de vida de la población rural pobre. Kinsey B. H. (2002). Survival or Growth? Temporal Dimensions of Rural Livelihoods in Risky Environments. Journal of Southern African Studies, Vol. 28, No. 3, Special Issue: Changing Livelihoods, pp. 615–629. Mora-Delgado J. (2007). Sociedades campesinas, agricultura y desarrollo rural. Revista Luna Azul, No. 24, pp. 1–7. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 260 | Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)… Schneider, S. and Peyré, I.G. (2006). Territorio y enfoque territorial: De las referencias cognitivas a los aportes aplicados al análisis de los procesos sociales rurales. In: Manzanal, Neiman, G., Lattuada, M. (Eds.), Desarrollo rural. Organizaciones, Instituciones y Territorio. Ciccus, Buenos Aires, pp. 7–102. Skoczek M. (ed.). (2013). Zmiany społeczno-gospodarcze w regionach tubylczych Meksyku i ich percepcja przez mieszkańców. Przypadek Regionu Mazahua. Warszawa, WGSR, Uniwersytet Warszawski. Stewart Carloni A. (2006). Guía rápida para misiones. Analizar las instituciones locales y los medios de vida. FAO. Roma. http://www.fao.org/ docrep/009/a0273s/a0273s00.htm#Contents, 14.02.2014. Endnotes 1. Artykuł opracowany w ramach projektu „Zabezpieczenie egzystencji (livelihood) – nadzieja i uwarunkowania nowego paradygmatu dla badań nad rozwojem” NCN 2011/01/B/HS4/03248 Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 261–274 Process management in a local bank – a practical process model Zarządzanie procesami w lokalnym banku – praktyczny model procesów Bogusław Bujak [email protected] Abstracts This article presents certain aspects of process management in financial institutions – particularly in small and local banks. The aim of the author is to present and propose practical application of an universal processes model that can be identified within the day-to-day operations of the banks. The use of a designed process structure, in local banks practice, may enable them to achieve relatively fast, effective and efficient outcomes while minimizing their own resource expenditures. The organizational units responsible for the implementation of a process model will also receive assurance that created process architecture ensures consistency and completeness of their banking business. This study may be useful both for those responsible in the banks for the process of preparing, maintaining and developing process maps, as well as for organizational units carrying out the actual implementation of process architecture model. This material can also be used as a pattern; the same it can be successfully used in the practice of other financial institutions carrying out banking operations. Artykuł przedstawia wybrane aspekty, dotyczące zarządzania procesowego w instytucjach finansowych, w szczególności w małych, lokalnych bankach. Celem autora jest przedstawienie i zaproponowanie do stosowania w praktyce uniwersalnego modelu procesów, które można zidentyfikować w ramach codziennej działalności operacyjnej, prowadzonej przez banki. Wykorzystanie zaprojektowanej struktury procesowej w praktyce lokalnych banków może umożliwić im osiągnięcie stosunkowo szybko, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 262 | Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… skutecznych i efektywnych rezultatów przy jednoczesnej minimalizacji własnych nakładów zasobowych. Komórki organizacyjne, odpowiedzialne za implementację modelu procesowego, otrzymują narzędzie zapewniające, że stworzona architektura gwarantuje zachowanie spójności i kompletności opisu prowadzonej działalności. Opracowanie to może być pomocne zarówno dla osób odpowiedzialnych w bankach za proces przygotowania, utrzymania i rozwijania mapy procesów, jak również dla jednostek realizujących faktyczne wdrożenia modelu architektury procesowej. Ten materiał może także stanowić wzorzec; tym samym może być z sukcesem wykorzystywany w praktyce innych instytucji finansowych, realizujących czynności bankowe. Keywords: management, process, banking, operating model, risk, business model, map zarządzanie, proces, bankowość, model operacyjny, ryzyko, model biznesowy, mapa Wprowadzenie W okresie ostatnich kilkunastu lat można zaobserwować wyjątkowo dynamiczne przemiany następujące w ramach rynku usług finansowych, a będące następstwem z jednej strony – gwałtownego rozwoju w obszarze technologii teleinformatycznych i poziomu wiedzy klientów (z uwagi na ułatwiony dostęp do informacji), z drugiej natomiast – postępującego procesu globalizacji i europeizacji rynków. Efektem zaistniałej sytuacji jest dychotomiczny podział klasyfikacyjny instytucji finansowych, obejmujący duże organizacje (działające zazwyczaj w skali międzynarodowej) oraz małe organizacje, na ogół funkcjonujące w środowisku lokalnym. Rynek usług i produktów finansowych należy do regulowanych sektorów gospodarki, z tego względu każda z instytucji podlega (co do zasady) tym samym przepisom prawa oraz wytycznym organów nadzoru (Bujak B. 2014, ss. 383–400). W sektorze bankowym w Polsce, zagadnienia, dotyczące zapewnienia jego stabilności i bezpieczeństwa, leżą w gestii Komisji Nadzoru Finansowego, z uwzględnieniem założeń Komitetu Stabilności Finansowej i Narodowego Banku Polskiego, a także regulacji prawnych Unii Europejskiej (Sitek M. 2012, ss.187–202; Szpringer, 1997, s. 51). Ustawodawca nałożył szereg obowiązków, dotyczących procesu Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… | 263 zarządzania, których spełnienie jest warunkiem koniecznym do prowadzenia działalności bankowej. Zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe oraz Dyrektywą 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, system zarządzania bankiem musi obejmować, co najmniej systemy: zarządzania ryzykiem oraz kontroli wewnętrznej. Zapewnienie skutecznego procesu zarządzania ryzykiem w banku stanowi, z jednej strony, podstawę jego bezpieczeństwa (Ferszt-Piłat K. 2012, ss. 111–124, Niedziółka I. 2012, ss. 93–104), z drugiej natomiast umożliwia osiąganie odpowiedniej efektywności działania. Wagę tego zagadnienia podnosi także Komisja Nadzoru Finansowego, w ramach podjętej uchwały nr 258/2011 z dnia 4 października 2011 r. Wymaga to zapewnienia, ze strony organu zarządzającego bankiem, prowadzenia odpowiedniej polityki zarządzania wszystkimi istotnymi rodzajami ryzyka. Wiąże się to z koniecznością posiadania narzędzi umożliwiających właściwą identyfikację, ocenę i pomiar, a także zapewniających adekwatne postępowanie z poszczególnymi ryzykami. Jeden z elementów zarządczych w działalności bankowej stanowi mapa ryzyka, której skuteczność jest uzależniona od znajomości funkcjonujących w banku procesów. W dużych instytucjach zarządzanie procesowe jest zazwyczaj elementem modelu operacyjnego, gwarantującym prawidłową realizację celów biznesowych. W lokalnych (zazwyczaj małych) organizacjach może jednak stanowić pewnego rodzaju wyzwanie. Organizacje te koncentrują się na prowadzeniu działalności operacyjnej i pozyskiwaniu klientów, z jednoczesnym stałym monitorowaniem (ograniczaniem) kosztów działalności wspierającej. Nieczęsto zdarza się, by posiadały one w swoich strukturach komórki odpowiedzialne za zarządzanie procesami. W związku z powyższym niniejszy materiał może stanowić wytyczne, umożliwiające zbudowanie modelu procesowego w bankach, które ze względu na skalę prowadzonej działalności nie posiadają własnych zasobów dedykowanych do zarządzania procesami, a mają potrzebę posiadania modelu, który będzie im gwarantował kompleksowe ujęcie całej organizacji. Zarządzanie procesami Potrzeba zarządzania procesami w banku (i w każdej innej organizacji) wynika wprost z konieczności odejścia od tradycyjnego podejścia Journal of Modern Science tom 2/25/2015 264 | Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… funkcjonalnego, niespełniającego swojej roli w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo oferuje wiele różnorodnych produktów lub usług. Kierunkiem zmian jest podejście procesowe, zorientowane na przepływach pracy niezbędnych do dostarczenie produktu końcowego (Rummler G.A., Brache A.P. 2000). Model procesowy umożliwia zredukowanie czasu przebiegu procesów, ograniczenie ich kosztów, wzrost jakości procesów i oferowanych produktów końcowych, a także wzrost produktywności wykorzystywanych zasobów, co przekłada się na wzmocnienie przewagi konkurencyjnej. W najogólniejszym ujęciu wskazuje się na trzy kategorie procesów (Niedzielski E. 2010): tzw. procesy zarządcze (decydujące o kierunkach prowadzonej działalności), procesy działalności podstawowej (w ich wyniku powstają produkty lub usługi, stanowiące dla organizacji wartość dodaną) oraz procesy wspierające (umożliwiające realizowanie procesów podstawowych i zapewniające ich sprawne funkcjonowanie). Terminem proces określany jest ciąg realizowanych po sobie czynności (rysunek 1), na podstawie impulsu wejściowego (IN), które mają na celu wytworzenie określonego dobra na wyjściu (OUT). Rysunek 1. Podstawowy schemat procesu Źródło: opracowanie własne. W działalności prowadzonej przez instytucje kredytowe (banki, kasy oszczędnościowo–kredytowe, przedsiębiorstwa inwestycyjne), impuls wejściowy może być inicjowany przez pracownika (np. w wyniku wypełnienia wniosku o kredyt przez pracownika obsługującego bezpośrednio klienta) lub może być wywoływany automatycznie (np. poprzez uruchomienie procesu przetwarzania danych w systemach informatycznych). W wyniku procesu może zostać wytworzony jeden lub kilka efektów, przeznaczonych dla klienta wewnętrznego (np. innego pracownika, zajmującego się dokonywaniem oceny zdolności kredytowej) lub zewnętrznego (np. kredytobiorcy). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… | 265 Bank, z racji szerokiego spektrum prowadzonej działalności, charakteryzuje się rozbudowaną strukturą organizacyjną i złożoną architekturą operacyjną (Majorana F., Morelli A. 2012, ss. 78–79). Złożoność siatki powiązań i wzajemnych korelacji między wykonywanymi w niej czynnościami jest wprost proporcjonalna do liczby oferowanych produktów i usług. Zrozumienie, a tym samym efektywne zarządzanie taką organizacją jest możliwe jedynie pod warunkiem posiadania mapy procesów. Sam fakt zbudowania mapy procesów w banku nie stanowi jeszcze gwarancji sukcesu. Niezbędne jest wdrożenie procesu zarządzania procesami, a w tym zarządzanie mapą procesów. Determinantami użyteczności mapy jest zapewnienie, że będzie ona spójna, jednorodna, kompleksowa i obowiązująca w całej organizacji. Mapa jest odzwierciedleniem wizji instytucji, powinna zatem być na tyle jasna i czytelna, aby każdy ją rozumiał i, co równie ważne, by potrafił zidentyfikować realizowane przez siebie zadania w ramach umieszczonych na niej procesów. Powinna ona służyć organizacji w ramach procesu zarządzania ryzykiem w celu identyfikacji i zapewniania mechanizmów kontrolnych oraz w procesie sprawowania kontroli wewnętrznej do planowania działań kontrolnych. Klasyczne podejście budowania architektury procesów obejmuje: w pierwszym etapie – ich zdefiniowanie, a w drugim – zidentyfikowanie ich wzajemnych powiązań. W miejscach połączeń procesów powstają węzły, tworzone przez produkty (OUT) procesu poprzedzającego i impulsy (IN) procesu następnego. Pomiędzy IN i OUT, w każdym z procesów, przypisuje się do poszczególnych czynności niezbędne do ich wykonania zasoby (ludzkie, organizacyjne, techniczne, finansowe, itd.), poziom ich użycia (niezbędny czas potrzebny na realizację czynności, konieczne do zaangażowania środki, itd.), a także czynniki sukcesu (parametry dotyczące jakości czy wydajności). Sukces zastosowania takiego podejścia jest uzależniony od kompletności utworzonej mapy. Z racji uwarunkowań historycznych model organizacyjny banku bazuje na podejściu hierarchiczno-funkcjonalnym. W związku z tym każda z komórek organizacyjnych odpowiada za szereg zadań i na ich realizacji się koncentruje, nie dostrzegając często zadań wykonywanych w innych komórkach. Spojrzenie zadaniowe ogranicza także możliwości zwiększania skuteczności i efektywności prowadzonej działalności. Wsparciem instytucji w tak określonym procesie są regulacje wewnętrzne, regulaminy i analizy przebiegów w systemach teleinformatycznych. Niewystarczające doświadczenie osoby (zespołu) dokonującej identyfikacji i opisu procesów może prowadzić do sytuacji, w której zostaną Journal of Modern Science tom 2/25/2015 266 | Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… pominięte kluczowe elementy procesów lub nawet, w sytuacjach skrajnych, niektóre z procesów nie zostaną w ogóle zidentyfikowane. W projekcie budowy mapy procesów konieczne jest korzystanie z osób, będących rzeczywistymi ekspertami w zakresie poszczególnych rodzajów działalności. Tym bardziej, że instytucja kredytowa nie może opierać się jedynie na realizowanych w niej czynnościach. W wielu procesach wymagane jest uwzględnienie w fazie wejściowej (IN) czynników zewnętrznych, o charakterze normatywnym (np. regulacje prawne, obowiązki sprawozdawcze, czy konieczność realizacji wytycznych nadzorczych). Konieczne jest zatem inne spojrzenie na bank, nie przez pryzmat organizacji, a poprzez holistyczne ujęcie instytucji, poprzez ujęcie jej jako „czarnej skrzynki”. Rozpatrując organizację jako całość, można dokonać identyfikacji oczekiwanych efektów wyjściowych i wymaganych dla nich impulsów wejściowych, co jednocześnie jest wyznacznikiem działalności podstawowej, tzw. core business. Takie podejście, zgodnie z logiką end to end, umożliwia wielopoziomowe spojrzenie na organizację, w wyniku którego możliwe jest przeprowadzenie analizy skuteczności, wydajności działań oraz odpowiedzialności za niezbędne czynności. Znajomość celu prowadzonej działalności daje możliwość zdefiniowania głównych grup procesów. W małych organizacjach, jedną z najskuteczniejszych metod budowania mapy procesów w ich działalności jest wykorzystanie doświadczeń innych. Niestety, w praktyce (prawie) każda organizacja posiada inne produkty, usługi, inną strukturę organizacyjną i w konsekwencji inną mapę procesów. Optymalnym podejściem jest zatem wykorzystanie uniwersalnego modelu procesów, obejmującego szerokie spektrum procesów możliwych do zidentyfikowania w działalności bankowej i dostosowanie go do prowadzonej działalności. Proponowany praktyczny model procesów nie tylko zapewnia odpowiednie odzwierciedlenie działalności bankowej, ale również uwzględnia zapisy regulacji i przepisów prawnych oraz wytycznych instytucji nadzorczych, wyrażanych w ramach wydawanych rekomendacji nadzorczych. Zastosowanie zaprezentowanej klasyfikacji umożliwia przeprowadzenie, w stosunkowo krótkim okresie czasu, mapowania zdefiniowanych procesów w organizacji, poprzez przypisanie poszczególnych ich elementów do odpowiednich komórek organizacyjnych. W efekcie możliwe jest wypracowanie zindywidualizowanej mapy procesów, zgodnej z profilem i charakterem działalności instytucji. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… | 267 W instytucji kredytowej można wskazać cztery główne grupy procesów (tzw. Poziom „0” Mapy procesów), w ramach których można wyróżnić kilkanaście metaprocesów (tzw. Poziom I Mapy procesów), a następnie, wykonując operację drill down, kilkadziesiąt procesów (tzw. Poziom II Mapy procesów). W szczególnie skomplikowanych obszarach, można dodatkowo wydzielić podprocesy (tzw. Poziom III Mapy procesów). Grupy procesów – Poziom „0” Analiza literatury oraz wyniki badań i analiz struktur procesów w instytucjach kredytowych prowadzą do pierwszego podziału działalności – podziału na grupy procesów. Można wśród nich wyróżnić: • procesy zarządcze, obejmujące budowanie strategii i definiowanie linii biznesowych, zarządzanie regulacjami wewnętrznymi, planowanie, kontroling biznesowy, zarządzanie relacjami z interesariuszami instytucji i, szczególnie ważne w instytucji kredytowej, zarządzanie ryzykiem; • procesy operacyjne, dotyczące działalności marketingowej, zarządzania ofertą i obsługą klienta oraz obejmujące działalność stanowiącą core business, jak sprzedaż i zarządzanie produktami (kredytowymi, depozytowymi, inwestycyjnym) itd.; • procesy wspierające, dotyczące działalności wspomagającej prowadzenie biznesu, w tym działalność teleinformatyczna (niezwykle istotna) czy administracyjno-logistyczna. Każda ze wskazanych grup podlega dalszemu podziałowi na metaprocesy, stanowiące Poziom I modelu procesowego. Metaprocesy – Poziom I W definiowaniu metaprocesów należy zaznaczyć, że ich klasyfikacja i przypisanie do poszczególnych grup procesów ma charakter umowny i stanowi pewną wypadkową dobrych praktyk rynkowych. Możliwe jest dokonywanie innego grupowania, aczkolwiek istotne jest zapewnienie kompletności struktury. Z tego względu rekomenduje się pozostawienie w mapie wszystkich ujętych w modelu procesów, nawet wtedy, gdy wyniki wstępnej analizy sugerują, iż nie są one w banku realizowane. Takie działanie pozwoli na utrzymanie spójności mapy oraz zapewni jej elastyczność przy podejmowania decyzji o rozszerzeniu lub zmianie zakresu prowadzonej działalności. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 268 | Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… W ramach grupy procesów zarządczych proponowane jest uwzględnienie dwóch metaprocesów: • zarządzanie strategiczne; • zarządzanie ryzykiem i adekwatnością kapitałową. Grupa procesów operacyjnych może obejmować następujące metaprocesy: • zarządzanie sprzedażą i administracja produktem; • marketing i zarządzanie wsparciem sprzedaży; • prowadzenie obsługi rozliczeniowej. W ramach grupy procesów wspierających można wyróżnić: • zarządzanie teleinformatyką; • zarządzanie zasobami ludzkimi; • obsługa finansowo-księgowa; • obsługa podatkowa; • obsługa prawna i zapewnianie zgodności z przepisami; • zarządzanie administracją i logistyką; • przeciwdziałanie przestępstwom; • pozostałe procesy wsparcia. Procesy – Poziom II Zakreślenie struktury metaprocesów umożliwia przeprowadzenie ich dalszego, głębszego podziału i uzyskanie faktycznej listy procesów, realizowanych w banku. Z uwagi na pewnego rodzaju swobodę alokacji metaprocesów do grup procesów, poniższa klasyfikacja procesów zostanie odzwierciedlona w odniesieniu wyłącznie do metaprocesów. Proponowana typologia obejmuje: • zarządzanie strategiczne: – planowanie strategiczne, – zarządzanie relacjami inwestorskimi, – zarządzanie relacjami ze związkami zawodowymi, – audyt wewnętrzny, – zarządzanie strukturą organizacyjną, – zarządzanie procesami, – zarządzanie projektami; • zarządzanie ryzykiem i adekwatnością kapitałową: – zarządzanie ryzykiem kredytowym, – zarządzanie ryzykiem rynkowym, – zarządzanie ryzykiem płynności, – zarządzanie ryzykiem operacyjnym, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… • • • • • | 269 – zarządzanie ryzykiem braku zgodności, – zarządzanie pozostałymi rodzajami ryzyk, – zarządzanie kapitałem; zarządzanie sprzedażą i administracja produktem: – zarządzanie linią produktów detalicznych, – zarządzanie linią biznesową produktów korporacyjnych; marketing i zarządzanie wsparciem sprzedaży: – zarządzanie produktami i usługami, – zarządzanie kanałami sprzedaży, – wsparcie sprzedaży, – marketing, – zarządzanie reklamacjami; prowadzenie obsługi rozliczeniowej: – obsługa rachunków bankowych, – obsługa operacji gotówkowych, – obsługa zleceń płatniczych, – obsługa rozliczeń operacji dokonywanych kartami, – obsługa transakcji negocjowanych, – obsługa operacji na rynku międzybankowym, – obsługa rozliczeń kanałów sprzedaży, – obsługa rozliczeń umów z dostawcami; zarządzanie teleinformatyką: – planowanie strategii informacyjnej i bezpieczeństwa środowiska teleinformatycznego, – zarządzanie operacyjne teleinformatyką, – zarządzanie projektami teleinformatycznymi, – zarządzanie rozwojem i utrzymaniem aplikacji, – zarządzanie rozwojem i utrzymaniem infrastruktury teleinformatycznej, – zarządzanie rozwojem i utrzymaniem systemów operacyjnych, – zapewnianie eksploatacji środowiska teleinformatycznego, – zapewnianie wsparcia użytkownikom, – zarządzanie bezpieczeństwem teleinformatycznym; zarządzanie zasobami ludzkimi: – planowanie strategii zarządzania zasobami ludzkimi, – zarządzanie rekrutacją i selekcją pracowników, – zarządzanie rozwojem i szkoleniami pracowników, – zarządzanie systemami motywacyjnymi, lojalnościowymi i wynagradzania pracowników, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 270 | • • • • • • Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… – obsługa kadrowo-płacowa, – obsługa spraw socjalno-bytowych; obsługa finansowo-księgowa: – planowanie i kontrola finansowa, – księgowość ogólna, – sprawozdawczość finansowa, – rachunkowość zarządcza; obsługa podatkowa: – zarządzanie polityką podatkową, – obsługa kalkulacyjna podatku, – obsługa rozliczeń i płatności podatku, – zarządzanie monitorowaniem zmian w przepisach podatkowych, – zapewnianie współpracy z organami podatkowymi; obsługa prawna i zapewnianie zgodności z przepisami: – reprezentacja prawna, – bieżąca obsługa prawna, – zarządzanie monitorowaniem otoczenia prawnego; zarządzanie administracją i logistyką: – zarządzanie majątkiem trwałym, – zarządzanie ubezpieczeniami majątkowymi, – zarządzanie procesem zakupowym, – zarządzanie archiwum; przeciwdziałanie przestępstwom: – zarządzanie procesem przeciwdziałania i obsługą przestępstw wewnętrznych, – zarządzanie procesem przeciwdziałania i obsługą przestępstw zewnętrznych; pozostałe procesy wsparcia: – zapewnianie bezpieczeństwa osób i mienia, – zapewnianie bezpieczeństwo pracy (bhp, ppoż). Podprocesy – Poziom III W większości zdefiniowanie i odzwierciedlenie w banku procesów wskazanych na Poziomie II Mapy jest wystarczające. Wyjątkiem są procesy związane z zarządzaniem sprzedażą i administracją produktem. Z uwagi na rozbudowany charakter produktów i usług bankowych niezbędne jestdokonanie ich głębszego podziału w celu wydzielenia podprocesów, dotyczących poszczególnych linii biznesowych czy kategorii produktowych. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… | 271 Poziom ten powinien odzwierciedlać faktycznie funkcjonujące w banku linie produktowe i może obejmować: • w ramach linii produktów detalicznych: – depozyty i rachunki, – kredyty gotówkowe, – kredyty i pożyczki hipoteczne, – produkty inwestycyjne, – pozostałe produkty; • w ramach linii biznesowej produktów korporacyjnych: – depozyty i rachunki, – kredyty obrotowe, – kredyty i pożyczki hipoteczne, – kredyty inwestycyjne, – produkty inwestycyjne, – produkty rozliczeniowe, – pozostałe produkty. W bankach, posiadających rozbudowane struktury organizacyjne, istnieje niejednokrotnie konieczność dokonania dalszego podziału na podprocesy niektórych z pozostałych procesów. W celach poznawczych przedstawiono poniżej możliwy podział klasyfikacji kilku najczęściej wydzielanych procesów: • zarządzanie ryzykiem kredytowym: – zarządzanie ryzykiem kredytowym i ryzykiem koncentracji, – klasyfikacja i wycena ekspozycji kredytowych, – zarządzanie wierzytelnościami, – zarządzanie zabezpieczeniami; • zarządzanie ryzykiem rynkowym: – zarządzanie ryzykiem stopy procentowej, – zarządzanie ryzykiem walutowym, – zarządzanie ryzykiem papierów wartościowych, – zarządzanie ryzykiem cenowym instrumentów finansowych; • zarządzanie ryzykiem operacyjnym: – zarządzanie ryzykiem operacyjnym, – zarządzanie ryzykiem przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, – zarządzanie ryzykiem reputacji, – zarządzanie ryzykiem outsourcingu; • zarządzanie majątkiem trwałym: – planowanie majątku, – obsługa procesu zakupu majątku, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 272 | Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… – zapewnianie utrzymania majątku, – monitorowanie stanu majątku, – zarządzanie likwidacją majątku. Przedstawiona klasyfikacja procesów, stanowiąc praktyczny, a zarazem uniwersalny model procesowy dla banku, umożliwia nie tylko prowadzenie działań zmierzających do zwiększania skuteczności i podnoszenia efektywności organizacji, ale także daje podstawę do sprawnego zarządzania ryzykiem. Znajomość struktury procesów umożliwia przeprowadzanie analizy ryzyka z jednoczesnym weryfikowaniem istniejących (bądź koniecznych do wdrożenia) mechanizmów kontrolnych. Podsumowanie Współczesne instytucje finansowe, w tym banki, nie mają już możliwości pozostania w modelu innym niż procesowy. Konieczność ta wynika zarówno ze złożoności ich działalności, jak również znajduje swoje odzwierciedlenie w wytycznych Komisji Nadzoru Finansowego, zgodnie z którymi bank powinien mieć zdefiniowaną strukturę, a także procesy (Rekomendacja M 2013, ss. 16–25), które powinny być udokumentowane i regularnie oceniane. Wprowadzenie w banku faktycznego modelu zarządzania procesowego wymaga co najmniej zrealizowania następujących elementów (Kowalczewski W., Nazarka J. 2006, s. 68): • przeprowadzenia identyfikacji celów, procesów i działań organizacji; • wyznaczenie właścicieli procesów wraz z przydzieleniem im odpowiednich uprawnień i odpowiedzialności; • wprowadzenia zmian organizacyjnych, obejmujących likwidację typowych struktur pionowych na rzecz struktur procesowych lub macierzowych; • wprowadzenia definicji i ról w procesach w miejsce dotychczasowych stanowisk; • zdefiniowania kryteriów i parametrów procesów, będących podstawą ich oceny; • wdrożenia narzędzi, służących zbieraniu, przetwarzaniu i dystrybucji informacji. Jednym z najistotniejszych czynników sukcesu wprowadzenia modelu procesowego w banku jest jego wspieranie przez najwyższą kadrę kierowniczą. W przypadku braku lub niewystarczającym wsparciu organu zarządzającego zmiana podejścia nie jest możliwa. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… | 273 Zbudowanie własnej mapy procesów, na bazie zaprezentowanego praktycznego modelu, zapewnia kompletność i spójność opisu działalności. Pozwala nie tylko zdiagnozować aktualny stan organizacji i zweryfikować realizowane czynności, ale również umożliwia przeprowadzenie identyfikacji działań, które mogą zostać poddane optymalizacji (uproszczeniu). Należy zaznaczyć, że zapewnienie długofalowego sukcesu i aktualności modelu procesowego, wymaga od organizacji wdrożenia cyklicznych procedur przeglądu mapy procesów, w celu jej aktualizacji i dostosowywania do zmian, zachodzących w banku oraz jego otoczeniu. References Bujak B., Produkty bankowe w regulacjach nadzorczych – aspekty formalnoprawne tworzenia produktu bankowego, W: Journal of Modern Science: tom 1/20/2014 (ss. 383 – 400), Józefów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi. Ferszt-Piłat K. (2012), Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym społeczeństwie, W: Journal of Modern Science: tom 3/15/2012 (ss. 111–124), Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Kowalczewski W., Nazarka J. (2006), Instrumenty zarządzania współczesnym przedsiębiorstwem, Warszawa: Wydawnictwo Difin (passim). Majorana F., Morelli A. (2012), Lean banking: zastosowanie Six Sigma w świecie finansowym z przykładami, Kraków: Wydawnictwo M (ss. 78–79). Niedzielski E. (2010), Istota zarządzania procesami, Materiał z konferencji otwarcia projektu E-Administracja warunkiem rozwoju Polski, Olsztyn – Stare Jabłonki: Międzynarodowe Centrum Biznesu i Administracji Publicznej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Niedziółka I. (2012), Bezpieczeństwo konsumentów europejskich w świetle działania Europejskich Centrów Konsumenckich, W: Journal of Modern Science: tom 2/13/2012 (ss. 93–104), Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Rummler G.A., Brache A.P. (2000), Podnoszenie efektywności organizacji. Jak zarządzać „białymi plamami” w strukturze organizacyjnej, Warszawa: Wydawnictwo PWE (passim). Sitek M. (2012), Prawne i instytucjonalne ramy polityki karnej UE, W: Journal of Modern Science: tom 1/12/2012 (ss. 187–202), Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 274 | Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku… Szpringer W. (1997), Europejskie regulacje bankowe, Seria Biblioteka bankowca, Warszawa: Wydawnictwo Twigger (s. 51). Akty prawne i funkcjonalne źródła prawa Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (wersja przeredagowana) (ze zm.) (Dz. U. L 177 z 30.6.2006, str. 1). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. 1997 nr 140, poz. 939 ze zm.). Uchwała Nr 8/2013 Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 8 stycznia 2013 r. w sprawie wydania Rekomendacji M dotyczącej zarządzania ryzykiem operacyjnym w bankach, Warszawa 2013. Uchwała nr 258/2011 Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 4 października 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad funkcjonowania systemu zarządzania ryzykiem i systemu kontroli wewnętrznej oraz szczegółowych warunków szacowania przez banki kapitału wewnętrznego i dokonywania przeglądów procesu szacowania i utrzymywania kapitału wewnętrznego oraz zasad ustalania polityki zmiennych składników wynagrodzeń osób zajmujących stanowiska kierownicze w banku, Warszawa 2011. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 275–288 Concepts of energy security against the events of the 21st century Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI wieku1 Michał Łęski Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Abstracts In this publication, the Author shows different looks at the energy security, both in Polish literature and in foreign sources. In addition, he emphasizes the events taking place in the Ukraine from 2014 – a conflict with the Russian Federation. The Author in his analysis of what the energy security is, also includes very real dangers of open armed conflict, happening right behind of the Polish border and in the pessimistic scenario may also start in Poland. Apart from military and historical aspect, other aspects unbound directly with the situation of our eastern neighbor are also presented in this paper. In the context of the energy security, the Author has also included the world tendencies of the power consumption and social requirements of goods, including the energy. This applies particularly to energy as the basis of access to the means of social communication and freedom of expression. In the article has been also mentioned several scientific approaches in defining energy security taking into account the economics of supply and environmental sustainability policies. W niniejszej publikacji Autor przedstawia różne spojrzenia na bezpieczeństwo energetyczne dostępne zarówno w literaturze polskiej, jak w źródłach zagranicznych. Uwzględnia przy tym wydarzenia na Ukrainie, toczące się od roku 2014, związane z konfliktem z Federacją Rosyjską. Bardzo realne zagrożenie otwartym konfliktem zbrojnym tuż za nasza granicą oraz w wariancie pesymistycznym również na terenie Polski, skłania Autora do analizy tego, czym jest bezpieczeństwo energetyczne. Poza aspektami militarnymi oraz historycznymi, przedstawiane są również inne – niezwiązane bezpośrednio z sytuacją naszego wschodniego sąsiada. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 276 | Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. W kontekście bezpieczeństwa energetycznego Autor wspomina również o światowych tendencjach konsumpcji energii oraz społecznych wymaganiach co do poziomu dostarczanych dóbr – w tym głównie energii. Innym poruszonym przez Autora problemem jest dostępność do środków komunikacji elektronicznej i ich roli w możliwym konflikcie zbrojnym. Dotyczy to w szczególności energii jako podstawie dostępu do środków komunikacji społecznej i wolności słowa. W artykule zostało także przytoczonych kilka naukowych podejść w definiowaniu bezpieczeństwa energetycznego, uwzględniających ekonomikę dostaw oraz politykę zrównoważonego rozwoju środowiska. Keywords: security, energy security, threats, the Polish security, notion of energy security bezpieczeństwo, bezpieczeństwo energetyczne, zagrożenia, polskie bezpieczeństwo, definicja bezpieczeństwa energetycznego Wstęp Prawdopodobnie każda osoba słysząc pojęcie „bezpieczeństwo energetyczne” posiada własny (najczęściej w szczegółach odmienny) pomysł na jego rozwinięcie. Literatura fachowa w ujęciu ilościowym wiele od tego stanu się nie różni. Istnieją liczne publikacje podejmujące próbę stworzenia pełnej definicji bezpieczeństwa energetycznego. Jednakże wieloaspektowość samego słowa „bezpieczeństwo”, jak i złożoność samego problemu, skutecznie te próby utrudniają. Dyskusja o bezpieczeństwie energetycznym często jest podnoszona dopiero w sytuacji jego rzeczywistego lub potencjalnego naruszenia. Postrzegane jest wtedy głównie w relacji do chwilowej sytuacji ekonomicznej czy politycznej. Trzeba nadmienić jednak, że potoczne rozumienie bezpieczeństwa energetycznego, często przedstawianego jako „pewność dostaw”, nie oddaje jego pełnego znaczenia dla bezpieczeństwa państwa czy regionu. Obserwowany ostatnio konflikt rosyjsko-ukraiński, którego kolejne etapy w różnym stopniu nasilenia miały miejsce przez ostatnie 10 lat, jest tego doskonałym przykładem. Ostatni akt agresji rozpoczęty w 2014 roku, a jednocześnie dodatkowa groźba użycia przez głównego aktora tych wydarzeń, czyli Federację Rosyjską, dominującej pozycji eksportera gazu, nakazuje wielowymiarowe myślenie o budowaniu narzędzi, wspierających omawiany w tym artykule temat. W dalszej części publikacji Autor Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. | 277 zwięźle przedstawił różne perspektywy postrzegania bezpieczeństwa energetycznego, gdyż najbardziej oczywiste jego sformułowanie, czyli uprzednio wspomniana groźba ograniczenia dostaw, nie jest wystarczające w nowoczesnej, zglobalizowanej i wzajemnie zależnej od siebie gospodarce. Bezpieczeństwo energetyczne Człowiek od zawsze używał sił przyrody do swoich potrzeb. Wzniecanie ognia do przygotowywania posiłków to pierwszy przykład, którym można zobrazować użycie energii przez ludzi pierwotnych. Proces zwiększana konsumpcji energetycznej przez wieki przebiegał stopniowo i równomiernie, głównie z uwagi na proporcjonalność liczby osób zamieszkujących Ziemię w stosunku do jej „możliwości wytwórczych”, a tym samym niskich potrzeb ilościowych ludzkości w produkcji samej energii (Łęski, 2013). W historii dziejów można wymienić sześć historycznych etapów zmian zużycia energii: pierwotny, myśliwski, wczesnoagrarny, późnoagrarny, przemysłowy, technologiczny (Szpilewicz, 1974, s. 7–10 oraz Dobosiewicz, 1994, s. 344–348, [w:] Pronińska, 2012, s. 21). Dotychczasowo każdy z nich charakteryzował się wzrostem konsumpcji energetycznej. W etapie pierwszym – przed odkryciem ognia – człowiek zużywał 2 tys. kcal na dobę. Po odkryciu ognia zużycie to wzrosło do 5 tys. kcal. W kolejnym etapie, energia, która była do dyspozycji człowieka wzrosła do 10 tys. kcal dzięki użyciu zwierząt pociągowych. Wykorzystanie wiatru i wody (dzisiaj szeroko określanych jako odnawialne źródła energii) podniosło ilość możliwej do wykorzystania energii do 26 tys. kcal na dobę. Etap przemysłowy przyniósł potrojenie (77 tys. kcal), natomiast kolejny – techniczny – ponowne podwojenie zużywanej energii (Pronińska, 2012, s. 22). Dlatego też, pomimo wielu regionalnych oraz globalnych prób implementacji narzędzi, zmierzających do ograniczenia zużycia energii, świat nieustannie je zwiększa. Powyższy wniosek można oprzeć na analizie danych przedstawianych przez U.S. Energy Information Administration, czyli International Energy Statistics. Wzrost konsumpcji energii nie jest jednak trendem uniwersalnym i jednolitym we wszystkich regionach. Dane International Energy Statistics opublikowane do roku 2012 wskazują na spadek konsumpcji energii w Ameryce Północnej oraz w Europie od roku 2010. Według Autora wpływ na ten fakt może mieć wielość inwestycji produkcyjnych umiejscowionych w Azji oraz na Półwyspie Indyjskim, jak Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. 278 | również bieżąca polityka energetyczna USA, Kanady oraz Unii Europejskiej, dążąca do zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w miksie energetycznym. Tabela 1. Całkowita wartość konsumpcji energii pierwotnej (w biliardach BTU) Region 1980 1990 2000 2010 2012 Ameryka Północna 91,60005 100,14338 118,23279 118,31787 116,19085 Ameryka Środkowa i Południowa 11,53629 14,51948 20,81142 27,11692 28,67436 Europa 71,71779 76,28899 81,21436 84,06116 81,44999 Polska 5,06796 3,95022 3,62445 4,04936 3,90525 46,73513 60,91372 39,08837 43,35726 46,09322 5,83738 11,24957 17,33964 29,59326 32,21324 6,8022 9,51202 12,03961 16,64959 17,33527 Euroazja Środkowy Wschód Afryka Azja i Oceania Świat 48,91851 74,35584 109,54975 188,88078 202,11891 283,14735 346,98299 398,27595 507,97684 524,07583 Źródło: US Energy Information Administration Jednocześnie, licząc od roku 1980, czyli od momentu prowadzenia przedstawianych statystyk, w porównaniu do roku 2012, nieustannie notowano wzrost globalnego zużycia energii. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli, obserwuje się następujące zmiany w poszczególnych regionach świata: • Ameryka Środkowa i Południowa – niemalże potrojona konsumpcja energii; • kraje Euroazji – pomimo około 30% wzrostu pod koniec lat 80-tych, zużycie energii powróciło do poziomu z roku 1980; • w tym okresie znaczący wzrost zanotowały również państwa Bliskiego Wschodu – blisko 600% oraz Azji i Oceanii – 400%; • wzrost konsumpcji energii na kontynencie afrykańskim wyniósł ponad 100%. Globalna konsumpcja energii przez ostatnie 35 lat również wzrosła i to blisko dwukrotnie. Polska w tym czasie utrzymała względnie stały poziom konsumpcji. Tak dynamiczny skok konsumpcji w Azji czy w Afryce wg Autora należy łączyć z ich rozwojem i zwielokrotnieniem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. | 279 PKB, głównie na skutek produkcji przenoszonej tam z rejonów o wyższych kosztach pracy. W wypadku Azji nie można też zapomnieć o bardzo wysokiej dynamice wzrostu demograficznego. Według danych ONZ, w latach 1991–2010, wzrost liczby ludności Azji wraz z europejską częścią Rosji wyniósł 25,6%, podczas gdy w tym samym okresie w Europie, bez części rosyjskiej, zanotowano 12,2% (Cerić, 2013). Przedstawione powyżej dane pokazują, że pomimo chwilowego spadku zużycia energii w krajach wysoko rozwiniętych, światowa tendencja jest wzrostowa oraz stała od blisko 35 lat. Wobec tego faktu, przedmiot niniejszego artykułu, a więc bezpieczeństwo energetyczne, nabiera niebagatelnego znaczenia również w państwach, które do tej pory mogły myśleć o tym problemie w kategoriach drugorzędnych. Bezpieczeństwo energetyczne jako zjawisko i element życia gospodarczego obecnego w mediach, dysputach akademickich oraz rozmowach prywatnych, najczęściej poruszane jest subiektywnie. Z punktu widzenia Polski, widzianej jako geograficzny sąsiad wielkiego mocarstwa o dominującej pozycji eksportera energii w regionie oraz jednego ze światowych liderów w tym obszarze, analiza zagrożeń wydaje się szczególnie ważna. Dodać trzeba, że to mocarstwo jest niestabilne politycznie, w którym nie zawsze decyzje opierane są na podstawie dokładnej analizy ekonomicznej i jej skutków. Uwzględniając również zaszłości historyczne, te bardziej odległe, jak i z ostatnich 30 lat, bezpieczeństwo energetyczne może być kojarzone w Polsce raczej z zagrożeniem energetycznym lub z ryzykiem energetycznym. Jego podmiotem, w wypadku nieprzewidywalnej polityki naszego głównego dostawcy ropy naftowej oraz gazu ziemnego, mogą stać się odbiorcy końcowi – konsumenci oraz cała gospodarka krajowa. Według danych przedstawionych przez Ministerstwo Gospodarki z 2014 roku, odpowiednio 95% oraz 80% polskiego importu tych kluczowych surowców pochodzi z Federacji Rosyjskiej. Mówiąc o polskim bezpieczeństwie energetycznym należy również wspomnieć o znaczeniu słowa „bezpieczeństwo”. Słownik języka polskiego wskazuje jako jego definicję „stan niezagrożenia” (Słownik…, 2012). Józef Kukułka określił je jako stan pewności istnienia państwa i ludzi w wymiarze podmiotowym, przedmiotowym i proceduralnym (Kukułka, [w:] Cziomer, 2008, s. 15). Takie ujęcia można ogólnie określić jako ujęcia pozytywne. Ujęcie negatywne, które jak wspomniano uprzednio, często można zauważyć w debacie publicznej w Polsce (ciągła obawa, poczucie zagrożenia), określa bezpieczeństwo raczej jako brak zagrożeń Journal of Modern Science tom 2/25/2015 280 | Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. wewnętrznych wartości lub strachu, obaw że staną się one celem ataku (Zięba, 1989, s. 49–50 [w:] Cziomer, 2008, s. 15). Oczywistym stwierdzeniem jest, że osiągnięcie stanu bezpieczeństwa, przy uwzględnieniu otaczających uwarunkowań wewnętrznych, jak i zewnętrznych, jest jednym z podstawowych celów każdego rządu. Kluczem do skutecznej ochrony racji stanu oraz interesów obywateli, jest zidentyfikowanie potencjalnych zagrożeń – czynników mogących wpłynąć na bezpieczeństwo. W literaturze wymienia się co najmniej kilka rodzajów bezpieczeństwa, które jednocześnie są zbiorem otwartym i ciągle ewoluującym. W pierwszej kolejności należy wymienić bezpieczeństwo polityczne, militarne, ekonomiczne, ekologiczne, społeczne i ideologiczne oraz oczywiście wielowymiarowe bezpieczeństwo energetyczne. Jako nowy element, niewymieniony powyżej, można wyróżnić również bezpieczeństwo technologiczne, często określane jako cyberbezpieczeństwo. Przykładem wspomnianej ewolucji i potencjalnego zagrożenia może być tzw. bomba milenijna, związana z rozpoczęciem nowego tysiąclecia i obawą o stabilność systemów informatycznym na całym świecie – zagrożenie przecież nieznane kilkadziesiąt lat temu. Ową „bombą” miała być reakcja systemów komputerowych, obsługujących gospodarstwa domowe, banki, administrację rządową czy nawet elektrownie atomowe, na zmianę daty z 31 grudnia 1999 roku na 1 stycznia 2000 roku. W pierwszej sekundzie nowego tysiąclecia, oprogramowanie komputerów miało zanotować wartości zerowe zarówno w polach czasu, jak i roku (w programach często występującego w zapisie tylko dwucyfrowym), co rzekomo miało doprowadzić do ryzyka ich uszkodzenia i nieprawidłowego funkcjonowania. Jak się okazało, dziesiątki milionów dolarów wydanych na testy i poprawki aplikacji, instalowane po to, aby nie dopuścić do niepożądanych reakcji, były tylko przesadną reakcją na spekulacje producentów oprogramowania komputerowego. Można zatem wskazać, że oprócz zmiany stosunków politycznych państwa i ryzyka dyplomatycznego, zagrożenia oraz ich katalog ulegają zmianie, do czego powinien być przygotowany każdy rząd pod każdą szerokością geograficzną świata. Rozwój naukowo-technologiczny, ewolucja relacji prawno-międzynarodowych, zmiana charakteru konfliktów zbrojnych z wojny totalnej (otwartej) na konflikty o precyzyjnym użyciu sił, konflikty hybrydowe (Deterring…, 2014) czy też coraz większe połączenie i zależności państw (głównie) rozwiniętych, niesie za sobą pogłębione ryzyko rynkowe. Było ono też szczególnie widoczne chociażby podczas kryzysu bankowego w Stanach Zjednoczonych w roku 2008 (Economic Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. | 281 Crisis…, 2009). Powyższe sytuacje to nowe zagrożenia, którym czoło stawiać muszą rządzący w Europie i na świecie, a wśród nich występuje oczywiście omawiane bezpieczeństwo energetyczne. Definiowanie bezpieczeństwa energetycznego Jako dwa podstawowe paradygmaty badawcze bezpieczeństwa energetycznego często określa się spojrzenie geopolityczne oraz liberalne. Pierwsze z nich odnosi się do otaczającego środowiska energetycznego, położenia geograficznego oraz zależności politycznych, społecznych, a często również historycznych. Drugie podejście natomiast koncentruje się na aspekcie ekonomicznym, w szczególności na relacjach importer-eksporter, znaczeniu i sile poszczególnych gospodarek krajowych czy organizacji rynku (Pronińska, 2012, s.14). Przykłady obu punktów widzenia można dość łatwo wyodrębnić na podstawie obserwacji relacji energetycznych Unii Europejskiej oraz innych krajów europejskich i ich współpracy z Federacją Rosyjską. Wszakże Rosja chętnie wykorzystuje swoją geopolityczną pozycję, bogactwo złóż, poprzez gospodarkę nastawioną na czerpanie zysku z eksportu surowców energetycznych, do uzależnienia ekonomicznego państw-importerów. Przez to pośrednio, a nawet bezpośrednio, wpływa na ich politykę bezpieczeństwa już nie tylko energetycznego, ale także militarnego. Państwa-importerzy w obawie przed konsekwencjami energetycznymi dla swojej gospodarki, mogą ulec krótkowzrocznej pokusie liberalizacji swojego podejścia do zagrożeń militarnych, których podmiotem w 2014 roku stała się Ukraina. Zamiast spodziewanej solidarności polityki bezpieczeństwa Unii Europejskiej, wobec potencjalnego zagrożenia III wojną światową, którą może w tzw. czarnym scenariuszu dopuszczać Rosja (Chivers, 2014), kraje takie, jak np. Węgry (Rettman, 2015), Grecja (Higgins, 2015), Włochy czy mniejszy Cypr (Rettman, 2014), poprzez swoich najwyższych przedstawicieli, wprost opowiadają się za osłabieniem sankcji gospodarczych wobec łamiącej podstawowe zasady prawa międzynarodowego Federacji Rosyjskiej. Co ciekawe i w pewien sposób ironiczne, temat bezpieczeństwa energetycznego nie był tak żywy od lat 70-tych, a został wysunięty na czoło międzynarodowej debaty w roku 2006 podczas spotkania G8 w St. Petersburgu właśnie przez Rosję (Farshadgohar, Badpar, 2013). Idąc o krok dalej, partykularyzację narodowych interesów i umiejscowienie na mapie Europy głosów przełamujących solidarność UE można hipotetycznie połączyć z planowanym przebiegiem gazociągu South Journal of Modern Science tom 2/25/2015 282 | Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. Stream, budowanym przez największego rosyjskiego eksportera tego surowca, czyli koncern Gazprom. Jak podkreślają specjaliści, przebieg trasy tego gazociągu ciężko uzasadnić ekonomicznie oraz inaczej aniżeli chęć wpłynięcia na warunki dostaw surowca do państw Europy Środkowo-Wschodniej. Miałaby to być swoistego rodzaju kara za ich politykę skierowaną ku Europie Zachodniej oraz Stanom Zjednoczonym (Paszyc, 2010). Przedstawiona poniżej mapa obrazuje przebieg istniejących rurociągów w Europie. Linią przerywaną zaznaczono gazociąg Nord Stream, ułożony na dnie Morza Bałtyckiego, omijający Polskę oraz byłe republiki radzieckie od północy, linią pogrubioną natomiast – planowany przebieg gazociągu South Stream. Mapa 1. System gazociągów w Europie Źródło http://energeopolitics.com/ Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. | 283 Powyższe przykłady ilustrują jak bardzo łatwo energetyka, w połączeniu z dużym potencjałem militarnym kraju dominującego na rynku energii, może stać się niebezpiecznym narzędziem o wymiarze bojowym (agresywnym) w stosunkach międzynarodowych. Wobec tego, wspomniany podział na kategorie geopolityczne oraz ekonomiczne można łatwo rozszerzyć o te strategiczne (militarne). W publikacji wydanej w pierwszej dekadzie XXI wieku autorstwa Pawła Czerpaka pt. Bezpieczeństwo energetyczne, (Czerpak, 2010 [w:] Cziomer, 2008) znajduje się następujący wywód: „Pojęcie bezpieczeństwa energetycznego jest ściśle powiązane z polityką trwałego rozwoju, czynnikami ekonomicznymi, rozwojem rynków energetycznych oraz społeczno-ekonomicznymi zmianami w transporcie czy technologiach informatycznych itp. Bezpieczeństwo energetyczne lub bezpieczeństwo dostaw energii można zdefiniować jako dostępność energii w każdym czasie, w różnych formach, w wystarczającej ilości i po rozsądnej cenie i/lub cenie możliwej do zapłacenia. Bezpieczeństwo energetyczne ma charakter wewnętrzny (zrównoważenie popytu i podaży, z uwzględnieniem środowiska, konsumentów oraz politycznych i ekonomicznych wymogów), oraz zewnętrzny (zapełnienie luki wynikającej z różnicy między krajową produkcją a krajowymi potrzebami).” Ze względu jednak na zakres oraz szczegółowość poruszanych kwestii tak szeroki opis trudno uznać za zwartą definicję, która może być szerzej stosowana. Raczej należałoby go traktować jako wskazówkę dotyczącą obszarów, jakimi zajmuje się bezpieczeństwo energetyczne. Drugim elementem (poza bezpieczeństwem) poruszanym w powyższym opisie jest energia. W publikacji Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku Erhard Cziomer oraz Marcin Lasoń określają energię jako „występowanie w określonej substancji (stałej lub cieczy) potencjału zdolnego do wytworzenia ciepła i ruchu”. Można rozróżnić energię pierwotną, wtórną oraz końcową (użytkową). Energia pierwotna dzieli się na nieodnawialną (ropa naftowa oraz inne oleje mineralne, gaz ziemny, energia jądrowa oraz węgiel – kamienny i brunatny), jak również odnawialną (słoneczną, wodną i wietrzną). Ostatni element, czyli energię odnawialną znacznie szerzej zdefiniowano w polskiej ustawie z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (Dziennik Ustaw 1997, nr 54, poz. 348 z późn. zm.). Artykuł 3, ust. 20 zawiera następujące określenie odnawialnych źródeł energii „Źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, aerotermalną, geotermalną, hydrotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek Journal of Modern Science tom 2/25/2015 284 | Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu pochodzącego ze składowisk odpadów, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątków roślinnych i zwierzęcych.” Powyższy, szczegółowy opis różni się znacząco od bardzo lakonicznej definicje energii zawartej w art. 3 ust. 1 tej samej ustawy, która mówi, iż energia oznacza: „energię przetworzoną w dowolnej postaci”. Łącząc opisy źródeł energetycznych i ich rodzajów, zawartych w literaturze, z definicjami ustawowymi, tworzy się szerszy zakres pojęcia bezpieczeństwo energetyczne, a co za tym idzie rozszerza się również katalog potencjalnych zagrożeń. W celu zilustrowania powyższego, można posłużyć się następującym przykładem: rozszczelnienie zbiornika paliw skutkuje zanieczyszczeniem wód (rzek) ropą naftową, doprowadzając co najmniej do spadku wydajności lub zatrzymania pracy turbin wodnych w elektrowni wodnej. Stosując bardzo proste i bezpośrednie przełożenie – zagrożenie techniczne oraz środowiskowe może wpływać, choćby czasowo, na energetykę i pewność dostaw energii. Ponownie, kierując swoje kroki ku ustawie Prawo energetyczne, a dokładniej do przepisu zawartego w artykule 3 ust. 13, dostrzega się, co zresztą nie jest zaskoczeniem biorąc pod uwagę charakter ustawy, zawężenie sektorowe bezpieczeństwa energetycznego. Według polskiego ustawodawcy bezpieczeństwo energetyczne należy definiować jako „stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska”. Jest to ujęcie, które skupia się na aspektach czysto gospodarczych, a swoim zakresem obejmuje elementy pojawiające się w publikacjach specjalistycznych, a mianowicie wspomniane już wcześniej: pewność dostaw, ekonomikę tychże oraz ochronę środowiska. Wobec tego można zauważyć, iż ustawodawca w tym wypadku rozsądnie uwzględnił elementy najczęściej definiujące bezpieczeństwo energetyczne, zarówno w literaturze polskiej, jak i światowej. Kontekst społeczny Mówiąc o bezpieczeństwie energetycznym nie należy zapominać o odniesieniu jego zakresu do ciągle rosnących potrzeb społecznych oraz poziomu wygody, do którego przywykły społeczeństwa w gospodarkach rozwiniętych. W kontekście tematu niniejszego artykułu nie jest już wystarczające zapewnienie tylko bezpieczeństwa dostaw w postaci energii Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. | 285 cieplnej czy też elektrycznej do urządzeń gospodarstwa domowego czy produkcji przemysłowej. Poprzez stałość i ciągłość dostaw społeczeństwa zachodnie przyzwyczaiły się do dostępności dóbr uznawanych dla nich za naturalne, tj. chociażby nieprzerwany dostęp do Internetu, a w tym do informacji na portalach informacyjnych, branżowych czy społecznościowych oraz innych elektronicznych środków komunikowania się (Nesterenko, 2013). Zadaniem każdego dziennikarza jest informowanie opinii publicznej o wydarzeniach, bezpośredni dostęp do informacji, z pominięciem cenzury tyrana, często ukazujących zbrodnie, w tym te przeciwko ludzkości. Są to przykłady realizacji swobody wypowiedzi – wolności słowa (Badźmirowska-Masłowska, 2013). W dzisiejszym świecie ochrona tych wartości jest możliwa głównie poprzez stały dostęp do sieci. Brak dostępu online może okazać się niezwykle istotny podczas potencjalnego starcia militarnego. Takie wnioski można było zresztą wysunąć z konfliktu libijskiego z roku 2011. Wtedy też powstało wiele stron zakładanych na portalu Facebook, które osiągały dziesiątki tysięcy „fanów”, budując tym samym platformy wymiany informacji w walce z reżimem Mu’ammar al-Kaddafi-ego. Z kolei zdjęcia oraz materiały wideo, umieszczane błyskawicznie w serwisie Twitter, w tej samej sekundzie znajdowały swoje miejsce w czołówkach serwisów informacyjnych na całym świecie. Co więcej, nawet NATO używało i zachęcało do używania serwisów społecznościowych, aby skuteczniej namierzać cele (Bradshaw, 2011). Jak widać rzecz teoretycznie prozaiczna, gdyż niezwiązana bezpośrednio z podstawowymi potrzebami ludzkimi, jak pożywienie czy ciepło, a mianowicie dostęp do środków komunikacji poprzez sieć Internet, w najnowszej historii konfliktów zbrojnych zdążyła już odegrać niebagatelną rolę. Odnosząc do tego sytuację naszego kraju trzeba wspomnieć, że w roku 2015 Biuro Bezpieczeństwa Narodowego RP wydało biuletyn pod tytułem Doktryna cyberbezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej (BBN, 2015). Już we wstępie publikacja ta definiuje jej przedmiot „Bezpieczeństwo cyberprzestrzeni RP jest to część cyberbezpieczeństwa państwa, obejmująca zespół przedsięwzięć organizacyjno-prawnych, technicznych, fizycznych i edukacyjnych mających na celu zapewnienie niezakłóconego funkcjonowania cyberprzestrzeni RP wraz ze stanowiącą jej komponent publiczną i prywatną teleinformatyczną infrastrukturą krytyczną oraz bezpieczeństwa przetwarzanych w niej zasobów informacyjnych.” Wiadome jest, że komunikacja oraz systemy ochronne mogą działać tylko dzięki dostarczeniu energii elektrycznej. Nie można zatem mówić o pewnych aspektach bezpieczeństwa bez wspominania i łączenia ich z innymi. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 286 | Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. Podsumowanie Stworzenie dobrego i pełnego pojęcia bezpieczeństwo energetyczne to proces nieustający. W ujęciu najprostszym to po prostu bezpieczeństwo pewności dostaw danego surowca. Elementem dodatkowym, niemniej ważnym, jest oczywiście cena, za którą przyjdzie nam, w Polsce, czy innym krajom za ten surowiec zapłacić. Wszakże cena determinuje dostępność surowca oraz ilość, która z tego kierunku może popłynąć do odbiorcy. Wpływa ona na to, czy można oprzeć potrzeby na tym partnerze, czy też istnieje potrzeba ciągłej dywersyfikacji źródeł (w znaczeniu państw/kierunków). W końcu trzeba pamiętać o dziedzictwie środowiskowym oraz zapisanej w dokumentach europejskich oraz Konstytucji RP zasadzie zrównoważonego rozwoju. Przyszłe pokolenia, niezależnie od dzisiejszej sytuacji, również muszą mieć zapewnioną możliwość korzystania z posiadanych zasobów naturalnych. Obecna polityka UE oraz Polski, zmierzająca do dywersyfikacji źródeł surowców, kierunków dostaw (importu) oraz postawienia na energetykę z odnawialnych źródeł energii, daje nadzieję na zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego w długiej perspektywie. Endnotes 1. Tekst przygotowany na podstawie tłumaczenia artykułu opublikowanego w monografii „Socio-economic relations between Europe and Asia in the 21st century”, ISBN 978-8362753-53-6, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2014 References Badźmirowska-Masłowska, K., (3/18/2013), Status prawny a bezpieczeństwo mediów w sytuacjach współczesnych konfliktów, Journal of Modern Science, s. 287 Bradshaw, T., Blitz, J. Anti-Gaddafi forces add Twitter to armoury, Financial Times (London), (2011), dostęp (20.03.2015) pod adresem http://www.ft.com/cms/s/0/73b8b1c4-9770-11e0-af13-00144feab49a. html#axzz3VDTZ1DQs Cerić, D. (3/18/2013), Renewable primary energy production in Europe and Asia a geographical overview, Journal of Modern Science, s. 465 Chivers, C. J., Defying Moscow, Ukraine Threatens to Blockade ProRussian Militants, Andrew Higgins, New York Times, (2014), dostęp (20.03.2015) pod adresem http://nyti.ms/1lMpPkG Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. | 287 Czerpak, P. (2010), Bezpieczeństwo energetyczne [w:] Cziomer, E., (2008). Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, Kraków, s. 15 Cziomer, E., (2008). Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, Kraków Deterring hybrid warfare: a chance for NATO and the EU to work together?, NATO Review Magazine, (2014) dostęp (20.03.2015) pod adresem http://www.nato.int/docu/review/2014/also-in-2014/Deterringhybrid-warfare/EN/index.htm Dobosiewicz Z., Olszewski T. (1994). Geografia ekonomiczna świata [w:] Pronińska, K. M. (2012). Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach UE-Rosja, Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych (s. 21), Warszawa Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses, European Economy, 7/2009, (2009), dostęp (20.03.2015) pod adresem http:// ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication15887_en.pdf Farshadgohar, N., Badpar, F., (JoMS 3/18/2013), Security in the TwentyFirst Century Case Study: Energy, Journal of Modern Science, s. 398 Higgins, A. Greece Steps Back Into Line With European Union Policy on Russia Sanctions, New York Times, (2015), dostęp (20.03.2015) pod adresem http://nyti.ms/1yRbvMq Kukułka, J. (1997). Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, Warszawa: Wydawnictwo PWN [w:] Cziomer, E., (2008). Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, Kraków, s. 15 Łęski, M., (JoMS 3/18/2013), Regulacje prawa energii odnawialnych we Wspólnotach Europejskich, Journal of Modern Science, s. 448 Nesterenko, G. (3/18/2013), Internet portals and their role in the development of the energy sector, Journal of Modern Science, s. 313 Paszyc E. (28.01.2010) Nord Stream i South Stream nie rozwiążą problemów Gazpromu, Ośrodek Studiów Wschodnich Pronińska, K. M. (2012). Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach UE-Rosja, Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych, Warszawa Słownik języka polskiego PWN. (2012). Warszawa Szpilewicz, A. (1974). Surowce dla przyszłości. Paliwa i energia [w:] Pronińska, K. M. (2012). Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach UE-Rosja, Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych (s.21), Warszawa Rettman A., Russia targets Cyprus, Hungary, and Italy for sanctions veto, EU Observer, (2014), dostęp (20.03.2015) pod adresem https://euobserver.com/foreign/126879 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 288 | Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w. Rettman, A., Orban-Putin summit to test meaning of EU sanctions, EU Observer, (2015), dostęp (20.03.2015) pod adresem https://euobserver. com/foreign/127316 Zięba R. (1989) Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych. Sprawy międzynarodowe, nr 10, s. 49–50 [w:] Cziomer, E., (2008). Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, Kraków Inne źródła Ustawa prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia1997, Dziennik Ustaw nr 54, poz. 348 z późn. zm., dostęp (20.03.2015) pod adresem http://isap. sejm.gov.pl/Download?id=WDU19970540348&type=3 Doktryna cyberbezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej (BBN, 2015), dostęp (20.03.2015) pod adresem http://www.bbn.gov.pl/ftp/dok/01/ DCB.pdf Tabele Tabela 1. Całkowita wartość konsumpcji energii pierwotnej (w biliardach BTU), źródło: US Energy Information Administration, dostęp (20.03.2015) pod adresem http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/iedindex3.cfm?tid=44&pid=44&aid=2&cid=regions&syid=1980&eyid=2012& unit=QBTU Mapy Mapa 1. System gazociągów w Europie, dostęp (20.03.2015) pod adresem http://energeopolitics.com/ Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 289–296 Modern standards of justice Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości Piotr Kluz Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Marta Lech Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Abstracts In the European legal culture evolved into a model of justice. This model reflects a legal tradition derived from Roman law and Canon law. It was based on the so-called principles, which include: openness of procedures, impartiality, discretion, professionalism and openness of procedures and the same proceedings. Thereby, it aspire to objectification procedural steps, while judges detach from judgments or decisions. These standards have been saved in a number of acts of international law and in the constitutions of the various states, including the Constitution of Polish Republic. Modern judicial system provides advanced and equal access for all people not only to courts and tribunals but also to a just and public assessment of the case by a proper, independent and impartial court. In other words, it is one of the most fundamental human rights. W europejskiej kulturze prawnej wykształcił się pewien model wymiaru sprawiedliwości. Jest on odzwierciedleniem tradycji prawnej, wyrosłej na gruncie prawa rzymskiego i prawa kanonicznego. Został oparty na tak zwanych zasadach, do których zalicza się: jawność postepowania, bezstronność, dyskrecja, profesjonalizm oraz jawność procedur i samych postępowań. Przestrzeganie tych zasad ma na celu dążność do obiektywizacji czynności procesowych i oderwanie sędziów od subiektywnych ocen czy decyzji. Standardy te zostały zapisane w wielu aktach prawa międzynarodowego, a także w konstytucjach poszczególnych państw, w tym w Konstytucji RP. Nowoczesny wymiar sprawiedliwości zapewnia na wyższym poziomie równy dostęp wszystkich ludzi do sądów Journal of Modern Science tom 2/25/2015 290 | Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości i trybunałów oraz do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Jest to jednocześnie jedno z najbardziej fundamentalnych praw człowieka. Keywords: standards of justice, constitution, international law, Polish law. standardy wymiaru sprawiedliwości, konstytucja, prawa międzynarodowe, prawo polskie Standardy wymiaru sprawiedliwości w świetle Konstytucji RP i prawa międzynarodowego Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, w hierarchii aktów normatywnych, w systemie prawnym naszego państwa zajmuje najwyższe miejsce. Jednak trzon standardów, dotyczących systemu wymiaru sprawiedliwości, jest zawarty w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. W Konwencji można doszukać się podmiotowego określenia wymiaru sprawiedliwości. Zawarte standardy w art. 6 Konwencji określają, jakimi przymiotami powinien cechować się sąd. Według tych norm, każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy, w rozsądnym terminie, przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Jak podkreśla S. Sagan, według orzecznictwa Trybunału Europejskiego, sądem jest organ orzekający w sprawach oddanych do jego kompetencji i czyniący to na podstawie prawa oraz określonej procedury (Sagan 2003, s. 183). Jest on wyposażony w prawo do wydawania orzeczeń, które mają moc obowiązującą i podlegają egzekucji za pomocą instrumentów, będących w posiadaniu władzy państwowej. Sąd może być złożony – całkowicie lub częściowo – z osób niebędących zawodowymi sędziami (Serzhanova 2014, s. 153 n.). Według Konwencji organ sądowy powinien być niezawisły. Niezawisłość sądu rozpatrywana jest w dwóch płaszczyznach, z jednej strony chodzi o niezależność od władzy wykonawczej (niezależność sądownictwa), z drugiej zaś – o niezawisłość od stron i różnego rodzaju grup nacisku (niezależność sędziowska). Niezawisłość sądu jest niezwykle ważnym jego przymiotem, zwłaszcza wobec wielości systemów wymiaru Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości | 291 sprawiedliwości, które nierzadko ze sobą konkurują (Rentkova, Tomoszek 2011, s. 153 n.). W swoim orzecznictwie Europejski Trybunał Praw Człowieka i Obywatela sformułował trzy warunki niezawisłości sądu. Według Trybunału powinno się badać; po pierwsze, sposób mianowania sędziów oraz długość ich kadencji; po drugie, mechanizmy zabezpieczające ich przed naciskami zewnętrznymi ; po trzecie, czy dany organ daje wrażenie i oznaki, że funkcjonuje w sposób niezawisły. Standardy te stały się obecnie powszechnie uznawane. Można powiedzieć, że nabrały charakteru globalnego (Dammacco 2011, s. 102 n.). Profesjonalizm, jakim posługują się sędziowie podczas orzekania, stwarza domniemanie niezawisłości. W składzie orzekającym danego sądu mogą zasiadać osoby spoza judykatury, w szczególności osoby mianowane przez organy władzy wykonawczej. Taka struktura składu nie narusza prawa do rzetelnego procesu, chyba że członkowie organu orzekającego, podlegają służbowo jednej ze stron. Zachowywanie zewnętrznych oznak niezawisłości, w kontekście wypełnienia wszystkich trzech wymienionych wyżej warunków, a zwłaszcza warunku ostatniego, ma sprzyjać budowaniu zaufania, jakim powinny cieszyć się sądy w demokratycznym społeczeństwie (Wyrok ETPC z dnia 22 października 1984 r., 8790/79). Bezstronność sądu, Trybunał rozpatruje często łącznie z niezawisłością, jednak odrębność stanowi stosunek sędziego do sprawy. Wypowiadając się na ten temat, ETPC wskazał, że bezstronność oznacza brak uprzedzeń lub stronniczości i sformułował dwa aspekty pojęcia: „podejście subiektywne, które polega na ustaleniu osobistego przekonania danego sędziego w danej sprawie oraz podejście obiektywne, które oznacza rozstrzygnięcie, czy dawał on dostateczne gwarancje wykluczające wszelką uzasadnioną wątpliwość w tym względzie” (Wyrok ETPC z dnia 1 października 1982 r., 8692/79,). Osobista, subiektywna bezstronność każdego z sędziów, którą zawsze się bada jako pierwszą, Trybunał wskazuje, że domniemanie bezstronności jest wzruszalne, zawsze gdy istnieją dowody, że jest inaczej, a sędzia jest lub może być stronniczy. Zasada bezstronności odnosi się do również do sędziów, którzy udzielają wypowiedzi do środków masowego przekazu. Dyskrecja i profesjonalizm Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazuje, że osoby sprawujące wymiar sprawiedliwości, powinny zachowywać najwyższą dyskrecję jeśli Journal of Modern Science tom 2/25/2015 292 | Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości chodzi o sprawy, z jakimi mają do czynienia, aby zachować obraz bezstronnych sędziów. Ta dyskrecja powinna w szczególności zniechęcać je do zabierania głosu w mediach (prasie) na temat prowadzonej sprawy, nawet w celu odpowiedzi na prowokacje. Takiego postępowania, zdaniem ETPC, wymaga zarówno interes wymiaru sprawiedliwości, jak i szczególny charakter funkcji sędziowskiej (Wyrok ETPC z dnia 16 września 1999 r.). Sugerująca ocena rozstrzygnięcia, wydana przez członka składu orzekającego lub przewodniczącego, zdaniem Trybunału, narusza prawo do rzetelnego procesu (Wyrok ETPC z dnia 28 listopada 2002 r.). Niewątpliwie niezwykle istotną kwestią jest rzetelne i profesjonalne podejmowanie czynności i rozpoznawanie spraw przez dobrze przygotowaną kadrę orzeczniczą. Z pewnością system nominacyjny oraz system szkoleń permanentnych sędziów oraz referendarzy sądowych sprawia, że do sprawowania wymiaru sprawiedliwości powoływana jest kadra bardzo dobrze wykształcona i przygotowana do pełnienia urzędu, co nie wyklucza kontroli w formie wizytacji, czy lustracji lub w formie oceny indywidualnej. Bezstronność Bezstronność powinno badać się w sensie obiektywnym, jako dopełnienie, czy niezależnie od osobistego zachowania sędziego istnieją fakty, wskazujące na możliwość podważenia jego bezstronności. Kształtuje to wizerunek w sferze postrzegania sądu, jakie wrażenie sprawia. Niezwykle ważną kwestią jest apolityczność sędziego, w praktyce niezależność od polityki czy biznesu. Dzisiaj coraz większy nacisk na wymiar sprawiedliwości wywierają media, co również może mieć negatywny wpływ na niezawisłość sądów (Łęski, Wójcicka 2014, s. 247 n.). Do zasady bezstronności odnosi się również możliwość wyłączenia sędziego. Każdy sędzia, wobec którego istnieje podejrzenie co do bezstronności, powinien wyłączyć się z udziału w sprawie. W rozumieniu EKPC sąd powinien to uczynić, zwłaszcza gdy oskarżony złożył odpowiedni wniosek o wyłączenie, chyba że wniosek ten jest oparty na przesłankach, które wydają się z góry „w sposób oczywisty pozbawione sensu” (Wyrok ETPC z dnia 23 kwietnia 1996 r., 16839/90). Udział sędziego w postępowaniu w sprawie na jego wcześniejszych etapach, w opinii ETPC, nie stwarza przesłanek do naruszenia zasady bezstronności. Udział sędziego w postępowaniu na wcześniejszych etapach i jego znajomość sprawy musi mieć jednak charakter obiektywny Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości | 293 i znaczący – nie następuje naruszenie prawa do rzetelnego procesu, jeśli na przykład sędzia, w postępowaniu przygotowawczym, jedynie przesłuchał dwóch świadków, lecz nie podjął żadnych decyzji merytorycznych w sprawie, ani nie oceniał dowodów (Wyrok ETPC z dnia 22 lutego 1996 r.). Naruszenie zasady bezstronności może nastąpić, gdy sędzia orzekający ma związek ze stroną przeciwną lub w sytuacji organizacyjnej podległości członków składu orzekającego w sprawie wobec osób, co do których bezstronności wysuwane są lub można wysuwać uzasadnione wątpliwości. W tym kontekście ważnym czynnikiem bezstronności sądów jest ocena pracy sędziów w świetle norm międzynarodowych. Jednym z mierników oceny jest właśnie bezstronność sędziego (Kluz, Lech 2015, s. 321 n.). Rezygnacja z prawa do bezstronnego sądu jest dopuszczalna, jeśli nastąpiła w sposób niebudzący wątpliwości i przy spełnieniu minimalnych warunków formalnych, z uwzględnieniem znaczenia tego prawa. Bezstronność uważana jest za zasadę gwarantującą rządy prawa i pozwalającą zapewnić zaufanie, jakim sądy muszą się cieszyć w demokratycznym społeczeństwie. Konwencja stwierdza, że dla rzetelności procesu sądowego ważne jest ustalenie, czy sąd orzekający w danej sprawie został ustanowiony ustawą. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której organizacja systemu sądownictwa w społeczeństwie demokratycznym jest pozostawiona dyskrecji władzy wykonawczej i doprowadzenia do tego, aby sfera ta była regulowana na mocy ustawy przyjętej przez parlament (Raport Komisji z dnia 12 października 1978 r., 7360/76). W moim przekonaniu jest to również zachowanie zasady rządów prawa. Tworzenie wszelkiego rodzaju sądów ad hoc jest niezgodne z konwencją. Prawo do rzetelnego procesu sądowego nie zakazuje tworzenia sądów specjalnych, pod warunkiem, że mają one podstawę w obowiązującym prawie i zapewniają poszanowanie gwarancji rzetelnej procedury. Publiczny charakter postępowania Niezwykle duże znaczenie dla wymiaru sprawiedliwości ma publiczny charakter postępowania. Artykuł 6 ust. 1 EKPC stanowi, że każdy ma prawo do publicznego rozpatrzenia jego sprawy oraz że postępowanie przed sądem jest jawne. Jawność postępowania można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 294 | Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości Pierwsza, to jawność procedury i postępowania przed sądem, druga zaś dotyka jawności ogłoszenia wyroku. Jawność postępowania przed organami sądowymi chroni strony przed wymiarem sprawiedliwości sprawowanym w tajemnicy, bez publicznej kontroli. Jest to również jeden ze sposobów zachowania zaufania do sądów. Powodując, iż wymiar sprawiedliwości staje się widoczny, jego publiczny charakter przyczynia się do osiągnięcia celu art. 6 ust. 1 „rzetelnego procesu sądowego, którego gwarancje są jedną z fundamentalnych zasad każdego demokratycznego społeczeństwa, w rozumieniu Konwencji” (Wyrok ETPC z dnia 21 lutego 1975 r., 4451/70, Golder v. Wielka Brytania, § 36; tak samo w wyroku ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., 8273/78, Axen v. Niemcy, § 25 i w wyroku ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., 7984/77, Pretto i inni v. Włochy, p. 11, § 21). Ogłoszenie wyroku może mieć duże znaczenie, gdy sprawą są zainteresowane media. Artykuły oraz publikacje prasy nie mogą jednak prowadzić do osłabienia – choćby nieświadomie – szans na rzetelny proces lub zachwiania publicznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Komentarze oraz wywiady powinny przyczyniać się do poszerzania zaufania do szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości. W doktrynie wyróżnia się jeszcze kilka elementów, które składają się na podstawowe standardy wymiaru sprawiedliwości. Moim zdaniem przytoczone przymioty rzetelnego procesu ukazują jak istotne są standardy dla wymiar sprawiedliwości w demokratycznym społeczeństwie. Wnioski podsumowujące Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zawiera zasady organizacji i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Jak podkreśla S. Sagan obejmują one: status prawny i organizacyjny organów sądowych, postępowanie przed sądami oraz status prawny sędziego (Sagan 2003, s. 189). Zasady właściwości, niezależności, bezstronności oraz niezawisłości znajdują się zarówno w Konwencji Praw Człowieka i Obywatela, jak i w Konstytucji. B. Szmulik (Szmulik, Żmigrodzki 2001, s.115) przytacza gwarancje, które mogą również posłużyć jako przymioty nieodzowne wymiarowi sprawiedliwości. Są nimi: 1. Gwarancje o charakterze organizacyjnym: oddzielenie organizacyjne sądów od organów innych władz, ustawowe określenie zakresu jurysdykcji poszczególnych sądów, dostarczenie przez państwo środków umożliwiających sądom prawidłowe wypełnianie ich funkcji. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości | 295 2. Gwarancje o charakterze funkcjonalnym: zakaz ingerencji organów innych władz w orzecznictwo sądów (wyjątek stanowi tu przyznanie Prezydentowi prawa łaski), zakaz wydawania ustaw z mocą wsteczną, pozostawienie wyłącznie sądowi decydowania o tym, czy przedłożona mu sprawa należy do jego kompetencji. 3. Gwarancje o charakterze procesowym: jawność postępowania sądowego, tajność narady sędziowskiej, swobodna ocena dowodów, instytucja wyłączenia sędziego od udziału w konkretnej sprawie. 4. Gwarancje dotyczące pozycji sędziego: sposób powoływania sędziów, sposób opróżniania stanowiska, niedopuszczalność przeniesienia, immunitet sędziowski, status materialny, niepołączalność stanowiska sędziego, apolityczność. Zakres konstytucyjnych gwarancji nie jest jednakowy we wszystkich krajach. Jest bowiem zależny od charakteru postępowania. Jego najszerszy zakres obejmuje sytuację sądowego wymiaru sprawiedliwości. Aby sprawnie funkcjonował wymiar sprawiedliwości zawsze potrzebna jest możliwość stworzenia określonych zasad oraz gwarancji urzeczywistniających jego naturę w danym państwie. Sprawny wymiar sprawiedliwości, do którego obecnie się dąży, gwarantuje również wyższą jakość życia człowieka (Calamussi 2007, s. 116 n.). References Calamussi M., La qualità della vita del dentuto nel sistema del giusto processo, [w:] B. Sitek i inni (red.), Prawo do życia a jakość życia w wielokulturowej Europie, t. 2, Olsztyn-Bari 2007, s. 116–125. Dammacco F., Globalization, human rights and international justice. On the role of international Jurisdiction, [w:] B. Sitek i inni (red.), Human rights, spiritual values and global economy, South Jordan 2011, s. 102–129. Kluz P., Lech M., Ocena pracy sędziów w Polsce w świetle norm międzynarodowych, Journal of Modern Science 1/24/2015, s. 321–332. Łęski M., Wójcicka M., Neutralność polityczna urzędników, Journal of Modern Science 3/22/2014, s. 459–474. Rentkova L., Tomoszek M., Legal Pluralism – reflection of multiculturalism and globalization in law? [w:] B. Sitek i inni (red.), Human rights, spiritual values and global economy, South Jordan 2011, s. 153–107. Sagan S., Prawo Konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, wyd. drugie, Warszawa 2003. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 296 | Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości Sawicka M., Prawo do sądów w sprawie administracyjnej na tle unormowań Konstytucji RP, Studia Prawnoustrojowe 25(2014), s. 247–260. Serzhanova V., Organizacja i funkcjonowanie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, Journal of Modern Science 1/20/2014, s. 153–182. Szmulik B., Żmigrodzki M., Ustrój organów ochrony prawnej, Lublin 2001. Orzecznictwo: Wyrok ETPC z dnia 28 listopada 2002 r., nr 58442/00, Lavents v. Łotwa; Wyrok ETPC z dnia 16 września 1999 r., nr 29569/95, Buscemi v. Włochy; Wyrok ETPC z dnia 23 kwietnia 1996 r., nr 16839/90, Remli v. Francja; Wyrok ETPC z dnia 22 lutego 1996 r., nr 17358/90, Bulut v. Austria; Wyrok ETPC z dnia 22 października 1984 r., nr 8790/79, Sramek v. Austria; Wyroku ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., nr 8273/78, Axen v. Niemcy; Wyroku ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., nr 7984/77, Pretto i inni v. Włochy; Wyrok ETPC z dnia 1 października 1982 r., nr 8692/79, Piersack v. Belgia; Wyrok ETPC z dnia 21 lutego 1975 r., nr 4451/70, Golder v. Wielka Brytania; Raport Komisji z dnia 12 października 1978 r., nr 7360/76, Zand v. Austria. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 297–311 The low turnout of students as one of the causes of school failure Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn niepowodzeń szkolnych dr Barbara Antczak Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie [email protected] Abstracts In most schools, there is a big problem of low turnout of students. The aim of this article is to examine the quality of secondary school activity through the analysis of students’ attendance, reasons for their absence, the attitude of parents towards this phenomenon and to identify ways to prevent it. Low attendance of students is a big problem in most schools reported by both teachers and parents. It directly affects the academic performance, reducing its level and quality, and thus, the results of the work of the school. It is therefore necessary to look into the issue and investigate its causes. For this purpose, a survey was used for students of second and third classes in both high school and technical school in the Secondary School No. 7 in Warsaw. The study was conducted in spring of 2013 and was answered by students and their parents. The conducted survey provided valuable information to analyze the problem. Lessons learned from the survey enabled the implementation of the recovery plan which is designed and expected to improve attendance of students and the quality of performance of the school (better learning outcomes and annual external examinations). The main research objectives of the article are the identification of the reasons of the low turnout of students, determination of the parents’ attitude to this problem and the ways of preventing it. W większości szkół dużym problemem wychowawczym jest niska frekwencja oraz samowolne opuszczanie zajęć przez uczniów. Celem artykułu jest zbadanie jakości pracy szkoły ponadgimnazjalnej poprzez analizę frekwencji uczniów, powodów ich absencji, stosunku rodziców do tego zjawiska oraz określenie sposobów przeciwdziałania temu. Zła frekwencja uczniów to duży problem w większości szkół zgłaszany zarówno Journal of Modern Science tom 2/25/2015 298 | Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… przez nauczycieli, jak i rodziców. Wpływa ona bezpośrednio na wyniki w nauce, obniżając tym samym poziom i jakość, a co za tym idzie, wyniki pracy szkoły. Należy zatem przyjrzeć się temu problemowi i zbadać jego przyczynę. W tym celu posłużono się badaniem ankietowym, skierowanym do uczniów klas drugich i trzecich zarówno liceum, jak i technikum w Zespole Szkół nr 7 w Warszawie. Badanie przeprowadzono wiosną 2013 roku. Wzięli w nim udział uczniowie oraz ich rodzice. Przeprowadzona ankieta dostarczyła wielu cennych informacji, pozwalających na analizę problemu. Wyciągnięte wnioski umożliwiły wdrożenie systemu naprawczego, co docelowo, w ciągu kilku lat, ma poprawić frekwencję uczniów, a tym samym jakość pracy placówki oświatowej (lepsze wyniki nauczania końcowo roczne oraz egzaminów zewnętrznych). Głównym celem badawczym jest identyfikacja przyczyn niskiej frekwencji uczniów, określenie stosunku rodziców do absencji dzieci oraz sposobów jej przeciwdziałania. Keywords: absence, quality, teaching, effectiveness, reasons of failure absencja, jakość, nauczanie, efektywność, przyczyny niepowodzeń Wstęp Zreformowana polska szkoła znajduje się w szczególnym miejscu swojej historii wobec nowych wyzwań, które niesie ze sobą przynależność Polski do Unii Europejskiej oraz wymagań jakie stawia XXI wiek. „Przyłączenie się Polski do Unii wymaga zatem proeuropejskiej orientacji w edukacji” (Ćwikliński 2005). Była i nadal jest to niepowtarzalna szansa dokonania autentycznych, głębokich przeobrażeń w funkcjonowaniu szkół. Wprowadzenie przez Ministra Edukacji Narodowej mierzenia jakości pracy szkoły dało szansę na diagnozowanie, ocenianie i opiniowanie oczekiwań edukacyjnych klientów szkoły (czyli rodziców i uczniów) i działań, spełniających te oczekiwania. Całościowe podejście do problemu w postaci mierzenia jakości pracy szkoły zaangażowało w ten proces dyrektora, nauczycieli, uczniów, rodziców oraz władze oświatowe i samorządowe, zatem wszystkich, którzy mogą mieć wpływ na efekty jej pracy. Zaczął zacierać się podział na ocenianych i oceniających, kontrolowanych i kontrolujących. Ale czy to rzeczywiście wystarczy? Czy problemy i wyzwania jakie stoją przed szkołą może rozwiązać rozporządzenie? Czy Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… | 299 szkoła sama nie powinna poszukiwać sposobów podwyższania poziomu kształcenia i dostosowania go do wymogów XXI wieku, zachęcać młodzieży do chodzenia do szkoły i uczestniczenia w zajęciach, uczyć twórczego myślenia, niezamykania się na to co nowe, nieoczekiwane i pozornie radykalne (Toffler 1997). Celem artykułu jest zbadanie jakości pracy szkoły ponadgimnazjalnej poprzez analizę frekwencji uczniów, powodów ich absencji, stosunku rodziców do absencji dzieci oraz określenie sposobów przeciwdziałania temu zjawisku. Absencja uczniów to duży problem w większości szkół, zgłaszany zarówno przez nauczycieli, jak i rodziców. Wpływa ona bezpośrednio na wyniki w nauce, obniżając tym samym poziom i jakość szkoły. Należy zatem przyjrzeć się temu problemowi i zbadać jego przyczynę. W tym celu posłużono się badaniem ankietowym skierowanym do uczniów klas drugich i trzecich zarówno liceum, jak i technikum w Zespole Szkół nr 7 w Warszawie. Badanie przeprowadzono na wiosnę 2013 roku, a wzięli w nim udział uczniowie oraz ich rodzice. Przeprowadzona ankieta dostarczyła wielu cennych informacji pozwalających na analizę problemu. Wyciągnięte wnioski z ankiety umożliwiły wdrożenie systemu naprawczego, co docelowo, w ciągu kilku lat ma, poprawić frekwencję uczniów, a tym samym jakość pracy placówki oświatowej. Analiza przeprowadzonych badań Główne problemy badawcze, zawarte w artykule, dotyczą przyczyn niskiej frekwencji uczniów, powodów opuszczania zajęć, stosunku rodziców do absencji dzieci i sposobów jej przeciwdziałania. Pierwsze z postawionych w badaniu pytań dotyczyło właśnie powodów absencji (można było zaznaczyć maksymalnie 3 odpowiedzi). Wyniki nie były specjalnie zaskakujące. Jak widać głównym powodem nieobecności uczniów w szkole jest choroba (70%), a drugim są wagary (50%). Pokazuje to skalę problemu z jakim muszą się zmierzyć władze szkolne, nauczyciele i rodzice. W tym okresie życia młodzież jest niezwykle wyczulona na stosunki panujące w jej najbliższym otoczeniu. Potrzeba akceptacji grona rówieśniczego jest ogromna. Jeśli atmosfera w klasie jest nieprzychylna, to często również z tego powodu młodzież unika szkoły, choć rzadko się do tego przyznaje (wykres 2). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 300 | Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… Wykres 1. Powody nieobecności w szkole (w %) Źródło: badania własne Wykres 2. Największe problemy mające miejsce w klasie (w %) Źródło: Antczak B., Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle?, Journal of Modern Science t.1/12/2012, WSGE Józefów. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… | 301 Ogólny brak chęci chodzenia do szkoły i konflikty między poszczególnymi osobami są największymi problemami w klasie. Jeśli chodzi o brak dyscypliny w szkole, młodzież nie myśli o drylu wojskowym, ale o sprawiedliwych, konsekwentnych, przejrzystych zasadach funkcjonowania, w tym o kontaktach nauczyciel – uczeń. Aż 11% uważa, że problemem jest konflikt z wychowawcą. Wnioski jakie się same nasuwają powinny sugerować nauczycielom bardziej życzliwe podejście do ucznia, aby zwiększyć jego poczucie bezpieczeństwa i zażegnać wszelkie konflikty i niedomówienia oraz zawieranie kontraktu z klasą, wprowadzanie jasnych i przejrzystych zasad na wszystkich lekcjach. Wśród odpowiedzi „inne”, jako największe problemy w klasie, wymieniano: gadulstwo, głupie zabawy, brak solidarności klasowej, „wyścig szczurów”, nieporozumienia, zazdrość, zła opinia o klasie, plotki, brak szacunku, brak życzliwości (szerzej Antczak 2012). Z drugiej strony należałoby zbadać, co sprawiłoby radość (zadowolenie) z chodzenia do szkoły. Prezentuje to wykres 3. Wykres 3. Powody zadowolenia uczniów ze szkoły (w %) Źródło: Antczak B., Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle?, Journal of Modern Science t.1/12/2012, WSGE Józefów. Jak wynika z ankiety, zgrana klasa, dobre i bardzo dobre oceny oraz ciekawe lekcje sprawią, że uczniowie nareszcie poczują autentyczną radość z przychodzenia do szkoły. Realizować to można poprzez motywowanie uczniów pozytywnymi ocenami i pochwałami (na zasadzie marchewki, a nie kijka; szerzej Kamińska 2012), organizowaniem ciekawych zajęć, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… 302 | takich jak: kółko wokalne, filmowe, teatralne, szachowe, fotograficzne i inne. Różnorodne badania potwierdzają, że nagrody bardziej niż kary wpływają na kształcenie aktywnej postawy dziecka, pozwalają budować klimat oparty na wzmocnieniu pozytywnym oraz traktowaniu dziecka podmiotowo. Prowadzi to do kształtowania aktywnej postawy, pozwala zaakceptować własną osobę, wpływa na zaradność i aktywny stosunek do obowiązków (Święcicka-Domańska 2004). Kontynuując temat zajęć pozalekcyjnych, w następnym pytaniu poruszono tę problematykę. Głównym celem było sprawdzenie na jakie zajęcia uczniowie chcieliby uczęszczać, bądź już uczęszczają (por. Antczak 2013). Analizując wyniki, trzeba stwierdzić, że niestety aż 32% młodzieży w ogóle nie jest zainteresowana tego typu zajęciami. Wśród pozostałych uczniów największym zainteresowaniem cieszyły się zajęcia z gimnastyki (15%), zajęcia taneczne (10,5%), teatralne (7%), turystyczne (7%) i koło dziennikarskie (3,5%). Wykres 4. Udział w zajęciach pozalekcyjnych wg zainteresowań uczniów (w %) :ĂŬŝĞnjĂũħĐŝĂƉŽnjĂůĞŬĐLJũŶĞƐČĚůĂŝĞďŝĞŝŶƚĞƌĞƐƵũČĐĞ͍ ĂĚŶĞ͖ϯϮ͕Ϭй /ŶŶĞ͖Ϯϱ͕Ϭй <ŽųŽƚƵƌLJƐƚLJĐnjŶĞ͖ 7,0% <ŽųŽ ĚnjŝĞŶŶŝŬĂƌƐŬŝĞ͖ 3,5% <ŽųŽƚĞĂƚƌĂůŶĞ͖ 7,0% 'ŝŵŶĂƐƚLJŬĂ͖ 15,0% ĂũħĐŝĂƚĂŶĞĐnjŶĞ͖ 10,5% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% Źródło: Antczak B., Aktywność uczniów na rzecz własnego rozwoju, jak również rozwoju szkoły, Journal of Modern Science t.4/19/2013, WSGE Józefów. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… | 303 Powracając do problemu absencji uczniów w szkole zadano pytanie: jak często opuszczasz zajęcia?, a następnie: jakich zajęć unikasz?. Na pierwsze pytanie 49% odpowiedziało, że raz na tydzień, 11% – dwa razy na tydzień, 26,5 – częściej, a 13,5 – nie opuszczam. Z satysfakcją należy odnotować, że 13,5% uczniów zaznaczyło odpowiedź „nie opuszczam zajęć”, to prawie co siódmy. Tabela 5. Częstotliwość opuszczania zajęć przez uczniów (w %) Źródło: badania własne W odpowiedzi na drugie pytanie młodzież przede wszystkim wskazała matematykę (26,5%), w-f (25,5%) i 48% inne przedmioty (wykres 6). Zapytano także, z jakich przyczyn opuszczasz lekcje?: 24% odpowiedziało, że nie nauczyło się do sprawdzianu, 16,5%, że nie chciało się iść do szkoły, 15% z powodu choroby (wykres 7). Oprócz tego niepokojący jest również fakt, że aż 14% osób przyznało się do uzależnienia od gier komputerowych (szerzej Badźmirowska-Masłowska 2012). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 304 | Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… Wykres 6. Zajęcia unikane przez uczniów (w %) Źródło: badania własne Wykres 7. Główne przyczyny opuszczania zajęć szkolnych wg uczniów (w %) Źródło: badania własne Bardzo niepokojącym zjawiskiem jest przyznawanie się uczniów (oczywiście anonimowo), że aż w 35% rodzice usprawiedliwiają wagary (wykres nr 8) i ponad połowa robi to 3–4 razy (i więcej) na semestr (wykres nr 9). Z punktu widzenia wychowawczego ta statystyka jest nie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… | 305 do przyjęcia i źle świadczy o współpracy szkoła – dom oraz o tym, że od najmłodszych lat dziecko uczy się nieuczciwości i kłamstw, i to w sprawach, które je bezpośrednio dotyczą. Wykres 8. Usprawiedliwianie wagarów przez rodziców (w %) Źródło: badania własne Wykres 9. Częstotliwość usprawiedliwiania wagarów przez rodziców (w %) Źródło: badania własne Wykres 10 przedstawia powody, jakie podają rodzice, jako przyczyny nieobecności dziecka w szkole (można było zaznaczyć max trzy odpowiedzi). Dwie główne odpowiedzi, to choroba i wizyty kontrolne u specjalisty. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 306 | Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… Tego typu usprawiedliwienie jest trudne do poważenia przez wychowawcę i choć według przepisów rodzic może tylko wnioskować do wychowawcy o usprawiedliwienie, przy takiej argumentacji, nauczyciel nie może zachować się inaczej jak usprawiedliwić. Wykres 10. Powody nieobecności w szkole dziecka wg rodzica (w %) Źródło: badania własne Wykres 11. Usprawiedliwianie wagarów przez uczniów bez zgody rodzica (w %) Źródło: badania własne Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… | 307 1/5 respondentów przyznaje, że usprawiedliwia swoje wagary bez zgody rodziców. Najczęściej robi to 1–2 razy na semestr (wykres 11, 12). Nie świadczy to dobrze o uczniach i rodzicach w kontekście tego, że nie wiedzą o niczym, a przede wszystkim nie orientują się co dziecko robiło w tym czasie. Wykres 12. Częstotliwość usprawiedliwiania wagarów przez uczniów bez zgody rodzica (w %) Źródło: badania własne Wykres 13, będący porównaniem opinii rodziców i dzieci na temat powodów nieobecności w szkole, jasno pokazuje, iż rodzice, jak już wspomniano, mają znikomą (a w zasadzie jej brak) wiedzę na temat wagarów swoich dzieci, widać tu największe rozbieżności. Duża różnica jest również w wypadku wizyt kontrolnych u lekarza. Można z tego wnioskować, iż młodzież nadużywa tego usprawiedliwienia, a rodzice na to się godzą. Jak wynika z wykresu 14 i 15 tylko 6% rodziców potwierdza usprawiedliwianie wagarów swojego dziecka i robi to w większości wypadków 1–2 razy na semestr. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 308 | Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… Wykres 13. Porównanie powodów nieobecności dzieci w szkole wg rodziców i uczniów (w %) Źródło: badania własne Wykres 14. Usprawiedliwianie wagarów dziecka przez rodzica (w %) Źródło: badania własne Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… | 309 Wykres 15. Częstotliwość usprawiedliwiania wagarów swojego dziecka przez rodzica (w %) Źródło: badania własne Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że najczęstszym powodem nieobecności ucznia w szkole jest choroba. Tą odpowiedź wskazało 78% rodziców i 70% uczniów. Drugim najczęściej wymienianym powodem są wizyty u lekarzy specjalistów. 50% uczniów wskazało wagary jako przyczynę swojej absencji, nikt z rodziców nie wskazał tego powodu. Pozostałe przyczyny nieobecności młodzieży to sprawy rodzinne, wyjazdy, utrudnienia komunikacyjne. 60% badanych uczniów opuszcza lekcje z powodu sprawdzianu lub kartkówki. Wydaje się, iż opuszczanie lekcji z powodu zapowiedzianych prac pisemnych jest jedną z podstawowych przyczyn absencji uczniów. 20% młodzieży przyznało się do samodzielnego usprawiedliwiania swoich wagarów, najczęściej 1–2 razy na semestr. Na podstawie przeprowadzonej ankiety skierowanej do uczniów i ich rodziców stwierdzono, że 30% przebadanych uczniów przyznało, iż rodzice usprawiedliwiają ich wagary, 15% badanych zadeklarowało, że jest to 1–2 razy na półrocze, 5% – że 3–4 razy na semestr, zaś 15% uczniów odpowiedziało, że częściej. Na to samo pytanie skierowane do rodziców pozytywnie odpowiedziało jedynie 6% badanych. Jak wskazują wyniki badań wagary są istotnym problemem i częstym powodem absencji uczniów. Zazwyczaj są to nieobecności krótkie, często Journal of Modern Science tom 2/25/2015 310 | Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… jedno czy też kilkugodzinne lub nieprzychodzenie na pierwsze lekcje. Jest to związane z unikaniem zapowiedzianych prac pisemnych, odpytywania z lektury, jak również spóźnianiem się na pierwsze lekcje. W celu poprawienia niskiej frekwencji na lekcjach w szkole powinny zostać wdrożone następujące działania: • informowanie o problemach pedagoga i dyrekcję szkoły; • pogadanki z uczniami i rodzicami – uświadamianie rodzicom skali problemu poprzez prezentację wyników ankiet; • zaplanowanie przez dyrektora obserwacji lekcji, na których jest najwięcej nieobecności; • konsekwentne przestrzeganie przez wychowawcę zasad i terminów przyjmowania usprawiedliwień; • pilnowanie niekontrolowanego wychodzenia uczniów ze szkoły podczas trwania lekcji. Dzięki zbadaniu frekwencji uczniów placówka poznała swoje słabe strony i może wdrożyć system naprawczy. Jest nadzieja, że podjęte działania zmniejszą w znaczącym stopniu absencje uczniów na lekcjach. Z doświadczenia wiadomo, że przekłada się to bezpośrednio na wyniki w nauce, podnosi poziom i skuteczność nauczania, co wpływa na lepsze rezultaty na maturze i egzaminie z przygotowania zawodowego uczniów technikum, a w konsekwencji podnosi renomę szkoły. Poprzez lepsze relacje z nauczycielami, życzliwą atmosferę w szkole, możliwość ciągłej obserwacji ucznia i natychmiastowe reagowanie można osiągnąć większą skuteczność stosowanych metod wychowawczych. References Antczak B., (2013). Aktywność uczniów na rzecz własnego rozwoju, jak również rozwoju szkoły, Journal of Modern Science t.4/19/2013, WSGE Józefów. Antczak B., (2012). Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle?, Journal of Modern Science t.1/12/2012, WSGE Józefów. Badźmirowska-Masłowska K., (2012). Ochrona dzieci i młodzieży przed negatywnym wpływem mediów audiowizualnych w świetle dokumentów Unii Europejskiej, [w:] (red.) Ćmiel S. Przestępczość nieletnich – teoria i praktyka, WSGE Józefów. Ćwikliński A., (2005). Zmiany w polskiej edukacji w okresie globalizacji, integracji i transformacji systemowej, Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn… | 311 Krajewska A., (2012). Karać czy nagradzać – dylematy współczesnej edukacji, [w:] (red.) Dziurzyński K. Dylematy współczesnej edukacji, WSGE Józefów. Święcicka-Domańska J., Odnaleźć radość bycia rodzicem, Niebieska Linia nr 6/2004. Toffler A., (1997), Trzecia fala, PIW Warszawa. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 313–324 Constitutional Position of the People’s Advocate in Romania Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii Dr hab. Viktoriya Serzhanova, prof. nadzw. UR Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów [email protected] Abstracts One of the most important tasks of a contemporary democratic state, being at the same time a challenge for it, is guaranteeing its citizens fundamental rights and freedoms and enabling them their realization. The level of preserving individuals’ rights undoubtedly depends upon whether the state is able to create an effective system of their protection. In the modern world, along with judicial protection of rights and freedoms, there has been commonly introduced a so-called Nordic model of their non-judicial preserving exercised by the institution of an Ombudsman. Usually, Ombudsmen are independent supreme state authorities which have constitutional basis. As a rule, they act on the central level and are connected with the Parliaments. In Romania such an institution was created after the political system transformation in 1997 and was called the People’s Advocate (Avocatul Poporului). The paper aims at analyzing the constitutional position of the People’s Advocate in Romania. The work particularly focuses on the origin of the Romanian Ombudsman, legal grounds of his organization and functioning which determine the present-day shape of the institution, as well as its place in the system of state authorities. Jednym z najważniejszych zadań, a zarazem wyzwań współczesnego państwa demokratycznego, jest zagwarantowanie swoim obywatelom podstawowych praw i wolności oraz umożliwienie im korzystania z nich. Stopień przestrzegania praw jednostki bez wątpienia zależy od tego, czy państwo jest zdolne utworzyć skuteczny system ich ochrony. We współczesnym świecie, obok sądowej ochrony praw i wolności, upowszechnił się tzw. nordycki model ich pozasądowej ochrony, realizowany przez Journal of Modern Science tom 2/25/2015 314 | Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii instytucję ombudsmana. Zazwyczaj ombudsmani są niezależnymi naczelnymi organami państwowymi, mającymi umocowanie konstytucyjne. Z reguły działają na szczeblu centralnym i związani są z parlamentem. W Rumunii taki organ został utworzony po przemianach ustrojowych w 1997 r. i nosi nazwę Adwokat Ludu (rum. Avocatul Poporului). Celem niniejszego opracowania jest analiza pozycji ustrojowej Adwokata Ludu w Rumunii. Przedmiot pracy stanowi geneza rumuńskiego ombudsmana, podstawy prawne jego organizacji i funkcjonowania, nadające obecny kształt tej instytucji, a także pozycja, jaką zajmuje w systemie organów państwowych. Keywords: the People’s Advocate in Romania, non-judicial protection of human rights and freedoms, origin of the Ombudsman, constitutional position Adwokat Ludu w Rumunii, pozasądowa ochrona praw i wolności człowieka i obywatela, geneza ombudsmana, pozycja ustrojowa Wstęp Skuteczność systemu ochrony praw i wolności konstytucyjnie gwarantowanych jednostce w państwie demokratycznym jest nie tylko podstawowym czynnikiem determinującym stopień ich przestrzegania, ale także jednym z najważniejszych celów i zadań współczesnego państwa. Tradycyjny model takiej ochrony, realizowany przez władzę sądowniczą i nazywany sądową ochroną praw i wolności, nie jest obecnie jedyną drogą dochodzenia przysługujących obywatelom praw, gdyż coraz częściej państwa dodatkowo umożliwiają swoim obywatelom korzystanie z upowszechnionego we współczesnym świecie tzw. nordyckiego modelu ochrony pozasądowej, który jest zazwyczaj wykonywany przez instytucję ombudsmana. Najczęściej jest to samodzielny i niezależny naczelny organ państwowy, który znajduje swoje zakotwiczenie w konstytucji, a w systemie organów państwowych plasuje się na szczeblu centralnym. Z reguły jego działalność związana jest w pewnym stopniu z władzą ustawodawczą, a szczególnie z wykonywaną przez parlamenty współczesne funkcją kontrolną. W Rumunii taką instytucję utworzono po transformacji ustrojowej w 1997 r. i określono mianem Adwokata Ludu (rum. Avocatul Poporului). Celem niniejszego opracowania pozostaje analiza pozycji ustrojowej Adwokata Ludu w Rumunii. Przedmiotem pracy jest przedstawienie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii | 315 zarówno genezy i ewolucji ombudsmana w Rumunii, jak i obecny kształt tej instytucji, a także jego miejsca w systemie naczelnych organów państwowych oraz relacji z innymi organami. W szczególności została przeprowadzona analiza i egzegeza aktów normatywnych odnoszących się bezpośrednio lub pośrednio do funkcjonowania Adwokata Ludu, stanowiących jednocześnie postawy prawne jego działania, a także determinujących pozycję ustrojową instytucji. Geneza oraz podstawy prawne działalności Adwokata Ludu Debata nad wprowadzeniem instytucji Adwokata Ludu w Rumunii została zainicjowana w 1991 roku w trakcie prac nad nową ustawą zasadniczą (Pop, 1995, ss. 125–136; Criste, 2009, s. 60; Dragoş, Neamţu, Balica, 2010, s. 60). W tym okresie instytucja Adwokata Ludu nie była jeszcze znana w Rumunii i stanowiła absolutne novum w rumuńskim prawodawstwie i rzeczywistości ustrojowej. Przez wiele lat pojęcie to wciąż pozostawało dosyć abstrakcyjne i enigmatyczne. Mimo że miejsce dla Adwokata Ludu w konstytucji rumuńskiej znalazło się już w 1991 roku, musiało minąć kolejnych kilka lat, zanim rozpoczął on w pełni swoja działalność, a obywatele mogli zacząć korzystać z tego najbardziej współczesnego i skutecznego, jak się wydaje, środka zaskarżania wadliwego działania administracji publicznej oraz rozstrzygania wynikających z tego sporów (Mariany, 2008, dostępnym pod adresem internetowym http://www. sustz.com/Proceeding08/Papers/SOCIAL%20STUDIES/Jurj_Liliana_ Mariana_1.pdf). Współcześnie instytucja Adwokata Ludu jest wciąż jeszcze nowym mechanizmem ustrojowym w Rumunii, nieznanym w historii jej państwowości w okresie poprzedzającym lata 1990. Organ ten został skonstruowany wedle modelu ombudsmana znanego w krajach nordyckich i upowszechnionego w innych państwach Europy Północnej i Zachodniej. Jego podstawowym zadaniem jest ochrona praw i wolności przysługujących osobom fizycznym, szczególnie w razie ich naruszenia przez działalność urzędników organów administracji publicznej (Muraru, 2004). W rumuńskiej Konstytucji nie ma bezpośredniej i pełnej definicji tej instytucji, zaś zakres jej kompetencji, procedurę powoływania i odwoływania, organizację urzędu oraz pozostałą materię związaną z jego działalnością reguluje stosowna ustawa organiczna (Pop, 1995, ss. 1 i n.). Instytucja Adwokata Ludu w Rumunii została utworzona na podstawie przepisów rumuńskiej ustawy zasadniczej z 21 listopada 1991 r. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 316 | Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii (obowiązuje od 8.12.1991 r.; Mon. Urz. Cz. I, nr 233 z 21.11.1991 r.). Obszernej nowelizacji, zwłaszcza przepisów dotyczących Adwokata Ludu i jego pozycji ustrojowej, dokonano na mocy ustawy nr 429/2003 o zmianie Konstytucji Rumunii, obowiązującej od 29 października 2003 r. – Mon. Urz. Cz. I, nr 758; w języku polskim tekst rumuńskiej ustawy zasadniczej: Brodziński, Kosma, 1996 – stan prawny mocno nieaktualny; w języku angielskim z uwzględnieniem wszystkich dotychczasowych poprawek znajduje się na stronach internetowych parlamentu rumuńskiego pod adresem http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=371; por. także Dragoş, Neamţu, Balica, 2010, s. 60; również Criste, 2011, ss. 217 i n..; z najnowszych opracowań polskojęzycznych o konstytucji rumuńskiej pisze Burakowski, 2014; z nieco starszych opracowań por. również Brodziński, 2006). W obecnie obowiązującym stanie prawnym Konstytucja Rumunii poświęca bezpośrednio Adwokatowi Ludu cały IV rozdział zatytułowany Adwokat Ludu (art. 58-60), zamieszczony w Tytule II ustawy zasadniczej nazwanym Podstawowe prawa, wolności i obowiązki (Criste, 2009, s. 60). Pośrednio zaś do ombudsmana mają zastosowanie również przepisy: art. 0 Prawo do zrzeszania się, zawartego w rozdziale II Podstawowe prawa i wolności ww. Tytułu II ustawy zasadniczej; art. 65 Posiedzenia Izb (ust. 2 pkt i), zamieszczonego w Tytule III Organy władzy publicznej, rozdział I Parlament, część I Organizacja i funkcjonowanie; art. 143 Kwalifikacje do zajmowania stanowiska oraz 146 Kompetencje Konstytucji, zawarte w jej Tytule V Trybunał Konstytucyjny. Art. 58 ustawy zasadniczej określa cel i zadanie Adwokata Ludu został, oraz długość trwania jego kadencji. Stanowi, iż jest on powoływany na okres pięcioletniej kadencji, a do jego zadań należy przede wszystkim ochrona praw i wolności osób fizycznych, jak również szereg innych szczegółowych uprawnień. Zgodnie z tym przepisem Adwokata Ludu obowiązuje zakaz podejmowania jakiejkolwiek innej działalności odpłatnie bądź nieodpłatnie, zarówno w organach i instytucjach państwowych czy publicznych, jak i w przedsiębiorstwach o charakterze prywatnym. Wyjątek stanowi praca dydaktyczna na wyższych uczelniach. W sprawach szczegółowej organizacji urzędu Konstytucja odsyła do stosownej ustawy organicznej. Art. 59 reguluje tryb działania Adwokata Ludu, określając jego podstawowe zasady procedowania. Mianowicie, Adwokat Ludu może wszcząć postępowanie z urzędu lub na wniosek obywatela, będącego stroną pokrzywdzoną, w wypadku naruszenia jego praw czy wolności. Organy Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii | 317 publiczne są zobowiązane udzielać mu wszelakiej pomocy niezbędnej w jego działaniach. W art. 60 została zdeterminowana pozycja Adwokata Ludu w relacjach z parlamentem, gdyż wynika z niego obowiązek składania rocznego sprawozdania z jego działalności, a w razie konieczności – na wniosek parlamentu – również z większą częstotliwością. Sprawozdanie takie powinno zawierać propozycje Adwokata Ludu, dotyczące zmian w ustawodawstwie, które miałyby na celu zapewnienie obywatelom skuteczniejszej ochrony ich praw i wolności. Art. 40 odnosi się do statusu Adwokata Ludu, gdyż zakazuje, między innymi również jemu, przynależności do partii politycznych. W art. 65 ust. 2 pkt i) rumuńskiej ustawy zasadniczej został uregulowany trybu wyboru Adwokata Ludu. Zgodnie z jego postanowieniami ombudsmana powołują na wspólnym zgromadzeniu obie izby parlamentu – Izba Deputowanych oraz Senat. Art. 143 ustawy zasadniczej determinuje kwalifikacje, które powinien posiadać kandydat na urząd ombudsmana. Są takie same, jak w wypadku kandydata na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego, a mianowicie jest wymagane posiadanie wykształcenia prawniczego, wyróżnianie się wysokim poziomem kwalifikacji i umiejętności zawodowych oraz doświadczeniem i 18-letnim stażem pracy w zawodzie prawniczym lub na stanowisku nauczyciela akademickiego. Natomiast art. 146 Konstytucji wymienia Adwokata Ludu wśród podmiotów, które są uprawnione do wnoszenia skarg do Trybunału (Muraru, Vlădoiu, Muraru, Barbu, 2009, s. 185). Pierwsza, i jak dotychczas jedyna, do dziś obowiązująca ustawa organiczna, szczegółowo regulująca organizację, kompetencje oraz działalność Adwokata Ludu pochodzi z 1997 r. Została uchwalona dopiero 6 lat od wejścia w życie ustawy zasadniczej. Tyle lat potrzeba było do powołania pierwszego rumuńskiego ombudsmana, ponieważ brakowało przepisów umożliwiających wykonanie stosownych postanowień Konstytucji. Ustawa organiczna nr 35/1997 pochodzi z 20 marca 1997 r. i nosi tytuł „O organizacji i funkcjonowaniu Adwokata Ludu” (Mon. Urz. Cz. I, nr 48 z 20.03.1997 r. ze zm.; w wersji anglojęzycznej Law no. 35 from 1997 on the Organisation and Functioning of the Institution of the Advocate of the People dostępna jest na stronie internetowej instytucji pod adresem http://www.avp.ro/index.php?option=com_content&view=article&id=48 &Itemid=40&lang=en). czterokrotnie, w większym lub mniejszym zakresie była zmieniana bądź uzupełniana przez ustawy: nr 125/1998 (Mon. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 318 | Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii Urz. Cz. I, nr 229 z 24.06.1998 r.); nr 181/2002 (Mon. Urz. Cz. I, nr 268 z 22.04.2002 r.); nr 233/2004 (Mon. Urz. Cz. I, nr 533 z 22.06.2004 r.) oraz nr 258/2010 (Mon. Urz. Cz. I, nr 847 z 17.12.2010 r.). Obecnie tekst ustawy obejmuje 38 artykułów, ułożonych w siedem części (rozdziałów, sekcji), a ponadto aneks, który stanowi jej część integralną: Część I (art. 1 – 5). Przepisy ogólne; Część II (art. 6 – 9). Urząd Adwokata Ludu; Część III (art. 10 – 12). Zastępcy Adwokata Ludu; Część IV (art. 13 – 29). Uprawnienia Adwokata Ludu; Część V (art. 30 – 32). Odpowiedzialność, niepołączalność stanowiska, immunitet; Cześć VI (art. 33 – 35). Jednostki w strukturze organizacyjnej urzędu Adwokata Ludu; Cześć VII (art. 36 – 38). Przepisy przejściowe i końcowe; Aneks. Biura terenowe Adwokata Ludu. Analiza i egzegeza treści ustawy prowadzi do wniosku, iż zawarte w niej regulacje szczegółowo normują: zasady wewnętrznej organizacji i działania instytucji, procedurę wyboru Adwokata Ludu i jego ustąpienia ze stanowiska, kompetencje i działalność samego ombudsmana i jego zastępców, procedury i zasady ponoszenia przez nich odpowiedzialności za wykonywanie swoich uprawnień, ich status prawny i pozycję ustrojową, a także źródła finansowania instytucji. Kolejnym, istotnym z punktu widzenia działalności Adwokata Ludu aktem rangi podstawowej jest jego Regulamin. Pochodzi z 17 kwietnia 2002 r. i nosi tytuł „Regulamin organizacji i funkcjonowania instytucji Adwokata Ludu”. Stanowi akt prawa wewnętrznego. Zgodnie z procedurą określoną w art. 38 ustawy o Adwokacie Ludu został przyjęty na mocy decyzji nr 5/2002 przez Stałe Biuro Izby Deputowanych i Senatu na wniosek Adwokata (Mon. Urz. Cz. I, nr 922 z 11.10.2004 r., nowelizowany w 2007r. i 2011 r., tj. Mon. Urz. Cz. I, nr 692 z 29.09.2011 r.; w wersji anglojęzycznej Regulation from 17 April 2002 on the Organization and Functioning of the People’s Advocate Institution dostęny jest na stronie internetowej Adwokata Ludu pod adresem http://www.avp.ro/index. php?option=com_content&view=article&id=48&Itemid=40&lang=en). W swojej treści i strukturze wewnętrznej jest nieco bardziej rozbudowany od ustawy, albowiem składa się z 41 artykułów, ujętych w siedem części. Niektóre z nich zostały podzielone na rozdziały. Nadto regulamin zawiera 3 aneksy, które przedstawiają schemat organizacji urzędu oraz dwa rodzaje wzorów skarg do ombudsmana. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii | 319 Szczegółowo treść i struktura kształtują się następująco: Cześć I (art. 1 – 3). Przepisy ogólne; Cześć II. Kierownictwo instytucji: Rozdział I (art. 4 – 5). Adwokat Ludu, Rozdział II (art. 6 – 7). Zastępcy Adwokata Ludu, Rozdział III (art. 8). Dyrektor Generalny; Cześć III (art. 9 – 13). Organizacji wewnętrzna; Część IV. Działalność urzędu: Rozdział 1 (art. 14 – 15). Rejestry ombudsmana, Rozdział 2 (art. 16 – 25). Postępowanie w sprawie skarg, działanie z urzędu; Cześć V (art. 26 – 33). Status prawny urzędników; Cześć VI (art. 34 – 37). Odpowiedzialność dyscyplinarna; Cześć VII (art. 38 – 41). Przepisy końcowe; Aneks 1. Struktura urzędu Adwokata Ludu; Aneks 2. Wzór ustnej skargi złożonej przez poszkodowanego lub pełnomocnika; Aneks 3. Wzór ustnej skargi złożonej za pośrednictwem gorącej linii. Analiza przepisów regulaminu pokazuje, że zawarte w nim postanowienia określają zasady wewnętrznej organizacji i działania urzędu, ustalają jego strukturę organizacyjną, determinują zadania poszczególnych jednostek organizacyjnych oraz uprawnienia urzędników, ich status prawny i odpowiedzialność dyscyplinarną za wykonywane zadania, a także zasady postępowania przed nimi. Wśród innych aktów prawa wewnętrznego do Adwokata Ludu znajdują swoje zastosowanie również normy zawarte w regulaminie połączonych izb parlamentu rumuńskiego (art. 1 pkt. 21, 3 i 38 ust. 7) – tj. Regulaminie wspólnych zgromadzeń Izby Deputowanych oraz Senatu Nr 4 z 3.03.1992 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 34 z 4.03.1992 r. ze zm.; w wersji anglojęzycznej Regulation on the Joint Meetings of the Chamber of Deputies and of the Senate dostępny jest na stronach internetowych parlamentu rumuńskiego pod adresem http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=877). Określają procedurę wyboru Adwokata Ludu, ustalając tryb przeprowadzania głosowania w parlamencie nad kandydaturą na to stanowisko. Spośród innych aktów prawnych, niezwiązanych bezpośrednio z działalnością Adwokata Ludu, do ombudsmana stosuje się przepis kodeksu postępowania cywilnego (art. 329), zgodnie z którym znajduje się on wśród podmiotów uprawnionych do składania wniosków do Generalnego Prokuratora Wysokiego Trybunału Kasacyjnego i Sprawiedliwości, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 320 | Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii mających na celu zainicjowanie przed Najwyższym Sądem Kasacji i Sprawiedliwości postępowania w sprawie wywołującej rozbieżność w orzecznictwie. Pozycja prawnoustrojowa rumuńskiego ombudsmana Szczegółowa analiza powyższych przepisów, a także praktyki funkcjonowania instytucji ombudsmana w Rumunii, na pierwszy rzut oka pozwala na jednoznaczne określenie jego pozycji prawnoustrojowej jako samodzielnego i niezależnego organu państwowego, znajdującego swoje umocowanie w Konstytucji. Znalezienie natomiast dla niego miejsca w tradycyjnej, upowszechnionej współcześnie formule konstytucyjnej zasady podziału władzy nie jest łatwe i wywołuje daleko idące wątpliwości. Organizacja władzy publicznej we współczesnym państwie, w tym również organów państwowych, nie do końca odpowiada założeniom klasycznego, tzw. monteskiuszowskiego trójpodziału władz, jest bowiem o wiele bardziej od niego złożona. Pierwotnie formuła ta przewidywała podział władzy na trzy segmenty funkcjonowania państwa: w obrębie legislatywy, egzekutywy i judykatywy, a także wzajemne się ich równoważenie. Problematyczne pozostaje umiejscowienie w tym modelu takich organów ochrony prawa, jak np. ombudsmanów, w tym również Adwokata Ludu (por. Sagan, Serzhanova, 2013, s. 123; także Malinowska, 2007, s. 147), albowiem nie dają się one zaliczyć do żadnej z tak wyodrębnionych sfer aktywności państwa. Z jednej strony ombudsman wykonuje funkcje kontrolne nad aktywnością władzy wykonawczej i w tym związany jest z władzą ustawodawczą sprawowaną przez parlament, choć sensu stricte w jej obrębie się nie znajduje, z drugiej zaś – realizuje uprawnienia zbliżone w swoich w formach do władzy sądowniczej (Sagan, Serzhanova, 2013, s. 123; także Malinowska, 2007, s. 147 za Garlicki, 1999, s. 357). W doktrynie polskiej upowszechniło się stanowisko, że ombudsmani powinni być zaliczani do grupy organów ochrony prawa, które są uplasowane w pewnym stopniu poza klasyczną formułą podziału władz, w ten sposób tworząc odrębną grupę organów państwowych od nich niezależnych. W świetle postanowień polskiej ustawy zasadniczej, ta tzw. „czwarta” grupa uzyskała miano: „organy kontroli państwowej i ochrony prawa” (patrz Rozdział IX polskiej ustawy zasadniczej z 2.04.1997r. – Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). Rozwiązanie takie może wydawać się równie właściwe w odniesieniu do Adwokata Ludu. Warto jednakże pamiętać, iż zarówno funkcjonalnie, jak i strukturalnie znajduje się on najbliżej władzy Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii | 321 ustawodawczej. Jeśli zaś chodzi o wykonywane przez niego zadania, których adresatem są obywatele i ochrona ich praw, to w tym kontekście nie sposób nie dostrzec, że są one bliskie funkcjom realizowanym przez władzę sądowniczą (por. Malinowska, 2007, s. 147; Dragoş, Neamţu, Balica, 2010, s. 61 i n.). Nie do końca jednoznacznie można też ustalić, czy Adwokat Ludu jest w pełni niezależnym organem państwowym, jedynie w pewnym stopniu powiązanym z parlamentem, czy też, zgodnie ze spotykanym w literaturze przedmiotu stanowiskiem, należy go uznać za zewnętrzny organ władzy ustawodawczej, przy pomocy którego parlament sprawuje funkcję kontrolną nad działalnością rządu i podległej mu administracji. W takiej sytuacji formalnie zachowywałby on pełnię samodzielności i byłby niezależny od wszelkich innych organów władzy publicznej, ale w praktyce swojego funkcjonowania cieszyłby się jedynie określonym stopniem niezależności od parlamentu. W doktrynie brakuje jednoznacznego stanowiska odnośnie pozycji takiego modelu ombudsmana z tej perspektywy. Adwokat Ludu wydaje się pozostawać organem powiązanym z parlamentem w sensie strukturalnym i funkcjonalnym, jednocześnie zaś można by stwierdzić jego pełną niezależność od pozostałych organów władzy publicznej. Powiązań strukturalnych dowodzi przede wszystkim procedura obsadzania stanowiska Adwokata Ludu, którego dokonuje parlament w zakresie wykonywania przez niego funkcji kreacyjnej. O powiązaniach takich świadczy również ciążący na Adwokacie Ludu obowiązek składania sprawozdań przed parlamentem, ponoszona przed nim odpowiedzialność oraz decydowanie izb o jego ponownym wyborze. O powiązaniu funkcjonalnym można natomiast mówić głównie w zakresie realizowania przez parlament funkcji kontrolnej nad władzą wykonawczą (por. Patyra, 2005, s. 437; także Malinowska, 2007, s. 147). Uwzględniając powyższe rozważania, należy niewątpliwie stwierdzić, że Adwokat Ludu jest samodzielnym organem państwowym, zachowującym niezależność również od parlamentu, a nade wszystko od wszelkich organów państwowych, w tym zarówno organów administracji rządowej, jak i organów władzy sądowniczej oraz szeroko rozumianych organów władzy publicznej. Stwierdzenie to imputuje niezależność nie tylko od organów państwowych, ale również od organów niepaństwowych (szerzej o tym Trociuk, 2005, s. 28–29; także Malinowska, 2007, s. 147). Konsekwencją tego jest fakt, iż organy te nie dysponują żadnymi środkami pozwalającymi im na kierowanie Adwokatem Ludu lub wywieranie jakiegokolwiek wpływu na jego działalność. Umożliwia to zachowanie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 322 | Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii przez ombudsmana dystansu do tych organów, a także oddziaływanie na nie i podległe im struktury i jednostki organizacyjne, bowiem został on wyposażony w szereg stosownych do tego mechanizmów i instrumentów prawnych. Nadto niezależność Adwokata Ludu rozumiana może być również jako oddzielenie go w sensie ustrojowym i funkcjonalnym od wszystkich organów władzy publicznej z wyjątkiem parlamentu, a w szczególności od takich organów państwowych, jak: administracja, sądownictwo, prokuratura (por. Skrzydło, 1997, s. 202; także Malinowska, 2007, s. 147). Można by także wysunąć tezę, że Adwokat Ludu pozostaje organem niezawisłym, gdyż podlega w swojej działalności wyłącznie przepisom ustawy zasadniczej i ustaw zwykłych, a czyjekolwiek instrukcje czy polecenia nie mogą wiązać go w jego działalności. Wśród istotnych gwarancji niezależności i niezawisłości Adwokata Ludu pozostaje immunitet, chroniący go co do sporządzanych przez niego opinii oraz podejmowania innych działań w związku z pełnieniem funkcji, a także przed pociąganiem do odpowiedzialności karnej. Niezawisłość rozumieć też należy jako bezstronność, wewnętrzną samodzielność i niezależność oraz odporność na wpływy społeczne i polityczne (szerzej por. Witkowski, 1998, s. 430–432). Zakończenie Reasumując powyższe rozważania, należy raz jeszcze zaznaczyć, iż Adwokat Ludu w Rumunii pozostaje względnie nową instytucją ustrojową, wprowadzoną na mocy obecnie obowiązującej ustawy zasadniczej z 1991 roku, która w pełni zaczęła funkcjonować dopiero w 1997 roku. Jej utworzenie jest wyrazem dążenia państwa do zapewnienia należytego przestrzegania gwarantowanych w konstytucji i ustawach praw i wolności, przysługujących obywatelom, szczególnie w relacjach z organami władzy państwowej. Na podstawy prawne organizacji i działania Adwokata Ludu, które determinują również jego pozycję ustrojową, składają się przede wszystkim postanowienia konstytucyjne, ale również stosownej ustawy organicznej o Adwokacie Ludu z 1997 roku oraz szeregu innych aktów podstawowych, w tym szczególnie jego Regulamin urzędowania. Odnosząc się zaś do pozycji ustrojowej rumuńskiego ombudsmana, warto raz jeszcze podkreślić, że nie należy sensu stricte zaliczać go do organów zewnętrznych parlamentem, pomimo istnienia bliskich z nim powiązań, gdyż mogłoby to prowadzić do pewnej sprzeczności z właściwą mu niezależnością i niezawisłością w relacjach z innymi organami władzy Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii | 323 publicznej. Adwokat Ludu jest zatem samodzielnym i niezależnym organem państwowym, stojącym na straży praw i wolności jednostki, którego zadaniem jest dbanie o ich przestrzegania w działalności organów administracji publicznej. Biorąc zaś pod uwagę miejsce w systemie organów państwa, plasuje się on na pozycji organu naczelnego, który ma oparcie w konstytucji. Akty normatywne Kodeks postępowania cywilnego – ustawa nr 134/2010 (Mon. Urz. Cz. I, nr 365 z 30.05.2012). Konstytucja Rumunii z 21 listopada 1991 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 233 z 21.11.1991 r., zmieniona przez ustawę nr 429/2003 – Mon. Urz. Cz. I, nr 758 z 29.10.2003). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). Regulamin Nr 4 wspólnych zgromadzeń Izby Deputowanych i Senatu z 3 marca 1992 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 34 z 4.03.1992 r. ze zm.). Regulamin z 17 kwietnia 2002 r. organizacji i funkcjonowania Adwokata Ludu (t. j. Mon. Urz. Cz. I, nr 692 z 29.09.2011). Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu Adwokata Ludu nr 35/1997 z 20.03.1997r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 48 z 20.03.1997 ze zm. przez ustawy: nr 125/1998 – Mon. Urz. Cz. I, nr 229, z 24.06.1998; nr 181/2002 – Mon. Urz. Cz. I, nr 268, z 22.04.2002; nr 233/2004 – Mon. Urz. Cz. I, nr 533, z 22.06.2004; nr 258/2010 – Mon. Urz. Cz. I, nr 847, z 17.12.2010). References Brodziński, W. – wstęp, Kosma, A. – tłumaczenie. (1996). Konstytucja Rumunii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Brodziński, W. (2006). System konstytucyjny Rumunii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Burakowski, A. (2014). System polityczny współczesnej Rumunii. Warszawa–Kraków: Instytut Studiów Politycznych PAN, Ośrodek Myśli Politycznej. Criste, M. (2009). The Protection of the Fundamental Rights through the Advocate of the People.“Annales Universitatis Apulensis. Series Jurisprudentia”, nr 12. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 324 | Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii Criste, M. (2011). Instituţii constituţionale contemporane. Timişoara: Editura de Vest. Dragoş, D. C., Neamţu, B., Balica, D. (2010). The Romanian Ombudsman and its Interaction with the Courts – an Exploratory Research. “Transylvanian Review of Administrative Sciences”, No 37E/2010. Garlicki, L. (1999). Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, wyd. 3, Warszawa: Liber. Malinowska, I. (2007). Rzecznik Praw obywatelskich w systemie ochrony praw i wolności w Polsce. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa. Mariana, J. L. (2008). The People’s Advocate (Romanian Ombudsman), referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Union of Scientists”, Stara Zagora, 5–6 czerwca 2008, http://www.sustz.com/ Proceeding08/Papers/SOCIAL%20STUDIES/Jurj_Liliana_Mariana_1. pdf Muraru, I. (2004). Avocatul poporului – instituţie de tip Ombudsman. Bucureşti: All Beck. Muraru, I., Vlădoiu, N. M., Muraru, A., Barbu, S-G. (2009). Contencios constituţional. Bucureşti: Ed. Hamangiu. Patyra, S., (2005) Rzecznik Praw Obywatelskich, [w:] Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin: Verba. Pop, V. (1995). Avocatul Poporului – Instituţie fundamentală a statului de drept. Timişoara: Perenia. Sagan, S., Serzhanova, V. (2013). Nauka o państwie współczesnym, wydanie 3 rozszerzone. Warszawa: Lexis-Nexis. Skrzydło, W. (red.). (1997). Ustrój i struktura aparatu państwowego i samorządu terytorialnego. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Trociuk, S. (2005). Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Warszawa: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich; Łódź: „Master”. Witkowski, Z. (1998). Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka, [w:] Prawo Konstytucyjne, red. Z. Witkowski, Toruń: Wydawnictwo TNOiK . Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 325–335 Social networks in local community: resources for social work in community development Локальные сети социальных связей: ресурсы социальной работы в микросоциуме1 Лифинцев Дмитрий Валентинович доктор педагогических наук, профессор кафедры психологии и социальной работы Балтийского федерального университета им И.Канта (г.Калининград, Россия) Серых Анна Борисовна доктор педагогических, доктор психологических наук, профессор, заведующая кафедрой психологии и социальной работы Балтийского федерального университета им И.Канта (г.Калининград, Россия) Лифинцева А.А. кандидат психологических наук, доцент кафедры психологии и социальной работы Балтийского федерального университета им И.Канта (г.Калининград, Россия) [email protected] Abstracts/Аннотация The paper analyzes the theoretical foundations and principles underlying the social work in micro social environment. It is shown that at the a significant part of the professional discourse and social work methodolatry is based on theories and approaches explaining social reality in terms of struggle and conflict, development through reform and deconstruction of power. This methodological orientation, based on the principles of empowerment and participation is focused on stimulating the natural forms of social activity and self-organization in local communities. Community development reformulated as constructing social relations in local communities can mobilize resources for collective action and social support to overcome the adverse social conditions and circumstances. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 326 | Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… В статье анализируются теоретические основания и принципы, лежащие в основе социальной работы в микросоциальной среде. Показано, что в настоящее время значительная часть профессионального дискурса и методология социальной работы за рубежом опирается на социальные теории и подходы, объясняющие социальную реальность в терминах борьбы и конфликтов, развития через реформы и деконструкции власти. Такая методологическая установка, опираясь на принцип активизации клиента и принцип участия социальных изменениях, позволяет стимулировать естественные формы социальной активности и самоорганизации в локальных сообществах. Развитие социальных связей в локальных сообществах позволяет мобилизовать ресурсы коллективных действий и социальной поддержки, направленные на преодоление неблагоприятных социальных условий и обстоятельств. Keywords/Ключевые слова: local communities, social work, community development, principle of empowerment and participation локальные сообщества, социальная работа, развитие локальных сообществ, принцип активизации и участия Микросоциум может быть представлен как система социальных связей, в которых человек реализует свои базовые социальные и материальные потребности и посредством коммуникаций организует ценностный обмен с социальной средой. Это ближайшее пространство и социальное окружение, в которых протекает жизнь человека и которые непосредственно влияют на его развитие и повседневную жизнедеятельность. Влияние микросоциума на процесс социализации человека на различных этапах его жизни зависит от объективных характеристик микросоциума и субъективных характеристик самого человека. Одним из современных подходов к описанию и интерпретации множества социальных связей и процессов, происходящих в микросоциуме, являются концепция социальных сетей, которая позволяет рассматривать социальные структуры и практики сквозь призму социальных контактов, объединяющих членов общества. Социальная работа с локальными сообществами представляет собой направление профессиональной практики, которая имеет Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… | 327 давнюю историю. Не будем преувеличение сказать, что рождение профессии социального работника во многом стало результатом деятельности активистов различных общественных движений, не только защищавших права различных социальных групп, но и выступавших за масштабные социальные реформы. Начиная с конца 19 века можно проследить две тенденции в теории и практики социальной работы. Эти тенденции можно проследить вдоль линии, разделявших два взгляда на природу социальных и индивидуальных проблем и, соответственно, теории, за ними стоящие. Первый подход можно обозначить как линию Мери Ричмонд, первой предложившей модель социальной помощи ориентированную на индивидуальную адаптацию клиента и написавшую первый учебник по социальной работе, предложив социальным работникам взять за основу модель работы врача. В этой системе представлений, корень страданий клиентов находится в том, что их адаптационные возможности недостаточны или оказались нарушены. Общество рассматривается как данность, а ресурсы человека ограничены возможностью изменить только свою собственную жизнь и повлиять на свое непосредственное окружение. Поэтому задача социального работника заключается в том, чтобы обнаружить, какие именно обстоятельства мешают человеку нормально функционировать и найти ресурсы их изменения – это могут быть ресурсы самого или его непосредственного окружения. Второй подход опирается на идеи Джейн Адамс – другой крупнейшей фигуры в истории социальной работы. С ее именем связано становление социальной работы как практики, направленной на трансформацию социальных институтов и на расширение социальных возможностей для уязвимых социальных групп. В рамках такого мировоззрения, источником человеческих страданий видится несправедливое или неэффективное общественное устройство, плохо функционирующие социальные институты и дискриминационные социальные нормы и практики. Поэтому социальных работников Дж. Адамс видела в роли, своего рода, социальных активистов, которые должны были инициировать и координировать проекты, направленные на реформирование социальных институтов и их адаптацию к нуждам и потребностям людей. Уже первые профессиональные дискуссии показали, что противопоставление индивидуального и социального, когда речь о благополучии человека не правомерно. Социальный работник в силу Journal of Modern Science tom 2/25/2015 328 | Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… профессиональных задач оказывается посредником между индивидом и обществом, и в силу этого не имеет возможности игнорировать ни факторы индивидуальности, определяющие предпочтения человека и его формы поведения, ни факторы социальной среды, влияющие на обстоятельства жизни больших групп людей не зависимо от их воли. За прошедшие десятилетия теория и практика социальной работы обогатились десятками моделей и подходов к пониманию природе помощи в человеческом обществе. Дуализм профессиональной миссии признан отличительной профессии, но до сих пор теоретические дискуссии, не смотря на все декларации о комплексном или системном подходе, сохраняют вынужденное расщепление методологических принципов и приоритетных целей работы. До начала 1970-х годов в теории и практике социальной работы доминировали индивидуалистические подходы, ориентированные, преимущественно, на помощь в разрешении проблем социального функционирования посредством форм и методов индивидуальной работы или работы с малыми группами. Хотя ценностные установки социальных работников всегда включали идеалы защиты прав клиентов и принципов социальной справедливости, в их практике преобладали психологические подходы с акцентом на индивидуальный контакт и помощь в адаптации. Но за прошедшие сорок лет в профессиональном дискурсе социальных работников доминирующие позиции стали занимать социологические концепции и социал-реформисткие (в терминах М.Пэйна) (М.Пэйн, 2007) подходы, предлагающие социальные и политические объяснения индивидуальным проблемам клиентов. Эти подходы в качестве основой метафоры для описания помощи используют не идею «лечения» проблемы клиента, а идею борьбы – за свои права, за человеческое достоинство, за возможность изменить социальные обстоятельства, за удаление социальных препятствий, мешающих росту и развитию. В настоящее время методология социальной работы в значительной части, если не в большинстве, научных работ и учебных пособий ориентирована на создание программ помощи, построенных на принципе, который обозначается cловом Empowerment. Это английское слово имеет много нюансов значений и перевести его однозначно на русский вряд ли возможно. Проще всего объяснить его как принцип «активизации клиента» и придания его усилиям коллективной и институциональной поддержки. Этот принцип как раз и построен на метафоре помощи Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… | 329 клиенту «в борьбе» за преодоление различных жизненных затруднений, причем эта борьба может иметь как индивидуальный, так и коллективный, политический характер, направленный на утверждение социальных прав и расширение поля возможностей для больших социальных групп. Что касается развития социальной работы как профессиональной практики в России, то на данный момент времени, ее развитие остается в дискурсе патерналистской заботы, в первую очередь со стороны государства. Система понятий, которыми оперирует отечественное законодательство («малоимущие», «инвалиды», «социальная защита», «социальное обслуживание»), подчеркивает пассивный характер, реактивный и распределительный характер помощи и фокусируется в основном на финансовых выплатах или различных видах натуральной помощи. Социальные работники, по сути, вынуждены выполнять технические функции в государственной системе распределения субсидий и социальных услуг. Хотя в последние годы появилась отчетливо выраженное понимание, что профессиональная практика в сфере социальной работы требует, помимо технических навыков, и серьезных психологических компетенций, понимания механизмов человеческого поведения, в отечественных профессиональных дискуссиях почти не обсуждается проблематика активизации клиентов, усиления их социальной активности и поддержки общественных инициатив. Малоизвестными остаются у нас современные формы социального планирования и подходы, направленные на развития связей в локальных сообществах. В общем виде, социальная работа в локальных сообществах – это направление практики социальной работы, посредством которого индивиды, группы и организации вовлекаются в целенаправленные спланированные действия для решения социальных проблем (Brager G., Specht H., 1973, p.363). Содержательно это определение отсылает к сфере практики, где одна социальных работников занимается многочисленными аспектами социального планирования, разработкой и реализаций программ социальной развития на муниципальном или региональном уровне, координацией политики и стратегии действий различных институтов образования, здравоохранения, социального благосостояния, социальной оценкой политических решений и т.д. Другая часть социальной работы в этой сфере связана с реализацией задач развития внутренних ресурсов локальных сообществ, системы связей и коммуникацией Journal of Modern Science tom 2/25/2015 330 | Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… в ней, позволяющих объединять людей и обеспечивающих кооперацию, взаимопомощь и солидарность жителей при решении общих проблем. Термин «сообщество» в этом контексте представляет приблизительный лексический эквивалент английского community (общество, сообщество, община). В социальных науках им обозначают средний (промежуточный между обществом и группой) уровень социальных общностей. Его можно определить как ограниченную общность людей, локально проживающих на одной территории и/ или объединенную общими социальными признаками (пол, возраст, этническая принадлежность и т.д.) и интересами и имеющую ценностно-нормативную субкультуру. Примером сообществ являются жители одного города, района, поселка, двора и микрорайона и т.п. Или же общественные и неформальные объединения молодежи и подростков, ассоциации и общественные организации женщин, многодетных семей, военных пенсионеров и т.д. Социальная работа в общине как профессиональная деятельность может иметь множество различных целей и изменять свои цели по мере изменения ситуации и условий жизнедеятельности конкретной общности людей. Однако опираясь на данные зарубежных исследований (Rubin H. J., Rubin I., 2008, р.464), (Glisson Ch.A., Dulmus C.N., Sowers K. M., 2012) можно утверждать, что приоритетными целями социальной работы в общине являются: – развитие социальных связей в местной общине и организация системы взаимопомощи и кооперации определённой общности людей; – разработка, внедрение и оценка эффективности различных социальных программ и планов деятельности различных организаций, связанных с вопросами социального благосостояния населения; – защита гражданских прав различных депривированных групп населения и оказание информационной и организационной поддержки инициатив в области социального благосостояния населения. В рамках социальной работы с локальными сообществами особое значение придается именно развитию социальных связей между членами сообщества и стимулированию их способности к самоорганизации и расширению потенциала сотрудничества. Такие задачи могут иметь решающее значение в проектах развития местных, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… | 331 «соседских» сообществ, объединяющих жителей небольших территорий и связанных соседскими отношениями. С точки зрения социальной работы, развитие локальных сообществ представляется как попытка использовать сети социальных связей, образующих структуру местных отношений для мобилизации ресурсов изменений или улучшения социальной инфраструктуры и повышения благополучия социальной среды. Деятельность социального работника здесь сфокусирована на координации взаимодействий людей между собой в рамках общественных проектов и инициативных групп, организации коллективных действий, создающих ткань жизни сообщества. В обобщенном виде под социальными сетями в настоящее время понимается система социальных взаимодействий человека и характеристики его социальных связей с другими людьми (Glisson Ch.A., Dulmus C.N., Sowers K. M. (Eds.) 2012.). Свойства социальной сети могут быть представлены через целый ряд их количественно измеряемых характеристик, в числе которых: 1. масштаб или размер (количество членов социальной сети); 2. плотность (степень, в которой члены социальной сети связаны друг с другом); 3. тип связи (отношения, которые определяется на основе традиционной ролевой структуры социальных групп и институтов: например, родственные отношения, работа, соседи и т.п.); 4. однородность (степень схожести социальных характеристик членов в социальной сети); 5. дисперсия (географическая дистанция между членами социальной сети). Динамически система социальных связей внутри социальной сети описывается через: 1. частоту контактов (количество прямых «face-to-face» контактов и/или контактов по телефону или E-mail с членами своей социальной сети); 2. сложность (количество типов транзакций и/или социальная поддержка, имеющая место в данных социальных связях; например одно взаимодействие с членом социальной сети может включать, как эмоциональную, так и инструментальную поддержки); 3. продолжительность (временная продолжительность социальных связей человека); Journal of Modern Science tom 2/25/2015 332 | Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… 4. реципрокность (степень «двусторонности», взаимности социальных связей внутри социальной сети; пространство, в котором транзакции являются однонаправленными или реципрокными); 5. эмоциональную близость (степень эмоциональной близости в межличностных взаимодействиях с членами социальной сети). Таким образом, социальные сети представляют собой, прежде всего, механизм передачи информации, услуг и ресурсов между людьми. Но также они выполняют и более широкие социальные функции, связанные социализацией (в ее различных проявлениях, в то числе и криминальных). Чаще всего социальные сети поддержки рассматриваются как мощный ресурс социального благополучия семей и индивидов. В контексте социально-педагогической деятельности в микросоциуме организация социальных сетей поддержки может представлять собой метод работы, заключающийся в развитии контактов клиента (ребенка, подростка, взрослого) с локальными сообществами и социумом с целью использования ресурсов неформальной взаимопомощи и поддержки со стороны ближайшего окружения, позволяющий дополнить и поддержать формальные аспекты социальной помощи. Естественные социальные сети поддержки можно успешно использовать, для того, чтобы дополнить и поддержать формальную социальную помощь. Ключевой ресурс в этом процессе – это поиск и привлечение к сотрудничеству фигур из непосредственного окружения клиента или внешнего социума, которые обладают достаточными материальными, эмоциональными или социальными ресурсами, необходимые клиенту. Такими фигурами могут стать, например, родственники, соседи или друзья клиента, сотрудники какой-либо организации, имеющие возможность уделять клиенту часть своего времени и внимания. Эти люди могут помочь специалисту лучше понять систему отношений клиента и через этот процесс содействовать расширению его социальных контактов и улучшению социального функционирования. Базовым для данной модели является принцип активизации и стимулирования ресурсов индивидуальных, групповых и общественных действий (упомянутый нами выше принцип Empowerment) для решения общезначимых проблем в рамках локальной общности людей. Другой важнейший принцип – это принцип участия (participation), основанный на представлении о том, что социальные Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… | 333 проблемы (бедность, преступность, плохие школы, наркомания, общественная апатия и равнодушие) могут быть локализованы на местном уровне общими усилиями через вовлечение людей в обсуждение проблем и в совместную деятельность по их решению. По сути, речь идет о возможности определять политику развития на локальной территории. В этом смысле термин «политика» используется в своем первоначальном значении как деятельность, направленная на поддержание жизни города или поселения («полиса»). Элементы такой микрополитики – это различные формы самоорганизации граждан для на решение какой-либо общей проблемы. В этом смысле политика – это не столько сфера борьбы за власть, сколько способы осуществлять договоренности и совместно действовать для защиты общих интересов. Реализация этих принципов подразумевает необходимость для социального работника создавать условия для взаимодействия различных общественных групп и официальных организаций, поддерживать структуры планирования и принятия решений в сообществе, стимулировать ответственное лидерство, развивать социальные связи с сообществе, поддерживать общественные дискуссии и обсуждения, фокусированные достижение договоренностей между заинтересованными участниками. В сферу профессиональных задач социального работника в рамках этого подхода входит помощь, во-первых, в установлении контакта и организации взаимодействия между активистами, готовыми поддерживать своей инициативой процесс изменений в сообществе, и, во-вторых, информационная, организаторская и консультативная поддержка проектов. Общественным проектам, как правило, необходимо найти: 1. финансовую поддержку; 2) экспертную поддержку квалифицированных специалистов; 3) социальную поддержку, обеспечивающую участие в проекте более широкой группы. Социальный работник может быть консультантом и координатором проекта, поддерживая общественные инициативы и в рамках фандрайзинга, и на этапе разработки плана действий и поиска экспертных оценок, и в рамках мобилизации ресурсов сообщества для коллективных действий по реализации проекта. Социальный работник может помочь инициативным группам определить источник проблемы, сформулировать реалистичные цели, этапы и стратегию действий, найти источники финансовой поддержки проекта. Немаловажная часть работы также состоит в том, чтобы предоставить активистам Journal of Modern Science tom 2/25/2015 334 | Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… информационную поддержку и организовать компанию, привлекающую внимание к проблеме. Таким образом, в рамках концепции социальной работы по организации локальных сообществ профессиональная роль специалиста видится в том, что выступает в качестве координатора действий активистов и инициативных групп, готовых на себя взять ответственность за изменения, необходимые сообществу и помогает установить каналы коммуникации между, по меньшей мере, четырьмя субъектами социальных действий и принятия решений по поводу проблемных социальных ситуаций: местных жителей, инвесторов или спонсоров проекта, государственных чиновников и специалистов-экспертов, обеспечивающих информационную и юридическую поддержку общественных инициатив. References/Библиография Brager, G., Specht, H. (1973) Community organizing. N.Y.: Columbia University press, p. 363. Brown, Ch., O’Day, M. (1980) Services to Elderly / Handbook of Social Services (Ed. by N. Gilbert and H. Specht). – N.Y., p. 102–149. Fischer, C.S., Jackson, R.M., Steuve,C.A., Gerson, K., Jones, L.M., Baldassare M. (1977) Networks and places. New York. Glisson, Ch.A., Dulmus, C.N., Sowers K. M. (Eds.) ( 2012). Social Work Practice with Groups, Communities, and Organizations: EvidenceBased Assessments and Interventions. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc Rubin, H. J., Rubin, I. (2008). Community Organizing and Development (4th Edition). Boston. Pearson. p. 464. Лифинцев, Д.В., Лифинцева, А.А. (2011) Концепции социальной поддержки: позитивные и негативные эффекты социальных связей в контексте субъективного благополучия человека. Вестник балтийского федерального университета имени и.Канта 11, с. 74–80. Лифинцев, Д.В., Серых, А.Б., Лифинцева, А.А. (2012) Понятие «личность-в-ситуации» в теории социальной работы. Наука и бизнес: пути развития 10, с. 11–14. Пэйн, М. (2007) Социальная работа: Современная теория. Москва: Академия. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети… | 335 Endnote 1. Исследование выполнено при финансовой поддержке РГНФ в рамках научноисследовательского проекта «Теоретико-методологические основы социальнопедагогической деятельности по развитию социальных связей в микросоциуме» (проект 11-06-00441а) Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 337–349 The role of the contemporary higher education in the implementation of the euro in Poland dr Paweł Sitek Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie [email protected] Abstract It must be accepted that Poland has used 25 years of political and economic freedom to generate the development of country in many areas. The passage of years has confirmed the stability of Polish and our credibility for investors, which is one of the most important determinants of development. Currently, after the election campaign for the European Parliament, it can be observed, that in Poland, despite the noticeable economic growth, rising the living standards and a numbers of similar circumstances, Polish society falls into irrational contestation, negation and they change the current achievements into the populist and dangerous socio-economic figures. Poland in its stability is a young country and it needs to maintain the exchange course toward stabilization. It is essential, urgent and economically safe for Poland to access to the euro zone. The political factor supporting this idea is exhausted and sometimes in crises. Therefore, it is necessary to give the support to activities that promote the entry into the euro zone. That kind of support should be given by the institution of higher education – colleges and universities with of economic, financial or political profiles, A good example of such activities in that field are action undertaken by the Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów. Keywords: the euro zone, economic security, the idea of higher education, the European Union, wise citizenship Introduction Poland with many positive results, after 25 years of transition and 10 years of membership in the EU, now is a situation of the internal Journal of Modern Science tom 2/25/2015 338 | Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… decision-making stalemate when it comes to joining the euro zone. Recalling the provisions and regulation of the Maastricht Treaty and then the Lisbon Treaty, it must be recalled that Poland is obliged to enter into the Economic and Monetary Union. The political party – Civic Platform (PO), in coalition with Polish Peasants’ Party (PSL) is currently governing in Poland for second term. Based on the facts, there is a need to emphasize a number of positive changes and developments in the field of public finance and other sectors of the economy. There have been notable changes in the sizes of investments done both by the public and private sector. It is particularly difficult and yet very crucial to finally prepare Poland to join the euro zone in the term of finance and economy. However, the process of social and political preparation is also extremely difficult. This analysis will cover some part of the legal and financial issue but above all we will appeal to the idea of higher education, the its role and possibilities of giving the real support in this process by colleges and universities. (Illeris 2006, pp. 24–32). It is noticeable in Poland the tiredness of the current ruling coalition. Also, a large-scale social phenomena focused on total negation and postulating a change of revolutionary character is rising up. In the history of humanity, the revolutionary changes are questionable assessment and we have to agree with it. There is a need in Poland to not make revolutionary changes but to practice the policy of “small steps” in one chosen direction. The social context for it is becoming more and more unfavorable. In the political game, the compensated fight between PIS and PO can be observe, in which the first of them definitely says “No” for the euro zone and the second party (PO), because of the loss of public support, begins to put the change in time. In both election variants it means stopping the civilization development of Poland and the stagnation of our country. The political scientists plotting their own scenarios, public people are given speeches with the original thesis, but there is no real solution for this problem. In this kind of “stalemate”, it is a need to go back to the positive work. The issues of the euro zone are not suitable for considerations specific to the nature of political discourse festival. Society manipulated in part and in part not having the knowledge is a very unpredictable electoral voice. Therefore, there is a demand for a permanent commitment of colleges and universities in the discussion and in the transfer of technical knowledge to broad masses of students who along with their families can Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… | 339 make real electoral changes and give a signal of support for the introduction of the euro zone in Poland. The school function in the past and now From the earliest times, the expectations towards school and education were always large. Mistakenly, in these expectations, the importance and role of the family from which the children come is omitted. A little citizen is staring learning in schools but still is getting the basic profiling in the family home. A consistent point of view can be found among theorists that higher education in particular should primarily lead graduate to the development of ability of independent and comprehensive thinking in many areas. It is natural that the foundations of science have been given by ancient states. Educational systems and methods were modified during passing years (see: Kot, 1996, pp. 46–97). Starting from Sparta, it can be observed that the historical background prejudge the purposes of education. The specific needs of the country in specific military threats caused that the education system puts the emphasis on fundamental physical education for military purposes, where the aspect of the development of the minds had less importance in the universal scale. Naturally, the education was in the hands of the state and the state, by its own priorities, could rapidly deploy these needs into the education system. A significant change can be seen in the difference in the education system in Athens. Athens State in geopolitics had not such threats as Sparta, so they developed a citizen model with the emphasis on peace and internal development of human being. Finally, the Democratic Republic of Athens (fifth century BC) emphasized that education focused on the comprehensive and harmonious development of the child with regard to its individuality and aspirations. The assumption was made the Athenian school system had been educated in three areas: 1. intellectual, 2. moral and, 3. physical. Another important period in the development of higher education which depends on the historical background was Ancient Rome. It is assumed that after the bloom of the Roman Empire, it means, after the conquest of the Hellenistic East (Egypt, Macedonia, etc) there has been Journal of Modern Science tom 2/25/2015 340 | Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… expansive growth and change in education. There has been widespread of mathematics, technology, astronomy, the development of agrarian knowledge and the beginning of general trend in education. The attention should be paid to the details of the mentioned era. Namely, the specialized Roman legions, the exclusion of other lands with respect to cultural otherness, etc. necessitated greater knowledge and tolerance. It was necessary to increase the scope of education for an effective policy of conquest and for providing administrative stability with the respect to the difference of conquered lands and people. It is worthy to point out that physical education so important during Sparta time, in Ancient Rome lost its importance and the education of the citizen with strong mind was being promoted. This brief review of three periods, Sparta, Athens and Rome, with their own dependences, shows that the state heavily used the determined by itself strategy to form and create the education program and objectives. It is natural that the determinants of the country security had big influence on the education system. Many agreed that it should be done also currently. Evidently, n the twenty-first century and in the globalization era and the time of state and private education, the new conditions are created. Although, the common denominators of the characteristics of universal values should remain stable. First of all, the values that regardless of political and religious factors constitute the safety of the modern state. Of course, the limitation must be made that the political system of the state is consistent with the axiology defined by society. The issue of the introduction of the euro in Poland is very complex as it was already mentioned. In addition, the matter is even more complicated due to the fact that in the case of changing the currency, the changes in the Constitution of 1997 must be made. In Polish conditions, this means having a qualified majority in parliament, which it has not happened since 1997. Simply put, it is not currently possible from the political point of view. On the one hand, the largest opposition party, clearly aiming to take power, announce that joining the euro area means the loss of Polish sovereignty attribute. At the same time the opposite side of the political scene is defined voice “that the entry into the euro zone will more strengthen Poland than missile shield”. The problem of entering into the euro zone is extremely important for the safety of current and future Poland and in the context of political realities we have to reflect on the importance of higher education in the substantive preparation of citizens for the changeover It would be a change Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… | 341 which actually stems from the historical background and geo-political conditions in which Poland exists. Current higher education in Poland has a large variety in terms of founding bodies, directions and strategies for education. It is worth paying attention to education in full-time, distance learning, the Universities of the Third Age for the elderly, etc. The lifelong learning plays an important role. There is a report from the Conference “Lifelong education and higher education in the twenty-first century” (Frąckowiak, 2004, p. 263). This report brought a very realistic assessment and crucial conclusions. According to them, there is a need to for changes in the higher education institution so that they could become institutions of learning throughout entire life. These changes relate primarily to: – more flexible approach to the admissions; – development of distance education; – training and teaching methods; – creating a system that will accept experience gained by adults in non-formal education; – modalities for granting educational loans; – universities need to be closer to the local community. There should be remodeling of colleges and universities toward the needs and expectations of people who want to grow and develop. At the same time, the aspect of the separation of education from a practical dimensions, in the sense of connecting the practical and theoretical knowledge, is noticed. In addition, the most of specialization could make, at least at the minimum level, the connection to civil or state matters. The big problem is that they do not do it and that is significant error of the globalization period. The number of people with higher education is very high but the social phenomena, in particular the election attendance shows that the same people are isolated from domestic and civil matters. A drawback of higher education systems is its traditional model. It means that the system expects from the student to learn a particular field of knowledge, to demonstrate the mastery of this knowledge and the end. The variety of specialization and issues allows the acquisition of formal and non-formal knowledge. However, the opportunity to present own view by the student or verifying the position within the group become neglected by latest methods (test, e-learning). Undoubtedly, there are many benefits flowing from the participation of universities and colleges in educational programs offered by the European Union. Higher education is an important element of the idea of comprehensive education, as Journal of Modern Science tom 2/25/2015 342 | Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… they have the potential to be used for better realization of that idea. Therefore, it is not surprising that we want to see higher education institutions as an important and decisive factor for the direction of the development of the civic education idea. It is worth to mention that today, we have today such specialization as: economics, finance, accounting, banking, internal security, law, public administration, political science, management, and many others. All these directions are predisposed to give to a student the opportunity to present and verify their views on the public interest matter. We can give here an example of 24 year old person studying national security. This student has some failure and problem in labor market and he postulates the comeback to the nationalization of workplaces in Poland. This is a young person who is left with his real problems and when listening to the opposition leader’s promises, in his helplessness, he is able to support something even irrational but what can give him hope. In the context of national security study, there are lot of thematic panels allow discussion on this issue. Such discussions are necessary from the national security point of view. The adoption of this concept on a mass scale by the opposition party will change country’s political system and going back to the central economy, one-party system and also the return of all associated economic distortions. Such situation must change the status of the internal security of the country. Finally, it can be concluded that the school has an incomparable range of qualities, allowing involvement in the implementation of the euro in Poland. Namely, school from the beginning of the education system to the higher education is characterized by: – reaching out to a broad age range (from a small child to the very mature person very) – enjoying the public trust, – enjoying the political neutrality, – through educational cycles, it has the ability to conduct deepened block about the euro currency. Contemporary College is obliged enter into the process of implementation of the euro in Poland Current historical background situates Poland as a member of the NATO and the EU member located on the eastern border of the European Union. This is a very important and significant in the consequences Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… | 343 fact. At the same time, the truth is that the European Union is one of the most important economic areas of the world from the generated GDP and external trade volume point of view. Poland, along with its geographical location has no other real strong and safe economic community in neighborhood. In a sense, the conclusion is entitled that Poland must cooperate closely with the European Union and every concept of isolation of Poland, even under the pretext of concern for the misunderstood “independence” is contrary to the Polish national interest when it comes to contemporary Polish position. Referring to the function of education and its missions undertaken in ancient times, today the claim should be to formulate that the current higher education in Poland is distanced from binding to its mission of civic education. Of course, the origin of this negative phenomenon is easy to diagnose. Poland is a relatively young democracy therefore the number of institutions also universities, sensing people’s anticipation are distancing themselves from political and party themes. Unfortunately, this is a dangerous confusion of concepts. This will cause the weakening of social attitudes and consequently the weakening of the national security in favor of overcoming extreme populist or national groups. Extremely important from the point of view of economic security is the issue of Polish accession to the euro zone (see: Sitek, 2008, pp. 203–215). The value of the currency and economic condition of the area, which this currency represents is dependent on the legal and economic conditions. According to stable and reliable sources, it must be noted that the euro currency is stronger than the Polish zloty. Over the past 20 years, the increasingly stronger link between financial markets in the world could be observed, it was also true in the European Union. The result is this tendency is the globalization of financial markets (banking system, insurance system, the securities). In practice, this means the participation of crossborder actors in effecting the transaction. Naturally, this eliminates the occurrence of foreign exchange risks, accelerating the trade of goods and services, but also carries some risks (International Monetary Fund, 2002). You have to agree with the view that the Polish accession to the euro area is a strategic issue and certainly consistent with the Polish raison d’etat . Leaving aside the discussion of concerns and benefits or risks , it is necessary to adopt the view that Poland has no alternative (Stępniak, 2002, p. 59). A country wishing to join the euro zone must meet the convergence criteria (the Maastricht criteria). Stability of the monetary union guarantees the receiving countries will meet stringent requirements that Journal of Modern Science tom 2/25/2015 344 | Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… are difficult to push in national politics due to the need for strict fiscal policy. Poland and each country joining the monetary union must achieve a considerable degree of convergence, which applies to both nominal values (for example: inflation), as well as some real values (synchronization of business cycles). In order to ensure stability within the euro zone, a list of the convergence criteria was created that determine whether a country is prepared to adopt the common currency. There are four economic conditions: 1. The price stability criterion – inflation is not higher than 1.5 percentage points above the average level of inflation in the three countries with the lowest average, 2. The fiscal criterion – the budget deficit no greater than 3% of GDP and public debt not exceeding 60% of GDP, 3. The interest rate criterion – long-term interest rate not higher than 2 percentage points above the average level of interest rates in the three EU countries with the lowest inflation, 4. The exchange rate criterion – a stable exchange rate not extending beyond level fluctuations (+ / – 15%) to a fixed exchange rate to the euro in ERM II for two years. The convergence criteria are set out in art. 140 of Treaty on the Functioning of the European Union and specified in the Protocol no 13 annexed to the Treaties. In accordance with art. 140 of mentioned Treaty on the Functioning of the European Union, the Commission and the European Central Bank are obliged to publish reports on the progress made by Member States on the path to membership in the Economic and Monetary Union. The fulfillment of the convergence criteria is included in the report as achievement of high degree of sustainable convergence, which is the basis for the start of the abrogation of the derogation. Abrogation of the derogation is associated with the obtaining of formal membership in the Economic and Monetary Union. The decision to abrogate a derogation is made by the Council at the request of the Commission, based on the recommendation of the members of the Council representing the countries of euro zone (Official Journal of the European Union, 2012/C 326/01 from 26.10.2012 – article140). In Poland, the achieving the above four economic conditions generally took already place in 2007. Currently, in 2014 Poland achieved similar results and it is not a big problem now. The biggest problem is the lack of social approval resulting from ignorance, defiance or as a result of actions taken by the opposition parties proclaiming populism. Moreover, there is Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… | 345 already mentioned problem of having changes in the Constitution of 1997 and from the political point of view it is impossible now. Finally, from the perspective of 10 years of Polish presence in the European Union and current political realities in the country, it should be assumed that this strategic for Poland step will be made in the long term which affects Poland be pushed to the economic “second speed” in the European Union. What is extremely important for this argument, the economic crisis of recent years, which has affected the global economy, also negatively affect the economic situation and macroeconomic indicators in the European Union. Consequently, the European Union, with a very strong commitment to the euro zone countries, began diagnosis, preparation and implementation of mechanisms to strengthen the euro zone. The essential mechanisms, which will be broadly talked below, are designed to deepen economic and monetary union in relation to the countries belonging to the euro area. Hence, there is the thesis about “two-speeds”, that are the European Union Member States that are in the euro zone and outside the euro area. These mechanisms are designed to improve confidence in the effectiveness of European and national policies, to perform key public functions, such as the stabilization of economies and banking systems, as well as to ensure a high level of economic growth and social welfare. The idea of a banking union aims to strengthen the protection of the euro zone countries against external economic shocks, ensure the European model of consistency and maintain the European Union’s influence on a global level. Generally, banking union which is scheduled to start its operation from 2015, is treated as the creation of an integrated financial framework. The concept of the banking union is based on three pillars. The first pillar is aimed at harmonizing legal rules to protect deposits up to EUR 100 thousand euro. This is not the revolutionary features due to applicability of this regimen in most countries, including Poland. This requirement is to be introduced in all the European Union countries. The second pillar involves the strengthening of the position and power of the European Central Bank. Expected changes cause the control of the ECB under biggest banks. The European Central Bank control does not cover the entire banking system and entire financial services sector. In the case of Poland, a large part of the financial services has been taken by the Credit Unions. This resulted large number of cautions and warnings coming from the institutions responsible for the security of financial trading. The Credit Unions in Poland remained outside the banking supervision, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 346 | Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… which created a significant risk to depositors, especially in the context of increasing amounts deposited in the accounts of credit unions (Biekieszczuk, 2011, p.13). After a political discussions, Poland managed to make changes to the Act of 5 November 2009 on the Credit Unions, introducing partial supervision of the Financial Supervisory Commission on Credit Unions ( Dz. U. z 2012 r. poz. 855 and 1166 with amendments). In the context of mentioned supervision of the ECB, it is clear that it will not be applicable to the Credit. A similar situation is in Germany. Very popular saving banks operated in federal states, whose balance sheet total does not exceed EUR 30 billion, will not be covered with the supervision of the ECB. In Poland, most of the banks are operating as a part of huge European institutions, which will be under the control of the ECB, because they are established in the country of the euro area. Among the banks with dominant Polish capital, large enough to fulfill banking union criteria is only PKO BP. The last – third pillar concerns the prudential mechanism of the bankruptcy and liquidation of the bank risk. Currently each country according to its own banking law (national) has its own regulations in this regard. At the design stage of legal principles to this pillar, it was postulated that the European Commission should have competence in this area. Finally, the point of view that the Minister of Finance, as the fiscal policy makers must have the right to co-decision won. The third pillar involves the creation of a special fund of bank deposits. Fund capital increase gradually up to the value of 55 million euros. Returning to the issue of Polish accession to the euro zone, it should be noted that extending the period of accession to the monetary union, Poland condemned to remain in the second speed with a clear increasing distance to the countries in the euro area. While there is implementation of the banking union, Poland remains as a country called “state of close cooperation” and consequently, new and extremely important anti-crisis solutions will not be fully implemented in our country (M. Moschella 2011, p 106; Buckley and Howarth, 2011 pp 123-143). Practically, it is uncountable but the lack of full commitment of Poland into banking union is connected with the reduction of economic security. It can be safely argued that all public and private colleges and universities are the last real area which may affect or change social knowledge and social disapproval about joining by Poland the euro zone. Previous actions of political parties, the leadership team, churches or other organized social groups were not able to really achieve anything in Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… | 347 the field of Polish citizen awareness in this matter. It may be mentioned that in a referendum of 2003 regarding Polish accession to the European Union, the attendance slightly exceeded 50 percent required for its validity. Absolutely, it is certain that the current state of knowledge and citizenship attitude, in the case of a referendum regarding introduction the euro currency in Poland, would lead to a negative result. Conclusion The colleges and universities have a social trust, they are apolitical and they can use a wide range of substantive and thematic instruments. Starting with the substantive lectures there is a need to open the discussions around these issues. Then, questions and concerns should be answered and explained and this shell lead into the situation in which the citizenstudent could ask the question bothering him or her and discuss about own the arguments. The reality of such discussion, initiated by various professors and conducting over the years of study, must bring the growth of attitudes oriented on the interest and acceptance for transparent economic structure. An important form is the “public opened lectures” where universities invites experts from the different field. Depending on the predisposition of the speaker, a very extensive exchange of views may take place during which the knowledge about the euro currency and the euro zone can be consolidated. Another important form of higher education institutions’ activity is organized conferences. This is an even roomier substantive tool. The experts and specialist representing different countries could participated in such conferences. It makes the opportunity for exchange of views between professors-citizen coming from various legal system. In addition, the conferences have the advantage that, due to the large publicity, have the highest audience of listeners, which directly translates into the effectiveness of the discussed legal and financial institution. The international exchange between universities also provides the chance for this topic. Within the European Union and not only in Poland, there is growing number of students enrolled on international exchanges through various forms of cooperation between universities. This exchange is often organized with the help of the European Union funds. This is an opportunity to exchange ideas, expand their knowledge and experience, also about the living standards of citizens in different countries – in the euro zone and outside of it. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 348 | Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… Another undefined tool possible to make use in the context of the functioning of the university is a natural contact with an academic teacher. It is obvious that students who are inspired by a lecture, are also asking the further questions during the break and they have expectation for customized dialogue. This is a special opportunity for predisposed citizen – academic teacher to share his or her insights and views with student who is building own civic attitudes. All of those matters need to be consider in the context of studentcitizen’s increasing distrust to the media, political parties, social groups, and thus the mission of higher education in this regard is very necessary. A very good example of the higher education institution using all of the above mentioned ways and tools of spreading knowledge and leading discussion is the Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów. In this school during the specialization of public safety, administration, law, environmental protection and other subjects regulated under the national education framework, it is naturally possible to propose and discuss the banking union issues and to dispel public doubts about the euro currency or about the implementation of prudential supervision in the European Union. It can be state from the experience of an academic teacher and practicing lawyer that there is interest of students in those topics. And it should be emphasized that the question of joining the euro zone is a common problem and on every citizen. To conclude, the demand should be placed that academic staff from such specialization as economics, finance, accounting, banking, homeland security, law, public administration, political science, management were more open-minded, committed involved to priority issues of the current decade in Poland. References Biekieszczuk, K. (2011). Nadzór KNF nad spółdzielczymi kasami oszczędnościowo-kredytowymi, in: E. Fojcik-Mastalska and E. Rutkowska-Tomaszewska (ed.), Nadzór Nad rynkiem finansowym. Aktualne tendencje i problemy dyskusyjne (pp.11-20). Wrocław Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Taken (20.05.2014) from http:// www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/38948/002.pdf . Buckley J, and Howarth D (2011). Internal Market: Regulating the SoCalled ‘Vultures of Capitalism’. Journal of Common Market Studies, Annual Review, pp. 123–143. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Paweł Sitek The role of the contemporary higher education… | 349 Consolidated versions of the Treaty on European Union and the Treaty on the Functioning of the European Union (2012/C 326/01). Official Journal of the European Union (volume 55, 26.10.2012). Taken (09.10.2013) from http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ. do?uri=OJ:C:2012:326:FULL:EN:PDF Frąckowiak , A. (2004) Edukacja ustawiczna a szkoły wyższe w XXI wieku, in: R. Góralska and J. Półturzycki (ed.), Edukacja ustawiczna w szkołach wyższych – od idei do praktyki (pp.261- 297). Płock–Toruń. Illeris, K. (2006). Trzy wymiary uczenia się. Wrocław: Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. International Monetary Fund. (2002). Developing countries Reed social safety nets to semper side effects of globalization, in: „IMF Survey” of 16.12.2002. Taken (30.05.2014) from https://www.imf.org/external/ pubs/ft/survey/survinfo.htm Kot, S. (1996). Historia wychowania. Tom I. Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII. Worcław: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Moschella, M. (2011). Searching for a Fix for International Financial Markets. The European Union and Domestic Politico-Economic Changes, Journal of Contemporary European Studies, 19(1), pp. 97-112. Sitek, P. (2010). Aspekty prawno-administracyjne mapy drogowej do euro przyjętej przez rząd RP w dniu 28 października 2008r, in: M Czuryk – Kulesza (ed.), Prawne aspekty działania administracji publicznej (pp. 203–215). Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menadżerskiej w Warszawie. Stępniak, A. (2002). Strategia dla Polski po wejściu do Unii Europejskiej na lata 2004-2015. Warszawa. Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. 2012 .855 and 1166 with amendments. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 351–368 The national, regional and global dimension of the copyright trade on the Internet Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich w Internecie Inga Oleksiuk Doktor nauk prawnych Doktor nauk humanistycznych Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania Abstracts The dynamic expansion of the transnational copyright market on Internet changes the manner of distribution and use of intellectual property. This paper analyses the process of the development of the transnational and international copyright market. The author points out that the dynamic transformation process became a distinctive feature of the copyright trade. Therefore, a static determination of a given market needs to be complemented with an analysis focused on its development trends (economic, technological, socio-cultural) in terms of their impact on the barriers to access to the market. In this context, legal barriers need to be given special consideration. The market of copyrightable intellectual property includes actions, goods and services that are subject to national law and have both economic and cultural relevance. They enjoy legal protection mainly because they convey identity, values and meanings rather than due to their mere market value. Hence, in the process of geographical market definition the rules for the protection of IP set out in the EU Treaty, in the constitutions of the individual Member States, in copyright laws and regulations and culture law in the broad sense of the term should be taken into consideration. At the same time, the individual and public interests in respect of the creative activity need to be balanced. Dynamiczny rozwój rynku praw autorskich w Internecie prowadzi do jakościowych zmian w sposobie korzystania i udostępniania dóbr intelektualnych. Mając powyższe na uwadze, przedłożone studium poświęcono formowaniu się ponadnarodowego i międzynarodowego rynku praw Journal of Modern Science tom 2/25/2015 352 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… autorskich. W pracy dowodzi się, że dynamiczny proces przeobrażeń stał się charakterystyczną – immanentną cechą obrotu własnością intelektualną. Tym samym wszelkie ustalenia, mające na celu określenie granic rynku praw autorskich, prowadzone w ujęciu statycznym, powinny być uzupełnione ustaleniem znamiennych dla tego rynku tendencji rozwojowych (ekonomicznych, technicznych, społeczno-kulturowych) pod kątem ich wpływu na bariery wejścia na rynek. W tym kontekście podkreśla się znaczenie barier prawnych. Rynek autorskich dóbr intelektualnych obejmuje działania, dobra i usługi, będące przedmiotem prawa krajowego, mające znaczenie zarówno gospodarcze, jak i kulturowe. Są one przedmiotem ochrony prawnej nie tylko ze względu na swoją wartość rynkową, ale przede wszystkim dlatego, że są nośnikami tożsamości, wartości oraz znaczeń. Tym samym, proces ustalenia granic rynku geograficznego powinien uwzględniać zasady ochrony twórczości, określone w Traktacie UE, w konstytucjach poszczególnych Państw Członków Unii, w regulacjach autorskich i w szeroko rozumianym prawie kultury. Jednocześnie należy pamiętać o konieczności zrównoważenia, w odniesieniu do dóbr intelektualnych, interesów autorów z interesami ogólnospołecznymi. Keywords: intellectual property, Internet, cultural diversity, market, globalization własność intelektualna, Internet, wielokulturowość, rynek, globalizacja Wprowadzenie Wyznaczenie rynku relewantnego jest warunkiem sine qua non stosowania ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów do postępowań toczących się w jej trybie (Kohutek, Sieradzka 2008, uwagi do art. 4, s. 6 i n; Pęczalska, 2007 s. 106; M. Senderowicz, M. Szwaj, 2007, s. 9). Dotyczy to kwalifikacji aktów współpracy między przedsiębiorcami, ustalania siły rynkowej przedsiębiorcy, oceny koncentracji. Jednocześnie praktyka stosowania ustawy antymonopolowej wobec uczestników obrotu własnością intelektualną rodzi liczne pytania i wątpliwości (Materna, 2013; Oleksiuk, 2009; Piontek, 2008; Drexl 2007). Jednym z głównych źródeł problemów są zmiany w sposobie korzystania z utworów w Internecie i związany z nimi rozwój ponadnarodowego i międzynarodowego rynku praw autorskich. Mając powyższe na uwadze, przedłożone studium poświęcono Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 353 analizie barier dostępu do rynku jako głównej zmiennej w procesie ustalania granic rynku właściwego w obrocie prawami autorskimi. Pojęcie rynku właściwego W naukach ekonomicznych (Modzelewska, 2002, s.49) przyjmuje się, że rynek powstaje przez zetknięcie popytu i podaży. Na potrzeby ponadnarodowego prawa antymonopolowego stosuje się zawężoną definicję, ograniczając ekonomiczne rozumienie rynku, ze względu na następujące kryteria: substytucyjność towarów, terytorium, czas. Przyjmując pierwsze kryterium, wyróżnia się rynek właściwy (relewantny) produktowo (asortymentowo), a ze względu na drugie kryterium – rynek właściwy geograficznie (terytorialnie). Określenie rynku właściwego czasowo zależy od okoliczności danej sprawy. Zgodnie z wyjaśnieniami Komisji w wielu postępowaniach ustalenie aspektu temporalnego nie jest konieczne. W punkcie 9 powyższego Obwieszczenia stwierdza się, że rynek właściwy stanowi połączenie wskazanych wyżej rynków. Definicję legalną rynku właściwego zawiera też artykuł 4 u.k.k. Zgodnie prawem krajowym przez rynek właściwy należy rozumieć „rynek towarów, które ze względu na ich przeznaczenie, cenę oraz właściwości, w tym jakość, są uznawane przez ich nabywców za substytuty oraz są oferowane na obszarze, na którym ze względu na ich rodzaj i właściwość, istnienie barier dostępu do rynku, preferencje konsumentów, znaczące różnice cen i koszty transportu, panują zbliżone warunki konkurencji” (artykuł 4 punkt 9 u.k.k.). Biorąc pod uwagę ratio legis, obowiązującej w Polsce ustawy, w literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że rynek relewantny „wyznacza płaszczyznę współzawodnictwa przedsiębiorców w zakresie danego towaru na określonym rynku geograficznym” (Kohutek, Sieradzka 2006, s. 186; Pęczalska, 2007, s. 99-100). Ogólnie rzecz ujmując, wyznaczenie rynku właściwego polega na przeprowadzeniu analizy działalności podmiotów gospodarczych pod kątem segmentacji jakiejś sfery produkcji lub obrotu, aby na tej podstawie wyodrębnić kilka rynków, w tym rynek właściwy w danej sprawie. Analiza powinna prowadzić do określenia podmiotów, będących w stanie ograniczyć (lub w inny sposób krępować) zachowania danego przedsiębiorcy, czyli aktualnych lub potencjalnych konkurentów. Polski ustawodawca zdefiniował pojęcie konkurentów w części ogólnej ustawy antymonopolowej. Odpowiednio do artykułu 4 punktu 11 u.k.k. konkurenci to przedsiębiorcy, którzy wprowadzają lub mogą wprowadzać, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 354 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… albo nabywają lub mogą nabywać, w tym samym czasie, towary na rynku właściwym. Natomiast w świetle punktu 26 wytycznych Komisji Europejskiej (Obwieszczenie KE – Wytyczne w sprawie ograniczeń wertykalnych, 2000/C-291, s. 1) potencjalny konkurent to przedsiębiorca, który faktycznie nie dostarcza konkurującego produktu/usługi, ale mógłby to robić i w braku porozumienia robiłby ze względu na zmiany preferencji odbiorców, jako odpowiedź na niski i stały wzrost cen względnych. W praktyce ustalenie, jakie podmioty uznać należy za potencjalnych konkurentów, nastręcza poważne trudności (Kohutek, Sieradzka, 2006, s. 212). Konkurencja potencjalna to taka, która mogłaby realnie powstać. Przyjmuje się, że potencjalny konkurent to taki przedsiębiorca, który mógłby w ciągu roku zaopatrywać rynek (dokonać niezbędnych inwestycji). Ocena musi opierać na realistycznych podstawach; nie wystarczy czysto teoretyczna możliwość wejścia danego podmiotu na dany rynek. Rynek właściwy geograficznie Rynek geograficzny jest to rynek właściwy, wyznaczony wedle kryterium terytorialnego. (art. 4 pkt 9 u.k.k.) – jest to obszar, na którym panują zbliżone warunki konkurencji (Kohutek, Sieradzka 2006, s. 190; Pęczalska, 2007 rozdz. IX i powołane tam orzecznictwo sądów polskich; Senderowicz, M. Szwaj, s. 9). W świetle wyjaśnień Komisji Europejskiej jest to „obszar, na którym zainteresowane przedsiębiorstwa zaangażowane są dostawą produktów lub usług, na którym warunki konkurencji są wystarczająco jednolite i który odróżnia się od obszarów sąsiednich w szczególności ze względu na istnienie na tych obszarach znacząco różnych warunków konkurencji.” (Obwieszczenie w sprawie rynku właściwego, s. 155). Do głównych kryteriów, na podstawie których wyznacza się relewantny rynek geograficzny należą bariery dostępu do rynku, przez które należy rozumieć czynniki, które uniemożliwiają lub utrudniają przedsiębiorcom podjęcie działalności gospodarczej na danym rynku relewantnym. Podstawowe znaczenie mają: bariery prawne i ekonomiczne, przy czym jako bariery ekonomiczne określa się bariery strukturalne i strategiczne. Bariery prawne związane są z normatywnym ograniczeniem liczby uczestników danego rynku w drodze koncesji, licencji, zezwoleń i innych instrumentów ingerencji państwa. W praktyce dotyczy to dziedzin, podlegających kompleksowym regulacjom o charakterze sektorowym, takich jak rynek medialny, dostaw energii czy rynek zbrojeniowy. Są to obszary, w których ze względu na interes publiczny i realizację Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 355 priorytetów politycznych, rozwój wartości rynkowych podlega równoważeniu z innymi wartościami prawnie chronionymi (są to miedzy innymi: bezpieczeństwo państwa, tożsamość narodowa, racja stanu). W kontekście prowadzonych rozważań należy przywołać unormowania w zakresie upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, mających znaczenie w utrzymania i rozwoju tożsamości narodu polskiego (artykuł 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1997 r. Nr 78 zwanej dalej Konstytucją) lub różnorodności kulturowej Unii (Konwencja UNESCO sporządzona w Paryżu dnia 20 października 2005 r. w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, zatwierdzona w imieniu Wspólnoty na mocy Decyzji Rady WE z dnia 18 maja 2006 roku (Dz.U. WE L 201 z 25 lipca 2006 r., s. 15). Jakkolwiek wprowadzenie ograniczeń nie stoi (samo w sobie) w sprzeczności z konstytucyjną zasadą swobody gospodarczej (artykuł 22 Konstytucji), to warto zaznaczyć, że kompetencja organów władz publicznych do przyznania jednemu lub kilku podmiotom wyłącznych praw do realizowania określonej działalności gospodarczej, może prowadzić do powstania monopolu prawnego (quasi-monopolu), co ze swej strony skutkuje wyłączeniem lub ograniczeniem swobody zachowań rynkowych w danym obszarze stosunków społeczno-gospodarczych (Baeher, Stawicki, 2005, s. 157; Kohutek, Sieradzka, 2008, s. 81; Oleksiuk, 2009, s. 18). Bariery ekonomiczne odnoszą się do struktury rynku lub bezpośrednio do sposobu działania danego przedsiębiorcy. Ich źródłem może być ograniczony zasób surowców naturalnych, nawyki kulturowe klientów, przewaga technologiczna i inne. W kontekście prowadzonych rozważań ważne jest ustalenie, czy bariery dostępu do rynku praw autorskich (w tym rynku zarządzania tymi prawami) są niskie, czy wysokie. Organ ochrony konkurencji powinien zatem ocenić możliwość podjęcia działalności gospodarczej w danym segmencie obrotu przez nowe podmioty. Instrumenty badania rynku Główne tendencje polityki konkurencji w Unii Europejskiej cechuje umacnianie się roli analiz ekonomicznych w procesie badania rynku i definiowania pojęć prawa antymonopolowego (Kohutek, Sieradzka, 2008, s. 204; Banasiński, Stawicki, 2007; Piątek 2008, Lewandowski 2009, Materna 2013). W kontekście prowadzonych studiów na uwagę zasługują dwie istotne koncepcje mające wpływ na proces wyznaczania rynku właściwego. Chodzi tu o metody: bardziej ekonomicznego podejścia Journal of Modern Science tom 2/25/2015 356 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… i dynamicznego podejścia. Są one ze sobą funkcjonalnie powiązane. Koncepcje te rozwinęły się początkowo w USA. Przyczyną ich odpowiedniego przeniesienia na grunt europejski są zjawiska społeczno-gospodarcze, związane z globalizacją i rozwojem gospodarki opartej na wiedzy. W świetle założeń polityki gospodarczej UE konieczne jest zapewnienie zgodności liberalizacji sektora usług z pluralizmem i rzetelnością tych usług (Niepokulczycka, 2006, s. 73). Dodatkowo, w odniesieniu do obrotu prawami autorskimi „podkreśla się konieczność harmonizacji prawa autorskiego i praw pokrewnych na wysokim poziomie ochrony ze względu na to, że są to prawa fundamentalne dla twórczości intelektualnej. W tym kontekście podnosi się, że ochrona tych praw zapewnia utrzymanie i rozwój twórczości w interesie autorów, przemysłu związanego z kulturą, konsumentów oraz całego społeczeństwa” (Dyrektywa 2001/29/WE). Biorąc pod uwagę ekonomiczne podejście w procesie stosowania publicznoprawnych instrumentów ochrony konkurencji, ważne jest stwierdzenie, że ratio legis krajowych regulacji autorsko-prawnych w istotnej mierze koresponduje z założeniami polityki konkurencji. Oba obszary działań spełniają ważną rolę w realizacji strategicznych celów rozwoju UE, w zakresie funkcjonowania gospodarki rynkowej, w tym udanej rywalizacji gospodarki europejskiej z konkurencją międzynarodową. Wskazane tu tendencje powinny znaleźć odzwierciedlenie w procesie stosowania prawa antymonopolowego wobec podmiotów praw autorskich oraz reprezentujących ich interesy ozz. Druga z wymienionych koncepcji – dynamicznego podejścia postuluje, by ostateczna ocena danego segmentu rynku gospodarczego była oparta nie tylko na wnioskach wynikających z analizy aktualnych (statycznie ujętych) parametrów, ale uwzględniała również dynamikę i kierunki zmian zachowań rynkowych. Podejście dynamiczne wymaga wnikliwej oceny przesłanek decydujących o stopniu otwarcia/zamknięcia rynku relewantnego, a tym samym możliwości wejścia na rynek nowych podmiotów. Słusznie zwraca się bowiem uwagę, że nawet „przedsiębiorca dysponujący wysokim udziałem w rynku właściwym nie będzie w stanie działać niezależnie od konkurentów, kontrahentów, czy konsumentów jeżeli bariery dostępu do rynku są niskie” (Kohutek, Sieradzka, 2008, s. 212). Odnosząc powyższe rozważania do analizy rynku autorskich dóbr intelektualnych, przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na jakościowe zmiany w procesie dystrybucji utworów. Międzynarodowy obrót dóbr intelektualnych jest bezpośrednio związany z rozwojem technologii Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 357 komunikacyjnych, umożliwiających transgraniczne rozpowszechnianie utworów. Równie istotnymi czynnikami są: duże nasycenie europejskich gospodarstw domowych urządzeniami stacjonarnymi lub mobilnymi, dostępność technologii i usług komunikacyjnych oraz powszechne korzystanie z Internetu i innych zasobów cyfrowych (Antczak, 2014, s. 106). Bariery dostępu do rynku praw autorskich W związku z powyższym, w procesie ustalania granic rynku właściwego w danej sprawie należy uwzględnić zmiany zasad udostępniania i korzystania z utworów w Internecie pod kątem ich wpływu na obniżenie barier dostępu do omawianych rynków. Już w minionej dekadzie Komisja UE zauważa, że „udzielanie licencji w sposób tradycyjny (off-line) staje się w coraz większym stopniu działalnością transgraniczną, natomiast udzielanie licencji on-line ze swej istoty stanowi działalność, której granice nie mogą być ograniczone do jednego kraju”. Jednocześnie stwierdza, że „zainteresowane strony poszukują nowych i technologicznych rozwiązań mogących zapewnić dostęp do utworów i dóbr intelektualnych objętych ochroną w wymiarze europejskim lub ogólnoświatowym.” Zdaniem Komisji ponadnarodowy obrót towarami i usługami, mającymi za podstawę prawa autorskie i prawa pokrewne, jest optymalnym obszarem dystrybucji dóbr intelektualnych ze względu na korzyści, wynikające z osiągnięcia ekonomii skal i powinien stać się zasadą w odniesieniu do prawa do zwielokrotnienia, publicznego odtworzenia oraz publicznego udostępnienia. Prawa te występują przy okazji każdego przekazu o charakterze cyfrowym. Upowszechnienie nowych mediów i nowych modeli biznesowych w systemie dystrybucji utworów skutkuje obniżeniem ekonomicznych barier dostępu do rynku utworów rozpowszechnianych on-line. Ważną przeszkodą pozostają jednak bariery prawne. Rozwój ponadnarodowego rynku omawianych dóbr powoduje bowiem odejście od klasycznej dla prawa autorskiego zasady terytorialności. Zasada terytorialności została wypracowana na gruncie prawa międzynarodowego (Konwencji berneńska 1986) i jest uznana przez państwa członkowskie UE, co znajduje odzwierciedlenie w krajowych regulacjach. W wyroku Volvo przeciwko Veng (C-238/87) TS UE zaznaczył, że wobec braku standaryzacji i harmonizacji praw własności intelektualnej, określenie warunków i procedur ich ochrony należy do prawa krajowego. Zgodnie z powyższym TS UE przyjął, że podstawowe uprawnienia wynikają Journal of Modern Science tom 2/25/2015 358 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… z krajowych regulacji z zakresu własności intelektualnej (Volvo przeciwko Veng C-238/87; Parfums Christian Dior przeciwko Evora, C-337/95). Również Komisja Europejska stwierdziła, że co do zasady nie istnieje coś takiego jak wspólnotowe prawo autorskie (Komunikat KE, Zarządzanie prawami autorskimi i prawami pokrewnymi na obszarze Wspólnego Rynku, 16.04.2004 r. COM (2004) 261 final). Powszechne stosowanie zasady terytorialności miało wpływ na rolę polskich stowarzyszeń twórczych i artystycznych, pełniących funkcje ozz, dawało im bowiem możliwość zarządzania zarówno prawami polskich, jak i zagranicznych twórców, wydawców i artystów wykonawców. Wskazaną praktykę potwierdziły ustalenia UOKiK, który w uzasadnieniu decyzji nr RWA- 21/2004 wyjaśnił, że polska organizacja legitymowała się umowami o zarządzaniu i ochronie praw dwóch i pół miliona autorów i kompozytorów zagranicznych, reprezentowanych w Polsce na podstawie ponad stu umów o wzajemnej reprezentacji repertuarowej, zawartych ze wszystkimi znaczącymi ozz na świecie. Jednak wskazane wyżej procesy zmian mają charakter jakościowy i zmuszają krajowe ozz do rewizji dotychczasowych zasad współdziałania. Są to kwestie o podstawowym znaczeniu dla oceny barier dostępu do kluczowego segmentu współczesnego rynku praw autorskich i pokrewnych – rynku zbiorowego zarządzania tymi prawami. Dlatego na uwagę zasługują zarówno próby utrzymania dotychczasowego systemu współpracy europejskich ozz, jak i nowe rozwiązania oraz formy kooperacji. Do pierwszej kategorii można zaliczyć Porozumienie z Santiago, które dotyczyło praw do wykonywania utworów muzycznych. Zostało zawarte przez prawie wszystkie większe stowarzyszenia autorskie, reprezentujące twórców lub wykonawców. Była to próbna umowa wzajemna, która zezwala każdej z stron na udzielanie multilateralnych licencji na korzystanie on-line z praw do publicznych wykonań. W świetle zawartych uzgodnień, organizacje zbiorowego zarządzania zobowiązały się do udzielania licencji o zasięgu ogólnoświatowym tylko użytkownikom, mającym siedzibę na ich terytorium krajowym. Odmienne rozwiązanie przyjęto między innymi w Umowie OnLineArt oraz Umowie Simulcastingu W Umowie OnLineArt, określającej zasady udzielania licencji na korzystanie z utworów plastycznych i fotograficznych za pośrednictwem Internetu, strony ustaliły, że licencja może zostać udzielona przez jakąkolwiek organizację zbiorowego zarządzania na tych samych warunkach, natomiast zgodnie z Umową Simulcastingu, użytkownicy mogą uzyskać licencję obowiązującą na terenie całego Europejskiego Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 359 Obszaru Gospodarczego (EOG) od jakiejkolwiek działającej na tym terenie organizacji zbiorowego zarządzania. Należy tu podkreślić, że Komisja jest jednym z głównych inicjatorów zmian polityki dystrybucyjnej, co kształtuje zasady realizacji zz na obszarze EOG i w praktyce sprawia, że ozz są motywowane do podejmowania działań o charakterze konkurencyjnym. W związku z Porozumieniem z Santagio, Komisja wydała pisemne zgłoszenie zastrzeżeń, dotyczące udzielania przez organizacje zbiorowego zarządzania, na mocy powołanego wyżej porozumienia, licencji na nadawanie przez Internet. Komisja stwierdziła, że „Porozumienie to zawierało klauzulę podziału klientów, zgodnie z którą organizacje zbiorowego zarządzania zobowiązały się do udzielania licencji o zasięgu ogólnoświatowym tylko użytkownikom mającym siedzibę na ich terytorium krajowym”. Komisja uznała wówczas, iż utrata terytorialności wynikająca z Internetu, jak również cyfrowy format plików muzycznych, otworzyły drogę licencji wieloterytorialnej ze wzrastającą konkurencją między organizacjami zbiorowego zarządzania do udzielania tego nowego typu licencji. (Komisja IP/04/586 z 3 maja 2004 r.). W przywołanym dokumencie stwierdza się, że najskuteczniejszym rozwiązaniem byłoby zawarcie w przepisach wspólnotowych postanowienia, że każda licencja, dotycząca publicznego odtwarzania lub udostępniania przynajmniej w odniesieniu do czynności o zasięgu transgranicznym, zezwala na korzystanie z danego utworu na terytorium EOG. Działania Komisji na rzecz rozwoju konkurencji w obszarze zz zostały ograniczone przez Trybunał Sprawiedliwości UE, który w szeregu wyroków wydanych w 2013 roku (SIAE przeciwko Komisji, T-433/08; Tono przeciwko Komisji, T-434/08; Zaiks przeciwko Komisji, T-398/08 i in.) zwrócił uwagę, że nowe inicjatywy Komisji są oparte na błędnych założeniach, w szczególności przedłożone przez nią argumenty na rzecz rozwoju konkurencji między krajowymi organizacjami zostały sformułowane w oderwaniu od realiów obrotu prawami autorskimi i pokrewnymi, ergo całokształtu zadań realizowanych przez ozz. Już w sprawie Lucazeau przeciwko SACEM (C-110/88, C-241/88 i C- 242/88) Trybunał Sprawiedliwości (TS) podkreślił, że do zadań ozz należy ochrona autora przed nielegalnym, nieuprawnionym korzystaniem z jego twórczości. Podobnie w 2013 r. Trybunał stanął na stanowisku, że przeprowadzona przez organ antymonopolowy ocena praktyk rynkowych ozz w zakresie udzielania licencji online została oparta na błędnej, cząstkowej ocenie funkcji i uwarunkowań zbiorowego zarządu. TS zwrócił uwagę, że Komisja nie wyjaśniła, dlaczego ustalenia, będące podstawą decyzji zakazującej Journal of Modern Science tom 2/25/2015 360 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… współpracy ozz, ograniczały się do analizy tylko jednego z obszarów zz, to jest do legalnej eksploatacji utworów (Wyrok TS w sprawie Zaiks przeciwko Komisji, T-398/08, pkt.120), natomiast nie uwzględniały konieczności monitorowania rynku, w tym reagowania na naruszenia praw autorskich podmiotów uprawnionych, włącznie z dochodzeniem roszczeń na drodze sądowej. Istotą zz jest podejmowanie spraw, które mają znaczenie dla ogółu twórców, są to zwykle długotrwałe procesy kończące się wyrokami o precedensowym charakterze. Ciążący na ozz obowiązek należytego wykonywania zz, wymaga łącznego realizowania wskazanych wyżej zadań. Ponieważ Komisja nie była wstanie przekonać Trybunału o słuszności decyzji, zakazującej współpracy ozz, TS UE stwierdził jej nieważność i w chwili obecnej ozz mogłyby przystąpić do nowego porozumienia. Jednak skutkiem działań organu antymonopolowego są trwałe zmiany w sposobi realizacji zz. W praktyce ingerencja Komisji sprawiła, że podmioty, które dotychczas ze sobą współpracowały, został zmuszone do podejmowania działań o charakterze konkurencyjnym. Stanowienie reguł wolnorynkowych w obszarze dóbr intelektualnych może być korzystne dla państw o rozwiniętym przemyśle kulturowym, w którym funkcjonują producenci i ozz o największej sile rynkowej, dysponujące repertuarem dostosowanym do preferencji szerokiej publiczności, a tym samym nadającym się do międzynarodowej dystrybucji. Natomiast urzeczywistnienie zasad wolnego rynku i wolnej konkurencji w obrocie dobrami intelektualnymi może stać w sprzeczności z interesami narodowymi takich krajów, jak Polska, które pomimo wsparcia potencjału twórczego stają się przede wszystkim importerem produktów tak zwanej kultury masowej. Słusznie podnosi się, że jest to zjawisko zagrażające różnorodności kulturowej i językowej Unii (Drexl, 2007). Przede wszystkim wyraża się ono „stopniowym ograniczaniem dostępu, zainteresowania i roli rodzimej twórczości oraz kurczenia się możliwości prezentowania jej na zewnątrz” (Błeszyński 2004, s. 20). Jednocześnie może prowadzić do negatywnych następstw społecznych i gospodarczych, związanych z ubożeniem środowisk twórczych, wydawniczych i producenckich. Dlatego należy podkreślić, że w świetle norm prawa pierwotnego funkcjonowanie Unii powinno przyczyniać się do rozkwitu kultur poszczególnych Państw Członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej i regionalnej. Nie bez znaczenia jest też wspieranie wspólnego dziedzictwa kulturowego. Zgodnie z artykułem 107 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TUE), pomoc przeznaczona na wspieranie kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego może być uznana za zgodną z rynkiem Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 361 wewnętrznym, o ile nie zmienia warunków wymiany handlowej i konkurencji w Unii w zakresie sprzecznym ze wspólnym interesem. Rozwój kulturalny UE stanowi jeden z jej celów określonych w artykule 6 TUE. Jednocześnie artykuł 167 TUE (dawny artykuł 151 TWE) nakłada na Unię obowiązek uwzględnienia w swoim działaniu aspektów kulturowych, przede wszystkim w celu poszanowania i popierania różnorodności kultur. Dotyczy to działań podejmowanych w na podstawie innych postanowień Traktatu, a więc również w zakresie rozwoju rynku wewnętrznego i ochrony konkurencji. Rada stanowi jednomyślnie przy rokowaniach i zawieraniu umów w dziedzinie handlu usługami w zakresie kultury i audiowizualnymi, jeżeli umowy te mogłyby zagrozić różnorodności kulturowej i językowej Unii. Ważne są też zobowiązania przyjęte przez Unię, jako sygnatariusza przywołanej Konwencji w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. W tym kontekście na uwagę zasługują rozwiązania prawne Dyrektywy, dotyczącej audiowizualnych usług medialnych 2007/65/WE, ze względu na ich zgodność z zasadami wyżej wymienionej Konwencji. O obowiązującej w tej sferze hierarchii wartości prawnie chronionej świadczy też stanowisko Wspólnoty (aktualnie Unii) w kwestii implementacji zasad wolnorynkowych wobec uczestników obrotu usługami audiowizualnymi. Jak wynika z raportu Ministerstwa Gospodarki i Pracy (MGiP) Wspólnota Europejska i jej państwa członkowskie zdecydowały się „nie podejmować działań liberalizacyjnych w ramach Układu Ogólnego w sprawie Handlu Usługami (GATS – General Agreement on Trade in Services) wobec sektora mediów audiowizualnych, gdyż należy on do sektora wrażliwego z punktu widzenia polityki narodowej państwa” (Informacja MGiP na temat Rundy Doha Światowej Organizacji Handlu, 2005). W celu dopełnienia obrazu warto przywołać artykuł 73 Konstytucji RP, zgodnie z którym działalność twórcza wiąże sie ze swobodą korzystania, tworzenia i rozpowszechniania dóbr kultury materialnej i niematerialnej. Równocześnie Konstytucja zapewnia, że Rzeczpospolita Polska strzeże dziedzictwa narodowego (artykuł 5) oraz stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju (artykuł 6). Odpowiednio udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym, a zarazem zapewnia obywatelom polskim, należącym do mniejszości narodowych i etnicznych (..), zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Mając na uwadze zagadnienie określone w tytule niniejszego artykułu, czyli problematykę barier dostępu do rynku Journal of Modern Science tom 2/25/2015 362 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… autorskich dóbr intelektualnych online, trzeba podkreślić fakt, że rynek ten obejmuje działania, dobra i usługi mające znaczenie zarówno ekonomiczne, jak i kulturowe. Uwagi końcowe Potencjał komunikacyjny nowych mediów stanowi zarówno szansę rozwoju społeczno- gospodarczego, jak i poważne wyzwanie w zakresie dostosowania prawa do możliwości, wynikających z transgranicznej dystrybucji i eksploatacji utworów w Internecie. Obserwowane zmiany mają charakter jakościowy i dotyczą zarówno zasad dystrybucji utworów, jak i form ich eksploatacji. Cechą zaś wspólną jest obniżenie barier ekonomicznych dostępu do rynku i ewentualne rozszerzenie granic rynku relewantnego. Należy też zauważyć, że dynamiczny proces przeobrażeń stał się charakterystyczną – immanentną cechą współczesnych rynków praw autorskich. Tym samym wszelkie ustalenia, mające na celu określenie granic rynku prawami autorskimi, nie mogą być prowadzone w ujęciu statycznym, muszą ze swej istoty uwzględniać tendencje rozwojowe danego rynku, w tym możliwość zmniejszenia barier wejścia na rynek. Jakkolwiek transgraniczny wymiar komunikacji internetowej sprzyja rewizji granic rynku geograficznego i powinien być przedmiotem ustaleń w każdej sprawie dotyczącej korzystania z utworów na nowych polach eksploatacji, to w procesie wyznaczania granic nie można pomijać istnienia znamiennych dla omawianej sfery barier prawnych. Mając powyższe na uwadze należy zauważyć, że ostateczna decyzja w sprawie wyznaczenia granic rynku właściwego nie może być podejmowana automatycznie, wyłącznie z uwzględnieniem aspektu ilościowego, bez odniesienia do specyfiki działalności twórczej, realiów eksploatacji utworów, czy bez oceny całokształtu funkcji i mechanizmów działania ozz – podmiotów, które pełnią dominującą rolę w omawianych obszarach życia społecznego i gospodarczego. Zgodnie z najnowszym orzecznictwem TS UE ograniczenia terytorialne nie muszą być efektem uzgodnionej (zakazanej) praktyki krajowych ozz, ale mogą być wyrazem racjonalnych decyzji, wynikających z realiów obrotu prawami autorskimi, tradycji lub uwarunkowań społecznych–kulturowych i gospodarczych oraz narodowych regulacji autorskoprawnych (Wyrok TS UE z dnia 12.04.2013, T-398/08, pkt. 110). To oznacza, że pomimo technicznego potencjału nowych mediów TS UE zaakceptował możliwość utrzymania ograniczeń terytorialnych na rynku wewnętrznym. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 363 Ochrona konkurencji między uczestnikami obrotu dobrami intelektualnymi wymaga zatem rozważenia wzajemnego oddziaływania czynników związanych z dynamiką i jakościowym charakterem zmian. Konieczna jest zarówno ocena stopnia otwarcia rynków, roli potencjalnej konkurencji oraz istnienia równoważącej siły po stronie podaży, jak i analiza ograniczeń w zakresie zachowań rynkowych, wprowadzonych na podstawie prawa krajowego i unijnego. Organ ochrony konkurencji powinien zatem ocenić możliwość podjęcia działalności gospodarczej przez międzynarodowe korporacje medialne, dostawców usług telekomunikacyjnych lub zagraniczne organizacje zbiorowego zarządu. Należy przy tym zwrócić uwagę, że poza ekonomicznymi barierami dostępu, istotne znacznie dla analizy danej sytuacji mają bariery prawne. Jak wynika z prowadzonego wywodu rynek autorskich dóbr intelektualnych obejmuje działania, dobra i usługi mające znaczenie zarówno ekonomiczne, jak i kulturowe. Są one przedmiotem ochrony prawnej nie tylko ze względu na ich wartość rynkową, ale przede wszystkim ponieważ są nośnikami tożsamości, wartości oraz znaczeń. Tym samym, proces ustalenia granic rynku geograficznego powinien uwzględniać zasady korzystania i rozpowszechniania utworów określone w Traktacie, w konstytucjach poszczególnych Państw Członków Unii, w regulacjach autorskich i w szeroko rozumianym prawie kultury. Stosowanie zaawansowanych metod i instrumentów analizy może wydłużyć postępowanie organów antymonopolowych i podnieść jego koszty, niemniej czyni proces decyzyjny przejrzystym, wzmacnia pewność obrotu prawnego i funkcjonalność zastosowanych środków. Akty prawne Dyrektywa 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego, w ramach rynku wewnętrznego, tzw. „Dyrektywa o handlu elektronicznym”, Dz. Urz. UE L 178 z dnia 17.7.2000, s.1 Dyrektywa Rady WE 93/98 z dnia 29 października 1993 r. w sprawie harmonizacji czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych, Dz.Urz.UE.L.1993.290.9. Polskie wydanie specjalne: Dz. Urz. UE rozdz.17, t. 1, s. 141 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483; sprost. Dz. U. 2001 Nr 28 poz. 319 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 364 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z dnia 9 września 1886 r, w redakcji sztokholmsko – paryskiej (Dz. U. 1990 nr 82 poz. 474 – załącznik) Konwencja UNESCO sporządzona w Paryżu dnia 20 października 2005 r. w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, Dz. U. 2007 nr 215, poz. 1585 Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej, Załącznik 1C do Porozumienia, które ustanawiało Światową Organizację Handlu, Dz. U. 1996 r. Nr 32, poz. 143 – załącznik Prawo krajowe Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Wersja skonsolidowana, OJC326 z dnia 26.10.2012 r., CELEX: 12012E/TXT Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską, z dnia 25 marca 1957 r. (Dz. Urz. UE C 2006 Nr 321E, str. 37) (Dz. Urz. WE C 325 z dnia 24.12.2002). Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz. U. z 2007 r. Nr 50, poz. 331, z późn. zm. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz. U. 2006 r. Nr 90, poz. 631, ze zm. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Wyrok dnia 17 IX 2007 r. w sprawie Microsft p. Komisji, T-201/04 Wyrok z dnia 11 VII 1985 r. w sprawie Cinetheque p. FNCF, C-60/84 i C-61/84 (sprawy połączone) Wyrok z dnia 11 VII 2006 r. w sprawie FENIN p. Komisji, C-205/03 Wyrok z dnia 11 XII 2008 r. w sprawie Kanal 5 p. Föreningen STIM, C 52/07 Wyrok z dnia 13 IX 2005 r. w sprawie Komisja p. Radzie, C-176/03 Wyrok z dnia 13 VI 1989 r. w sprawie MP p. Jean Louis Tournier, C-395/87 Wyrok z dnia 13 VII 1989 r. w sprawie Lucazeau p. SACEM, C-110/88, C-241/88 i C- 242/88 (sprawy połączone) Wyrok z dnia 13 VII 1993 r. w sprawie Phil Collins, C-92/93 i C-326/92 (sprawy połączone) Wyrok z dnia 15 III 2012 r, w sprawie SCF p. Marco del Corso, C -135/10 Wyrok z dnia 16 II 2012 r, w sprawie SABAM p. Netlog NV, C -360/10 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 365 Wyrok z dnia 18 III 1980 r. w sprawie Procureur du Roi p. Debauve, C-52/79. Wyrok z dnia 19 II 2002 r. w sprawie Komisja p. Irlandii, C-13/00 Wyrok z dnia 25 II 1986 r. w sprawie Windsurfing International p. Komisji, C -193/83 Wyrok z dnia 25 X 1979 r. w sprawie Greenwich Film Production p. SACEM, C-22/79 Wyrok z dnia 26 XI 1998 r. w sprawie Oscar Bronner, C-7/97 Wyrok z dnia 28 VII 1998 r. w sprawie Metronome Musik p. Music Point Hokamp, C- 200/96 Wyrok z dnia 29 IV 2004 r. w sprawie IMS Health p. NDC Health, C-418/0 Wyrok z dnia 4 XI 1997 r. w sprawie Parfums Christian Dior p. Evora, C-337/95. Wyrok z dnia 5 X 1988 r. w sprawie Volvo p. Veng, C-238/87 Wyrok z dnia 6 IV 1995 r. w sprawie Magill, C-241/91 i C-242/91 (sprawy połączone) Wyrok z dnia 8 VI 1971 r. w sprawie Deutsche Grammophon p. Metro, C-78/70 Wyrok z dnia 17 V 1988 r. w sprawie Warner Brothers p. Eric Christiansen, C- 158/86 Wyrok z dnia 24 I 1989 r. w sprawie Emi p. Patricia, C-341/87 Wyrok z dnia 15 III 2012 r w sprawie Phonographic Performance p. Irlandii, C – 162/10 Wyrok z dnia 12 IV 2013 r. w sprawie SIAE p. Komisji, T-433/08 Wyrok z dnia 12 IV 2013 r. w sprawie Tono p. Komisji, T-434/08 Wyrok z dnia 12 IV 2013 w sprawie Zaiks p. Komisji, T-398/08 References Antczak B. (2012) Współczesne tendencje tworzenia, dyfuzji i wykorzystania wiedzy, w: K. Dziurzyński , Dylematy współczesnej edukacji, . Józefów: Wydawnictwo: WSGE Antczak B. (2014) Rodzaje i formy aktywności, . Journal of Modern Science 1/12/2012 s.106 Barta J., Markiewicz R. (red.) (2005) Prawo autorskie. Tom 3. Orzecznictwo i wyjaśnienia, Warszawa, Dom Wydawniczy ABC, 12-38, 83, 152 Błeszyński J. (2009) Prawo autorskie a prawo konkurencji W: K. Lewandowski (red.), Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS, 9-26 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 366 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… Bobińska J. (2009) Organizacje zbiorowego zarządzania a pojęcie przedsiębiorcy W: K. Lewandowski (red.), Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS, 89-110 Breński W. (2013) Mini Leksykon Encyklopedyczny UE . Józefów: Wydawnictwo: WSGE Drexl J. (2007) Collecting Societies and Competition Law, www.ip.mpg.de/ shared/data/pdf/drexl_-_crmos_and_competition.pdf (11.11.2014) Europejski Komitet Ekonomiczno–Społeczny (2013) Opinia w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych dotyczących praw do utworów muzycznych na potrzeby ich wykorzystania na internetowym polu eksploatacji na rynku wewnętrznym, COM(2012) 372 final – 2012/0180(COD), Dz. U. UE C 44 z 15.02. 2013, 104. Kępiński M. (2007) Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi W: J. Barta (red) System prawa prywatnego. Prawo autorskie, 2 wyd., Warszawa: Beck, INP PAN, tom 13, 522 Kohutek K., Sieradzka M. (2008) Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz. Warszawa: Wolter Kluwer Business Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Zarządzanie prawami autorskimi i prawami pokrewnymi na obszarze Wspólnego Rynku, Bruksela 16.04.2004r. COM (2004) 261 final Materna G. (2009) Stosowanie prawa ochrony konkurencji wobec organizacji zbiorowego zarządzania – granice ingerencji organu antymonopolowego W: K. Lewandowski (red.), Max Planck Institute for Intellectual Property and Competition Law, (2013) Copyright, Competition and Development, Raport, http://www. wipo.int/export/sites/www/ip-competition/en/studies/copyright_ competition_development.pdf (12.10.2014) Mordwiłko, J. (2005). Zatwierdzanie tabel stawek wynagrodzeń autorskich przez organizacje zbiorowego zarządzania – analiza prawno-porównawcza, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego (5), 16 Niepokulczycka M. (2006). “Rekomendacje Europejskiego Komitetu Ekonomiczno–Społecznego w sprawie polityki ochrony konsumentów i konkurencji w Unii Europejskiej” W: Polityka ochrony konsumentów i polityka konkurencji – razem czy osobno? Warszawa: UOKiK, s. 73. Oleksiuk I. (2009) Problematyka równoległego stosowanie prawa autorskiego i prawa antymonopolowego wobec organizacji zbiorowego Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… | 367 zarządzania prawami autorskimi, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego (1), 18–22 Oleksiuk I. (2009a) Rozwój wolnej konkurencji w zakresie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Podstawowe problemy W: K. Lewandowski (red.), Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS, 57 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego (2012) w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych dotyczących praw do utworów muzycznych na potrzeby ich wykorzystania na internetowym polu eksploatacji na rynku wewnętrznym COM(2012) 372 final – 2012/0180(COD), Dz.U. C 44 z 15.2.2013, s. 104. Opinia rzecznika generalnego Poiares Maduro przedstawiona w dniu 14 lipca 2004 r. Zb. Orz. 2004, s. I-11273 Pęczalska B. (2007) Ochrona konkurencji, Warszawa: C.H. Beck Piontek E. (red.), Nowak-Chrząszczyk B., Pisarkiewicz A., Stępień E., Żabówka A., (2008) Nowe tendencje w prawie konkurencji, Warszawa: Wolter Kluwer Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS, 45–56 Sitek. B.(2012), Wertykalność a wertykalna wielowarstwowość prawnych, Journal of Modern Science 1/12/2012 Skibińska. (2009), Czy organizacja zarządzania prawami autorskimi dysponująca faktyczną pozycją monopolistyczną naruszyła art. 82 TWE? www.monitorprawniczy.pl (dostęp 12 maja 2014) Skoczny T., Jurkowska A. (Red.). (2004). Prawo konkurencji Wspólnoty Europejskiej. Orzecznictwo Europejskiego Trybnału Sprawiedliwości w latach 1962–1989 (Tom 1). Warszawa: Wydawnictwa Naukowe Wydziału Zarządzania UW Skoczny T., Jurkowska A., Mąsik (red.) (2009) Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów, Warszawa: C.H. Beck Skoczny, T., Jurkowska, A. (Red.). (2005). Prawo konkurencji Wspólnoty Europejskiej. Orzecznictwo Europejskiego Trybnału Sprawiedliwości w latach 1990–2004 (Tom 2). Warszawa. Skubikowski J. (2005) Zbiorowy zarząd prawami autorskimi i pokrewnymi: zakres udzielonego zezwolenia, ustawowa reprezentacja oraz właściwości organizacji zbiorowego zarządzania. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, (11), 21 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 368 | Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich… Stępień, E. (2010). Nakazanie udzielenia licencji przymusowej w wyniku nadużywania pozycji dominującej w świetle orzecznictwa wspólnotowego. W E. Piontek (Red.), Nowe tendencje w prawie konkurencji (str. 46). Warszawa: Wolter Kluwer. Szaciński M. (1999) Swoboda umów w prawie autorskim, Palestra (5–6), 6–13. Zalecenia Komisji z dnia 27 października 2011 r. w sprawie digitalizacji i udostępnienia w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony zasobów cyfrowych, Dz. U. L 283 z 29.października 2011, s. 39 Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 369–394 Synthesis of theory and practice in andragogue training dr., assoc. prof. Ilona Zubrickienė Klaipėda University Continuing Studies Institute Dept. of Andragogy [email protected] dr., assoc. prof. Jūratė Adomaitienė Klaipėda University Continuing Studies Institute Dept. of Andragogy [email protected] Abstract The article analyses opportunities and possibilities for synthesis of theory and practice in training of andragogues for vocational activity. These opportunities disclose themselves in vocational practice of students, studying in the programme of Andragogy. The modern approach to relationship of theory and practice in studies supposes their unity, though coming into conflict in the study process sometimes. It is to be emphasized that theoretical and practical training remains to be the components of an integral process. They are linked into the aggregate of different and complementing experiences, which becomes evident in the process of practice. It is the reflective study model, successfully employed in vocational practice that creates conditions for application of available theoretical knowledge and practical skills in specific working situations, gaining of abilities and experience that are necessary for future vocational activity. The accomplished empiric research showed the students’ approach to the unity of theory and practice in vocational activity. It also gives evaluation to the expedience of practice for the future vocational activity of andragogues. In the process of practice the respondents disclosed different aspects in employment of theoretical and practical knowledge in practical situations. The research also highlighted the merits and demerits of vocational practice in the process of andragogic studies, which enables the department of Andragogy to check once again the quality of implemented Journal of Modern Science tom 2/25/2015 370 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… studies, to make corrections in the study programme and take it closer to demands of the changing situation. Theoretical and empiric analysis enabled to ground opportunities and possibilities for the synthesis of theory and practice in the process of studies and training of andragogues for practical activity. Keywords: Andragogic studies, vocational practice, practical experience, reflection, synthesis, theoretical and practical knowledge. Introduction Modern tendencies in social life and changes in the labour market, education policy of EU countries, new economic and cultural opportunities require innovations and challenges in the process of academic training, stimulating adjustment of the study content to demands of the labour market. According to T. Bulajeva et al (2011), these new guidelines for higher education emphasize significance of bachelor studies in placement and responsibility of higher education institutions in collaboration with employers, planning of new and making corrections in already existing study programmes, planning of competences that correspond to demands and requirements of the labour market. Consequently, academic studies should provide students both with high level of education, profound theoretical readiness, gaining of exploratory skills, stimulation of scholarship and ability to employ theoretical knowledge and skills in specific working situations, to assist in gaining experience, necessary for future vocational activity. Therefore, the content of academic studies is supplemented with vocational practice, which helps students to acquire different alternatives in vocational activity both in academic and labour market environment, which preconditions vocational development and search for the vocational identity. R. Baranauskienė (2003) notes that modern studies are based on the reflective study model, preconditioning both quantity and quality of studies, integrating theoretical and practical readiness, granting possibilities and opportunities for meaningful learning, uniting ideas of students’ individual experience and newly acquired theoretical knowledge. The author maintains that realization of above study model in higher education essentially transforms the traditional approach to the building of scientific Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 371 knowledge and search for truth, when creation of knowledge is purely a researchers’ privilege, whereas students remain to be passive successors of status quo knowledge. The reflective study practice encourages a more active role in analysis of one’s own activity, i. e. training of critically thinking specialists with good basics in self-analysis and research methodology. Therefore, students in reflective study process are subjects that are able to construct their own process of knowledge, to reflectively contemplate over it and interpret; to raise and generate hypotheses, applying them to knowingly controlled activity (learning). The topics of this article also include andragogic study practice as a subject of Andragogic study programme of KU Continuing Studies Institute. It orients towards reflective synthesis of theory and practice (appearance of ‘praxis‘) and training of professionals for practical andragogic activity. B. Jatkauskienė (2013) maintains that training of andragogues should be focused on control of continuously changing situation in complex activity, whereas andragogues themselves should be provided with a status of innovation carriers and spreaders, who are able to develop and improve their vocational practice. Accordingly, to orient training of andragogues towards mastering of situations in their complex activity it is necessary to make vocational practice both a study subject and a conductor in a student’s successful transition from the higher education system to a self-dependent working activity. It is exactly during the vocational practice that students familiarize themselves with the particularity of andragogue’s vocational activity and acquire practical skills a true working environment. This experience stimulates students for further deepening of theoretical knowledge and improvement of professional skills. Therefore, andragogic professionalism in practical activity would be hardly possible without specialized knowledge or basic education, gained in the process of studies. When speaking about professionalism of specialists, most researchers (Juozaitis, 2008; Jovaiša, 2007; Tight, 2007; Guskey, 2004; Rodzevičiūtė, 2006) very often mention the quality of a performed specific work and a special readiness. Therefore, according to E. Stasiūnaitienė et al. (2011), the organized vocational practice in training of specialists at the university is a temporary push to the vocational reality, creating conditions for acquisition of abilities that are impossible to gain in the process of academic studies. Until now the andragogue’s profession is not yet legally validated in Lithuania, andragogue’s position in the labour market is still missing and this situation impedes the purpose of practice in the process of andragogues’ training. However, it obligates to rather Journal of Modern Science tom 2/25/2015 372 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… than prevents from analysis of its significance in frofessional development of andragogues. It can also ensure demand for jobs of these specialists. After evaluation of researchers’ (Stasiūnaitienė et al., 2011; Matonytė et al., 2010; Nedinskas, 2009; Raudeliūnaitė, 2008; Ibenskytė, 2008; Kondratavičienė et al., 2007; Baranauskienė, 2003 et al.) insights it is possible to presume that above practice provides students with conditions for employment of available theoretical knowledge and abilities in specific working situations, to gain abilities and experience, necessary for further professional development and vocational activity. However, still topical is the problem, related to a huge gap between graduates’ knowledge and abilities, acquired at the university and abilities that are necessary for the working environment. Most of above authors note that practical training would gain more significance in training of professionals, if theory and practice – two different but complementing one another components – could be linked into an integral study process. Consistency of theory and practice, uniting students’ individual experience and theoretical knowledge would ensure training of different specialists. It is to be noted that this problem is almost untouched in andragogue training. Therefore, the article makes an attempt to solve the scientific problem: how does the vocational practice enable to reach the synthesis of theory and practice in the process of studies and grant the professional readiness of andragoues? Aim of the research is to ground the factor of vocational practice in synthesis of theory and practice in training of andragogues. Reflective practice as a factor in synthesis (‘praxis‘) of theory and practice For almost a decade Lithuanian universities are already training andragogues, which are able to develop and realize programmes, corresponding to demands of learning adults. V. Zuzevičiūtė and M. Teresevičienė (2008) maintain that andragogic study programmes of Lithuanian universities (Klaipėda University, Vytautas Magnus University) are designed for training of andragogues, who are able to analyse adults’ demands and possibilities for learning, to plan, organize and evaluate the professional development of employees, the learning process and the quality of their learning in the context of lifelong learning and alteration in the labour market. The authors maintain that the tradition in training of professional andragogues is just starting to develop, however, it is evident that a more Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 373 general, more systematic base for training of professional andragogues is still to be developed. It is understandable that training of andragogues should be oriented towards mastering of continuously changing situations of complex activity, whereas andragogues themselves should be provided with the status of innovation carriers and spreaders, who are able to develop and improve their vocational practice. To orient training of andragogues towards mastering of situations in their complex activity it is necessary to make vocational practice both a study subject and a conductor in a student’s successful transition from the higher education system to a self-dependent working activity (Jatkauskienė, 2013). When analysing the significance of vocational practice in andragogue training it is important to emphasize its value in integration of theory and practice in the process of studies. R. B. Denhardt (2001) maintains that tension between theory and practice in studies does exist. According to the modern approach, theory and practice are interrelated, though (in a sense) they remain to be warring parts of the study process. Presently no attempts are being made to prove the priority of these two components. Researchers are just trying to evaluate their interaction in different aspects and spotlight importance of academic studies in development of specialists’ professionalism (Domarkas, 2003). These topics are also analysed by other researchers (Foley, 2007; Siebert, 2007; Kondratavičienė et al., 2007; Baranauskienė, 2003). They note that the theory and practice conception, emphasizing their mutual dependence is more useful than the one that treats theory as preceding practice. Theoretical and practical training are components of an integral process and they form the unity of different but complementing experiences. However, this issue is always causing debates, as practitioners are maintaining that theoreticians know little about their sphere, whereas the latter are sure that practitioners go too far and identify themselves with institutions that they are representing. Very often it is admitted that practitioners follow their own developed practical theory, whereas theoreticians – scientific practice. Performed scientific research on the problem also contributes to ambiguity in these discussions. V. Domarkas (2003) maintains that students of many specialities differently treat the relationship of theory and practice and their approach to the problem depends on available experience of their practical activity. He notes that those without practical experience demonstrate a larger demand for practical knowledge, as they Journal of Modern Science tom 2/25/2015 374 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… intuitionally feel that academic studies are more oriented towards theory. Other students, possessing practical experience very often appreciate theoretical knowledge and try to better understand practical processes. R. Baranauskienė (2003) emphasizes that reflective learning in practical activity helps to integrate theory and practice. Practitioners, involved in reflection of their own activity search for information in theory, though they avoid bigotry to normative high level recommendations and abstract theories. To the contrary, they search for and discover theories and knowledge, corresponding to their situation and employ them in specific situations. These theories are reflectively and critically evaluated prior to their employment in specific practical situations. In turn, each practical situation makes corrections to already existing theories. Thus, experience and theory are being linked by reflection. The D. A. Kolb’s (1984) study model for learning from one’s own experience helps to eliminate the existing gap between theory and practice (linkage of behaviouristic and cognitive theories into holistic conception of education). This model could be treated as a bridge between theory and practice, between abstract generalizations and specific experience, between sensitive and cognitive spheres of the learning process. It is an alternative approach to training of future andragogues, as a reflective study model helps students to realize learning as an interaction of lecturers, students, supervisors and administration (Baranauskienė, 2003). Therefore, a reflective study model in training of future andragogues could be implemented by means of vocational practice. A reflective study model, implemented in a higher school emphasizes integral interaction between theory and practice (appearance of ‘praxis’), between academic truth and personal learning experience, between learning and teaching. According to R. Baranauskienė (2003), ‘praxis’ is a qualitatively new concept of a practical study stage and is based on synthesis of theory and practice and reflection. S. Ojanen (2006) maintains that ability to reflect is not a natural thing and most people have to learn that. The author notes that very often students do that in academic studies, where they learn how to question their daily experience, i. e. they cross out their experience from the list of the learning sources (Reoi-Kaarento, 2008). It is due to the long dominant classical approach to the mission of universities – to provide with broad education, in which the final objective is valuable knowledge rather than its practical employment, use or any other quantity related values (Stasiūnaitienė et al., 2011). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 375 In that sense the character of learning and gaining experience in practice is different from that of academic environment. Learning in practice enables to employ already available experience in the process of learning. Every new experience is put on top of the previous one and helps students to develop their skills and knowledge for achievement of new results. In a true workplace students interact with the surrounding environment and experienced specialists, which creates favourable conditions for tracing and development of new practical skills (Kondratavičienė et al., 2007). Thus, in the process of practice students employ academic theoretical knowledge and knowledge, gained in the process of practical work and self-dependent activity. Therefore, it is necessary also to evaluate this kind of knowledge M. Tight (2007). Many authors (Budėjienė, 2011; Siebert, 2007; Domarkas, 2003, Jurevičienė, 2003 et al.) entitle this combination of theoretical conception and practical experience as professionalism. According to J. Juralavičienė (2003), professionalism is usually special readiness, ability to do any kind of work, a profound knowing of work. Therefore, it would be naïve to expect for professionalism without specialized knowledge or basic education (theory), gained in the process of studies. V. Domarkas (2003) explains that introduction of theory is nothing more but integration of theory and practice both in study programmes and practical activity. Very often by means of feedback the experience in that stage preconditions the appearance of new theories. Explanation of theories remains to be one of the most important study objectives. On the other hand, development and explanation of theories cannot end in itself: only consistency of theory and practice can be an assumption for development of a specialist’s professionalism and improvement of entire scientific system. Most researchers (Stasiūnaitienė et al., 2011; Ibenskytė, 2008; Siebert, 2007; Kondratavičienė et al., 2007; Domarkas, 2003 et al.) agree that vocational practice in training of specialists is an assumption for security of integrity of theory and practice in studies. They are components of an integral process, forming entirety of different but complementing experiences. According to V. Kondratavičienė et al. (2007), theoretical knowledge and specific abilities in contemplation are gained in academic studies. First practical skills are acquired in practice and later are strengthened in true activity situations. Goals in development of practical skills are shaped on the basis of aims of study programmes and developed competences. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 376 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… When analysing practice in the process of studies M. Winter (2011) notes that we lack a broader understanding of notions theory – practice and theory – application. Practical activity in the context of academic studies is not only application of theory and knowledge. The author maintains that practice in the process of studies should be understood as an activity and relationship in a potential professional field. Practical activities in the process of studies should be realized not only as students’ self-dependent activity in vocational sphere, when relationship between their activity and the vocational field shows itself. It also means that students-trainees generate knowledge, based on their own experience and develop concepts (Stasiūnaitienė et al., 2011). By gaining theoretical and practical knowledge in different disciplines, students develop individual philosophy of their profession: what and how is to be done, what principles, values and position are to be followed. All imparted knowledge is conceptualized into one idea-based theory. In later studies and practicing students employ and contextualise their own idea-based theory, replacing it insensibly with the employed theory (Jucevičienė, 2007). In this case reflection assists in efficient transformation of theories and their application in practical activity. Therefore, the concept of practice gains a wider sense. It is no longer only a successful employment of knowledge or its application in the workplace. Thus, vocational practice is very important in training of specialists, as it helps to unite theory and practice into entirety and properly prepare students for future vocational activity. According to E. Stasiūnaitienė et al. (2011, p. 100), practice is directly combined to the study process, it is “activity, aimed at creation of conditions for employment of available theoretical knowledge and abilities in specific working situations, gaining of abilities or experience, necessary for future vocational activity”. However, it is still to be remembered that there are abilities, knowledge and value-based positions that could be acquired or improved in practical learning at specific institutions. In this sense, relation between the content of subjects and the content of practical learning, also their consistency are very important. A specialist-professional, generating surplus value in knowledge-based economy should be trained by creating knowledge, i. e. by integrating information, gained in theoretical academic studies and experience, acquired in real practice. Thus, theoretical and practical training of students should be based on their synthesis (Pic. 1). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 377 Pic. 1. The model of interaction between theoretical and practical training THEORETICAL TRAINING 3UDFWLFDOWUDLQLQJLQ VLPXODWLRQHQYLURQPHQW STUDY GOALS GOALS OF PRACTICAL TRAINING 3UDFWLFDOWUDLQLQJLQWUXH workplace PRACTICAL TRAINING Source: (Kondratavičienė and Sajienė, 2007) Pic. 1 shows that theoretical and practical training are componenets of one integral process, making one entirety of different but complementing experiences. Theoretical knowledge and specific abilities in contemplation are acquired at the university; first practical skills are gained in simulation environment and later are strengthened in real situations. Aims in development of practical skills are shaped in compliance with goals of study programmes and developed competences. Theory is an abstract, simplified reflection of a real phenomenon. To fully understand theory, students firstly have to understand the phenomenon and its properties. By employing theory in real situations, they can strengthen their understanding (Kondratavičienė et al., 2007). Therefore, practice in this case is realized as a legitimate activity in a specific workplace or enterprise, where students are provided with conditions for self-dependent activities. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 378 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… The content of practice is directly related to goals, objectives and learning outcomes of a specific study programme. In practical activity they could be tested/ checked only being ready for that. Thus, the purpose of practice is to check and evaluate learning outcomes through a specific practical activity. Synthesis if theory and practice takes place in vocational practice, when students reflect and indulge in continuous learning/development, taking responsibility for own actions and decisions. According to R. Bubnys (2012), reflection could be defined as a process, analyzing the outlived experience and self-knowledge, integrating available and newly gained knowledge, employing theoretical knowledge in practice. Above knowledge is based on mental and emotional activities of learners, it results in widening of knowledge about themselves, identification of their own abilities, personal properties, values, etc., discovering and constructing new meanings, insights and planning new perspectives. Each learner has a lot of previously gained experience. A general “true life” experience, gained at high school is a part of it. A big part of experience consists of a large spectrum of previous learning situations at the higher school. Though based on previously gained experience, activity of a specific moment in learning starts with prospective reflection on activities. In the process of learning students shape and reshape complex and ambiguous problems, try different interpretations and only after that they start changing their actions. The success of learning in the process of studies depends on students’ early experience, which in the process of learning is related to acquired (by means of reflection) new knowledge and skills. Trying to present a better scheme for analysis of experience, J. Cowan (1998) introduces a diagram of reflection, uniting the notions of D. Schön and postulated links of D. A. Kolb. This diagram is a grounded and practical model, explaining or at least supposing students’ learning in practice (Bubnys, 2012) (pic. 2). By this diagram J. Cowan tries to explain that learners reflect their previous experience when preparing for activity, perform specific assignments or solve problems (reflection on activity). In the process of reflection on action (A) students are encouraged to explore and reflect their activity, which is well-planned (B). They try to link new information to what they already know. Afterwards they try to relate new information to what they new previously and employ it (after analysis) in their new activities. In the process of action students are offered to explore and test useful ideas, suggested by lecturers or fellows and emerging from the general Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 379 Pic. 2. Reflection diagram according to J. Cowan R E F L E C T I O N A ACTIVITY % C ( IN ACTION OF ACTIVITY D Source: (Bubnys, 2012, p. 67) experience of group reflection. Intermediate reflection in action (C) – an evaluative element is traced, but reflection remains to be mainly analytic. The essence of analytic reflection lies in an attempt to find answers to the following questions: “How can I do that?” and “How should I do that?” Reflection is valuable namely due to its proximity to action. In the process of it classification and generalization takes place and it is accompanied by a precise characterization of all learnt material. It is followed by identification and naming of advantages, difficulties and their reasons, demand for assistance in different stages of execution, failings that are to be eliminated. In the next stage (D) students are working with activity solidifying material, suggested by lecturers. By employing the presented material, learners plan and practically test the suggested ideas, which is the essential moment in this stage of activity. Students are encouraged to correct the failings, traced in the process of learning and to strengthen the reflective analysis in achieved progress yet without final performance reflection of their own activity. Though poorly, students already have a chance to practically apply the newly gained knowledge (E). It is a reflective activity, concentrated on what each student has discovered about learning, how he thought over his own thinking. At this stage students identify and define previous learning and development – learning, which is to be continued and employed in the future. A probability that reflection for activity can change always exists. In that case learners would move to another sequence, where activity would be the previously gained experience, “disgorging” into another sequence of learning. Therefore, D. Cowan’s (1998) diagram is not closed and terminative (Bubnys, 2012). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 380 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… Therefore, practice for students in higher school is link, uniting theory and practice and giving other surplus value. H. F. Sweitzer et al. (2009) distinguish three aspects of benefit, gained by students in practice: • personal perfection (development). In the process of practice students improve following abilities: creative thinking, lucid enunciation of thoughts in written and orally, work in team, reliance, consecutive and timely performance of assignments, purposeful choice of priorities and constructive acceptance of criticism. These are abilities, on the basis of which employers take decision regarding employment of graduates. In the process of practice students may also check gained theoretical knowledge in real practical situations, apply their own abilities in taking decisions and be evaluated by qualified supervisors (tutors); • vocational perfection (development). In the process of practice students learn how to realize the complexity of practical real works, to understand standards and values of work in a specific profession. They also acquire ability to apply available theoretical knowledge in real practical situations; • development of civic properties. In the process of practice students mostly gain knowledge, abilities and form values that help to productively take part in social activity. Civic abilities reflect student’s ability to adequately react to changes of external environment. Therefore, student’s practical abilities, gained in the process of practice, increase his perspectives of employment in the future, as he gains practice in a real work. The practice also helps him to more purposefully strive for the desired career, to improve practical abilities and focus on specific goals. I. Matonytė et al. (2011) maintain that learning in a real working environment creates favourable conditions for a more efficient solution of the vocational activity related issues, a better understanding of value-based attitudes in a specific profession, cultural peculiarities of a specific institution, experiencing problems that are caused by social relations. All this predetermines advantages of learning at the working place and improves the quality of studies. The authors maintain that in the process of practice students acquire and develop their skills in practical work, their ability to theoretically ground practical situations, to self-dependently take decisions, evaluate available resources, to work in team with other professionals, identify and specify similarities and differences of theory and practice. They also gain experience in collaboration, discipline and responsibility, learn how to plan and organize practical activity, introduce themselves. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 381 They can experience the complexity of vocational activity and try something new, taking a look at the future profession from different angles. The practice improves students’ ability to analyse and solve emerging problems from different aspects, paying attention to specific circumstances. It enables to familiarize with functioning institutions, their activity and functions, i. e. to prepare for serious work and turn into mature personalities. In summary, theory and practice in academic studies are cannot be dissociated from each other, though they remain to be feuding parts of the study process. Synthesis of theory and practice clearly reflects itself in vocational practice, which helps students to construct and transform available experience, knowledge, skills, values, creed, feelings and meanings. This experience stimulates students for further deepening of their theoretical knowledge and vocational development (perfection). Insights of the empiric research: analysis of students’ approach to the synthesis of theory and practice in the process of vocational practice Description of the research instrument. Theoretical and practical readiness for vocational activity, disclosing itself to students in the process of vocational practice, is very important in training of andragogues. A research in academic years of 2011/2012 and 2012/2013 aimed at evaluation of possibilities/opportunities for synthesis of theory and practice in vocational practice of andragogues (students‘ approach). The questionnaire consisted of open and closed-type questions, trying to analyse students‘ approach to the synthesis of theory and practice during vocational practice. The questionnaire consisted of demorgaphic data about respondents and two parts of questions. In the first part attempts were made to find out the respondents‘ attitude towards importance of andragogic studies and vocational practice in training of andragogues. The other part consisted of questions, directly related to vocational practice of students, trying to find out students‘ experience and their approach to combination and compatibility of theoretical readiness and gaining of practical abilities. Characterization of the research sample. The ordinary stochastic sample was employed. After vocational practice 98 full-time bachelor students of andragogy (KU, Continuing Studies Institute) took part in the research. The respondents represented persons of different age, gender and working experience. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 382 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… The age of respondents was different: under 25–27%, over 26 and under 35–22%, over 36 and under 45–37%, over 46 and under 55–14%. The data shows that most of respondents are middle-aged (from 36 to 45). Women made the majority of respondents (77%). It also turned out that persons with different working experience are studying in the programme. 58% of students had more than one year experience in practical work, another 42% of them either had no experience or it made less than one year. Research results and their interpretation. To review the results of accomplished research it is necessary to briefly discuss the aspects of practice, organized in the study programme of Andragogy. Organization of above practice is regulated by education laws of Lithuania and KU decrees on students’ practice. They introduce to basic principles for organization and implementation of students’ practice. Vocational practice in andragogic studies must ensure the synthesis of theoretical readiness and practical abilities. The future andragogues have to acquire skills that are necessary for their qualification. They must also be able to integrate theoretical knowledge into practical activity. Students take their practice in different adult education institutions, business organizations, implementing training of their personnel. Students are free to choose these institutions and can always consult their supervisors (tutors). Prior to their practice students are provided with exhaustive information about it and the principles of its organization: its execution, performance of assignments, documentation, report and assessment, its discussion after completion (analysis of students’ activity at practice, sharing experience, etc.). In a specific working place students familiarize with the content of andragogue’s activity, observe working specialists, develop their abilities in evaluation and analysis of real learning demands of employees, plan the concept of training courses and their realization. Students have to master continuously changing situations in complex andragogic activity. They must be able to make a self-assessment and assessment of their own andragogic activity and acquired competences. It helps them to comprehensively know their speciality, to gain and develop theoretical and practical knowledge, skills and abilities. Discussion of received research data will go together with analysis of students’ practice and its aspects, topical only for this article. Orientation towards global working demands, particularly graduates’ employment issues, becomes one of the most important criteria of the study quality. The success of employment and survival in the labour Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 383 market depends on ability of future graduates to solve social and vocational problems. Graduates of higher schools must be ready for adaptation to demands of their clients, so the study programme should provide them with conditions for development of abilities, necessary for successful vocational activity in the future (Pukelis et al., 2010). To find out the demand of the labour market for the study programme in Andragogy the respondents were asked to answer the question, why they have chosen these studies (pic. 3). Pic. 3. Students‘ motives to choose studies in Andragogy The research results show that choice of the respondents is mostly reflected by two motives. The most important of them is striving for new competences in vocational activity (44% of respondents). Another 29% of them think that it is very important to acquire a profession. Only 16% of respondents think that their choice was predetermined by striving for diploma. Least influential in taking the decision was striving for another profession (9%). The last 2% of respondents maintain that “the choice was predetermined by a new interesting study trend“ and “threat to loose the job“. Presumably, students are not only striving for a diploma, they are motivated enough to develop available and newly gained competences, necessary for their future vocational activity, to acquire a profession Journal of Modern Science tom 2/25/2015 384 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… that will strengthen their status in the labour market. It means that the respondents perfectly understand that nowadays these studies become a concurrent of the labour market in different vocational activities, where adult education is realized already as a priority in development of each institution. The research attempted to find out, whether the respondents are properly ready for vocational activity after completion of andragogic studies. Results of the research enable to presume that 21% of them don’t know, whether or not they will be ready for that after completion of studies. It is a result of uncertainty regarding the social status of andragogues. Some of them (12%) think that they will not be ready for vocational activity after completion of the studies. Presumably, it is also a result of uncertainty regarding the profession in the labour market, as, according to B. Jatkauskienė (2013), legitimacy of the profession remains to be an open issue. However, most of the respondents (67%) maintain that gained knowledge and abilities are sufficient for further vocational activity. It means that they attach themselves to representatives of this profession and give a favourable evaluation to the quality of studies. Vocational practice in andragogic activity is one of major spheres of activity, ensuring application of theoretical knowledge and acquisition of practical experience. The respondents were asked to answer, whether practice in andragogic studies helped them to prepare for vocational activity. Received research results are very similar to the respondents’ approach to andragogic studies. The majority of them (79%) maintain that practice in andragogic studies helped them to prepare for further vocational activity. Presumably, vocational practice is one of the basic study subjects, assisting in preparation for vocational activity. Another 14% of the respondents are not sure about that and choose the answer “don’t know“, the remaining 7% maintain that knowledge, gained during the practice is insufficient for further vocational activity. The received research results show that students with a practical working experience make the majority (64%) of respondents, giving positive answer to the question. Presumably, working adults often choose studies already knowing what they need and what they can expect from these studies. E. Stasiūnaitienė et al. (2011) maintain that the purpose of the practice could be characterized in the following way: 1) as knowledge of the sphere in vocational activity, in the process of which students apply acquired theoretical knowledge and test their abilities. Such concept could be related to the beginning of vocational activity when a person already possesses Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 385 specific knowledge, abilities and qualification, necessary for performance of a specific work; 2) as acquisition of vocational and working knowledge, abilities and/or experience. Such concept could be related to the working activity broadly, not necessarily to the sphere of studies, whereas gained abilities could serve later. The respondents were asked to answer what proposition about the purpose of the practice they would accept (pic. 4). Pic. 4. Purpose of the practice in the studies on the basis of the respondents‘ practical experience Answers of the respondents were compared on the basis of differences in approach of those without (group 1) and with (group 2) working experience. It was found that those possessing working experience were giving a more positive evaluation of practice as a better knowledge of a sphere in the vocational activity (84%). Consequently, it is important for them to gain new experience in andragogy. For another 58% of respondents (those without working experience) it is more important to gain that experience rather than to know andragogic activity as a new sphere. Therefore, the respondents with working experience are more focused on understanding and knowledge of the new speciality. The respondents were asked to evaluate the expedience on the basis of specific criteria: 1) links between theory and practice, 2) acquired and improved vocational competences of an andragogue; 3) from the viewpoint of experience gaining and activity reflection. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 386 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… In respect that vocational practice provides students with conditions for application of available theoretical knowledge and abilities in specific working situations, for gaining of abilities and experience, necessary for the future vocational activity, attempts were made to find out what knowledge is most significant for the respondents during vocational practice (pic. 5). Pic. 5. Respondents‘ evaluation of the study quality from the viewpoint of gained theoretical and practical knowledge When analysing data from pic. 5 it was found that practical knowledge (42%) and mastering of practical abilities (35%) are treated by the respondents as most important elements in vocational practice. They also distinguish control of situations in practical activity and treat it as one of the most significant moments, which means that vocational practice in the process of studies should receive a particular attention. All this points to the importance of above practice and necessity for andragogue’s training for vocational activity. Attention also should be paid to the fact that relevant for students are also theoretical knowledge, assisting in gaining practical skills and experience in real situations of vocational activity. It is proved by J. Walkington and other researchers (1994), who maintain that students are provided with opportunities for strengthening of their understanding by employment of theory in vocational practice. Learning Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 387 in the process of practice enables to employ available experience. Each new experience is “placed” on the previous one and helps students to improve their skills and knowledge in the direction of desired results. In a working place students are interacting with the surrounding environment and experienced specialists, which creates conditions for discovery and development of new practical skills (Kondratavičienė et alt., 2007). It was also important to find out what theoretical knowledge students apply in the process of vocational practice (pic. 6). Pic. 6. Employment of theoretical knowledge in practice from the viewpoint of the respondents S \ J S S S Pic. 6 shows that the respondents do employ theoretical knowledge in the process of practice. Most frequently they make use of theoretical knowledge about andragogue’s activity, functions and roles (52%), individual learning methods and styles of adults (46%), andragogic theories and conceptions (29%). Least employed is knowledge in education systems, development, etc. Presumably, students employ theoretical knowledge in the process of practice and do that purposefully. The respondents were also asked about practical knowledge, gained in studies (lectures) and their employment in the process of practice (pic. 7). The research results show that in practice the respondents successfully apply practical knowledge, received in the process of studies: they are able to perform different roles of an andragogue (48%), they employ principles Journal of Modern Science tom 2/25/2015 388 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… of andragogic didactics (45%), they are able to plan, coordinate and realize andragogic activities (39%), etc. It means that andragogic practice is oriented towards application of gained practical knowledge. Presumably, theoretical and practical knowledge is united in studies entirety, which later helps students to successfully apply theoretical and practical knowledge in practice. It points to integrity of theoretical and practical knowledge. Naturally, attention should be paid to the spheres that are to be improved, as a part of theoretical (pic. 6) and practical (pic. 7) knowledge fail to be successfully applied in the process of vocational practice. Pic. 7. Employment of practical knowledge in practice from the viewpoint of respondents It was important in the process of the research to find out how the respondents evaluate their own vocational andragogic competences prior to and after practice (pic. 8). On the basis of the research results it is possible to presume that particular attention in entire process of studies is paid to theoretical and practical compatibility of students’ readiness for vocational activity. Comparison of above evaluations prior to and after practice enables to presume that students develop and improve abilities that are important in vocational activity of andragogues. They are: development of adult learning related service (42% before and 64% after practice), ability to plan and organize activities (33% and 52% accordingly), ability to implement adult learning processes (29% and 42%). It is possible to maintain that practice assists students in development of their vocational competences. However, students overestimate some of their abilities and after practice they note about missing competences in Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 389 ability to reflect, apply learning strategies, methods, etc. Presumably, more attention is to be given in lectures and practice to practical issues. It is necessary to encourage future andragogues to give their own evaluation of acquired theoretical and practical knowledge, analyse it and evaluate in the context of their vocational activity. Pic. 8. Evaluation of available and acquired competences of the respondents prior to and after practice R. Raudeliūnaitė (2008) notes that after a completed practice it is important for students to make analysis of their own practical activity, discussing specific questions: 1) experience that was gained in the process of practice; 2) acquired new knowledge and skills in vocational sphere (merits and demerits in performance of assignments); 3) acquired knowledge about own vocational abilities and correspondence of personality to necessary vocational properties; 4) self-evaluation of performed activity. The respondents were asked to note what they were going to evaluate in the process of vocational activity (pic. 9). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 390 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… Pic. 9. Self-evaluatio and evaluation of respondents‘ own performed practical activity After analysis of inquiry and its results it is possible to presume that in their vocational practice students are able to improve their vocational experience, strive for necessary competence and define the spheres that are still to be improved (52%). Consequently, the majority of future andragogues realize the importance of reflection in their vocational activity and perceive it as an opportunity to act more efficiently in different situations of vocational activity. However, other respondents very narrowly understand the significance of reflection. They think that contemplation over merits and demerits of their own vocational activity is sufficient enough (18%). When analysing one’s own activity it is also sufficient to write down major ideas (10%). It means that they fail to properly realize the benefits of reflection for gaining of practical competences in real activity. A very small part of the respondents avoid exhaustive analysis and perspectives of their own vocational activity – they simply become anxious, if they fail to properly do the work (14%) or do it without any attempt to analyse it (6%). It means that they superficially perform analysis of their own activity, making no conclusions about its improvement. They just state merits and demerits in performance of activities. The respondents were given an open-type question, trying to find out what problems they face in the process of practice. The majority of them pointed to the following problems: insufficient time-span of vocational practice, i. e. the period of time is too short to gain necessary practical skills; lack of skills in organization and planning of the learning process; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 391 it is difficult to find a place of practice; amount of theoretical knowledge for its practical implementation is insufficient; assignments are too complicated, requiring much practical experience in vocational andragogic activity. There were also problems of a private character and they are also to be seriously approached. In summary, above practice points to a problem, related to the synthesis of theory and practice. According to the research data it appears that the majority of students are sure they do not experience the shortage of theoretical and practical knowledge that they could employ in practice. They are also certain about necessity and expedience of above practice. Practice helps andragogues to more impartially evaluate their own vocational competences. Evaluation and self-evaluation of future andragogues’ practice helps the department of Andragogy to check the quality of implemented studies, to correct the study programme and adjust it to demands of changing learning environment. Conclusions The problem of relationship between theory and practice in academic studies remains to be relevant and provokes controversial discussions. Despite this nowadays nobody speaks about priority of these components – instead, mutual dependence of theory and practice is emphasized. Theoretical and practical training are components of an integral process. They are united into one entirety of experiences, consisting of different but complementing each other components. Reflexive learning, so frequent in practical activity, helps to integrate theory and practice in the process of studies. Students are not chained with abstract theories, they are reflectively and critically evaluated and only after that they are applied in specific practical situations. In that sense practice is characterized by a different learning and experience gaining character, compared to that in academic studies. Consequently, a reflective study module, employed in training of andagogues, enables to strive for the synthesis of theory and practice (‘praxis’). It is a qualitatively new concept of the practical study stage and is based on the synthesis of theory and practice and reflection. Vocational practice in the process of studies is more than application of theory and knowledge. It is understood as an activity and a relationship in a potential vocational field. Practice aims at creation of conditions for employment of available theoretical knowledge and abilities in specific working situations, acquisition of abilities and experience, necessary for Journal of Modern Science tom 2/25/2015 392 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… future vocational activity. Through a specific practical activity practice helps to check, how learning outcomes were achieved and how to evaluate the quality of studies. Analysis of the research data confirmed the principle of compatibility between theory and practice. The majority of the respondents think that in vocational practice they need both theoretical and practical knowledge, as in true situation of vocational activity they help to gain practical skills and practical experience. The majority of the respondents acknowledge the expedience of practice for the future vocational activity. Analysis of the research data shows that in the process of practice the majority of students apply theoretical and practical knowledge, employ them in practical situations and understand their expedience for the future vocational activity. However, all possibilities and opportunities are not properly employed. The majority of the respondents improve and develop their vocational competences, whereas about 30% of the respondents overestimate their vocational competences. It was found that after completion of practice they still lack some important competences: ability to reflect, apply learning strategies and methods, perform analysis of adult learning and evaluation of quality. To strengthen the synthesis of theory and practice in the process of andragogic studies it is important to strengthen vocational practice. Evaluation and self-evaluation of future andragogues’ practice helps the department of Andragogy to check the quality of implemented studies, to correct the study programme and adjust it to demands of changing learning environment. References Baranauskienė R. (2003). Emancipacinių kokybinių tyrimų realizavimas edukacinės paradigmos virsmo kontekste. Šiauliai: UAB „Rašteka“. Baranauskienė R. (2003). Anglų kalbos mokytojų studijų reflektyvioji praktika-aukštojo mokslo paradigmos virsmo ir jo raiškos įgalinimo veiksnys. Socialiniai mokslai. Nr. 2 (39). Vilnius, p. 61–69. Bubnys R. (2012). Reflektyvaus mokymo(si) metodų diegimo aukštojoje mokykloje metodika: Refleksija kaip besimokančiųjų asmeninės ir profesinės raidos didaktinis metodas. Šiauliai. Budėjienė A. (2011). Teorinių ir praktinių žinių integravimo iššūkiai mokomosios praktikos procese: mentoriaus vaidmuo. Profesinės studijos: teorija ir praktika. Vilnius. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… | 393 Bulajeva T, Čepienė A., Lepaitė D., Teresevičienė M., Zuzevičiūtė V. (2011). Studijų programų atnaujinimas: kompetencijų plėtotės ir studijų siekinių vertinimo metodika. Vilnius: Vilniaus universitetas. Domarkas V. (2003). Teorijos ir praktikos santykio problema viešojo administravimo studijų programose. Viešoji politika ir administravimas, Nr. 5. Kaunas: KTU, p. 57–64. Foley G. (2007). Suaugusiųjų mokymosi metmenys. Suaugusiųjų švietimas globalizacijos laikais. Vilnius: Kronta. Ibenskytė I. (2008). Mentoriaus taikomi studento praktikanto ir pradedančio dirbti pedagogo profesinio tobulėjimo vertinimo metodai. Pedagogika, Nr. 92. Vilnius: VPU leidykla, p. 69–82. Jatkauskienė B. (2013). Andragogų profesionalizacijos sistemos procesionali raiška. Monografija. Klaipėda: Klaipėdos universiteto leidykla. Jucevičienė P. (2007). Besimokantis miestas: monografija. Kaunas: Technologija. Juralevičienė J. (2003). Valstybės tarnautojų profesinės kompetencijos teoriniai ir teisiniai aspektai. Viešoji politika ir administravimas. Nr. 5. Kaunas: Kauno technologijos universiteto leidykla, p. 84–90. Kondratavičienė V., Sajienė L. (2007). Praktinio mokymo realioje darbo vietoje modernizavimo vertinimas: studentų požiūrio tyrimas. Profesinis rengimas: tyrimai ir realijos, Nr. 13. kaunas; VDU, p. 102–113. Matikovienė J. (2009). Studento praktikos procesas ir praktikos vieta. Socialinis darbas. Patirtis ir metodai, Nr. 3 (1), p. 105–115. Matonytė I., Palidauskaitė J. (2011). Studentų praktika: nuo konceptualizavimo link jos atlikimo Lietuvos savivaldybėse vertinimo. Viešoji politika ir administravimas, Nr. 2. Kaunas: KTU, p. 299–311. Nedinskas E. (2009). Būsimųjų teisėsaugos pareigūnų mokomoji praktika edukacinis aspektas. Vadyba, Nr. 14 (2). Vilnius, p. 113-118. Pukelis K., Pileičikienė N. (2009). Maching of generic competencies with labor marked needs: important factor of quality of study programs. DECOWE konferencijos pranešimų medžiaga. [žiūrėta 2013-09-05]. Prieiga per Internetą: <http: www.decowe.org/statis /uploaded. Pukelis K., Pileičikienė N. (2010). Bendrųjų įgūdžių ugdymo galimybių gerinimas aukštųjų mokyklų studijų programose: absolventų požiūris. Aukštojo mokslo kokybė, 7, p. 108–131. Raudeliūnaitė R. (2008). Mykolo Romerio Universiteto Socialinio darbo studijų programų praktikos modelis. Vilnius: MRU leidybos centras. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 394 | Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice… Osterman K. F. Kottkamp R.B. (2004). Reflective practice for educators: professional development to improve student learning. Thousand Oaks (Calif.): Corwin Press. Siebert H. (2007). Teorijos ir praktikos sąveika. Vilnius: Kronta. Stasiūnaitienė E, Norkutė O. (2011). Universitetinių studijų praktikos kokybiniai parametrai. Aukštojo mokslo kokybė. Nr. 8. Kaunas: VDU leidykla. Sweitzer H. F., King M. A. (2009). The Successful Internship. Third Edition. Books/Cole: JAV. Tight M. (2007). Kertinės suaugusiųjų švietimo ir mokymo idėjos. Vilnius: Kronta. Zuzevičiūtė V., Teresevičienė M. (2008). Suaugusiųjų mokymasis. Andragoginės veiklos perspektyva. Mokslo studija. Kaunas: VDU. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 395–410 Intercultural competence in the adult education. Case of polish textbooks for foreigners Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych. Przypadek podręczników do nauki języka polskiego dla cudzoziemców dr Katarzyna Ferszt-Piłat Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts In the Polish society we often observe representatives of different cultures. They live, study, work in Poland. Foreigners learning the culture and Polish language, simultaneously use forms of the formal education as part of courses and language schools, as well as, in frames of colleges. The offer of this institutions is diverse, starting from such basic teaching materials, as textbooks, and finishing on studio, direct exits meetings with the culture of the Polish society, with people, music, book. The paper is a presentation of analysis results of the contents of chosen current textbooks of Polish for foreigners, as well as with attempt of the answer to questions, what elements of the Polish culture in them are being handed over as well as what manner of their exposition is. These are certainly material questions in processes determining intercultural competence. Cudzoziemcy, poznając polską kulturę i język polski, często korzystają z edukacji formalnej – w ramach kursów, szkół językowych, uczelni wyższych. Oferta niniejszych placówek jest różnorodna, jednak wszystkie korzystają z tak podstawowych materiałów dydaktycznych jak podręczniki. Artykuł jest prezentacją wyników analizy zawartości wybranych aktualnych podręczników języka polskiego dla cudzoziemców, a także próbą odpowiedzi na pytania, jakie elementy kultury polskiej są w nich przekazywane, oraz jaki jest sposób ich ekspozycji. To z pewnością pytania istotne w kontekście kompetencji międzykulturowej, czyli płaszczyzny efektywnego komunikowania się przedstawicieli z odmiennych kultur. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 396 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… Podstawowy zakres tego pojęcia orientuje się obecnie nie tyle na kategorii znawstwa kultury polskiej, lecz zrozumienia sensu poszczególnych elementów kulturowych oraz nadawanych im przez Polaków znaczeń. Keywords: intercultural communication, intercultural education, foreigners, content analysis of textbooks, Polish culture komunikacja międzykulturowa, edukacja międzykulturowa, cudzoziemcy, analiza treści podręczników, polska kultura Wprowadzenie w problematykę W społeczeństwie polskim coraz częściej obserwujemy przedstawicieli odmiennych kultur. Mieszkają, studiują, pracują w Polsce. Cudzoziemcy, poznając polską kulturę i język polski, jednocześnie korzystają z form edukacji formalnej w ramach kursów oraz szkół językowych, a także uczelni wyższych. Oferta niniejszych placówek jest różnorodna, począwszy od takich podstawowych materiałów dydaktycznych jak podręczniki, a kończąc na wyjazdach studyjnych, bezpośrednich spotkaniach z kulturą polskiego społeczeństwa, z ludźmi, muzyką, książką. W tym miejscu warto odwołać się do badań czy działań pragmatycznych, które pokazują, że w uczeniu się międzykulturowym największe znaczenie mają bezpośrednie interakcje. Badacze w sposób empiryczny argumentują, że w momencie prób wykształcania kompetencji międzykulturowej przez imigrantów najistotniejsze są właśnie kontakty interpersonalne, często bardziej niż korzystanie z systemu mass mediów kraju gospodarza (W. B. Gudykunst, S. Ting-Toomey, E. Chua, 1999). Podobnie dane z badań dziecięcych początków poznawania języka obcego ukazują, że spotkanie bezpośrednie z przedstawicielem określonej kultury jest istotnym elementem oswajania różnorodności kulturowej przez dzieci (Chromiec, 2004). Jednak podręczniki do języka polskiego dla cudzoziemców, jako media edukacyjne, są ważnym obszarem odniesień kulturowych oraz tożsamościowych, i z tego tytułu są również interesujące dla socjologa kultury. Artykuł jest prezentacją wyników analizy zawartości wybranych aktualnych podręczników języka polskiego dla cudzoziemców, a także próbą odpowiedzi na pytania, jakie elementy kultury polskiej są w nich przekazywane, oraz jaki jest sposób ich ekspozycji. To z pewnością pytania istotne w procesach określania i nabywania kompetencji międzykulturowej, czyli płaszczyzny Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… | 397 efektywnego komunikowania się przedstawicieli z odmiennych kultur. Podstawowy zakres tego pojęcia orientuje się obecnie nie tyle na kategorii znawstwa kultury polskiej, lecz zrozumienia sensu poszczególnych elementów kulturowych oraz nadawanych im przez Polaków znaczeń. Dlatego ważny jest sposób ekspozycji niniejszych treści we wspomnianych podręcznikach. Kompetencja międzykulturowa jako sposób pokonywania barier komunikacyjnych „Kompetencja międzykulturowa – rozumiana jako rodzaj umiejętności pozwalających na kształtowanie konstruktywnych relacji społecznych pomiędzy grupami i osobami reprezentującymi różne etniczne, religijne, ekonomiczne i kulturowe pochodzenie – stanie się niebawem niezbędnym warunkiem uczestnictwa w życiu nowoczesnych społeczeństw.” (Chromiec, 2006). Jest to podstawa, która pozwoli na ograniczenie ryzyka komunikacyjnego. Podczas spotkania międzykulturowego przedstawiciele odmiennych kultur napotykają pewne bariery komunikacyjne. Można je podzielić na trzy grupy. Pierwsza to język słowny i komunikacja niewerbalna, następnie bariery psychokulturowe wynikające, przede wszystkim z oceny aktualnej i nowej sytuacji komunikacyjnej. Tu szczególnie wymienia się reakcje poznawcze i emocjonalne, takie jak: niepewność, niepokój oraz swoisty szok kulturowy. Ostatnia grupa to bariery zakotwiczone głęboko w kulturze, najtrudniejsze do pokonania, a mianowicie etnocentryzm, uprzedzenia, schematy poznawcze, takie jak stereotyp, błędne atrybucje czy schemat samospełniającego się proroctwa. Element, który może ograniczyć niniejsze bariery, to oczywiście umiejętności językowe, ale w równym stopniu wiedza kulturowa o innej odmiennej kulturze oraz właściwe jej użycie. Wspomniany tu typ wiedzy pomaga zrozumieć odmienną kulturę, uświadamia różnice kulturowe, może niwelować bariery językowe, a także błędne i negatywne stereotypy, poza tym jest źródłem zmiany takiej postawy jak etnocentryzm. Tak więc, wiedza kulturowa to element podstawowy i wyjściowy w procesie nabywania kompetencji międzykulturowej, ale nie jedyny. Badacze tej problematyki podkreślają również taki czynnik, jak tożsamość społeczno-kulturowa. Dla przykładu, George Borden, który jest twórcą teorii orientacji kulturowej wymienia kategorię tożsamości jako jeden z pięciu aksjomatów efektywnej komunikacji międzykulturowej (Borden, 1996). Przywoływany tu autor twierdzi, że obdarzeni wzajemną intencją Journal of Modern Science tom 2/25/2015 398 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… komunikacyjną oraz pewną wiedzą kulturową przedstawiciele odmiennych kultur powinni stanąć naprzeciw siebie we własnej tożsamości, to znaczy z dojrzałą świadomością własnej kultury i własnej tożsamości. Dopiero w takiej sytuacji są w stanie rozpoznać wartości specyficzne dla odmiennej kultury, a na tej podstawie podjąć próbę zrozumienia znaczeń pozostałych elementów kulturowych. Analizy tego problemu ukazują, że tożsamość społeczno-kulturowa i procesy identyfikacyjne wiążą się znacząco z bezpieczeństwem ontologicznym interlokutorów (Ozdemir, 2006, s. 241 i in.). Reasumując, aby zminimalizować bariery komunikacyjne w kontaktach międzykulturowych, należy uwzględnić takie elementy, jak: umiejętności językowe, pewien zasób wiedzy kulturowej ze wskazaniami do jej stosowania, świadomość własnej tożsamości społeczno-kulturowej oraz umiejętność rozpoznania wartości. Niniejsze elementy sprowadzają się do kategorii uświadomienia sobie różnicy oraz rozumienia odmiennej kultury poprzez fakt rozpoznania odmienności znaczeń. Przywoływane elementy powinny być uwzględniane przy konstruowaniu podstaw programowych nauczania obcokrajowców języka i kultury polskiej, a także w procesie tworzenia podręczników i innych materiałów edukacyjnych. Tym bardziej, że właśnie podczas edukacji formalnej są one w sposób usystematyzowany przekazywane osobom uczącym się, tak jak w przypadku uczenia się kultury i języka polskiego przez cudzoziemców. A zatem interesująca wydaje się kwestia zawartości wspomnianych podręczników. Zagadnienia metodologiczne Analiza zawartości to metoda, którą z powodzeniem można stosować do badań podręcznikowych, wykorzystując jej ilościowy oraz jakościowy aspekt, a także możliwość analizy zarówno tekstu, jak i materiału wizualnego. Wspomniana metoda czy technika badawcza wykorzystywana jest dziś powszechnie, a w literaturze metodologicznej znajdują się obszerne informacje, w jaki sposób ją stosować (Babbie, 2005). Dlatego pominięte zostaną tu szczegółowe metodologiczne rozważania natury ogólnej na rzecz prezentacji konkretnego projektu badawczego. Omawiana propozycja to próba odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: jakie elementy kultury polskiej są przekazywane w wybranych podręcznikach języka polskiego dla cudzoziemców oraz jaki jest sposób ich ekspozycji. Kategoria ekspozycji ujmuje trzy aspekty, a mianowicie: jaka jest forma przekazu elementów kulturowych (charakter tekstualny czy wizualny). Następna istotna kwestia Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… | 399 to obecność komentarzy socjokulturowych albo ich brak, a wreszcie ustalenie, czy twórcy niniejszych podręczników próbują określać znaczenie nadawane przez polski system społeczno-kulturowy tym elementom. Gdy chodzi o kwestię kontaktów z odmiennością oraz proces nabywania przez cudzoziemca kompetencji międzykulturowej w celu efektywnego komunikowania się z Polakami, te sprawy wydają się szczególnie istotne. Do analizy wybrano siedem aktualnych podręczników, z których może korzystać każdy cudzoziemiec rozpoczynający nauczanie, bez względu na obszar kulturowy, z którego pochodzi. Jednak należy podkreślić, że przydatne były tylko te podręczniki, które są przeznaczone do nauki na trzech pierwszych poziomach zaawansowania, mianowicie: A0, A1, A2. Taką decyzję podjęto z uwagi na szczególne znaczenie pierwszych styczności z odmiennością w procesach tożsamościowych, które sprzężone są z nabywaniem kompetencji międzykulturowej. Tytuły i dokładny opis bibliograficzny przywoływanych podręczników znajduje się na końcu artykułu. Wszystkie wydane zostały po 2003 roku. Ta data stanowiła podstawę doboru badanych źródeł z uwagi na fakt, że podstawy urzędowego poświadczania znajomości języka polskiego tworzy Ustawa z 7 października 1999 roku o języku polskim oraz Ustawa z 11 kwietnia 2003 roku o zmianie Ustawy o języku polskim, natomiast ważnym uzupełnieniem są dwa rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 15 października 2003 roku w sprawie Państwowej Komisji Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego oraz w sprawie egzaminów języka polskiego jako obcego (Dziennik Ustaw RP nr 73 z 30 kwietnia 2003 r., Dziennik Ustaw RP nr 191 z 12 listopada 2003 r.). Pięć z nich to podręczniki tradycyjne natury ogólnej, o nastawieniu komunikacyjnym, ale zawierające również konwencje gramatyczne i inne reguły językowe. Pozostałe dwa są typowo komunikacyjne, nastawione na nauczanie przez odgrywanie i symulowanie zwyczajowych scen z typowych sytuacji komunikacyjnych spotykanych wśród Polaków. Podstawę analizy zawartości wyznaczył klucz kategoryzacyjny. Skonstruowano go z wykorzystaniem propozycji Małego leksykonu kultury polskiej dla cudzoziemców, który nadal jest w opracowaniu, a prace nad nim trwają już prawie dekadę (Miodunka. 2004 s. 151–171). Jest to ogromny projekt międzyuczelniany, objęty opieką naukową przez profesora Władysława Miodunkę, a inspiracją do jego powstania był fakt braku jednoznacznych standardów określających komponent kulturowy, który powinien być obecny w podręcznikach i innych materiałach do nauczania cudzoziemców języka polskiego. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 400 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… Tabela 1. Klucz kategoryzacyjny Kategoria Rozszerzenie kategorii Postacie historyczne, współczesne, znani Polacy, reprezentanci dziedzin życia Miejsca miasta, wsie, krajobrazy, miejsca i obiekty kultu, obiekty zabytkowe, miejsca pamięci Wydarzenia historyczne, bieżące, szczególnie ważne dla narodu polskiego, z różnych dziedzin życia Święta, obyczaje i zwyczaje rok obrzędowy w Polsce, uroczystości rodzinne, obrzędy przejścia, imprezy cykliczne w Polsce, religijny wymiar świętowania Życie codzienne Polaków kulinaria, zabawa, sposób spędzania czasu wolnego, praca, studia, nauka Wartości i postawy wartości specyficzne dla polskiej kultury, postawy, wymiary kultury, stereotypy/ autostereotypy Rytuały społeczne specyficzne sytuacje komunikacyjne, komunikacja niewerbalna, konwencje grzecznościowe Mitologia i folklor mity i symbole, w tym symbole narodowe, baśnie, bajki, legendy, powiedzenia, przysłowia, przesądy, humor, sztuka i muzyka ludowa, stroje ludowe Pozostałe przejawy kultury literatura, sztuki piękne, malarstwo, muzyka, film i teatr, festiwale, media Subkultury, grupy etniczne, regionalne subkultury, grupy etniczne, regionalne Źródło: opracowanie własne Pomysłodawcy wskazują ponadto, że pomimo powstających nowoczesnych podręczników tego typu „nie stworzono jak dotąd ani jednej pracy, która miałaby charakter „podręcznego przewodnika” po niuansach polskiej kultury” (Zarzycka, 2004 s. 151.). Zdaniem autorów jego przekaz powinien być prosty i zrozumiały przez odbiorców początkujących oraz niosący odpowiedzi na pytania o to, co stanowi „kulturową otoczkę” polskości, polskiej mentalności (Obszerne treści dotyczące kultury polskiej zawiera swoiste kompendium pt. Kultura polska – Silva rerum. Red. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… | 401 R. Cudak. Wyd. „Śląsk”. Katowice 2002. Jednak wydaje się, że może być zbyt trudna w odbiorze dla cudzoziemców stawiających pierwsze kroki w meandrach polskiej kultury.). W badaniach z użyciem analizy treści bardzo istotny jest klucz kategoryzacyjny. Zatem klucz kategoryzacyjny wyznaczył ramy analizy materiału tekstualnego oraz wizualnego, które klarownie określa zamieszczona powyżej tabela z podstawowymi kategoriami badawczymi wraz z rozszerzeniami. W dalszym postępowaniu badawczym poszukiwano obecności niniejszych elementów kulturowych w poszczególnych podręcznikach, po czym w prosty sposób klasyfikowano je według podanych kategorii. Jako że poszukiwania badacza skoncentrowały się na kwestii nabywania właściwej kompetencji międzykulturowej przez cudzoziemców, zrezygnowano z określania częstotliwości występowania danego elementu w podręczniku, bądź podręcznikach, na rzecz analizy jakościowej. Istotny okazał się również fakt samego występowania przywołanych wcześniej kategorii, bądź ich brak w podręcznikach, a także obecność swoistego komentarza socjokulturowego oraz podjęta przez autorów podręcznika próba określenia znaczenia elementów z tej kategorii w społeczeństwie polskim. Dla przykładu, jeżeli w danym podręczniku przynajmniej raz wystąpił taki element jak święta Bożego Narodzenia – oznaczało to, że tekstualnie bądź wizualnie podręcznik uwzględnia kategorię: święta, obyczaje, zwyczaje. Następnie za pomocą analizy jakościowej próbowano odnaleźć komentarz socjokulturowy zawarty w podręczniku, a na jego podstawie dać odpowiedź, czy autorzy określili znaczenie nadawane niniejszym świętom w społeczeństwie polskim. Prezentując skonstruowany klucz kategoryzacyjny, warto podkreślić, że oddaje on pewne preferencje cudzoziemców, którzy poznając język polski i polską kulturę, wyrażają chęć zapoznania się z tymi właśnie elementami. Pokazują to badania socjologa kultury Jarosława Rokickiego. Autor zebrał opinie studentów cudzoziemców na temat uczenia się przez nich języka i kultury polskiej. Okazało się, że przejawiają zainteresowanie takimi kwestiami, jak: różnice w indywidualnym poczuciu dystansu przestrzennego (dystanse proksemiczne), poczucie prywatności, znaczenie rodziny w społeczeństwie polskim, pozycja i rola kobiety, zwyczaje i obyczaje świąteczne, tradycje kultury polskiej, rola religii i Kościoła katolickiego, ekonomiczno-społeczne aspekty transformacji ustrojowej, praca i bezrobocie, dewiacje – patologie społeczne, ksenofobia, uprzedzenia i dyskryminacja (J. Rokicki, 1999, s. 175.). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 402 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… Elementy kultury obecne w podręcznikach języka polskiego dla cudzoziemców oraz sposób ich ekspozycji Podręczniki do języka polskiego dla cudzoziemców, jako media edukacyjne, są ważnym obszarem odniesień w nabywaniu kompetencji międzykulturowych, dlatego warto zbadać, jakie elementy kultury polskiej są w nich przekazywane, oraz jaki jest sposób ich ekspozycji. Wybrane do analizy podręczniki posiadają różnorodną szatę graficzną. Są wśród nich bardziej lub mniej ilustrowane, bardziej lub mniej nasycone kolorami, zdjęciami, rysunkami. Autorzy, jak najbardziej, wzięli pod uwagę fakt, że w przypadku poznawania języka i kultury danego obszaru ważna jest wizualizacja. Tabela 2. Ilustracyjność podręczników Miodunka A1 Miodunka A2 wizualizacja autentyczna (fotografia) + + + Wysoka + + + Sposób wizualizacji Gałyga Janowska Serafin A1, A2 A1 Średnia + + + + + + + + Wysoka Średnia + + Niska wizualizacja komiksowa + MałoBurkat lepsza A2 A1 + Niska + + + + + + + + + + Źródło: opracowanie własne Zatem wszystkie badane podręczniki zawierają przedstawienia obrazowe i jest to bądź wizualizacja fotograficzna, gdzie za pomocą zdjęć zobrazowano specyficzne przykłady komunikacyjne, rozmowy, konkretne miejsca, bądź wizualizacja komiksowa, która właśnie w formie rysunku komiksowego przedstawia wspomniane elementy. Na podstawie tabeli macierzowej można uchwycić pewną zależność. Autorzy przedkładają albo pierwszy, albo drugi z przywoływanych sposobów opracowania szaty Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… | 403 graficznej. Im więcej w podręczniku zamieszcza się zdjęć, tym mniej jest rysunków, i odwrotnie. Szczególnie jeden podręcznik (Janowska) zawiera mało fotografii, ale za to charakteryzuje go wysoki stopień wizualizacji rysunkowo-komiksowej. W tym miejscu ważne wydaje się zaakcentowanie ogromnego znaczenia obrazu dla poznawania elementów odmiennej kultury, a szczególnie dla przekazu i właściwego odbioru wiedzy kulturowej. W analizowanych podręcznikach można by zamieścić więcej przedstawień wizualnych – nawet wstawiona w dowolnym miejscu malwa, bocian, mak, przedmioty kultu religijnego, pomnik znanego Polaka, najpiękniejsze miejsca w Polsce, które warto zobaczyć, zabytki wpisane na Listę UNESCO, polskie specyficzne potrawy – mogą pobudzić zainteresowanie cudzoziemców i zaciekawić – ułatwić zrozumienie znaczenia danego elementu dla polskiego systemu społeczno-kulturowego. Doskonale realizują ten postulat podręczniki pt.: „Hurra!!! Po polsku 1 oraz 2. Podręcznik studenta. A1 oraz A2 (Małolepsza M., Szymkiewicz A., Burkat A.). Warto dodać, że współcześnie cennym elementem obudowy podręcznikowej są pomoce multimedialne, na przykład kursy multimedialne, które właściwie bazują na elementach obrazowych. W taki efektywny sposób można wspierać właściwe nabywanie kompetencji międzykulturowych. Łatwiej wtedy zrealizować postulat nauczania międzykulturowego poprzez próby przedstawienia i zrozumienia znaczeń kulturowych na skutek zapoznania z nimi w kontekście interakcji i w określonych sytuacjach. Międzykulturowość sama w sobie jako zjawisko i pojęcie opisywane jest w kategoriach dynamicznych – dlatego w procesie nauczania powinny pojawić się zadania i prośby o porównania kultur, opowieści – jak jest w kraju cudzoziemców. Symulacje, wcielanie się w role – obrazy czy to statyczne w tradycyjnych podręcznikach i na nośnikach CD czy ruchome na nośnikach DVD, bądź innych. Takie zabiegi z pewnością sprzyjają efektywnym próbom poznawania i zrozumienia przez cudzoziemców uczących się języka polskiego znaczeń kulturowych. Niestety w analizowanych podręcznikach wizualizacja nie jest zadawalająca – być może przyczyną są tu wysokie koszty pozyskania takiego materiału. Wielką pomocą w międzykulturowym nauczaniu w przyszłości będą na pewno e-podręczniki czy podręczniki interaktywne – jednak na razie brakuje takich i jest to na pewno wyzwanie dla autorów. Stopień ilustracyjności analizowanych podręczników prezentuje tabela nr 2. W odniesieniach współczesnego człowieka, jak wspomniano, obraz nabiera ogromnego znaczenia – ułatwia w jakimś sensie przyswajanie informacji z otoczenia. Jednak w przypadku kontaktów międzykulturowych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 404 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… oraz w sytuacjach nabywania i efektywnego rozwijania kompetencji komunikowania się w takich relacjach potrzeba również dodatkowych wyjaśnień, komentarzy, tłumaczenia znaczeń i odkrywania sensów kulturowych. Dlatego ważnym kryterium analizy była obecność, komentarzy socjokulturowych oraz ustalenie, czy twórcy niniejszych podręczników próbują określać znaczenie nadawane przez polski system społeczno-kulturowy tym elementom. Z punktu widzenia kontaktów z odmiennością oraz procesu nabywania przez cudzoziemca kompetencji międzykulturowej w celu efektywnego komunikowania się z Polakami te kwestie wydają się szczególnie istotne. Wyjaśniając tę sprawę na początku przywołajmy obecne w literaturze polskiej z zakresu nauk humanistycznych koncepcje („wzory odczuwania, myślenia i postępowania, które przynależą do społecznego dziedzictwa grupy” Szacki, „symboliczne uniwersum” Prokop, „kanon historyczny” Szpociński, „kanon kultury” Kłoskowska, „centrum kulturowe” Dyczewski), w których badacze zwracają uwagę na pewne centralne elementy kultury, decydujące ich zdaniem o charakterze i trwaniu grupy społeczno-kulturowej. Jest to zatem szczególna część tradycji, która w powszechnym przekonaniu członków zbiorowości, obowiązuje wszystkich jej uczestników i jest dziedziczona z pokolenia na pokolenie. Zaznaczmy, że są to elementy, które z powodzeniem można poddać ilościowej bądź jakościowej obróbce metodologicznej i zbadać empirycznie. Zatem to zbiór wartości i wytworów danej kultury, takich jak: język, symbole, mity, legendy, przedstawieni w nich bohaterowie, czy wydarzenia historyczne; są to również określone zachowania i stany psycho-społeczne, na przykład: gościnność czy rodzinność, a także symbole i metafory, mity, obrzędowość, kulinaria, sztuka, literatura, piosenki, tańce, ważne daty historyczne, Zatem podstawę centrum kulturowego grupy społeczno-kulturowej, stanowią trzy elementy: wartości centralne i powiązane z nimi stany psychospołeczne oraz wytwory kulturowe (Dyczewski, 1993, s. 57–66.). Przywołane elementy są ściśle ze sobą powiązane, wszystkie razem tworzą określone centrum kulturowe danego społeczeństwa, wyznaczają jego specyfikę. Nie można na przykład mówić o istocie wartości danej grupy w oderwaniu od stanów psychicznych jednostek, reakcji uczuciowych, czy postaw wobec nich. Może zdarzyć się tak, że jedna i ta sama wartość stanowi odniesienie dla dwóch różnych grup, przez co stają się one w pewien sposób podobne. Różnicuje je jednak sposób podejścia do danej wartości, specyficzna reakcja psychospołeczna. Doskonałym przykładem są tu sposoby realizowania w historii takiej wartości, jak praca. W przypadku, polskiej Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… | 405 grupy odniesieniem dla tej wartości była tradycja ziemiańsko-wiejska. W historii, a zwłaszcza w literaturze możemy spotkać wiele odniesień wskazujących na miłość do ziemi i roli, a także do pracy z nimi związanej. Znany niewątpliwie przykład stanowi tu Bogumił Niechcic z „Nocy i dni” Marii Dąbrowskiej. W rozwoju Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej przemysł bardzo szybko zaczął spełniać rolę odniesień związanych z pracą. Wytworzył on wielkie fortuny i majątki, wartość pracy nabrała tu innego sensu. W tym przypadku literackim przykładem są Buddenbrookowie Tomasza Manna. Centrum kulturowe danej grupy społecznej, które stanowi jej podstawowe odniesienie w procesach tożsamościowych nie zostało jej „dane”, nie powstało ono ad hoc, lecz kształtuje się w ciągu całej historii grupy. Byłoby ryzykownym twierdzenie, że jest to jakiś stały, niezmienny stan, wprost przeciwnie, ustawicznie się ono rozwija, dochodzą nowe elementy, nowe wartości. Centrum kulturowe, w sposób swoisty łączy przeszłość z teraźniejszością i przyszłością, i w taki sposób nadaje kształt tożsamości społeczno-kulturowej danej grupy. W analizowanych podręcznikach raczej w sposób niewystarczający są prezentowane przywołane powyżej elementy centrum kulturowego – zarówno w wymiarze historycznym, jak i współczesnym. Brak generalnie przykładów z literatury, muzyki, sztuki – wierszy znanych poetów (Gałczyński, Szymborska, Mrożek). Cudzoziemcy nie są poinformowani o tak podstawowym wierszu, który przez pokolenia świadczył o tożsamości Polaków: „Kto Ty jesteś?”. Autorzy podręczników nie informują na temat świąt narodowych oraz innych ważnych wydarzeń. Brak prezentacji zabytków kultury i natury UNESCO, podstawowych pomników, elementów religijnych i znaczenia Kościoła katolickiego oraz innych Kościołów i wspólnot religijnych. Nie zamieszcza się w ogóle problematyki mniejszości narodowych i etnicznych. Brakuje informacji na temat znaczących dla Polaków wartości oraz głębszych informacji o tak codziennych i istotnych sprawach, jak znaczenie rodziny i matki, ekonomiczno-społeczne aspekty transformacji ustrojowej, znaczenie pracy i bezrobocia, dewiacje czy patologie, a także ksenofobia, uprzedzenia i dyskryminacja w społeczeństwie polskim – po przykłady tańców oraz gier narodowych, gier i zabaw dziecięcych, przykładów kultury ludowej, specyficznych i regionalnych kulinariów, sposobów spędzania wolnego czasu, dowcipów oraz humoru polskiego, przysłów, porzekadeł. Wydaje się również, że wśród zamieszczanych postaci brakuje tych znaczących, na przykład: Stanisław Moniuszko, Chopin, Wieniawski, Matejko, noblistów, autorytetów Journal of Modern Science tom 2/25/2015 406 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… moralnych – na przykład Maksymilian Maria Kolbe. Natomiast, aby zrozumieć znaczenia polskiej kultury, nie koniecznie trzeba rozumieć aktualną sytuację polityczną czy wiedzieć kto piastuje władze czy na przykład urząd prezydenta, ale warto znać inne elementy kulturowe, aby starać się porozmawiać na proste tematy czy wziąć udział w potocznej codziennej rozmowie. Analiza zawartości treści podręcznikowych ukazała generalnie brak komentarzy socjokulturowych – czyli pewnych dopełnień, które dałyby kontekst społeczno-kulturowy, tło, otoczkę. Brak niniejszych komentarzy wiąże się z trudnością określenia znaczenia zamieszczanych elementów kulturowych: czy to wytworów, zachowań psychospołecznych czy też wartości. Z kolei wiąże się to z sytuacją braku wyjaśnienia takich kwestii jak: czym są święta dla Polaków, Jaki mają charakter?( Polacy raczej w Wigilię nie chodzą do dyskoteki), Jakie są modele wychowawcze czy dzieci się karci, czy raczej chwali? Czy Polacy są tolerancyjni? Czy Polacy lubią zwierzęta? Jaki mają do nich stosunek? Czy Polacy dbają o zabytki, o groby bliskich? Czy uczestniczą w nabożeństwach (jaki przedział wieku), czy są przywiązani do Kościoła? Jak jest polska młodzież – czy różni się stylem życia od swoich rówieśników z innych systemów społeczno-kulturowych? Jak Polacy spędzają czas wolny – w co bawią się dzieci i dorośli? Jakie są ikony polskiej współczesnej kultury (na przykład: kto to jest Jurek Owsiak i czym jest Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy?). Tabela numer 3 prezentuje dokładny rozkład i przykłady zamieszczanych elementów kulturowych, a także informację czy autorzy zamieścili komentarz socjokulturowy oraz czy poprzestali na nim czy jednak spróbowali zamieścić informację na temat znaczeń, które w polskim systemie zwyczajowo nadaje się przywołanym elementom. Autorzy analizowanych podręczników charakteryzując system społeczno-kulturowy prezentują, przede wszystkim wytwory kultury – czyli podstawowe bardzo łatwo rozpoznawalne elementy. Zdecydowanie brakuje komentarzy socjokulturowych, a w niewielu przypadkach informuje się na temat znaczeń, które w polskim systemie zwyczajowo nadaje się przywołanym elementom. Niniejsza sytuacja wskazuje na interdyscyplinarność niniejszej problematyki. Jest wiele prac z zakresu, komunikacji i psychologii międzykulturowej, socjologii kultury, kulturoznawstwa, socjologii wielokulturowości – warto się do nich odwołać, aby określić różnice w indywidualnym poczuciu dystansu przestrzennego (dystanse proksemiczne), aby określić rozumienie asertywności, komunikowania werbalnego i niewerbalnego, znaczenia wysokiego/niskiego kontekstu + nd + nd + nd Miejsca Wydarzenia Święta, obyczaje i zwyczaje Życie codzienne Polaków Wartości postawy Rytuały społeczne Mitologia i folklor Pozostałe przejawy kultury Subkultury, grupy etniczne i regionalne nd - - + nd - + nd - - nd - nd + + - - + + - nd - nd + + - - + - - nd - - + nd - nd nd - - nd - - + nd - nd nd - - Z - - - + nd - - nd - - K - - - + nd - + nd - - Z Serafin nd - nd + - - - - - - K nd - nd + - - - - - - Z Janowska A1 nd - nd + + - + nd + + K nd - nd + + - + nd + + Z Małolepsza A1 nd + + + + + + + + + K nd + - + + + + + + + Z Burkat A2 Legenda: „K” – oznacza komentarz socjokulturowy, „Z” oznacza określenie znaczenia elementów kulturowych, „+”: zawarty komentarz socjokulturowy, określenie znaczenia elementów kulturowych; „-”: brak komentarza socjokulturowego, brak określenia znaczenia elementów kulturowych; „nd”: nie dotyczy, ponieważ w danym podręczniku nie zamieszczono takich elementów. Źródło: opracowanie własne - Z K K K Z Gałyga A1, A2 Miodunka Miodunka A1 A2 Postacie Kategoria Tabela 3. Elementy kultury a komentarz socjokulturowy oraz określenie znaczenia Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… | 407 Journal of Modern Science tom 2/25/2015 408 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… w komunikowaniu (czy zdanie: „Dzień dobry, zapraszamy do nas” należy rozumieć dosłownie czy też kurtuazyjnie? poczucie prywatności, znaczenie rodziny w społeczeństwie polskim, pozycję i rolę kobiety, mężczyzny, dziecka, seniorów. Przy tematach dotyczących życia codziennego, przykładowo: czas wolny, można przytoczyć dane faktyczne odnośnie stylu życia ale również statystyki (GUS, EUROSTAT) sondaże opinii, (sympatie i antypatie, stereotypy), badania naukowe, czy wreszcie autentyczne sondy uliczne oraz wypowiedzi reprezentantów elit itp. Można by wzbogacić treść o opinie osób – cudzoziemców, przebywających w Polsce, np. fragmenty z książki Stefena Mueller. Z pewnością są to przykłady sposobów, które można wykorzystać przytaczając komentarze i podejmując próby określenia znaczeń kulturowych. Wnioski końcowe Kompetencje międzykulturowe – rozumiane jako rodzaj umiejętności pozwalających na kształtowanie konstruktywnych relacji społecznych – to obecnie niezbędny warunek uczestnictwa w życiu nowoczesnych społeczeństw. W dyskursie europejskim odnajdujemy je w zbiorze kompetencji, określanych jako kluczowe, stanowiące wymóg współczesnego społeczeństwa obywatelskiego. Dokładniej precyzowane są one jako ważne w procesie nabywania przez dzieci, młodzież i dorosłych języka obcego – przy czym istotne jest tu nie tylko zapoznanie z konwencjami języka, lecz także wyrobienie dyspozycji do poznawania różnic kulturowych i komunikowania się pomiędzy kulturami. W innym miejscu mówi się o nich przy okazji przywołania umiejętności społecznych, takich jak współpraca z innymi oraz kompetencje obywatelskie i międzykulturowe, a w przypadku tych ostatnich chodzi o wyczulenie na różnice kulturowe, rozumienie potrzeby uczestnictwa w większych formach współpracy, znajomość praw człowieka, szacunek dla innych, świadomość własnej tożsamości w wymiarze lokalnym, narodowym, europejskim. Aby zrozumieć relacje międzykulturowe, istotna jest też ekspresja kulturalna, czyli umiejętność odczytywania podstawowych znaków dziedzictwa kultury jako ważnego aspektu poczucia tożsamości. A zatem edukacja, również językowa, powinna być dostosowana do warunków społecznych i kulturowych, a w społeczeństwach coraz bardziej wielokulturowych uwrażliwiana na różnorodność kulturową. Potrzebne są tu pragmatyczne działania w celu stworzenia interdyscyplinarnej płaszczyzny refleksji odnośnie do specyfiki polskiego Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… | 409 systemu społeczno-kulturowego, który miałby być przekazywany przedstawicielom z innych, odmiennych kultur. Choć językoznawcy, lektorzy, poloniści poczynili już pewne kroki, aby wzbogacić podstawę programową oraz materiały dydaktyczne w niezbędne elementy kultury oraz nauczania międzykulturowego, to wydaje się, że brakuje w tym zakresie pewnego szerszego dialogu interdyscyplinarnego badaczy takich dziedzin, jak: kulturoznawstwo, antropologia, etnologia, lingwistyka, socjologia kultury, socjologia komunikacji, komunikacja międzykulturowa, historia, psychologia społeczna, psychologia międzykulturowa, edukacja międzykulturowa. References Źródła Burkat A., Hurra!!! Po polsku 2. Podręcznik studenta. A2. Wyd. Prolog. Kraków 2005 ss. 164. Gałyga D. Ach, ten język polski! Ćwiczenia komunikacyjne dla początkujących. A1, A2. Universitas. Kraków 2006 ss. 192. Janowska A., Pastuchowa M. Dzień dobry. Podręcznik do nauki języka polskiego dla początkujących. A1. Tarnowska Fundacja Kultury. Tarnów 2008 ss. 109. Małolepsza M., Szymkiewicz A. Hurra!!! Po polsku 1. Podręcznik studenta. A1. Wyd. Prolog. Kraków 2005 ss. 157. Miodunka W. Cześć, jak się masz? Spotkajmy się w Europie. Cz.2. A2.Universitas. Kraków 2006 ss. 322. Miodunka W. Cześć, jak się masz? Spotykamy się w Polsce. Cz.1. A1. Universitas. Kraków 2006 ss. 267. Serafin B., Achtelik A. Miło mi Panią poznać: język polski w sytuacjach komunikacyjnych. Wyd. UŚ. Katowice 2007 ss. 323. Pozostała literatura Borden G. (1996), Orientacja kulturowa. Teoria służąca zrozumieniu i badaniom komunikacji międzykulturowej. W: Kapciak A., Korporowicz L., Tyszka A. Komunikacja międzykulturowa. Zderzenia i spotkania. Warszawa: Instytut Kultury. Instytut Socjologii UW. Chromiec E. (2004), Dziecko wobec obcości kulturowej. Gdańsk: GWP. Chromiec E. (2006), Edukacja w kontekście różnicy i różnorodności kulturowej, Kraków: Impuls. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 410 | Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych… Cudak R. (2002) (red.). Kultura polska – Silva rerum. Katowice: Wyd. „Śląsk”. Dyczewski L. (1993), Kultura polska w procesie przemian, Lublin: TN KUL. Dziennik Ustaw RP nr 73 z 30 kwietnia 2003 roku, Dziennik Ustaw RP nr 191 z 12 listopada 2003 roku. Dziurzyński K. (2012), (red.), Dylematy współczesnej edukacji, Józefów: Wyd. WSGE. Ferszt-Piłat K. (2008), Ethnocentrism as the barrier to communication between different cultures. „Journal of Modern Science” WSGE Józefów, nr 1/3. Gudykunst W. B., S. Ting-Toomey, E. Chua. (1999), Culture and Interpersonal Communication. Newbury Park London New Delhi: SAGE Publications. Janus-Sitarz A. (2014) (red.). Edukacja polonistyczna wobec innego. Kraków: Universitas. Miodunka W. (2004). Kultura w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Stan obecny – programy nauczania-pomoce dydaktyczne, Kraków: Universitas. Myrdzik B., Dunaj E. (2010) (red.). Oswajanie inności w edukacji polonistycznej. Lublin: Wyd. UMCS. Ozdemir H. (2006), Identity and ontological security of Europe. „Journal of Modern Science”, Józefów, 1/3/2006. Raport o stanie edukacji 2010, (2011). Społeczeństwo w drodze do wiedzy. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych. Rokicki J. (1999). Studenci obcokrajowcy o Polsce i Polakach. W: Oswajanie chrząszcza w trzcinie, czyli o kształceniu cudzoziemców w Instytucie Polonijnym UJ. Red. W. Miodunka i J. Rokicki. Kraków: Universitas. Tomiło J. (2012), Koniec mitu wielokulturowości? W: Dziurzyński K. (2012), (red.), Dylematy współczesnej edukacji, Józefów: Wyd. WSGE. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 411–425 PRINCE2 approach as an element of safety in planning an employment in enterprise Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa w planowaniu zatrudnienia w przedsiębiorstwie dr inż. Agnieszka Pawlak-Wolanin Zakład Zarządzania Wydział Zarządzania i Nauk Społecznych Uczelnia Zawodowa Zagłębia Miedziowego w Lubinie [email protected] Abstracts Methods of management support are commonly used in many spheres of social life and economic activity. These methods are used in process management, project management, etc. for decision-making. Knowledge of them is essential from the point of view of exchange of information, reasoning, problem analysis. A significant part of the methods of management support is applied in Poland but only part of it is implemented. This article aims to provide an overview of the PRINCE2 method, its basic properties and its possible applications. These capabilities will be shown in the context of two important processes concerning the area of human resource management – workforce planning and recruitment of staff in Polish enterprises. Prince2 method is treated as a security for the actions undertaken by companies in the area of workforce planning and recruitment. The article also presents the implementation of best practices for process management and selection of project teams in the planning of employment and recruitment of staff in Polish enterprises. Metody wspomagające zarządzanie stosowane są powszechnie w wielu sferach życia społecznego oraz działalności gospodarczej. Są to metody wykorzystywane w zarządzaniu procesami, projektami, służące podejmowaniu decyzji itp. Znajomość ich jest niezbędna z punktu widzenia wymiany informacji, wnioskowania, analizy problemu. Znacząca część metod wspomagających zarządzanie jest stosowana w Polsce lecz tylko część zostaje zaimplementowana. Celem artykułu jest przedstawienie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 412 | Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… zarysu metody PRINCE2, jej podstawowych własności oraz możliwości zastosowania. Możliwości te zostaną ukazane w kontekście dwóch ważnych procesów dotyczących obszaru zarządzania zasobami ludzkimi – planowania zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników w polskich przedsiębiorstwach. Metoda Prince2 potraktowana jest jako element bezpieczeństwa dla działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa w obszarze planowania zatrudnienia i rekrutacji. Ponadto przedstawiono implementacja dobrych praktyk pod kątem zarządzania procesami oraz doboru zespołów projektowych w planowaniu zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników w polskich przedsiębiorstwach. Keywords: method Prince 2; workforce planning; recruitment; security; enterprise; product structure metoda Prince 2; planowanie zatrudnienia; rekrutacja; bezpieczeństwo; przedsiębiorstwo; struktura produktu Wstęp Metody wspomagające zarządzanie są powszechnie stosowane w wielu sferach życia społecznego oraz działalności gospodarczej. Są wykorzystywane m.in. w zarządzaniu procesami i projektami, służą podejmowaniu decyzji itp. Część z nich jest stosowana w Polsce, a część może zostać dopiero zaimplementowana. Jedno jest pewne, znajomość tych metod jest niezbędna z punktu widzenia wymiany informacji, wnioskowania, analizy problemu. Sama ocena szybkości i jakości procesu przemian obserwowanego w Polsce wypada pozytywnie, w szczególności odnośnie metod wspomagających zarządzanie. Jednakże można zauważyć występowanie kilku istotnych problemów, takich jak: • słaba znajomość metod, a w szczególności niskie rozeznanie, dotyczące potencjalnych zysków, jakie daje ich stosowanie w przedsiębiorstwach; • nieskuteczna reklama metod przez predysponowane do tego organizacje i instytucje; • charakterystyczny czynnik, jakim jest opór przeciwko zmianom, występujący praktycznie zawsze. Metodą planowania zatrudnienia, rekrutacji i selekcji pracowników, z powodzeniem stosowaną w Wielkiej Brytanii, jest metoda PRINCE2, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… | 413 wywodząca się z zarządzania projektami. Jak się okazuje, może ona być z sukcesem stosowana w Polsce w tym samym celu, co spróbujemy wykazać w dalszej części pracy. A zatem celem niniejszej pracy jest przedstawienie zarysu metody PRINCE2, jej podstawowych własności oraz możliwości zastosowania. Możliwości te zostaną ukazane w kontekście dwóch ważnych procesów, dotyczących obszaru zarządzania zasobami ludzkimi, a mianowicie planowania zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników. Przyczyny powstania metod wspomagających zarządzanie projektami Powstanie metod wspomagających zarządzanie projektami wymusiło przede wszystkim nieustannie zmieniające się i niestabilne otoczenie rynkowe, w jakim przyszło funkcjonować współczesnym organizacjom, a złożoność projektów doprowadziła do stworzenia sformalizowanych wersji tych metod. Niestety nie są one wolne od takich wad, jak: • produkt końcowy różni się istotnie na niekorzyść od produktu zamawianego; • system realizujący projekt zmienia produkt w trakcie pracy, bez uświadomienia zamawiającemu w odpowiednim czasie tego faktu; • koszt realizacji zadania rośnie niezauważenie i to najczęściej do momentu, kiedy już nie można zatrzymać całego procesu; • informacja o powstałych opóźnieniach i niemożności dotrzymania terminu realizacji pojawia się zbyt późno, aby przedsięwziąć jakiekolwiek skuteczne środki zaradcze, które mogą pozwolić nie wpaść w dodatkowe koszty związane z niedotrzymaniem terminów; • większość działań kierowniczych jest wykonywana przy niewystarczającej informacji, dotyczącej nawet tak podstawowych spraw, jak same zasady funkcjonowania systemu; • część wykonywanych czynności sprawia wrażenie mało rzetelnych, co podraża koszty zarządzania systemem. W Polsce, można zauważyć symptomy niewłaściwego zarządzania przedsięwzięciami podobne do tych, które wymieniają zachodni autorzy, poddając krytyce stan występujący u nich przed laty, a mianowicie: • większość działań obserwowana z boku jest niejasna i nie wiadomo czemu służy; • w jednych miejscach występują niedobory w zatrudnieniu, a w innych jego przerost; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 414 | Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… • • pracownicy i środki techniczne są często nie tam, gdzie trzeba; widać zarówno niepotrzebne powtórzenia, jak i marnotrawienie ludzkiej pracy i wysiłku; • typowe są próby gorączkowego nadrabiania zadań przed końcem projektu; • uwidacznia się niska jakość pracy; • widać opóźnienia w czasie oraz nadmierne wydatki; • widać również dużą wrażliwość systemu zarządzania na nawet drobne zakłócenia. Dodatkowo, na poziomie całego przedsiębiorstwa, można zauważyć następujące sygnały niewłaściwego zarządzania przedsięwzięciami: przekroczenie kosztów, odstępstwo od planu, niespełnienie wymagań, problemy z egzekucją umów, zakłócenia komunikacyjne, krytyka opinii publicznej, niechęć do podejmowania decyzji czy ataki ze strony konkurentów. Za powód takiego stanu rzeczy uważa się: • niedostateczne zaangażowanie przyszłego użytkownika; • słabą koordynację; • niedostateczny przepływ informacji; • brak lub niedostateczną kontrolę postępu prac; • niedostateczne sterowanie jakością; • nieadekwatne miary jakości. Powyższym problemom powinien zatem zapobiec sprawny i nowoczesny system zarządzania projektem, spełniający cztery najważniejsze kryteria, a mianowicie: • realizację w przewidzianym czasie; • zgodność z planowanym budżetem; • utrzymanie założonej jakości; • utrzymanie założonych własności i wymagań. Realizacja tych celów przyświecała twórcom metody PRINCE i PRINCE2, którzy sami, jako najważniejsze komponenty metod, wymieniają: organizację, planowanie, sterowanie, produkty oraz czynności. Podział metod zarządzania projektami W literaturze przedmiotu metody zarządzania projektami dzieli się zasadniczo na dwie grupy: metody klasyczne, zwane ciężkimi, oraz metody lekkie (Chmielewski J. M., Waćkowski K., 2007). Głównym kryterium tej klasyfikacji jest przede wszystkim udział procesów planowania Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… | 415 w projekcie informatycznym. Metody klasyczne (ciężkie) charakteryzują się bardzo wyraźnym podejściem procesowym, metody lekkie zaś stawiają na minimalizację procesów planowania na rzecz aktywnej pracy całego zespołu (cyt. za: Ziółkowski A., 2012; Kroll P., Macisaac B., 2006). Metody klasyczne (ciężkie), charakteryzuje m.in.: • znacznym udziałem procesów planowania w zarządzaniu projektem; • dużym zaangażowaniem kierowników projektów w tworzenie planów na każdym etapie projektu; • dokładnym planowaniem zasobów (zespół, środki finansowe); • zaplanowanym, bardzo precyzyjnym planem kontroli poprzez rozwinięcie narzędzi monitoringu i sprawozdawczości (np. częste raportowanie); • wysokim poziomem standaryzacji pracy (określa się precyzyjnie role projektowe, zadania, a także przepływy zadań – nazywane także przepływami pracy i oczekiwane produkty poszczególnych etapów albo nawet produkty zadań); • szeregiem dobrych praktyk, związanych zarówno z zadaniami dla kierownika projektu, jak również dla pozostałych członków zespołu realizującego projekt; • dużym naciskiem na formalne przepływy informacji w postaci notatek służbowych czy sprawozdań; • zastosowaniem ich najczęściej w dużych projektach i dużych zespołach projektowych. Stosowanie tych metod w projektach małych i średnich jest możliwe, jednakże mogłoby się okazać mało wydajne ze względu na duży zakres formalny (cyt. za Ziółkowski A., 2012). Metody lekkie powstały w pewnej opozycji do metod klasycznych, przeciwstawiając nadmiarowość procesów planowania nastawieniu na działanie i możliwie dużą aktywizację członków zespołu. Stąd też metody lekkie nazywa się także zwinnymi, żwawymi (od ang. agile). Metody lekkie charakteryzuje m.in. (Ziółkowski A., 2012; Chrapko M., 2013): • duży nacisk na pracę zespołową; • pomniejszona rola kierownika projektu, traktująca go najczęściej jako równorzędnego członka zespołu, który prowadzi prace kierownicze i operacyjne; • duża odpowiedzialność za prace prowadzone w projektach (realizacja według metod lekkich scedowana jest na samoorganizujący się zespół, którego zadaniem jest właściwe określenie zadań i podzielenie pracy między poszczególnych członków). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 416 | Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… Obecnie funkcjonuje kilka wiodących metod zarządzania projektami informatycznymi oraz zbiorów dobrych praktyk zarządzania takimi projektami. Do popularnych metod zarządzania projektami informatycznymi należą takie metody, jak: SCRUM, EXTREME PROGRAMMING (XP) czy PROJECT IN CONTROLLED ENVIRONMENT 2 (PRINCE2). W dalszej części artykułu przedstawiono charakterystyką metody PRINCE2. Metoda PRINCE2 Metoda PRINCE2 jest ogólną metodą zarządzania projektami, opartą na produktach, niezależną od dziedziny biznesowej jej zastosowania. A zatem można ją zastosować do zarządzania i sterowania projektami wszelkiego rodzaju i wielkości. Jej nazwa jest skrótem słów: Projects In Controlled Environments, tzn. Projekty w Sterowanym Środowisku. Metoda PRINCE2 szybko zdobywała popularność i stała się standardem w Wielkiej Brytanii. W 2009 roku została opublikowana jej nowa wersja ( cyt za: https://www.axelos.com/prince2). PRINCE2 uznawana jest obecnie za metodę zarządzania dowolnym projektem (nie tylko informatycznym), ale swoimi korzeniami osadzona jest w projektach informatycznych. Odróżnia ją od innych metod bardzo wyraźna standaryzacja. Metoda zawiera bowiem szereg opisów odnośnie struktury zespołu realizującego projekt, jak również pełną standaryzację procesów realizacji projektu z podziałem na główne etapy i kroki w ramach poszczególnych etapów (cyt. za Ziółkowski, 2012, s. 22). Metodyka PRINCE2 bazuje na trzech głównych regułach. Po pierwsze, projekt ma zarówno swój początek, jak i koniec. Po drugie, trzeba tak „administrować” projektem, by zakończył się sukcesem. Po trzecie, każdy pracownik zaangażowany w prace musi znać cele danego projektu, stopień odpowiedzialności za jego prowadzenie oraz swoje obowiązki. Każdy projekt składa się tutaj z kilku etapów, a każdy etap, pojmowany jest jako jednostka. Metodykę dzieli się więc na procesy, komponenty i techniki (za: A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide) – Fifth Edition, Project Management Institute, 2013). Podstawowy schemat metody PRINCE wynika z następującego rozumowania: potrzeby organizacji są wyrażane w formie strategii, które inicjują projekt, mający na celu je zaspokoić. PRINCE tworzy środowisko, w którym taki projekt ma wytworzyć odpowiednie produkty, pośrednie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… | 417 i końcowe, poprzez realizację precyzyjnie określonego zbioru czynności. Ideę tego rozumowania i postępowania przedstawiono jako sekwencję działań w zakresie: NEEDS – STRATEGY – PROJECTS – PRODUCTS – ACTIVITIES. PRINCE2 zakłada, że sukces w realizacji projektu zapewniony jest przez szczegółowe zaplanowanie nie tylko poszczególnych etapów projektu, ale wszystkich elementów struktury projektu. Pod pojęciem struktury projektu należy rozumieć zestaw powiązanych relacjami elementów, występujących w projekcie informatycznym, względem których kierownik podejmuje określone decyzje. Zaliczyć do niej należy zarówno zasoby ludzkie (członkowie zespołu, klient, eksperci), jak również zasoby wiedzy (metody zarządzania projektami, dobre praktyki zarządzania projektami, procedury postępowania). Oprócz dość sztywnych ram, związanych z organizacją zasobów w ramach projektu realizowanego według metody PRINCE2, oraz zaleceń, odnośnie dokładnego planowania poszczególnych etapów, metoda PRINCE2 koncentruje się w dużej mierze na roli klienta. Klient według metody PRINCE2 jest elementem złożonej hierarchii organizacyjnej realizowanego projektu i jest umiejscowiony na szczycie tej hierarchii. Planowanie zatrudnienia oraz proces rekrutacji Planowanie zasobów ludzkich polega na określeniu, jakich pracowników potrzebuje organizacja, aby móc osiągać swoje cele. Planowanie to opiera się na założeniu, że ludzie stanowią najważniejszy strategiczny zasób organizacji. Generalnie ma ono na celu dopasowanie zasobów do potrzeb organizacji w dłuższym czasie, ale może również odpowiadać za krótkookresowe zapotrzebowanie (cyt. za Armstrong M., 2007, s. 331). Zadaniem planowania zatrudnienia jest danie przedsiębiorstwu w odpowiednim czasie możliwości zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników, którzy będą wypełniać dane zadania zgodnie z przyszłymi wymaganiami działalności przedsiębiorstwa. Wymaga to działań o charakterze strategicznym. To właśnie ten etap jest niezmiernie istotną diagnozą potrzeb (NEEDS). Planowanie oznacza, że przełożeni z góry obmyślają cele i działania w celu pozyskania personelu, a ich działania są oparte na jakiejś metodzie, planie i logice (Stoner J.A.F. i inni, 1995, s. 25). Planowanie w odniesieniu do personelu opiera się na diagnozie jego obecnego stanu i prognozie potrzeb kadrowych, wynikających ze strategii organizacji (cyt. za Ścibiorek Z., 2012, s. 77). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 418 | Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… Planowanie personelu w przedsiębiorstwie dokonuje się na szczeblu strategicznym, taktycznym i operacyjnym. Na szczeblu strategicznym, w odniesieniu do kadr kierowniczych, planuje się możliwości ich pozyskania lub rozwoju (STRATEGIES). Na szczeblu taktycznym następuje operacjonalizacja strategii kierowania personelem. Tu opracowuje się odpowiednie plany rekrutacji i selekcji kandydatów, oceniania i wynagradzania pracowników, a także przedsięwzięć zmierzających do zatrzymania ludzi w firmie. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy osiągnięto stan zbieżny z oczekiwaniami (celami) strategii personalnej i ekonomicznej. Planowanie operacyjne odnosi się do bieżących rozstrzygnięć w zakresie postępowania z personelem w danej organizacji, więc niejednokrotnie nie wymienia się tego rodzaju planowania, a tylko bezpośrednio przedstawia czynności realizowane na tym szczeblu przez pryzmat bieżącego funkcjonowania firmy (cyt. za Ścibiorek Z., 2012, s. 78–79). Planowanie strategiczne zatrudnienia wynika ze strategii przedsiębiorstwa. W niej są sformułowane główne zasady działalności przedsiębiorstwa, jego cele oraz wynikające z nich sposoby postępowania. Różnorodne plany przedsiębiorstwa, np.: długookresowe planowanie zbytu i obrotu, plany inwestycyjne lub produkcyjne muszą zostać ze sobą porównane i wzajemnie do siebie dopasowane. W planowaniu konieczne jest uwzględnienie czynników zewnętrznych, np. danych o rynku pracy. W wyniku analizy rynku pracy można uzyskać informacje o: strukturze ludności (płeć, wiek), liczbie absolwentów szkół, kwalifikacjach osób czynnych zawodowo w danym regionie, stopie bezrobocia, konkurencji na rynku pracy oraz mobilności osób czynnych zawodowo. Do strategicznego planowania zatrudnienia włączone muszą być także dane o zatrudnieniu u konkurencji. Uwarunkowania ekonomiczno-prawne należą również do ważnych danych zewnętrznych. Obejmują one rozwój technologii, politykę płacową, sytuację polityczno-prawną, uwarunkowania ogólnogospodarcze. Jak już wcześniej wspomniano rezultaty planowania strategicznego muszą zostać zoperacjonowane. Na podstawie dopasowanych i dostosowanych do siebie strategii poszczególnych działów przedsiębiorstwa muszą teraz zostać stworzone, jako rezultat procesu optymalizacji, plany detaliczne. Celem rekrutacji jest dostarczenie firmie odpowiednich pracowników w aspekcie jakościowym, wymiernym i czasowym. Jako narzędzie organizacyjne pomocne jest tu zgłoszenie zapotrzebowania wraz z opisem stanowiska pracy oraz profilem wymagań (profil osobowy pracownika). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… | 419 Opis stanowiska pracy zawiera: nazwę stanowiska, ogólną jego charakterystykę, zakres obowiązków, wymagania kwalifikacyjne (wykształcenie, doświadczenie, umiejętności lub szkolenia niezbędne do objęcia stanowiska), zakres odpowiedzialności (np. za innych pracowników, sprzęt, materiały), opis stanowiska pracy (miejsce, warunki i godziny pracy), warunki ekonomiczne (pakiet świadczeń finansowych i pozafinansowych) oraz możliwości awansu. Profil osobowy opisuje kompetencje, czyli zakres wiedzy, umiejętności, predyspozycji, doświadczeń oraz cech charakteru osoby zatrudnionej na danym stanowisku, najczęściej w układzie: • elementy niezbędne – praca nie może być wykonywana bez odpowiednich cech i umiejętności pracownika; • elementy pożądane – to dodatkowe atuty kandydata, szczególnie pomocne kryterium oceny, gdy pracodawca będzie zmuszony wybrać jednego spośród kilku podobnych kandydatów; • elementy niewskazane – to cechy, których obecność praktycznie uniemożliwia wykonywanie danej pracy. Rekrutacja pracowników powinna rozpocząć się od rzetelnego przeanalizowania stanu zasobów ludzkich w firmie oraz jego potrzeb (NEEDS). Należy to do pierwszego etapu metody PRINCE2. Należy poddać gruntownej analizie, kto czym się zajmuje i znać odpowiedź na pytanie: kogo właściwie poszukujemy? Rezygnacja i odejście pracownika nie musi się wiązać z zatrudnieniem następnej osoby na dokładnie to samo stanowisko i z identycznymi kwalifikacjami. Po dokładnej analizie sytuacji w firmie można dojść do wniosku, że część obowiązków danego stanowiska w praktyce wykonuje ktoś inny. Przykładowo, nie trzeba szukać wykwalifikowanej asystentki dla dyrektora handlowego, bo skomplikowane raporty finansowe wykonuje główna kadrowa. Potrzebna jest za to mniej doświadczona asystentka dyrektora, ale ze znakomitym angielskim i komunikatywnym rosyjskim, bo planuje się rozszerzenie biznesu na Wschód. Do podjęcia decyzji o wewnętrznej lub zewnętrznej rekrutacji pracowników niezbędne jest rozpatrzenie różnych czynników. Z jednej strony są to wysokie koszty (ogłoszenie, koszty konsultanta, koszty zatrudnienia kandydata z zewnątrz) w przypadku rekrutacji pracownika spoza przedsiębiorstwa, z drugiej strony, być może, nie ma możliwości wyłonienia pracownika ze specjalistyczną wiedzą z własnego przedsiębiorstwa. Ostatnio przedsiębiorstwa w Europie przechodzą na tzw. zdrowe obsadzanie stanowisk pracy, polegające na tym, że dwie trzecie zatrudnionych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 420 | Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… wywodzi się z wewnętrznych struktur przedsiębiorstwa, a jedna trzecia z zewnątrz. Poprzez planowane zmiany stanowisk pracy zwiększa się bowiem zdolność przystosowawcza pracowników do ciągle zmieniających się i jakościowo zwiększających wymagań. Nie należy przeoczyć również i tego faktu, że planowana i systematyczna rotacja pracy (job-rotation) zwiększa atrakcyjność przedsiębiorstwa na rynku pracy. Rekrutacja pracowników z własnego przedsiębiorstwa jest zatem nie tylko możliwością rekrutacji przy małych kosztach pozyskania, ale umożliwia także stałe zwiększanie kwalifikacji pracowników i ułatwia pozyskiwanie pracowników z zewnątrz. Rekrutację zewnętrzną można przeprowadzić poprzez: • nawiązanie kontaktu z osobami ogłaszającymi się w gazetach jako poszukujące pracy; • pośrednictwo pracowników regionalnych urzędów pracy; • pośrednictwo specjalistyczne dla pracowników wykwalifikowanych i dla kadry kierowniczej; • przedsiębiorstwo pośredniczące w zatrudnianiu okresowym lub leasing pracowniczy; • nawiązanie kontaktu z innymi przedsiębiorstwami, które wkrótce będą zwalniały pracowników; • ogłoszenie o pracy; • zaangażowanie doradcy personalnego; • kontakt z wyższymi uczelniami. Poniżej omówiono ostatnie trzy możliwości rekrutacji (STRATEGIES). Obecnie, ogłoszenie o pracy uległo zasadniczym przeobrażeniom. Przedsiębiorstwo stara się o wykwalifikowanych i wydajnych pracowników. W celu wykreowania ogłoszenia i opublikowania go wskazane jest skorzystanie z usług doświadczonej agencji. Innym sposobem pozyskania pracowników jest kontakt z wyższymi uczelniami. Nie wystarcza tu skierowanie zapytania do jednej lub drugiej uczelni i oczekiwanie, że problem personalny sam się rozwiąże. Kontakty z uczelniami wyższymi jako droga pozyskania pracowników polegają na długofalowej współpracy. To oznacza także zaangażowanie czasowe i inwestycje materialne. Poprzez oferty praktyk, rozwieszanie ogłoszeń, a także przeprowadzanie różnotematycznych projektów, można wcześnie rozpoznać osobowość i kompetencje fachowe studentów i bardzo wcześnie pozyskać ich dla przedsiębiorstwa. Dobre przedsiębiorstwa praktykują dostosowany do studiów program przystosowawczy. Biorący w nim udział studenci otrzymują propozycje praktyk, tematy prac magisterskich oraz oferty pracy Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… | 421 w czasie wakacji. Po ukończeniu studiów studenci ci mają szansę wzięcia udziału w specjalnie dostosowanych do ich potrzeb programach przystosowawczych do pracy w danym przedsiębiorstwie i w ten sposób, będąc objętym szerokim programem szkoleniowym, mają możliwość intensywnego poznawania różnych zadań i działów przedsiębiorstwa. W celu znalezienia pracowników na kierownicze stanowiska w ostatnim czasie przyjęło się korzystać z usług doradców personalnych. Ważnym czynnikiem sukcesu w poszukiwaniu tą drogą pracownika jest kompetencja doradcy. Zadaniem kompetentnego doradcy jest znalezienie właściwego pracownika na wolne stanowisko kierownicze przedsiębiorstwa i to zarówno z wewnątrz, jak i z zewnątrz. Stąd wynika profesjonalna analiza otoczenia stanowiska w danym przedsiębiorstwie, stworzenie profilu wymagań oraz ocena kandydatów. Wybór sposobu rekrutacji należy pozostawić doradcy, gdyż to on zna rynek i posiada stosowne doświadczenie. Przy obsadzaniu stanowisk kierowniczych doradca zapewne zdecyduje się na kontakt bezpośredni z przyszłym pracownikiem. Tacy kandydaci bowiem już odnoszą sukcesy na swoich obecnych stanowiskach i zapewne nie myślą o zmianie (w związku z tym nie czytają ofert pracy). W przypadku zatrudnienia osoby z zewnątrz do obowiązków doradcy należy sprawdzenie referencji, zanim zostanie podpisana umowa o pracę. Dobre praktyki w metodzie PRINCE2 a planowanie zatrudnienia i rekrutacji (a) Implementacja dobrych praktyk pod kątem zarządzania procesami w zakresie planowania zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników Pierwszą dobrą praktyką związaną z planowaniem poszczególnych elementów projektu jest położenie nacisku na planowanie oparte na produktach. W zakresie planowania zatrudnienia jest to osiągnięcia określonego efektu (np. zatrudnieniu kompetentnych pracowników). W metodzie PRINCE2 przyjmuje się, że jeżeli produkt jest zdefiniowany, członkowie zespołu projektowego powinni realizować takie procesy, które doprowadzą do powstania określonego produktu. Członkowie zespołu projektowego muszą bardzo precyzyjnie zdefiniować produkt, tzn.: • podać miary (czasowe, finansowe); • określić trzy podstawowe parametry produktu: strukturę produktu (ang. Product Breakdown Structure), jego opis (ang. Product Description), a także diagram następstwa produktu (ang. Product Flow Diagram). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 422 | Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… Jak łatwo zauważyć, w miejsce przepływów pracy (ang. Work Breakdown Structure), występujących w innych metodach zarządzania, wprowadzono przepływy w projekcie uzależnione od produktów, nie od procesów, traktując procesy jako element niezbędny, ale pochodny od produktów (cyt. za Ziółkowski A., 2012, s. 22). W planowaniu zasobów ludzkich wyróżnia się kilka istotnych procesów, które można precyzyjnie zdefiniować pod kątem miar czasowych i finansowych oraz parametrów produktu. Należą do nich m.in. (Armstrong M., 2007, s. 337): • strategiczne plany biznesowe – określanie przyszłych poziomów działalności oraz inicjatyw wspomagających pozyskiwanie nowych umiejętności; • strategie pozyskiwania zasobów ludzkich – planowanie ukierunkowane na zdobycie przewagi konkurencyjnej przez tworzenie kapitału intelektualnego – zatrudnianie większej liczby uzdolnionych pracowników niż konkurencja; proces rekrutacji i selekcji jako główne działanie z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi; • planowanie scenariuszowe – ocena w kategoriach ogólnych kierunku, w jakim zmierza organizacja w swoim środowisku oraz implikacji związanych z wymaganiami, dotyczącymi zasobów ludzkich; • prognozowanie popytu i podaży – analiza przyszłego zapotrzebowania na pracowników (pod kątem ich liczby i posiadanych umiejętności) oraz ocena liczby pracowników, jacy będą dostępni zarówno z wewnątrz, jak i poza nią; • analiza płynności zatrudnienia – analiza bieżących danych i tendencji, dotyczących płynności zatrudnienia, stanowiąca podstawę prognozy popytu i podaży wewnętrznej; • analiza środowiska pracy – analiza otoczenia, w której pracują ludzie, pod kątem możliwości wykorzystania i rozwijania posiadanych przez nich umiejętności i osiągania zadowolenia z pracy; • analiza efektywności operacyjnej – analiza produktywności, wykorzystania pracowników oraz zakres zwiększania elastyczności w odpowiedzi na nowe lub zmieniające się wymagania. Druga dobra praktyka stosowana w podejściu PRINCE2 wskazuje na potrzebę tworzenia precyzyjnego harmonogramu projektu, który powstaje na etapie jego inicjowania, jak wcześniej wspomniano, tzw. krytycznej analizy jej potrzeb (NEEDS). Etap realizacyjny (kolejny po etapie inicjacji) jest więc od początku kontrolowany i sterowany. Kolejna dobra praktyka odnosi się do przebiegu prac projektowych (np. projektowania Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… | 423 procesu rekrutacji i selekcji). Sugeruje się podtrzymanie pełnej sterowalności (czyli dokładnego definiowania i kontrolowania) wszystkich zasobów wykorzystywanych do realizacji zadań. Dobre praktyki metody PRINCE2 odnoszą się również do etapu zakończenia projektu, czyli kontrolowania stanu projektu już po zakończeniu wszystkich prac. (b) Implementacja dobrych praktyk pod kątem doboru zespołów projektowych w zakresie planowania zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników Zgodnie z dobrymi praktykami PRINCE2, w ramach projektu, należy powołać Komitet Sterujący. Z kolei w ramach Komitetu Sterującego PRINCE2 wyodrębnia się role i obowiązki z nim związane. W skład Komitetu Sterującego wchodzi Przewodniczący (najczęściej reprezentant klienta – np. firma outsourcingowa, poszukująca wykwalifikowanych pracowników, agencja pośrednicząca, Dyrektor), Główny Użytkownik oraz Główny Dostawca. Przewodniczący, to przedstawiciel podmiotu finansującego realizację projektu. Główny Użytkownik reprezentuje osoby zamierzające wykorzystać produkt powstały w wyniku realizacji projektu. Główny Dostawca, to osoba zapewniająca realizację projektu przy wykorzystaniu odpowiednich umiejętności. W skład Komitetu Sterującego nie wchodzi Kierownik Projektu, ponieważ przyjmuje się, że w myśl dobrych praktyk podlega on Komitetowi Sterującemu. Komitet Sterujący podejmuje decyzje na poziomie strategicznym, zaś Kierownik Projektu ma za zadanie organizować prace operacyjne wykonywane w ramach projektu, a następnie raportować Komitetowi Sterującemu stan projektu. W ramach metody PRINCE2 zaleca się również, aby Kierownik Projektu odpowiadał za organizowanie i sterowanie projektem. Ma być więc nie tylko osobą odpowiedzialną przed Komitetem Sterującym za postępy prac, ale również za właściwe zorganizowanie wszystkich procesów zgodnie z metodą PRINCE2. Kierownik projektu jest także odpowiedzialny za dobór członków zespołu, jak również powinien być gwarantem terminowej realizacji projektu. Oprócz Komitetu Sterującego oraz Kierownika Projektu w metodzie PRINCE2 sugeruje się powołanie osób do pełnienia funkcji kontrolnych. Takie role określa się mianem Nadzoru Projektu (nadzorem mogą być objęte działania zarówno Klienta, jak i Głównego Użytkownika oraz Głównego Dostawcy). Funkcje administracyjne (związane z dokumentowaniem prac, rozliczaniem finansów) powierza się Biuru Wsparcia Projektów. Powołuje się także Właściciela Ryzyka, osobę Journal of Modern Science tom 2/25/2015 424 | Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… odpowiadającą za zachowania w sytuacjach kryzysowych i działaniach w przypadku niezgodności z wcześniej ustalonym harmonogramem. Wnioski W szczególności można zauważyć, że planowanie zatrudnienia oraz nierozerwalny z tym proces rekrutacji pracowników, realizowany w każdym przedsiębiorstwie, jest wynikiem: • krytycznej analizy jego potrzeb (NEEDS – potrzeby), prowadzącej do wniosku, że rozwiązanie przynajmniej części problemów może polegać na przyjęciu do pracy osób o odpowiednim wykształceniu i umiejętnościach; • sposobu realizacji pewnych zasad i sposobów działania podczas planowania zatrudnienia i rekrutacji pracowników (STRATEGIES – strategie); • określenia precyzyjnego planu działania (PROJECT – plan działania); • osiągnięcia określonego efektu (PRODUCT – produkt), czyli zatrudnienia kompetentnych pracowników; • realizacji odpowiedniego zbioru działań i czynności (ACTIVITIES – działania /czynności) związanych z procesem zatrudnienia pracowników. Oceniając metodę PRINCE2 z punktu widzenia dobrych praktyk dla menedżerów projektów, należy zacząć od oceny dobrych praktyk odnoszących się do procesów. Niewątpliwie im bardziej precyzyjne jest planowanie poszczególnych etapów projektu przy rekrutacji pracowników, tym łatwiej powinno się je realizować. Pomniejszona rola kierownika projektu w przypadku metody PRINCE2 budzi jednak niepokój. Kierownik projektu ma co prawda swobodę w kwestii organizowania prac projektowych, ale z punktu widzenia relacji pomiędzy odbiorcą projektu (Klientem) a osobą odpowiedzialną za realizację projektu (Kierownik Projektu), zalecenie umiejscowienia kierownika w roli podległej względem klienta może być zjawiskiem utrudniającym budowanie poprawnych relacji. Ostatnią cechą metody PRINCE2 jest zastosowanie procesów kontroli, sterowania i monitorowania procesów projektu. Należny jednak pamiętać, aby procesy kontrolne wspomagały precyzyjne planowane. To oznacza położenie nacisku na planowanie wszystkich etapów, bez konieczności dokładnej weryfikacji i kontroli procesów projektowych. Wydaje się bowiem, że częste stosowanie procesów kontrolnych może zniechęcić członków zespołów do stałego raportowania wykonywanych zadań. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa… | 425 Reasumując powyższe rozważania, do bezspornych korzyści płynących z zastosowania metody PRINCE2, jako elementu bezpieczeństwa w procesie planowania zatrudnienia i rekrutacji pracowników, należą: • kontrolowany i zorganizowany sposób rozpoczęcia, przebiegu i zakończenia projektu jakim jest planowanie zatrudnienia i rekrutacja pracowników; • jasny podział ról, obowiązków i odpowiedzialności; • zaangażowanie najwyższego kierownictwa tylko wtedy, gdy jest to niezbędne; • zapewnienie wczesnego ostrzegania o możliwych problemach; • kontrola wszelkich odchyleń od planu; • dobre zorganizowanie komunikacji. References A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide) – Fifth Edition, Project Management Institute, 2013. Armstrong M.(2007), Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wyd. Wolters Kluwer, Kraków, s. 331, 337 Chmielewski J. M., Waćkowski K., (2007), Wspomaganie zarządzania projektami informatycznymi. Chrapko M., (2013), SCRUM o zwinnym zarządzaniu projektami, Wyd. Helion, Gliwice. Kroll P., Macisaac B., (2006), Agility and Discipline Made Easy: Practices from OpenUP and RUP, Addison-Wesley Professional, Boston. Poradnik dla menedżerów, Helion, Gliwice. PRINCE2® – Skuteczne zarządzanie projektami, Crown Copyright 2009. Schwaber K., Sutherland J., (2011), Przewodnik po SCRUMIE: Reguły Gry, Stoner J.A.F., Freeman R.E., (1995), Kierowanie, Warszawa 1995, s. 25, 77. Strona internetowa https://www.axelos.com/prince2 Szyjewski Z.,(2004), Metodyki zarządzania projektami informatycznymi, Placet, Warszawa. Ścibiorek Z., (2012), Personel w organizacjach zhierarchizowanych, Wyd. WSPol, Szczytno, s. 78–79. Ziółkowski A., (2012), Adaptacyjny agentowy model zarządzania projektami informatycznymi, Politechnika Gdańska, Gdańsk, s. 22. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 427–439 Impact Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on crime policy in Poland Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. na polską politykę kryminalną mgr Marta Wójcicka Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie Abstracts European Union law determines the development of the internal law of the Member States directly or indirectly in almost every area of their activity. One of the important functions of the state is to protect the environment. The establishment and implementation of the principle of sustainable development, as well as intensified by the European Union for last several years environmental policy, has forced changes aimed at improving the fight against crimes against the environment. The changes introduced by the Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on the protection of the environment through criminal law had an impact on crime policy in Poland. This article was devoted to discussion of changes in the Polish Criminal Code that have taken place under the influence of this directive. At the same time article contains the explanation of the directive, as an act constituted by the EU institutions and its role in the creation of domestic law in the Member States. Prawo Unii Europejskiej determinuje rozwój prawa wewnętrznego państw członkowskich pośrednio lub bezpośrednio, praktycznie w każdej dziedzinie ich aktywności. Jedną z istotnych funkcji państwa jest ochrona środowiska naturalnego. Powstanie i wdrażanie zasady zrównoważonego rozwoju, a także zintensyfikowana od kilkunastu lat przez Unię Europejską polityka ochrony środowiska wymusiła wprowadzenie zmian, których celem jest skuteczniejsze zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku naturalnemu. Zmiany wprowadzone poprzez dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony Journal of Modern Science tom 2/25/2015 428 | Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE środowiska poprzez prawo karne miały wpływ na politykę kryminalną w Polsce. Niniejszy artykuł poświęcono omówieniu reformy polskiego kodeksu karnego, która dokonała się pod wpływem tego aktu wtórnego prawa UE. Artykuł zawiera w sobie objaśnienie roli dyrektywy, jako aktu stanowionego przez instytucje UE, w kształtowaniu prawa wewnętrznego państw członkowskich. Keywords: EU law, the Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on the protection of the environment through criminal law, criminal policy prawo UE, dyrektywa, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne, polityka kryminalna Wprowadzenie. Dyrektywa jako akt prawa Unii Europejskiej Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, w dniu 1 maja 2004 roku, wpływ na polskie prawo wywiera przede wszystkim prawo stanowione przez instytucje prawodawcze tej organizacji. Polska, przystępując do Wspólnoty, zdecydowała się przekazać część swojej suwerenności państwowej na rzecz UE, zobowiązując się do wypełniania swoich zobowiązań względem organizacji. Wynika to bezpośrednio z art. 97 Konstytucji RP (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483), zgodnie z którym jeżeli umowa międzynarodowa powołująca do życia organizację międzynarodową, ratyfikowana przez Polskę, przewiduje swój odrębny system źródeł prawa, to prawo stanowione przez tę organizację jest stosowane bezpośrednio w Polsce, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z prawem wewnętrznym. Umową międzynarodową w tym przypadku będzie Traktat o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej.1 Jednym ze zobowiązań, wynikających z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, jest konieczność wdrażania dyrektyw, które jako jedyny akt prawa UE, zawsze wymagają zabiegu implementacji do polskiego systemu prawnego. Pozostałe akty prawa UE, takie jak rozporządzenia, czy też decyzje,2 wymagają implementacji jedynie w wyjątkowych przypadkach (A. Trybunalski, 2013, s. 175). Dyrektywa jest narzędziem harmonizacji prawa Unii Europejskiej. Może być skierowana do Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE | 429 wszystkich lub wybranych państw członkowskich. Oznacza to, że instytucje UE, uchwalając prawo UE3 mogą skierować dyrektywę jedynie do tych państw UE, w których aspekt będący przedmiotem dyrektywy jest niewystarczająco rozwinięty lub wymaga reformy, pozostawiając poza zasięgiem podmiotów zobowiązanych do wdrożenia jej zapisów państwa, w których mechanizm działa bez zarzutu (Por. A. Kozińska, 2011, s.102). Należy także pamiętać, iż sama implementacja dyrektyw do porządku prawnego nie oznacza jedynie przyjęcia przez instytucje krajowe odpowiednich przepisów prawnych. Skuteczność procesu wdrożenia i zapewnienia wykonalności zapisów dyrektywy wymaga dodatkowych działań, określanych w literaturze jako „implementacja praktyczna”. Oznacza ona pozostałe działania administracji państwa członkowskiego, w szczególności takie, jak przyjmowanie aktów wewnętrznie obowiązujących oraz czynności związanych z nadzorem i kontrolą administracyjną (B. Kurcz, 2004, s. 39). Prawo Unii Europejskiej posiada pierwszeństwo przed prawem wewnętrznym państwa członkowskiego. Zasada ta, wypracowana w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, zakazuje państwom członkowskim wprowadzania do swojego wewnętrznego prawa przepisów, które byłyby sprzeczne z prawem UE. W razie zaś wystąpienia sprzeczności, pierwszeństwo mają zapisy prawa wspólnotowego, co potwierdzone zostało wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2005 r. (K. Zalewska-Wojtuś, www.cire.pl/pliki/2/dyrektywa_ jako_zrodlo_prawa.pdf ) Tym samym można podsumować, iż prawo UE wpływa bezpośrednio lub pośrednio na każdą dziedzinę działalności państw członkowskich. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne – wpływ na politykę kryminalną w Polsce Jedną z podstawowych funkcji państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. W tym aspekcie niezwykle istotną rolę odgrywa polityka kryminalna, która jak wskazuje Bronisław Wróblewski, wybitny teoretyk prawa i kryminolog, służy przede wszystkim wskazywaniu środków walki z przestępczością. Przestępczość w tym kontekście nie powinna być jednak rozumiana jako suma przestępstw popełnianych w danym miejscu i czasie, lecz także jako potencjalne zachowania przestępne pewnych osób, a także określanie sposobów jej przeciwdziałania Journal of Modern Science tom 2/25/2015 430 | Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE (J.J. Kolarzowski, 1996, s. 26). Jak wskazuje B. Wróblewski popełniane przestępstwa mają czasami związek ze zjawiskami społecznymi, które wydaje się, że nie mają żadnego związku ze zjawiskiem przestępczości (J.J. Kolarzowski, 1996, s. 27). Zgodnie z tą myślą daleki wydaje nam się związek przestępstw przeciwko środowisku naturalnemu z polityką kryminalną państwa. Jednak ochrona środowiska, w dobie jego wszechobecnej degradacji i wdrażania w każdym aspekcie działalności państwowej koncepcji zrównoważonego rozwoju, ma istotny wpływ na prawodawstwo, w tym na krajową i międzynarodową politykę kryminalną. Bezpieczeństwo, które określić można jako stan lub proces, zapewniający optymalny rozwój państwa, gwarantujący zabezpieczenie interesów i potrzeb obywateli, a także uzyskiwany w drodze obrony militarnej i niemilitarnej przed zagrożeniami, wymaga użycia ze strony pastwa nakładów i środków ze wszystkich obszarów jego działalności. W ramach bezpieczeństwa wyróżnić można takie jego rodzaje, jak: bezpieczeństwo militarne, społeczne, ekonomiczne, informacyjne, zdrowotne, energetyczne, czy też surowcowe. Jednym z istotnych rodzajów bezpieczeństwa, które pochłania coraz więcej uwagi ze strony państwa, jest bezpieczeństwo ekologiczne. Definiuje się je jako zabezpieczanie istnienia wszystkich elementów ekosystemu, przy zaangażowaniu różnych środków, w sposób zgodny z zasadami współżycia wewnętrznego państwa i społeczności międzynarodowej. Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego mogą bowiem doprowadzić nie tylko do zaburzenia funkcjonowania ekosystemów, strat gospodarczych wpływających na tempo rozwoju państwa, ale także przede wszystkim zagrażać życiu i zdrowiu ludzkiemu (M. Stawicka, 2015, ss. 151–152). Rola prawa karnego w ochronie środowiska jest różnie postrzegana. Niektóre osoby poddają pod wątpliwość konieczność ochrony przez prawo karne drobnych przewinień, takich jak zerwanie kwiatka czy złamania gałęzi na drzewie. Zwolennicy tej teorii skłaniają się bardziej ku teorii ochrony przez prawo karne zdarzeń o charakterze katastrofalnym, takich jak silne zanieczyszczenie wód, zdewastowany krajobraz. Jeśli jednak wziąć pod uwagę masowość drobnych przewinień, jakich dopuszczają się ludzie i ich powtarzalność, można dostrzec niezbędność i uzasadnienie w konieczności ochrony również przed pozornie drobnymi sprawami, choć tu rola prawa karnego sprowadza się także do określenia gdzie istnieje granica pomiędzy mniej groźnymi wykroczeniami przeciwko środowisku a poważniejszymi przestępstwami (W. Radecki, 1995, ss. 58–59). Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE | 431 Cele i przyczyny regulacji Przedmiotem zainteresowania niniejszego opracowania jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne (Dz. U. 2011 nr 94 poz. 549). Przyczyny uchwalenia dyrektywy można odnaleźć w jej preambule. Punkt 3 mówi o wzrastającej liczbie przestępstw przeciwko środowisku i ich skutkami, które w coraz większym stopniu wykraczają poza granice państw, w których przestępstwa te są popełniane. Takie przestępstwa stanowią zagrożenie dla środowiska i w związku z tym wymagają stosownej reakcji. W punkcie 5 rzeczonej preambuły określony został cel dyrektywy, czyli osiągnięcie skutecznej ochrony środowiska. Zachodzi bowiem szczególna potrzeba stosowania bardziej odstraszających sankcji w odniesieniu do działań szkodliwych dla środowiska, które zasadniczo powodują lub mogą powodować znaczne szkody, dotyczące stanu powietrza, w tym stratosfery, gleby, wody, zwierząt lub roślin, bądź wpływają niekorzystnie na ochronę gatunków. Znacznie obszerniejsze wyjaśnienie celów uchwalenia tego aktu odnaleźć można we wniosku ustawodawczym Komisji Europejskiej, dotyczącym rzeczonej dyrektywy PE i Rady. (2007/0022 (COD). Do głównych celów określonych we wniosku zaliczyć można zbyt małą skuteczność sankcji za przestępstwa przeciwko środowisku stosowane obecnie w państwach członkowskich. Dodatkowo, nie wszystkie poważne przestępstwa przeciwko środowisku podlegają prawu karnemu we wszystkich państwach członkowskich, nawet jeśli zdaniem KE jedynie sankcje karne mogłyby odnieść, z kilku powodów, wystarczająco odstraszający skutek. Konieczność uskutecznienia polityki kryminalnej w zakresie ochrony środowiska poprzez nałożenie sankcji karnych jest oznaką społecznego potępienia, którego charakter jest inny niż w przypadku sankcji administracyjnych, bądź mechanizmu kompensacyjnego stosowanego w prawie cywilnym. Sankcje administracyjne lub innego rodzaju sankcje finansowe mogą odnosić odstraszający skutek w przypadku, gdy przestępca jest niezamożny lub przeciwnie, nie odniosą żadnego skutku, gdy jest on w bardzo dobrej sytuacji finansowej. W takich przypadkach konieczne powinno być zastosowanie kary pozbawienia wolności. Dodatkowym celem dyrektywy jest gwarancja bezstronności poprzez dochodzenie prowadzone przez organy inne niż organy administracyjne, które wydały zezwolenie na eksploatację, bądź upoważnienie do uwolnienia zanieczyszczeń. Należy pamiętać, iż europejskie prawo karne nie stanowi spójnego i jednolitego systemu prawnego, zbudowanego na wzór systemów karnych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 432 | Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE państw członkowskich. Jednocześnie posiada ono najszerzej zbudowaną warstwę normatywną właśnie w zakresie prawa ochrony środowiska, a także prawa konkurencji oraz prawa gospodarczego (M. Sitek, 2012, s. 195). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE określiła termin, w jakim państwa członkowskie są zobowiązane do implementacji przepisów dyrektywy na 26 grudnia 2010 r. Charakterystyczne dla dyrektywy, jako rodzaju źródła prawa UE, jest to, że nie narzuca ona sposobów w jakich państwo ma dokonać wdrożenia jej zapisów. Dyrektywa określa cel, który każde wskazane państwo członkowskie realizuje w dowolnie wybrany sposób. Mówiąc inaczej, dyrektywa określa jedynie minimalne przepisy, które powinny zostać wprowadzone w państwach członkowskich. Te ostatnie mają możliwość przyjęcia lub utrzymania bardziej rygorystycznych środków, dotyczących skutecznej realizacji jej celów. Zasada ta sformułowana została w art. 8 pkt 1. dyrektywy 2008/99/WE. W punkcie kolejnym państwa członkowskie zobowiązane zostały do przekazania Komisji Europejskiej tekstów podstawowych przepisów prawa krajowego, przyjętych w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą, oraz tabeli, wskazującej korelacje między tymi przepisami a niniejszą dyrektywą. Definicje legalne W dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne pojawiły się istotne dla przyszłych przepisów definicje legalne. Pierwsza z nich, określona w art. 2 lit. A, to definicja pojęcia „bezprawny”, czyli naruszający ustawodawstwo Unii Europejskiej, a także ustawę lub przepisy administracyjne państwa członkowskiego lub decyzję podjętą przez właściwy organ państwa członkowskiego, wprowadzające w życie akty prawne Wspólnoty. Inna ważna definicja dotyczy „osoby prawnej”, która oznacza podmiot prawny, posiadający taki status, zgodnie z właściwym prawem krajowym, z wyjątkiem państw lub organów publicznych sprawujących władzę państwową oraz z wyjątkiem międzynarodowych organizacji publicznych. Rodzaje przestępstw przeciwko środowisku Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE określiła następujące rodzaje przestępstw przeciwko środowisku, których ściganie musi zostać zapewnione prawodawstwem wewnętrznym państw członkowskich, na podstawie tego aktu: Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE • • • • • • • | 433 zrzucanie, emisja lub wprowadzanie takich ilości substancji lub promieniowania jonizującego do powietrza, gleby lub wody, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody lub dla zwierząt lub roślin; zbieranie, transport, odzysk lub unieszkodliwianie odpadów, w tym nadzór nad tymi działaniami oraz późniejsze postępowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów, w tym także działania podejmowane następnie w charakterze sprzedawcy lub pośrednika (zagospodarowanie odpadów), które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin; przemieszczanie odpadów, jeśli działanie to wchodzi w zakres zastosowania art. 2 ust. 35 rozporządzenia (WE) nr 1013/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów (1) i jest dokonywane w znacznych ilościach, bez względu na to, czy odbywa się w ramach jednego przemieszczenia czy kilku przemieszczeń, które okazują się ze sobą powiązane; eksploatacja zakładu, w którym prowadzona jest działalność niebezpieczna lub w którym są składowane lub wykorzystywane niebezpieczne substancje bądź preparaty oraz która, poza zakładem, powoduje lub może spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin; produkcja, przetwarzanie, obsługa, wykorzystywanie, posiadanie, przechowywanie, transport, przywóz, wywóz i usuwanie materiałów jądrowych lub innych niebezpiecznych substancji radioaktywnych, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin; zabijanie, niszczenie, posiadanie lub przywłaszczanie sobie okazów chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, z wyjątkiem przypadków, gdy postępowanie to dotyczy nieznacznej ilości takich okazów i ma nieznaczny wpływ na zachowanie gatunków; handel okazami chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, ich częściami lub pochodnymi, z wyjątkiem przypadków gdy postępowanie takie dotyczy nieznacznej liczby takich okazów i ma nieznaczny wpływ na zachowanie gatunków; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 434 | Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE • jakiekolwiek postępowanie, które powoduje znaczne zniszczenie siedliska przyrodniczego na terenie chronionym; • produkcja, przywóz, wywóz, wprowadzanie do obrotu lub wykorzystywanie substancji zubożających warstwę ozonową. Co ważne, preambuła do Dyrektywy 2008/99/WE wskazała także na zaostrzenie odpowiedzialności prawnej względem nieprzestrzegania nałożonego prawem obowiązku, które na mocy aktu może mieć taki sam skutek jak aktywne działanie i w związku z tym musi podlegać sankcjom. Pkt 7 preambuły stanowi, że takie postępowanie, umyślne lub będące skutkiem rażącego niedbalstwa, należy uznać za przestępstwo karne na obszarze całej Wspólnoty. Zgodnie z art. 5 sankcje za wskazane wyżej czyny, a przyjęte przez państwa członkowskie, celem skutecznej ochrony środowiska, powinny być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Ochrona środowiska naturalnego przez polskie prawo karne Przestępstwa przeciwko środowisku, po raz pierwszy wprowadzone zostały do polskiego Kodeksu Karnego w dniu 6 czerwca 1997 r. Dzisiaj nie ma wątpliwości zarówno w doktrynie, jak i ustawodawstwie krajowym i wspólnotowym, o istnieniu związków pomiędzy prawem karnym i prawem ochrony środowiska. Przed 1997 r. ustawy w ogóle nie regulowały tej materii, bądź też czyniły to w sposób bardzo ograniczony (S. Raniszewski, 2012, ss. 74–76). Dyrektywa, poza określeniem przestępstw przeciwko środowisku, wprowadziła kilka znaczących zmian w polskim Kodeksie Karnym. Zmiany te wprowadzone zostały Ustawą z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks Karny i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. Nr 94, poz. 549.). Ustawa weszła w życie w dniu 10 czerwca 2011 r. Pierwszą znaczącą zmianą jest art. 182 k.k. Zmiana została wprowadzona na podstawie art. 3. lit a i d. dyrektywy 2008/99/WE. Zgodnie ze wspomnianym przepisem dyrektyw do Kodeksu Karnego wprowadzony został katalog czynów, które powodują skutek w postaci przestępstwa, a które wymienione zostały we wcześniejszej części niniejszego opracowania. Pomimo tej zmiany nie zostało zmienione zagrożenie za popełnienie czynów określonych w § 1. Za popełnienie tych czynów grozi kara pozbawienia wolności na okres od 3 miesięcy do 5 lat. Co więcej zagrożenie karą pozbawienia wolności uzależnione jest od udowodnienia, że ilość substancji szkodliwych może spowodować zagrożenie dla życia lub Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE | 435 zdrowia człowieka, a także istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach. Mamy tu więc do czynienia ze zmianą znamion przestępstwa. Dodatkowo dokonana została zmiana terminologiczna. W miejsce istniejącego wcześniej określenia „ziemia”, wprowadzono pojęcie „powierzchnia ziemi”, celem uniknięcia rozbieżności pomiędzy przepisami Kodeksu Karnego a innym, niezwykle istotnym dla ochrony środowiska aktem, jakim jest Ustawa prawo ochrony środowiska (S. Raniszewski, 2012, ss. 80–81). Kolejną znaczącą zmianą Kodeksu Karnego, pod wpływem dyrektywy 2008/99/WE było dodanie do art. 182, w którym mowa o odpowiedzialności karnej za zniszczenie, poważne uszkodzenie lub istotne zmniejszenie wartości przyrodniczej prawnie chronionego obiektu, powodując istotną szkodę, dwóch dodatkowych paragrafów. Zgodnie z art. 3 pkt h, dyrektywy § 3 i § 4 wprowadziły dodatkową odpowiedzialność, jeżeli czyn został popełniony w związku z eksploatacją instalacji działającej w ramach zakładu w zakresie korzystania ze środowiska, na które wymagane jest pozwolenie. We wskazanym przypadku odpowiedzialność karna została obostrzona z grzywny, kary ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2 (§ 1) do kary pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat, a gdy czyn popełniony jest nieumyślnie, karą pozbawienia wolności do lat 3 (S. Raniszewski, 2012, s. 82). Kolejna zmiana wprowadzona została do art. 183 § 1 k.k., przy czym wdrożono zapis art. 3 pkt b dyrektywy, w myśl którego państwa członkowskie zapewniają, by czyny, dokonane bezprawnie i umyślnie lub będące skutkiem przynajmniej rażącego niedbalstwa, stanowiły przestępstwa karne. Artykuł ten spowodował konieczność dodania we wspomnianym art. 183 § 1 k.k. przestępstwa zbierania, transportu, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, w tym nadzoru nad tymi działaniami oraz późniejsze postępowania z miejscami unieszkodliwiania odpadów, w tym także działania podejmowane następnie w charakterze sprzedawcy lub pośrednika (zagospodarowanie odpadów), które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin. Wysokość zagrożenia za ten czyn pozostała niezmieniona i wynosi od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. Ponadto zostało dodane sformułowanie, dotyczące „znaczącego obniżenia jakości”, tak jak miało to miejsce w art. 181 § 1 (S. Raniszewski, 2012, s. 83). Zmianę znamion strony przedmiotowej wprowadzono zaś w art. 184 kk., mówiącym o możliwość spowodowania „istotnego obniżenia jakości Journal of Modern Science tom 2/25/2015 436 | Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE wody, powietrza lub powierzchni ziemi”. W ramach implementacji dyrektywy dookreślono możliwość karania, gdy taki czyn spowoduje zagrożenie życia lub zdrowia choćby jednego człowieka. Czyn ten zagrożony jest karą pozbawienia wolności na okres od 6 miesięcy do 8 lat (S. Raniszewski, 2012, s. 84). Dodatkowo, w wyniku zmian w Kodeksie Karnym, dokonanych pod wpływem dyrektywy 2008/99/WE, wyodrębniono dwa odrębne przestępstwa typu kwalifikowanego w art. 185 § 2, w miejsce dotychczas istniejącego jednego typu. Pierwszy z typów kwalifikowanych „istotnego obniżenia jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi”, określony w art. 185 § 2, zagrożony jest karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. Dotyczy on czynu, w wyniku którego może wystąpić ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka. Drugi kwalifikowany typ tego przestępstwa, określony w art. 185 § 3 k.k. występuje, gdy następstwem jest śmierć człowieka. Taki czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności od 2 lat do 12. W taki sposób zostało obniżone zagrożenie, wynoszące do tej pory od roku do lat 10 za czyn, w wyniku którego następuje ciężki uszczerbek na zdrowiu (S. Raniszewski, 2012, s. 84). Podsumowanie Polityka kryminalna niewątpliwie jest istotną funkcją sprawowaną przez państwo. Kształtowane pod wpływem zapisów prawa UE reguły odpowiedzialności prawnej za naruszenie przepisów o ochronie środowiska, mają charakter prewencyjny. Wydaje się, że dużym atutem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne, jest nałożenie większej odpowiedzialności za popełniane przestępstwo wobec podmiotów, które powinny charakteryzować się profesjonalizmem. Pojawia się pytanie, czy kary za przestępstwa przeciwko środowisku powinny być coraz surowsze? Odnoszą one negatywne skutki w obrębie osób przebywających lub korzystających z danego elementu, fragmentu środowiska, a jednocześnie mają pośredni lub bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo istnienia każdej jednostki na tej planecie. Często zapominamy o tym, przedkładając wiele innych, mniej ważnych aspektów, ponad wspólne dobro, jakim jest środowisko naturalne. Ochrona środowiska naturalnego w przyszłości podlegać będzie zapewne intensyfikacji, zarówno na poziomie krajowym, jak i przede wszystkim unijnym i międzynarodowym. Ochronę środowiska naturalnego przez prawo karne Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE | 437 można zaś umieścić w obrębie siedmiu priorytetów obecnie obowiązującego 7. wspólnotowego programu działania w zakresie środowiska naturalnego 2014–2020, który to program od 1973 r. jest częścią i jednocześnie kontynuacją unijnej polityki w tym zakresie (M. Sitek, 2014, ss. 239). Skuteczniejsza ochrona środowiska naturalnego przez prawo, choć nie wyłącznie prawo karne, niewątpliwie uznana być może jako narzędzie realizacji celów określonych we wspomnianym programie, takich jak ochrona obywateli Unii przed związanymi ze środowiskiem presjami i zagrożeniami dla zdrowia i dobrostanu, a także zwiększenie efektywności Unii w podejmowaniu międzynarodowych wyzwań związanych ze środowiskiem i klimatem. Należy podkreślić, iż prawo karne to nie jedyne funkcjonujące w państwie narzędzie zwalczania zachowań, szkodzących środowisku naturalnemu. Prawo to powinno znaleźć zastosowanie wtedy, gdy bezskuteczna staje się ochrona zapewniana przez narzędzia techniczne, prawo administracyjne czy też cywilne. Z tego punktu widzenia prawo karne powinno być traktowane jako środek pomocniczy dla narzędzi wychowawczych czy odszkodowawczych (W. Radecki, 1995, ss. 65–66). References Kolarzowski J.J., Definicja i funkcje polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Iuridica”, XXXI/1996, ISSN 0137-4346. Kozińska A., Wdrażanie unijnego prawa ochrony środowiska w Polsce w latach 2001–2011, [w:] Dekada harmonizacji w prawie ochrony środowiska, pod. red. M. Rudnickiego, A. Haładyj, K. Sobieraj, Warszawa 2011, ISBN 978-83-7702-319-8. Kurcz B., Dyrektywy Wspólnotowe Unii Europejskiej ich implementacja do prawa krajowego, Kraków 2004. Radecki, Wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku, Warszawa – Wrocław 1995, ISBN 83-01-11731-1. Raniszewski S., Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne oraz jej implementacja do polskiego porządku prawnego, „Przegląd Prawa Ochrony Środowiska” 2012, nr 2, ISSN: 2080-9506. Sitek M., Prawne i instytucjonalne podstawy modelu zrównoważonej konsumpcji w optyce 7. programu działania UE na rzecz ochrony środowiska do roku 2020, „Journal of Modern Science”, 4/23/2014, Józefów 2014, ISSN 1734-2031. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 438 | Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE Sitek M., Prawne i instytucjonalne ramy polityki karnej UE, „Journal of Modern Science” 1/12/2012, Józefów 2012, ISSN 1734-2031. Stawicka M., Wpływ GMO i żywności transgenicznej na bezpieczeństwo ekologiczne i zdrowotne w Polsce, „Journal of Modern Science”, 1/24/2015, Józefów 2015, ISSN 1734-2031. Trybunalski A., Wybrane aspekty implementacji dyrektyw Unii Europejskiej do systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2013, Nr. 1 (13), ISSN 2082-1212. Zalewska-Wojtuś K., Dyrektywa jako źródło prawa, „Energia elektyczna”, nr 2/2010, [online] www.cire.pl/pliki/2/dyrektywa_jako_zrodlo_ prawa.pdf (dostęp 15-06-2015). Akty prawne: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne, Dz.U. 2011 nr 94 poz. 549. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553. Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne COM/2007/51/FINAL. Endnotes 1. Dokładna nazwa traktatu to Traktat między Królestwem Belgii, Królestwem Danii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką Francuską, Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwem Niderlandów, Republiką Austrii, Republiką Portugalską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońską, Republiką Cypryjską, Republiką Łotewską, Republiką Litewską, Republiką Węgierską, Republiką Malty, Rzecząpospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej, podpisany w Atenach w dniu 16 kwietnia 2003 r., Dz.U. 2004 nr 90 poz. 864. 2. W porządku prawnym Unii Europejskiej obowiązują także źródła pierwotne, czyli traktaty założycielskie, traktaty rewizyjne, traktaty akcesyjne oraz ogólne zasady prawa. Ze względu na temat niniejszej pracy nie będą one stanowiły jego przedmiotu, jako źródła automatycznie przyjmowane, poprzez zabiegi dostosowania prawa wewnętrznego do Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE | 439 prawa UE jeszcze przed akcesją państwa do Unii Europejskiej. W ramach wtórnych źródeł prawa istnieją obok dyrektyw, rozporządzeń i decyzji także akty delegowane i wykonawcze, a także zalecenia i opinie. Im także nie zostanie poświęcone to opracowanie ze względu na podmioty do których są skierowane, a także niewiążący charakter prawny. 3. W procesie stanowienia prawa UE bierze udział przede wszystkim Komisja Europejska, jako instytucja posiadająca prawo bezpośredniej inicjatywy ustawodawczej, a także Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej, jako instytucje uchwalające prawo UE. SPRAWOZDANIA CONFERENCE REPORTS Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 443–444 Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji: III Jornadas internacionales de Derecho Administrativo, Medioambiental y Fiscal Romano Turyn, 7–8 maja 2015 rok Wydział Prawa Uniwersytetu w Turynie zorganizował trzecie spotkanie romanistów i komparatystów prawniczych. Ideą tych konferencji jest szukanie nowych obszarów badawczych dla europejskiej romanistyki w połączeniu z badaniami prawno-porównawczymi, zwłaszcza w obszarze prawa publicznego. Tym razem tematem przewodnim spotkania była organizacja i funkcjonowanie systemu fiskalnego w antycznym Rzymie, współczesne implikacje antycznych rozwiązań tak w obszarze prawa publicznego, jak i prywatnego. Organizatorem tych spotkań jest Antonio F. De Bujan, profesor Uniwersytetu w Madrycie oraz Andrea Trisciuoglio, profesor Uniwersytetu w Turynie. W sumie udział w konferencji wzięło ok. 40 uczestników z uniwersytetów hiszpańskich, włoskich oraz po jednym przedstawicielu z Polski oraz Bułgarii. Na uwagę zasługuje fakt, że znaczna część uczestników była przedstawicielem młodszego pokolenia badaczy. Językiem konferencji był głownie hiszpański i włoski. Konferencja rozpoczęła się sesją plenarną, w której głos zabrali wspomniani organizatorzy oraz prof. Alfonso A. Ruiz z Uniwersytetu della Rioja, a więc z regionu słynącego z dobrego wina. Referenci koncentrowali się głównie na problematyce organizacji i procedurach stosownych w administracji fiskalnej antycznego Rzymu. Gościem honorowym w tej części konferencji był emerytowany prof. F. Gallo, znany i ceniony w Europie romanista. Następnie odbyły się dwa panele. Pierwszemu z nich przewodniczył wspomniany już prof. Alfonso A. Ruiz. W sumie wygłoszono 6 referatów. Tematem wiodącym tego panelu były problemy związane z prawidłowym wydatkowaniem środków publicznych i zasadami ich rozliczania. Poszczególni referenci poruszali kwestie nieprawidłowości w wydatkowaniu środków publicznych (crimen de repetundis) oraz organizacji inwestycji infrastrukturalnych. Drugiemu panelowi przewodniczył prof. Juan M. Blanch Nouges z Uniwersytetu San Pablo w Madrycie. Tematem przewodnim tego panelu był polityka fiskalna państwa wobec poszczególnych grup społecznych, m.in. kolonów, weteranów wojskowych, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 444 | Bronisław Sitek Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji…, związków religijnych. Ponadto poruszano kwestie związane z dzierżawieniem poboru podatków. Drugiego dnia konferencji odbyły się kolejne dwa panele oraz sesja plenarna, podsumowująca konferencję. Pierwszemu panelowi przewodniczyła prof. M. Novkirishka z Uniwersytetu w Sofii (Bułgaria). Tematem wiodącym tego panelu był system umów zawieranych pomiędzy podmiotami prywatnymi a fiskusem. W tej części referat wygłosił prof. Bronisław Sitek z SWPS w Warszawie. Przedmiotem jego wystąpienia było przedstawienie zasad wyboru wykonawcy prac publicznych w prawie rzymskim i w prawie polskim. Drugiemu panelowi przewodniczył J.A. Obarrio Morena z Uniwersytetu w Walencji. Tematem przewodnim tej sesji były procedury stosowane w systemie organów fiskalnych antycznego Rzymu i współcześnie. Na koniec głos zabrali organizatorzy, którzy dokonali podsumowania konferencji. Należy uznać to spotkanie naukowe za bardzo udane. Szkoda tylko, że organizatorzy położyli nacisk na to, aby wszyscy uczestnicy mogli wygłosić swoje wystąpienia. Tym samym zabrakło czasu na pogłębioną dyskusję, która jest niezwykle ważnym elementem każdej konferencji. Bronisław Sitek Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 445–456 Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie i odrzucanie wartości Uniwersytet Rzeszowski Rzeszów 26–27.05.2015 rok Dr Dorota Łażewska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] W dniach 26 i 27 maja 2015 roku w Rzeszowie, w Centrum Innowacji i Transferu Wiedzy Techniczno-Przyrodniczej Uniwersytetu Rzeszowskiego, odbyło się XI Bieszczadzkie Seminarium Naukowe pod tytułem Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie i odrzucanie wartości. Pomysłodawcą i gospodarzem Bieszczadzkich Seminariów Naukowych jest prof. zw. dr hab. Waldemar Furmanek – kierownik Katedry Pedagogiki Pracy i Andragogiki Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seminaria, odbywające się corocznie się od 2005 roku, posiadają wiodący temat, jakim są Wartości w pedagogice. Ta ogólna idea znajduje zaś egzemplifikację w wybranym na dany rok podtemacie Seminarium. Problematykę poprzednich edycji prezentuje poniższy wykaz: I Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Myczkowce 30–31.05.2005), Wartości w pedagogice; II Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Bystre 30–31.05.2006), Z badań nad wartościami w pedagogice; III Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Iwonicz–Zdrój 29–30.05.2007), Praca człowieka jako kategoria współczesnej pedagogiki; IV Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 27–28.05.2008), Wartości w pedagogice. Czas jako wartość we współczesnej pedagogice; V Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 26–27.05.2009), Wartości w pedagogice. Miłość jako wartość we współczesnej pedagogice; VI Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 18–19.05.2010), Wartości w pedagogice. Ojczyzna jako kategoria współczesnej pedagogiki; VII Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 12–13.10.2011), Wartości w pedagogice. Teoria i praktyka wartości w pedagogice; Journal of Modern Science tom 2/25/2015 446 | Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego VIII Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Łańcut 5–6.06.2012), Wartości w pedagogice. Kryzys wartości kategorią problematyki badań w pedagogice współczesnej; IX Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Polańczyk 28–29.05.2013), Wartości w pedagogice. Wolność, odpowiedzialność, godność we współczesnej pedagogice; X Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Rzeszów 27–28.05.2014), Wartości w pedagogice. Aksjologia pedagogiczna. Napięcia i współistnienie różnych wartości. Patronat nad XI edycją Seminarium – Urzeczywistnianie i odrzucanie wartości – objął Komitet Nauk Pedagogicznych PAN, Rektor Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Dziekan Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Rzeszowskiego. W XI Bieszczadzkim Seminarium Naukowym udział wzięli przedstawiciele takich uczelni, jak: Uniwersytet Adama Mickiewicza z Poznania, Uniwersytet Śląski z Katowic, Uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej z Lublina, Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN z Krakowa, Uniwersytet Jana Kochanowskiego – Filia w Piotrkowie Trybunalskim, Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa Szkoła Biznesu z Dąbrowy Górniczej, Wszechnica Świętokrzyska, Społeczna Akademia Nauk z Łodzi, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi z Józefowa k.Otwocka, Uczelnia Warszawska im. Marii Curie–Skłodowskiej, Koszalińska Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych z Koszalina, Politechnika Koszalińska, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka z Sanoka, Wyższa Szkoła Ekonomiczno–Humanistyczna z Bielska–Białej oraz Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego z Ostrowca Świętokrzyskiego. Otwarcia XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego dokonał JM Rektor Uniwersytetu Rzeszowskiego prof. zw. dr hab. Aleksander Bobko, który podkreślił, iż w problematyce wartości zawierają się dwa podstawowe nurty filozoficzne: arystotelesowski – zainteresowany tym, co jest (świat realny) oraz platoński – badający to, czego nie widać (świat idei). Tym niewidzialnym i zarazem realnym aspektem są wartości, które (z pozoru niewidoczne) stają się powodem różnorodnych przemian życia społecznego. Uczestników Seminarium przywitał również Dziekan Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Rzeszowskiego dr hab. prof. UR Ryszard Pęczkowski, życząc uczestnikom miłego pobytu w Rzeszowie oraz udanej uczty intelektualnej w trakcie seminaryjnych obrad naukowych. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego | 447 W tematykę tegorocznego Seminarium wprowadził zebranych gości prof. zw. dr hab. Waldemar Furmanek, wskazując na problemy związane z procesami urzeczywistniania wartości. Punktem wyjścia swojej refleksji Profesor uczynił boecjańską tezę, iż człowiek jest osobą czyli indywidualną substancją natury rozumnej. Wartości zaś, które istnieją obiektywnie, kształcą i doskonalą życie osobowe. Osoba zatem nieustannie rozwija swoje człowieczeństwo, budując przestrzeń aksjologiczną poprzez urzeczywistnianie lub odrzucanie wartości. Człowiek więc najpierw „wartościuje wartości”. W tym procesie zaś niezwykle istotną rolę spełniają różnorodne przemiany kulturowe i obyczajowe. Wpływ na urzeczywistnianie wartości ma też rodzina, społeczeństwo, naród, szkoła i środowisko rówieśnicze. Decyzje, dotyczące wyboru lub rezygnacji wartości, są dokonywane nie bez udziału ludzkiej rozumności i dobrej woli. Należy również pamiętać, iż proces urzeczywistniania wartości jest zagrożony przez takie negatywne zjawiska, jak: relatywizm moralny, banalizacja wartości i analfabetyzm aksjologiczny. Po wystąpieniu prof. zw. dr hab. Waldemara Furmanka obrady seminaryjne przebiegały w kilku, następujących po sobie, sesjach plenarnych, poświęconych problematyce wartości analizowanej z różnorodnych perspektyw. I tak obrady plenarne dotyczyły urzeczywistniania wartości w rodzinie i w szkole oraz uwarunkowań procesów uzewnętrzniania wartości. Jedną z sesji poświęcono analizie konkretnych wartości ,takich jak: radość, szacunek, nieufność, samotność, prawda i cnoty moralne oraz towarzyszącym ich realizacji emocjom aksjologicznym. Prof. zw. dr hab. Krystyna Chałas z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Społeczno–kulturowe uwarunkowania wyboru i afirmacji wartości środowiskowych przez młodzież z gimnazjów wiejskich) po omówieniu istoty i roli wartości w życiu człowieka przedstawiła wyniki badań, których celem była odpowiedź na pytanie: czy wartości wiejskie, w opinii uczniów gimnazjów wiejskich, zasługują na miano wartości wychowawczych oraz jakie czynniki powodują, iż wartości te są wybierane przez badaną młodzież. Analiza 113. prac konkursowych „Świat wiejskich wartości źródłem mojego wzrastania” pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków: badane osoby są przywiązane do środowiska wiejskiego oraz wiążą z nim plany życiowe. Cenią wartości wiejskie i są gotowi do przekazywania ich następnym pokoleniom. Za szczególnie wartościowe uważają zaś: piękno przyrody, specyfikę kulturową rodziny wiejskiej oraz tradycję społeczności wiejskiej, której elementem jest wiara w Boga, pobożność, pracowitość, odpowiedzialność, troska o członków rodziny, celebracja Journal of Modern Science tom 2/25/2015 448 | Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego świąt rodzinnych i kościelnych. W trakcie wykładu przytoczono również wzruszające świadectwa młodych ludzi, wyrażających swe głębokie przywiązanie do swej małej ojczyzny. Dr hab. Jolanta Wilsz z Uczelni Warszawskiej im. M. Curie-Skłodowskiej (Ewaluacja systemu wartości w społeczeństwie demokratycznym wobec globalnych wyzwań współczesnego świata) zaprezentowała cybernetyczny sposób myślenia, wykorzystywany do analizy zjawisk pedagogicznych. Teoretycznym zapleczem wykładu były zaś poglądy polskiej szkoły cybernetycznej, której założenia opracował naukowiec Marian Mazur, wprowadzając pojęcie „teorii systemów autonomicznych.” Ksiądz dr hab. prof. UP Norbert Pikuła z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (Wartość pracy w życiu seniora) przybliżył uczestnikom seminarium znaczenie aktywności zawodowej osób starszych. Praca sprzyja bowiem trwaniu jakości życia nie tylko w wymiarze materialnym, lecz przede wszystkim duchowym i psychicznym. Prof. zw. dr hab. Kazimierz Ożóg z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Kilka uwag językowo-kulturowych o radości chrześcijańskiej) dokonał analizy zjawiska radości, które jest wartością odczuciową, a zarazem elementem słownictwa języka polskiego. Radość jest też odpowiedzią na inne wartości. Jednak zbyt często radość jest rozumiana jako uczucie, a nie postawa. Punkt ciężkości wykładu był jednak skierowany na radość chrześcijańską, którą można uznać za odrębny typ radości. Radość chrześcijan jest radością nieprzemijającą, wynikającą z wiary w stwórczą i zbawczą moc Boga, który jest Miłością, Miłosierdziem i najwyższym Dobrem. Wezwanie do radości jest integralnym elementem modlitw, kazań i tekstów papieskich. Przyczyną radości jest zbawcze dzieło Chrystusa, wyzwalające radość nawet pomimo cierpienia. Tak więc „logika” radości chrześcijańskiej różni się od „logiki” radości naturalnej, jest swoistym fenomenem wyrażanym w znakach językowych. Z tego powodu może być przedmiotem analizy nie tylko filozofów i teologów, lecz również językoznawców. Dr hab. Teresa Zubrzycka-Maciąg z Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej z Lublina (Szacunek – wartość zaniechana w pedagogice) nakreśliła realia współczesnej szkoły, w której szacunek jest wartością zapomnianą. Brak szacunku jest widoczny w relacjach pomiędzy nauczycielami a uczniami, nauczycielami a rodzicami oraz w grupie samych nauczycieli. Zasadniczą częścią wykładu stała się prezentacja wyników badań własnych, których celem było poznanie nastawienia uczniów oraz studentów pedagogiki wobec wartości szacunku: jak definiują pojęcie szacunku, na ile kierują się tą wartością, czy urzeczywistnianie szacunku w kształceniu Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego | 449 i wychowaniu jest możliwe? Badania wykazały, iż szacunek jest wartością cenioną przez uczniów i studentów. Jednak wartość ta nie jest na trwałe wpisana w system wartości uczniów i potencjalnych pedagogów. Dr Joanna Wrótniak z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej z Lublina (Samotność jako wartość?) w centrum swojej refleksji umieściła wartość samotności, które jako zjawisko powszechne i ponadczasowe można uznać za kluczową kategorię ludzkiej egzystencji. Samotność jest zjawiskiem ambiwalentnym, może mieć wymiar negatywny i pozytywny. Zjawisko samotności było tematem rozważań Sokratesa, Seneki, Petrarki, Kartezjusza, Shopenhauera, Junga i Jaspersa. Myśliciele ci, wśród korzyści płynących z życia samotnego, wymieniali: rozwój mądrości i doskonalenie myślenia, uspokojenie, wyciszenie, autorefleksję, poczucie własnej wartości, niezależność, lepsze poznanie samego siebie, osiąganie dojrzałości. Poglądy przywołanych myślicieli zostały zestawione z opinią studentów pedagogiki na temat znaczenia samotności w życiu człowieka. Badani studenci umieszczali samotność raczej na końcu hierarchii wartości, traktując ją jako wartość negatywną do której się nie dąży, chociaż niekiedy jest wskazana jako chwila odpoczynku od rzeczywistości. Dr Dorota Łażewska z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi z Józefowa (Derridiańska dekonstrukcja jako strategia odrzucania wartości prawdy w pedagogice) zwróciła uwagę na wartość prawdy, która w czasach współczesnych została przewartościowana pod wpływem przyjmowanych powszechnie wartości utylitarnych. Preferowaną wartością szkoły XXI wieku jest zatem „rezygnacja z prawdy”. Naczelną zasadą jest teza, że epoka pewników już przeminęła. Odrzucanie wartości prawdy dokonuje się zaś za pomocą dekonstrukcyjnego sposobu myślenia. Ta derridiańska strategia myślowa jest obecna w progresywnej koncepcji wychowania do wartości. Jej założeniem jest teza, iż współczesny nauczyciel nie powinien wskazywać uczniom tego co jest dobre, a co złe, lecz pozostawiać ich w sytuacji niepewności, bez jednoznacznej oceny określonych zjawisk. Destabilizacja zaś jest celem derridiańskiej dekonstrukcji. Dr Lucyna Smółka z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (W poszukiwaniu teoretycznych podstaw kształtowania cnoty) zaprezentowała teorię cnót w ujęciu Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu i Jacka Woronieckiego. Cnoty bowiem są trwałą dyspozycją do czynienia dobra. Bez tej sprawności moralnej identyfikowanie się z wartościami będzie tylko niezrealizowanym postulatem, a tymczasem chodzi o to, aby człowiek uosabiał wartości etyczne, a nie jedynie o nich mówił. Kształcenie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 450 | Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego cnót moralnych mogłoby stanowić współczesny standard praktyki wychowawczej, gdyż pomimo wielu wysiłków pedagogicznych często trud ten jest nieskuteczny. Dr hab. prof. WŚ Zdzisław Ratajek ze Wszechnicy Świętokrzyskiej z Kielc (Dylematy etyczne związane z odpowiedzialnością nauczycieli za skutki pełnionych powinności) zaznaczył, iż konieczność rozwiązywania dylematów etycznych jest integralnym elementem pracy nauczyciela, który jest nieustannie rozliczany za realizację swych pedagogicznych powinności. Niezbywalnym warunkiem pracy nauczyciela jest zaś urzeczywistnianie wartości etycznych. Sposoby wartościowania efektów nauczania i kształcenia nie informują jednak o wartości szkoły i rzeczywistej pracy nauczycieli w obszarze realizacji wartości. W obliczu tej sytuacji zostały postawione palące pytania: czy jest jeszcze coś ważniejszego dla nauczycieli niż czynności administracyjne i biurokratyczne? Czy testy i ewaluacje są w stanie sprawdzić najważniejsze efekty pracy pedagogicznej czyli przyswojenie przez uczniów wartości aksjologicznych? Należy bowiem przyjąć, iż to właśnie rozwój aksjologiczno-etyczny powinien być najważniejszym „wskaźnikiem” sukcesu i miejsca szkoły w rankingu. Dr hab. prof. UŚ Ewa Wysocka z Uniwersytetu Śląskiego z Katowic (Młodzież a wartości – źródła rozchwiania aksjonormatywnego młodego pokolenia w świecie „bez wartości”) opisała sytuację współczesnego młodego pokolenia, wzrastającego w próżni aksjologicznej. W dzisiejszym świecie dysponujemy niespotykanym dotąd wachlarzem możliwości. Jednak młodzież jest pozbawiona drogowskazów, pomagających podejmować słuszne wybory aksjologiczne. Młody człowiek ma zatem trudność z określeniem własnej tożsamości i zaprojektowaniem trajektorii osobistego rozwoju. W związku z tym można mówić o pokoleniu straconym, zagrożonym społeczną degradacją. Prof. zw. dr hab. Andrzej Felchner oraz dr hab. Joanna Majchrzyk– Mikuła z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego – Filia w Piotrkowie Trybunalskim (Świat wartości piotrkowskich studentów. Konstatacje pedagogiczne) zaprezentowali wyniki badań naukowych zakresu wartości uznawanych przez studentów pedagogiki piotrkowskiej Alma Mater, czyli przyszłych nauczycieli i pracowników oświaty. Przypuszcza się bowiem, że ta grupa osób powinna być szczególnie wyczulona na problematykę wartości. Na podstawie uzyskanego materiału badawczego można stwierdzić, iż cele, które stawia młodzież nie są dalekosiężne, lecz doraźne i zachowawcze. Wyraźnie brakuje refleksji nad zjawiskami społecznymi. Preferowane są raczej wartości materialne. Szansą na powstrzymanie tego Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego | 451 zjawiska może być kształcenie pedagogów w zakresie aksjologii pedagogicznej oraz umożliwianie młodzieży doświadczania prawdy, dobra i piękna. Dr Marta Buk-Cegiełka z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (Zainteresowania młodzieży akademickiej jako wskaźnik wyboru i odrzucenia wartości) przedstawiła wyniki badań naukowych, których celem było ukazanie zależności pomiędzy rodzajem deklarowanych zainteresowań przez młodzież akademicką KUL a wybieraniem, bądź odrzucaniem wartości. Największa liczba badanych deklarowała, że interesuje się przede wszystkim sportem. Drugą grupą pod względem liczebności były osoby interesujące się kulturą, a następnie psychologią. Najczęściej wskazywanymi wartościami preferowanymi przez badanych była miłość, rodzina, zdrowie, wiara w Boga. Natomiast wartościami odrzucanymi, bez względu na rodzaj posiadanych zainteresowań, była władza, wygodne życie, dobra materialne i pozycja społeczna. Istotne różnice nie dotyczyły ani najbardziej preferowanych, ani najczęściej odrzucanych wartości. Dr Beata Komorowska z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (Aktywność internetowa młodzieży jako wskaźnik wyboru i odrzucenia wartości) omówiła wyniki badań empirycznych, których celem było odkrycie zależności pomiędzy poziomem aktywności młodzieży w Internecie a wyborem i odrzucaniem przez nią wartości. Na podstawie badań można stwierdzić,że występują niewielkie różnice pomiędzy hierarchią wartości preferowanych przez młodzież o wysokiej i niskiej aktywności internetowej. Im wyższa aktywność internetowa tym bardziej preferowane są wartości instrumentalne, dobra materialne i wygodne życie, a odrzucana wartość kontaktu z przyrodą, zdrowia i rozwoju duchowego. Internet bowiem skupia uwagę na tym, co „tu i teraz”, ukazując możliwość dokonywania zmian bez ponoszenia specjalnego wysiłku. Internet stanowi też wygodną przestrzeń dla jej użytkowników, pozwalając zrobić zakupy, obejrzeć film czy przeczytać książkę on-line. Dr Adam Rychlik ze Społecznej Akademii Nauk z Łodzi (Wybrane zachowania językowe a wartości uznawane przez młodzież) w wykładzie seminaryjnym skupił uwagę słuchaczy na takiej rzeczywistości społecznej, jaką jest język, akcentując zależność pomiędzy nim a preferowanym przez jego użytkownika systemem wartości. Do specyfiki współczesnego języka zaliczył: zapożyczenia z języka angielskiego, inwazję języka młodzieżowego, skrótowość wypowiedzi, nowomowę oraz obecność wulgaryzmów i kolokwializmów. Osoby używające wulgaryzmami są bardziej agresywne i skłonne do przemocy. Dzieci posługujące się tzw. „brzydkimi wyrazami” Journal of Modern Science tom 2/25/2015 452 | Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego często sięgają po papierosy, alkohol i narkotyki. Zachowania językowe są zatem obszarem aktywności dzieci i młodzieży, na którym dokonuje się wstępna selekcja – akceptacja lub odrzucanie wartości. Dr Barbara Lulek z Uniwersytetu Rzeszowskiego (W poszukiwaniu dróg urzeczywistniania dobra dziecka. Pomiędzy współpracą a rywalizacją) omówiła dwa typy postaw rodziców, dążących do urzeczywistniania dobra dziecka. Pierwszy z nich to podejmowanie współpracy z nauczycielami. Taka relacja służy konstruowaniu wspólnych rozwiązań. Powoduje wzajemne inspirowanie się w poszukiwaniu jak najlepszych dróg realizacji dobra dziecka. Druga postawa zaś to jedynie relacje przystosowawcze, podejmowane z konieczności lub obowiązku. W trakcie wykładu zostały również przytoczone wyniki badań empirycznych. Na ich podstawie można uznać, że z jednej strony rodzice deklarują dobro dziecka jako wartość niekwestionowaną, z drugiej zaś – nie wykazują gotowości do współpracy z nauczycielami w celu realizacji tego dobra. Brak powiązań pomiędzy poglądami rodziców a ich zachowaniem powoduje, iż deklarowane „dobro dziecka” staje się wartością „zawieszoną” i niezrealizowaną. Mgr Marek Wojsa z Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego z Ostrowca Świętokrzyskiego (Urzeczywistnianie odpowiedzialności w szkole zawodowej) przywołał wartość odpowiedzialności, określaną jako „wewnętrzny system nawigacji.” Odpowiedzialność to cecha osób, które są gotowe do ponoszenia konsekwencji swoich czynów, wykonują należycie swoje zadania, można im ufać i na nich polegać. Czasem określa się niektóre zawody mianem szczególnie odpowiedzialnych, gdyż zaniedbania obowiązków zawodowych może mieć szkodliwie społecznie następstwa. Uczeń kształtuje w sobie odpowiedzialne zachowania w trakcie praktycznej nauki zawodu, będącej częścią środowiska wychowawczego, w której przebiega proces wychowania przez pracę. Warunkiem skuteczności zabiegów wychowawczych jest odpowiedzialna postawa nauczyciela. Jej przejawem jest profesjonalizm, sprawiedliwość, życzliwość i zrównoważenie emocjonalne. Uczeń zaś uczy się odpowiedzialnych postaw poprzez naprawianie popełnianych błędów, wykonywanie rad i poleceń przełożonych, przestrzeganie regulaminów i dbałość o powierzone mu mienie. Dr Teresa Piątek z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Sztuka wydobywania człowieczeństwa – podstawowa wartość wychowania) porównała proces wychowania do sztuki, dzięki której człowiek staje się człowiekiem. Misją nauczyciela jest więc coraz pełniejsze rozpoznawanie natury wychowanka, aby proces wychowania przebiegał „zgodnie z naturą ludzką.” Decydującą wartością w pracy wydobywania z człowieka jego człowieczeństwa jest Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego | 453 zaś człowieczeństwo nauczyciela. Dlatego też profesja nauczyciela jest często postrzegana w kategoriach misji i powołania. Świadczą o tym opinie studentów pedagogiki, którzy na pytanie o motywy wyboru zawodu nauczyciela odpowiadali, iż kierują się chęcią pracy z dziećmi, potrzebą przekazywania wiedzy i wartości oraz możliwością rozwoju własnych zainteresowań. Ksiądz dr hab. prof. KUL Adam Maj z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (Preferowane i marginalizowane wartości lubelskich studentów – na przykładzie ich religijności) przedstawił wyniki badań naukowych, zmierzających do rozpoznania związków pomiędzy religijnością studentów a ich wyborem wartości preferowanych i marginalizowanych. Preferowanymi wartościami, bez względu na stan religijności, są rodzina i miłość. Natomiast wartością marginalizowaną jest władza, rozumiana jako posiadanie i rządzenie, wygodne życie i kontakt z przyrodą. Można wysnuć wniosek, że studenci posiadają potencjał aksjologiczny, który może przynieść efekty w ich dojrzałym życiu. Dr Urszula Gruca-Miąsik z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Ewolucja w hierarchii wartości młodzieży) odniosła się do swej publikacji Rozumowanie moralne młodzieży. Wybrane obszary i konteksty i zamieszczonych w niej wyników badań. Ich celem była odpowiedź na pytanie: jaki jest poziom rozumowania moralnego młodzieży w danym okresie społecznym? Badania, przeprowadzone w roku śmierci Jana Pawła II (2015) oraz w katastrofy samolotu prezydenckiego (2010) wykazały, iż w owym czasie nastąpił wzrost rozumowania moralnego młodzieży polskiej. Wiele zaś szczegółowych informacji na ten temat można znaleźć w przywołanej książce. Dr Mirosław Wątroba z Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Humanistycznej z Bielska-Białej (Techniki wpływu społecznego jako narzędzia służące urzeczywistnianiu bądź relatywizowaniu wartości w obszarze pomocy społecznej) podjął temat związany ze zjawiskiem manipulacji, występującym w obszarze pomocy społecznej. Problematyka manipulacji została uwyraźniona w postawionych pytaniach: czy wpisanie przez pracownika socjalnego „skłonność do nadużywania alkoholu” zamiast „alkoholizm” jest manipulacją, czy tylko operowaniem fachową terminologią? Czy wolno manipulować podczas wykonywania obowiązków zawodowych, by przyznać pomoc osobie rzeczywiście potrzebującej wsparcia, która jednak nie spełnia wymogów prawnych? W jaki sposób chronić osoby podatne na manipulację? Po manipulację może sięgać zarówno pracownik socjalny, jak i osoba korzystająca z pomocy społecznej. Rozwiązanie Journal of Modern Science tom 2/25/2015 454 | Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego tego niełatwego problemu wymaga podejmowania działań etycznych oraz edukacji w zakresie stosowanych technik manipulacji. Dr hab. prof. UR Kazimierz Szmyd, dr Edyta Obodyńska oraz dr Hubert Sommer z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Kategoria życia i kondycja człowieka jako wartość edukacyjna) wskazali na zagrożenia humanistycznej kondycji człowieka. O kryzysie wychowania człowieka w makroskali moralno–kulturowej świadczą chociażby takie określenia, jak: „arytmia egzystencji,” „spłaszczenie życia,” człowiek niezakorzeniony.” Większość ludzi nie rozumie świata, nie wie co się dzieje i dlaczego tak się dzieje. Szansą na powstrzymanie dążeń ku „zinstrumentalizowaniu” człowieka jest powrót do wartości transcendentnych i symbolicznych, chroniących humanistyczną kondycję ludzką. Dr hab. prof. UR Aleksander Piecuch z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Rodzina – wartość nieprzemijająca – terenem urzeczywistniania wartości), na tle różnych rozumień problematyki wartości, wyakcentował wartość rodziny, która w czasach nam współczesnych przeżywa głęboki kryzys. Osłabienie rodziny wpływa zaś na zaburzenie procesów socjalizacji młodego pokolenia, jego rozwój kulturowy i religijny. Rodzina chroni bowiem (urzeczywistnia) takie wartości, jak: zdrowie psychiczne i fizyczne, bezpieczeństwo, relacje emocjonalne, dziedzictwo kulturowe, więź z rodzicami czy systemy wartości. Ostatecznie zaś ma znaczenie nie tylko dla niej samej, lecz dla całego społeczeństwa. Dr hab. prof. UP Krzysztof Kraszewski z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (Urzeczywistnianie wartości w rodzinach ziemiańskich) zarysował sytuację rodzin ziemiańskich po II wojnie światowej, ukazując wyznawane przez nie wartości. Ideał ziemiański oparty jest na religii chrześcijańskiej i patriotyzmie. Rodziny ziemiańskie zachowały tradycję wolności, odporność na wynarodowienie, przywiązanie do kultury, pamięć krewnych i wyznawanych przez nie poglądach, świadomość posiadanego dziedzictwa. Jednak etos ziemiański nie jest znany szerszym kręgom społeczeństwa. Afirmowane wartości ziemiańskie mogłyby zaś stanowić wsparcie w procesie wychowania współczesnych pokoleń dzieci i młodzieży, narażonych na wszechogarniający relatywizm moralny. Utrata wartości ziemiańskich może bowiem nawet doprowadzić do zagubienia tożsamości narodowej i utraty państwowości. Mgr Urszula Dworska z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (Urzeczywistnianie wartości w rodzinach wielopokoleniowych) ukazała wartość rodziny wielopokoleniowej, opisując jej rolę w urzeczywistnianiu tego, co najbardziej cenne dla rozwoju charakteru i osobowości Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego | 455 człowieka. Po przytoczeniu definicji rodziny wielopokoleniowej zostały przedstawione wyniki badań, będące próbą odpowiedzi na pytanie: jakie tradycje i przez kogo są przekazywane w rodzinie wielopokoleniowej z terenu gminy Nowy Targ? I tak w rodzinach wielopokoleniowych przekazuje się dzieje rodziny, zwyczaje świąteczne i praktyki rodzinne, imiona, zawody, umiejętność posługiwania się gwarą. Rodziny wielopokoleniowe wnoszą zatem istotny wkład w zachowywanie najważniejszych wartości moralnych, duchowych i patriotycznych. Dr Magdalena Barabas z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej z Lublina (Wartości deklarowane matek doświadczających przemocy w rodzinie) postawiła pytanie o wartości rodziny uwikłanej w przemoc. Pozostawanie w takich związkach też jest motywowane wartościami – głównie dobrem dziecka. Jaką zatem funkcję pełnią wartości w obliczu aktów agresji i przemocy? Można przypuszczać, że wartości utrudniają lub uniemożliwiają przerwanie tej sytuacji. Analiza teoretyczna została uzupełniona wynikami badań struktury hierarchii wartości matek, doznających przemocy oraz rangi wartości moralnych w ich życiu. Najwyższe miejsce w hierarchii wartości zajęły wartości witalne i estetyczne, najniższe zaś – wartości święte. Pomimo takiego obciążenia jakim jest przemoc, kobiety te cenią takie wartości moralne, jak: dobro, uczciwość i miłość. Dr Dorota Sikora z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej z Lublina (Karanie w wychowaniu – meandry rodzicielskiej miłości) odniosła się do metod godzących w podstawowe prawo dziecka, jakim jest poszanowanie godności ludzkiej. Taką metodą jest kara cielesna, która poniża godność dziecka, zaburza poczucie bezpieczeństwa psychicznego, godzi w potrzebę miłości, zmniejsza poczucie własnej wartości, wyzwala poczucie niesprawiedliwości i bezsilności oraz nienawiści do sprawcy działania. Fizyczne karanie dostarcza bitym dzieciom modelu zachowania. Kary cielesne są jednak nadal uważane za metody przydatne w procesie wychowania. Potrzebna jest zatem ciągła pedagogizacja rodziców tak, aby nie uciekali się do stosowania kar, lecz budowali relacje rodzinne oparte na poszanowaniu godności młodego człowieka. Mgr Katarzyna Myśliwiec z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (Odpowiedzialność rodziców za kształtowanie postaw dziecka – obywatela społeczeństwa informacyjnego) poruszyła problematykę kształcenia przez rodziców kompetencji i umiejętności swoich dzieci, potrzebnych do korzystania z komputera w środowisku pozaszkolnym. Wpływ cyberprzestrzeni na młode pokolenie jest przecież wszechstronny. Media wprowadzają w świat wartości, kształtują postawy moralne, upodobania Journal of Modern Science tom 2/25/2015 456 | Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego i potrzeby, charaktery i motywy działania. Obowiązkiem rodziców jest zatem dobór przekazów medialnych i ograniczenie kontaktu z antywartościami. Wyniki badań opinii rodziców na temat ich roli w przygotowaniu dzieci do poruszania się po świecie wirtualnym świadczą o tym, iż rodzice nie są jednak skuteczni w kształtowaniu postaw i nawyków dziecka, korzystających z nowoczesnych technologii komputerowych. Wygłoszone na XI Bieszczadzkim Seminarium Naukowym referaty zostały opublikowane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego w dwutomowym dziele zbiorowym: Wartości w pedagogice. Rodzina i szkoła środowiskami urzeczywistniania wartości oraz Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie wartości pod redakcją naukową Waldemara Furmanka i Agnieszki Długosz. Książki te mogą stanowić przyczynek do pogłębionych analiz problematyki pedagogicznej z perspektywy zagadnień aksjologicznych. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 457–463 Sprawozdanie z II Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Zmienne konteksty edukacji a wyzwania Strategii Europa 2020” Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie 21.04.2015 rok dr Dorota Łażewska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] dr Katarzyna Ferszt-Piłat Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Dynamizm zmian, dokonujących się w życiu społeczno-kulturowym, jest widoczny w przestrzeni edukacyjnej. W polskim systemie edukacyjnym podstawowym i bezpośrednim źródłem dynamiki jest reforma edukacyjna z 1998 roku, której zasadność i skutki nadal trudno jednoznacznie ocenić (Zahorska, 2012). Problematyczność oceny jest związana w dużym stopniu z dynamiką zmian technologicznych, kulturowych, politycznych oraz ekonomicznych. Rzutują one na edukację i obligują elity decyzyjne w tym zakresie do natychmiastowej aktualizacji założeń, wytycznych i programów do bieżących potrzeb rzeczywistości społecznej. A jest to rzeczywistość widziana oczami badaczy i naukowców, jako: wysoce zdywersyfikowana z szerokimi obszarami niepewności i ryzyka. Świadczą o tym ukute określenia, a mianowicie: społeczeństwo globalne, wiedzy i informacji, wielokulturowe czy ryzyka. Skomplikowana rzeczywistość społeczna sprawia, że równie skomplikowana staje się współczesna rzeczywistość edukacyjna. „Podobnie jak w kulturze następuje przeobrażenie rozumienia nauki, pojawia się nowe spojrzenie na relacje między człowiekiem i wytwarzaną przez niego wiedzą, tak szkoła wymaga zmiany perspektywy patrzenia na własne działania, określenia na nowo swoich zamierzeń w taki sposób, by zminimalizować jej oddziaływanie jako czynnika inercyjnego w stosunku do przemian ogólnokulturowych Journal of Modern Science tom 2/25/2015 458 | Dorota Łażewska, Katarzyna Ferszt-Piłat Sprawozdanie z II Międzynarodowej… i aby pomóc uczniom w zbudowaniu kompetencji pomagających im w odnalezieniu swojego miejsca w zmieniającym się świecie.” (Klus-Stańska, 2002). Do zadań szkolnictwa należy zatem przygotowanie dzieci, młodzieży i dorosłych do życia w zmieniających się warunkach cywilizacyjnych. Z uwagi na znaczenie Strategii Europa 2020 dla działań w sferze edukacji, po pięciu latach od powstania tego dokumentu potrzebna jest refleksja nad tym czy polska i europejska edukacja sprostała lub sprosta tym wyzwaniom? Jakie zmiany przed nami, jakie perspektywy i prognozy? Powyższe pytania były kluczowe dla rozważań podjętych w ramach II Międzynarodowej Konferencji Naukowej pod tytułem: Zmienne konteksty edukacji a wyzwania Strategii Europa 2020, która odbyła się 21 kwietnia 2015 roku, w siedzibie Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie. Przedmiotem Konferencji były najważniejsze problemy edukacyjne wskazane w 2010 roku przez Komisję Europejską, w „Strategii Europa 2020,” której celem jest inteligentny i zrównoważony rozwój, mający sprzyjać inkluzji społecznej. W Polsce instrumentem realizacji tej strategii jest krajowy Program Operacyjny „Wiedza Edukacja Rozwój 2014–2020” (PO WER 2014–2020). Dokument uwzględnia długofalowe wyzwania stojące przed polskim systemem edukacji. Jednak do naszych rozważań równie cenne było przywołanie sposobów realizacji „Strategii Europa 2020 ” nie tylko w Polsce, lecz również w szerszym kontekście europejskim. Dlatego w interdyscyplinarnej dyskusji udział wzięli przedstawiciele instytucji, odpowiedzialnych za kształt polityki edukacyjnej, a także uniwersytetów, szkół wyższych oraz ośrodków naukowych z Polski, Czech, Słowacji, Ukrainy, Białorusi i Łotwy. Naukowcy z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie od lat biorą udział w dyskusji na temat współczesnej edukacji. Przywołać można tematy zorganizowanych w ramach tej Uczelni konferencji, na przykład: Edukacyjna rzeczywistość na początku XXI wieku (2004), Dyrektor szkoły – wyzwanie XXI wieku (2004), Polska szkoła średnia i jej miejsce w programach edukacyjnych Unii Europejskiej (2005), Coraz trudniej wychowywać – pomóżmy sobie wzajemnie (2008), Wczesna edukacja dziecka w kontekście zmian (2009), Innowacje w edukacji elementarnej (2010), Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży – teoria i praktyka (2010), Dylematy współczesnej edukacji (2011), Szkoła i rodzina wobec zagrożeń cyberprzestrzeni – aspekty zdrowotne i wychowawcze (2011), Potrzeby edukacyjno-wychowawcze uczniów wobec organizacyjnych i programowych możliwości polskich placówek oświatowo-wychowawczych. Spojrzenie wielodyscyplinarne (2012), Przestępczość nieletnich Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska, Katarzyna Ferszt-Piłat Sprawozdanie z II Międzynarodowej… | 459 – teoria i praktyka (2012), Międzynarodowa konferencja naukowa Innovative technologies in Secondary and Higher Education of Modern Europe (2013), Współorganizator College of Economics, Humanities and Engineering. Miejsce obrad: Rivne Ukraina), I Międzynarodowa Konferencja Koncepcje nowoczesnej edukacji dorosłych. Strategie LLL w latach 2014–2020. Międzynarodowe spojrzenia (2014) (Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi, 2012). Przywołana tu ostatnia konferencja to kontynuacja zagadnienia, zaś niniejszy artykuł, referując jej wiodące wątki, stanowi jednocześnie głos w dyskusji nad aktualnymi kontekstami współczesnej edukacji oraz możliwościami ich aplikacji w ramach zarówno polskiego, jak i różnorodnych europejskich systemów, z akcentem na wskazania w tym obszarze Strategii Europa 2020 oraz jej polskiego narzędzia realizacji, czyli Programu Operacyjnego „Wiedza Edukacja Rozwój 2014–2020” (PO WER 2014–2020). W ramach międzynarodowej konferencji, zgodnie z kluczowymi dla „Strategii Europa 2020” zagadnieniami edukacyjnymi, debatę organizowały trzy obszary tematyczne, a mianowicie: 1) podstawowe obszary edukacji całożyciowej (od edukacji przedszkolnej do edukacji seniorów, z uwzględnieniem szkolnictwa specjalnego, edukacji formalnej i nieformalnej oraz współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym); 2) szkolnictwo zawodowe a rynek pracy (od poziomu gimnazjum do uczelni wyższej – elastyczne ścieżki kształcenia i doradztwo zawodowe, programy mobilności międzynarodowej, mentoring / tutoring / coaching); 3) nauczyciel przyszłości w sieciach współpracy (oczekiwania i ograniczenia w kontekście nowych wyzwań cywilizacyjnych, a jakość kształcenia i dokształcania nauczycieli). Zainicjowaną przez organizatorów debatę na temat przyszłości polskiego i europejskiego systemu edukacji w kontekście „Strategii Europa 2020” oraz jego znaczenie, doceniły ogólnopolskie instytucje, takie jak: Organizacja Rozwoju Edukacji oraz Instytut Badań Edukacyjnych, które to objęły Patronatem Honorowym Konferencję, a także rozpowszechniły informację na temat przedsięwzięcia, między innymi na stronie realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego. Wśród pozostałych instytucji wspierających, znalazły się: Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Dydaktyki przy Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Powiatowy Młodzieżowy Journal of Modern Science tom 2/25/2015 460 | Dorota Łażewska, Katarzyna Ferszt-Piłat Sprawozdanie z II Międzynarodowej… Dom Kultury w Otwocku, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Karczewie, Oświata Powiatowa w Otwocku, Powiatowy Urząd Pracy w Otwocku, Biblioteka Powiatowa w Otwocku, Lokalna Grupa Działania Natura i Kultura, Koło Naukowe Studentów Pedagogiki WSGE „Pedagog,” Journal of Modern Science. W obradach konferencyjnych udział wzięło ponad pięćdziesiąt osób. Prelegenci z Polski reprezentowali Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN z Krakowa (prof. zw. dr hab. Bożena Muchacka, dr inż. Mateusz Muchacki), Uniwersytet Warszawski (prof. zw. dr hab. Zbigniew Semadeni), Uniwersytet Gdański (mgr Kamila Olga Stępień), Uniwersytet Wrocławski (dr Ewa Musiał, mgr Joanna Śmietanka), Uniwersytet Jana Kochanowskiego z Kielc (dr Paulina Depczyńska), Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny z Siedlec (prof. nadzw. dr hab. Anna Klim-Klimaszewska, dr Ewa Jagiełło), Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II (prof. zw. dr hab. Leon Dyczewski, dr hab. Justyna Szulich-Kałuża, dr Anna Sugier-Szerega), Uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej z Lublina ((prof. nadzw. dr hab. Mariusz Korczyński, dr Agata Świdzińska), Uniwersytet Kazimierza Wielkiego (prof. nadzw. dr hab. Mariusz Cichosz), Akademię Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej z Warszawy (dr Maria Trzcińska-Król), Akademię im. Jana Długosza z Częstochowy (dr Aleksandra Kruszewska, dr Joanna Juszczyk-Rygałło ), Akademię Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora z Pułtuska (prof. zw. dr hab. Валентина Лозовецька, dr Krystyna Kamińska), Lubelską Szkołę Wyższą z Ryk (dr Mirosława Brasławska-Haque), Szkołę Wyższą im. Pawła Włodkowica z Płocka (dr Małgorzata Kamińska), Wyższą Szkołę Nauk Społecznych z Mińska Mazowieckiego oraz Wyższą Szkołę Gospodarki Euroregionalnej z Józefowa. Na konferencji była też reprezentowana instytucja: Neobrit Education Ltd, Global Advances Research Centr z Józefowa (mgr Agnieszka Kantorowicz). Wykładowcy ze Słowacji reprezentowali Uniwersytet Mateja Bela z Bańskiej Bystrzycy ( prof. Miroslav Krystoń, prof. Peter Jusko), Uniwersytet Konstantyna Filozofa z Nitry (prof. Dagmar Markova, mgr Petr Kocina), Uniwersytet Cyryla i Metodego z Trenczyna (dr Oľga Bočáková, dr Darina Kubíčková), Uniwersytet Jan Szafaryka z Koszyc (prof. Lubov Vladyková, prof. Andrea Klimková) oraz Katolicki Uniwersytet z Ružomberka (prof. Slavomira Bellova, prof. Tomáš Jablonský). Czechy były reprezentowane przez Instytut Studiów Międzynarodowych z Brna (prof. Miloslav Jůzl). Prelegenci z Ukrainy reprezentowali Państwową Akademię Nauk Pedagogicznych Ukrainy, Przykarpacki Narodowy Uniwersytet im. Wasyla Stefanyka, Iwano-Frankowskij Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska, Katarzyna Ferszt-Piłat Sprawozdanie z II Międzynarodowej… | 461 Instytut Podyplomowego Kształcenia ( prof. Инна Богдановна Червинская, dr Ольга Дмитриевна Барабаш), Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M. P. Dragomanova z Kijowa (dr Sofiia Sokolova). Prelegenci z Białorusi reprezentowali Państwowy Poleski Uniwersytet (dr Светлана Викторовна Власова) oraz instytucję Belintelros z Mińska (dr Andrey Daragenski). W konferencji udział wzięli nauczyciele akademiccy z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie: dr Barbara Antczak, dr Katarzyna Ferszt-Piłat, dr Krzysztof Gogacz, dr Tadeusz Graca, dr Małgorzata Kaniewska, dr Anna Krajewska, dr Kateryna Novikova, dr Dorota Łażewska, dr Anna Orzyłowska, dr Małgorzata Such-Pyrgiel, dr Aleksandra Szejniuk i dr Tomasz Wrzosek. Wykładów wysłuchali również obecni na konferencji studenci kierunku pedagogika WSGE, którzy wzięli też czynny udział w organizacji konferencji: Pani Longina Molak, Pani Magdalena Penkul, Pani Justyna Niedziółka, Pani Agnieszka Jodłowska, Pani Dorota Żurawska, Pani Ewa Sekuła, Pani Joanna Olczak oraz Pan Marek Goliński i Rafał Krupak. Otwarcia Konferencji dokonał JM Rektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej z Józefowa – dr Tadeusz Graca. Po przywitaniu gości wystąpił Profesor Bronisław Sitek – Prezes Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, który podkreślił wagę i aktualność podjętego na konferencji tematu, związanego z analizą strategii Europa 2020, dotyczącej obszaru współczesnej edukacji. Z kolei Hanna Majewska–Smółka – Dyrektor Oświaty Powiatowej w Otwocku – omówiła zreformowane kształcenie zawodowe i ustawiczne. Następnie Danuta Wolska-Rzewuska – Dyrektor Powiatowego Urzędu Pracy w Otwocku – wskazała na nowe wyzwania Publicznych Służb Zatrudnienia w ograniczaniu bezrobocia młodzieży w kontekście Strategii Europa 2020. Natomiast Pan Romuald Sadowski – Dyrektor Schroniska dla Nieletnich i Zakładu Poprawczego w Warszawie–Falenicy przedstawił zasady tutoringu w resocjalizacji. W tej części konferencji wystąpił również Grzegorz Laskowski z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie, który przedstawił nowe trendy w szkolnictwie wyższym. Głos w sprawie szkolnictwa specjalnego i jego znaczenia w wymiarze europejskim oraz słowackim zabrała prof.. Dagmar Markowa z Uniwersytetu Konstantyna Filozofa z Nitry. Wystąpienia części pierwszej, jako głos specjalistów–praktyków, odnosiły się do celów tematycznych oraz osi priorytetowych i zasad horyzontalnych, wskazanych w takich dokumentach, jak „Strategia Europa 2020” oraz Program Operacyjny: „Wiedza Edukacja Rozwój 2014–2020 ” i dały Journal of Modern Science tom 2/25/2015 462 | Dorota Łażewska, Katarzyna Ferszt-Piłat Sprawozdanie z II Międzynarodowej… szeroki kontekst do rozważań naukowych w sesji plenarnej oraz sesjach panelowych. Sesji plenarnej przewodniczyła prof. zw. dr hab. Bożena Muchacka z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa. Pani Profesor zainaugurowała również obrady w tej sesji wykładem na temat: Wyzwania w zakresie jakości kształcenia nauczyciel, a następnie – prof. zw. dr hab. Zbigniew Semadeni z Uniwersytetu Warszawskiego i Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi przedstawił wykład: Problemy integracji przedmiotowej w edukacji początkowej. Reprezentujące Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach prof. nadzw. dr hab. Anna Klim-Klimaszewska i dr Ewa Jagiełło mówiły o Elementach edukacji ekonomicznej w klasach I–III szkoły podstawowej. Pozostałe wystąpienia również skupiały się na analizie edukacji całożyciowej w różnorodnych edukacyjnych systemach europejskich, w kontekście współczesnych przemian i Strategii Europa 2020. Na przykład – Pani Profesor Валентина Лозовецька z Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku i Państwowej Akademii Nauk Pedagogicznych Ukrainy mówiła na temat Systemu edukacyjnego na tle europejskiego procesu integracyjnego, prof. nadzw. dr hab. Mariusz Korczyński z Uniwersytety Marii Curie-Skłodowskiej o potrzebie edukacji międzykulturowej w wielokulturowej Europie (Migracje-Edukacja-Bezpieczeństwo),, prof. nadzw. dr hab. Mariusz Cichosz z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego przedstawił Środowisko wychowawcze jako miejsce realizacji całożyciowej edukacji człowieka. Od tradycji do współczesnych przemian, a swoistym podsumowaniem był temat zgłoszony przez Panią profesor Slavomiírę Bellovą z Katolickiego Uniwerystetu z Ružomberku na Słowacji Selected atributes of European Strategies 2020 among European Union Stat). Następnie obrady toczyły się w dwóch sekcjach równoległych. Tematem pierwszej sekcji były podstawowe obszary edukacji całożyciowej: od edukacji przedszkolnej do edukacji seniorów z uwzględnieniem szkolnictwa specjalnego, a także edukacji formalnej i nieformalnej oraz współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Druga sekcja dotyczyła zagadnień pedeutologicznych. I tak, wykłady w tej sekcji, były związane z oczekiwaniami i ograniczeniami w kontekście nowych wyzwań cywilizacyjnych oraz jakością kształcenia nauczycieli. Referaty wygłoszone w czasie sesji plenarnej oraz w trakcie obrad sekcyjnych dotoczyły różnorodnych problemów edukacyjnych. Przedmiotem refleksji prelegentów były następujące zagadnienia: jakość kształcenia nauczycieli, kompetencje zawodowe współczesnych nauczycieli, Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Dorota Łażewska, Katarzyna Ferszt-Piłat Sprawozdanie z II Międzynarodowej… | 463 edukacja ekonomiczna w klasach I–III, integracja przedmiotów w klasach początkowych, europejski proces integracyjny, edukacja całożyciowa i jej psychospołeczne uwarunkowania, edukacja seksualna, edukacja dla bezpieczeństwa, edukacja globalna, edukacja obywatelska i międzykulturowa, edukacja zdekonstruowana, edukacja medialna, edukacja prorodzinna, edukacja prawna, doradztwo zawodowe, coaching. Referaty dotyczyły również funkcjonowania poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz znaczenia studiów podyplomowych w edukacji całożyciowej. Na zakończenie obrad odbył się panel dyskusyjny z udziałem wszystkich uczestników konferencji. Podczas panelu wskazano na pożądane kierunki rozwoju polskiej i europejskiej przestrzeni edukacyjnej. Bogactwo wygłoszonych referatów na II Międzynarodowej Konferencji Naukowej w WSGE w Józefowie świadczy o tym, iż Uczelnia ta, stała się przestrzenią konfrontacji i wymiany różnorodnych poglądów na temat edukacji, które jednak wzajemnie się przenikają i nierozerwalnie wiążą. Uczestnicy i zaproszeni Goście podkreślili znaczenie podjętego tematu dla rozważań o obecnej edukacji i zaakcentowali potrzebę kontynuowania zagadnienia cyklicznie w następnych latach. Przedstawione referaty będą opublikowane w „Journal of Modern Science” lub w monografii pokonferencyjnej. Należy dodać, iż konferencji towarzyszyła wystawa poświęcona polskiej kulturze ludowej, będąca reminiscencją Roku Oskara Kolberga. Wystawa ta była współorganizowana z Biblioteką Powiatową w Otwocku. Miłą przerwą w obradach, a także prezentacją tańca jako przykładu innowacyjnej formy edukacji włączającej, był występ Zespołu Taneczno-Akrobatycznego HIT ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 w Otwocku, pod opieką Magdaleny Solińskiej oraz Roberta Czernieckiego. References Klus-Stańska D., (2002), Konstruowanie wiedzy w szkole. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego, s.10. Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im Alcide De Gasperi (2012) 10 lat,. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie, s. 48–52. Zahorska M. (2012), Zawirowania systemu edukacji. Z perspektywy socjologicznych warsztatów badawczych. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 465–470 Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE nt. Konsumpcja: uwarunkowania, wartości, prognozy Współczesne społeczeństwa, w szczególności w krajach rozwiniętych, od dawna już są charakteryzowane przez socjologów jako społeczeństwa konsumpcji. W XXI wieku konsumpcja uzyskała nieznaną dotąd ogromną skalę, w czym upatruje się zarówno zagrożenia, jak i szanse dla gospodarki, sfery publicznej i życia każdego człowieka. Konsumpcja jest rozpatrywana wręcz jako zasada integracji społeczeństwa, które różnicują się już nie na hierarchicznie ustawione klasy społeczne, a na różnego charakteru konsumentów. W dniu 24 lutego 2015 roku na Wydziale Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie k/Warszawy odbyła się doroczna wewnętrzna konferencja naukowa, poświęcona problematyce konsumpcji. W konferencji wzięlo udział ponad dwudziestu pracowników naukowo-dydaktycznych uczelni, aby z jednej strony zaprezentować w części lub w całości efekty własnych badań naukowych, prowadzonych na uczelni, a z drugiej strony – przedyskutować w gronie koleżeńskim aktualne problemy współczesności z akcentem na główny problem i temat konferencji. Temat konferencji dotyczył nie tylko jednego z najważniejszych zagadnień współczesnego społeczeństwa polskiego i globalnego – konsumpcji, ale również jej uwarunkowań strukturalnych i kulturowych, wartości w różnych wymiarach i znaczeniach, a także pewnych prognoz krótko- i długoterminowych z uwzględnieniem w szczególności obszarów badań na Wydziale Nauk Społecznych, związanych z naukami o bezpieczeństwie, pedagogiką oraz naukami o administracji i zarządzaniu. Konferencję objęła patronatem Powiatowy Rzecznik Konsumentów w Otwocku Pani Anna Jackowska, podkreślając aktualność podejmowanej problematyki konsumpcji, konsumentów oraz przestrzegania ich praw w Polsce i na świecie. Wśród ambitnych tematów, które zaproponowano w zaproszeniu konferencyjnym, znalazły się m. in. zrównoważona konsumpcja oraz kultura konsumpcjonizmu, wyrażająca się w powiedzeniu „mieć czy być”, socjalizacja do konsumpcji, osobowość konsumpcyjna oraz przymus konsumpcji, jak również konsumpcja odpowiedzialna, zdrowy styl życia czy tendencje slow life. W odpowiedzi na zaproszenie nadeszły nie mniej ambitne tematy wystąpień, które zostały podzielone Journal of Modern Science tom 2/25/2015 466 | Kateryna Novikova Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE na dwa panele oraz dwie sesje plenarne: otwierającą i podsumowującą konferencję. Dyskusja o różnych wymiarach, w tym stronach negatywnych konsumpcji, w pierwszej sesji plenarnej zaczęła się od powitania gości przez JM Rektora WSGE im. Alcide de Gasperi dr. Tadeusza Gracę i Dziekan Wydziału Nauk Społecznych WSGE dr. Małgorzatę Such-Pyrgiel oraz znakomitego wystąpienia wprowadzającego, które wygłosił prof. dr hab. Bronisław Sitek, akcentując potrzebę krytycznego spojrzenia na zjawisko konsumpcji oraz dokładnego zrozumienia jej uwarunkowań, jej wpływu na gospodarkę, a w szczególności wpływu interesów wielkich podmiotów gospodarczych na rozwój konsumpcji. W pierwszym panelu, moderatorami którego byli dr Kateryna Novikova i dr Tomasz Wrzosek, a mianowicie w jego pierwszej części, poświęconej etycznemu wymiarowi konsumpcji, zasiedli prawnik i bioetyk prof. dr hab. Piotr Krajewski, filozof i etyk dr Małgorzata Krajewska, filozof dr Dorota Łażewska, pedagog i wieloletni nauczyciel praktyk dr Krystyna Korneta i socjolog dr Tomasz Wrzosek. Prof. Piotr Krajewski pochylił się nad zagadnieniem zrównoważonej konsumpcji w związku z problematyką rozwoju, w szczególności rozwoju zrównoważonego i zrównoważonej produkcji w interesach przyszłych pokoleń. Jedną z podstaw realizacji tych zadań powinno być proekologiczne wychowanie, z akcentem na sprawiedliwy dostęp i podział zasobów, zmniejszenie ryzyka związanego z niekontrolowanym wzrostem konsumpcji, jak i tempem rozwoju nauki i techniki. Dr Małgorzata Kaniewska również zwróciła uwagę na dylematy współczesnego człowieka, określanego przez współczesnych analityków i badaczy jako Homo Consumens. Brak możliwości całkowitej rezygnacji z „mieć” na rzecz „być” nie oznacza jednak, jak podkreśliła dr Kaniewska, braku świadomości. Zostały przedstawione nowe wyniki badań nad konsumpcją w Polsce, w których widoczna jest tendencja odejścia od ilości na rzecz jakości, wzrostu świadomości zagrożeń, wynikających z nadmiernej konsumpcji i chęć jej zmniejszenia, jeżeli nie ze względu na środowisko, to choćby ze względu na potrzebę oszczędzania poprzez wtórne użytkowanie przedmiotów, współużytkowanie, recykling czy świadomy wybór producentów ekologicznych. Mniej optymistyczne spojrzenie na „post-metafizyczny klimat ponowoczesnej konsumpcji” przedstawiła dr Dorota Łażewska, która w próbie odnalezienia odpowiedzi na pytanie o metafizykę konsumpcji doszła do wniosku, że obecnie owej metafizyki w konsumpcji brak. Mimo że Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Kateryna Novikova Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE | 467 konsumpcja jest podstawą życia każdego człowieka, nie stanowi już wielkiej narracji, tylko jedną z małych, chaotycznych, irracjonalnych narracji w świecie, w którym człowiek zrezygnował z poznania na rzecz chcenia i zaspokojenia wszelkich chęci, w tym w szczególności konsumpcyjnych, zaspokojenia natychmiastowego, bez odroczenia, szybkiego, wymiennego, pełnego wrażeń do momentalnego skonsumowania. Nie tylko dorośli pełną miarą uczestniczą w konsumpcji. Jednym z najważniejszych jej podmiotów jest dziecko, już od najwcześniejszych lat, nie jako bierny, lecz aktywny, mający odmienne potrzeby konsument. Często owe potrzeby są potrzebami chwili, są zaspakajane impulsywnie, w szczególności w sytuacji zastąpienia przez konsumpcję czasu wolnego, uwagi lub miłości wiecznie zajętych, zapracowanych rodziców. Pedagog dr Krystyna Korneta przedstawiła w swoim referacie ostatnie wyniki badań zachowań konsumpcyjnych dzieci w różnym wieku, od zabawek najmniejszych dzieci, przez „kupowanie czasu” rodziców w celu wspólnego spędzenia czasu wolnego dzieci starszych, do ubrań, używek i usług edukacyjnych nastolatków. Krytyczny wymiar oporu wobec konsumpcjonizmu przedstawił dr Tomasz Wrzosek, który przeanalizował konsumpcję jako dyskurs oraz jako komunikację na przykładzie mody i ubioru – mundurków szkolnych i strojów komunijnych, ze szczególnym naciskiem na takie jej wymiary, jak swoboda i indywidualizm oraz rolę w organizowaniu życia społecznego jako narzędzia dystynkcji w rozumieniu P. Bourdieu. Zatem ubiór został przedstawiony jako najbardziej widoczny sposób wyrażania zróżnicowań społecznych, z akcentem na estetykę u warstw wyższych i funkcjonalność u warstw niższych. W drugiej części pierwszego panelu występowali socjolog i pedagog dr Katarzyna Ferszt-Piłat, pedagog dr Anna Krajewska, psycholog dr Małgorzata Starzomska i socjolog dr Kateryna Novikova. W tym bloku wystąpień został najbardziej odznaczony kulturowy wymiar konsumpcji. Różnice między konsumpcją a takim ciekawym zjawiskiem społeczno-kulturowym jak kolekcjonerstwo, przedstawiła w swoim wystąpieniu dr Katarzyna Ferszt-Piłat. Położyła ona akcent nie na przeciwstawieniu tych zjawisk, ale raczej na umieszczeniu ich po dwóch stronach kontinuum, przedstawiającego odmienne sposoby uczestniczenia w kulturze – od tworzenia zbioru pełnego pasji, trudów poszukiwania i tworzenia spójności, „jaźni” kolekcji po zużywanie, naznaczone brakiem sensów i satysfakcji, powierzchownością, ujednolicaniem, unifikacją, kulturą pośpiechu, pozostaniem w chwili obecnej bez przeszłości i przyszłości. Journal of Modern Science tom 2/25/2015 468 | Kateryna Novikova Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE Również krytyczny głos zabrała dr Anna Krajewska, której referat dotyczył zagrożeń, które niesie dzieciom i młodzieży konsumpcjonizm, a jak powinna reagować na owe zagrożenia edukacja. Erozja postaw tradycyjnych, infantylizacja, przewaga wartości utylitarystycznych i hedonistycznych, przewaga „mieć” nad „być”, zachłanność, duchowe ubóstwo, propagowanie przyjemności, brak refleksyjności, „wolność od”, idole rodem z mediów i kultury masowej i wynikające stąd uzależnienia medialne, kultura natychmiastowości to są niektóre z wielu zagrożeń wspomnianych przez prelegentkę. Wszystkie te czynniki stanowią wyzwania, stojące przed pedagogami oraz szczerzej przed rodziną, której autorytet jest zastępowany przez otoczenie rówieśnicze oraz nowe i stare media. Poza zwalczaniem tendencji konsumeryzmu dr Krajewska zwróciła uwagę na potrzebę potrzymania trwałości tożsamości oraz przywrócenie akcentu na człowieku. Psychologicznemu oraz zdrowotnemu wymiarowi konsumpcji i zjawiska konsumpcjonizmu były poświęcone dwa wystąpienia psycholog dr Małgorzaty Starzomskiej. W pierwszym zwróciła ona uwagę na pokolenie „instant” i jego zaburzenia psychiczne, często wynikające z tak zwanej „iluzji hedonistycznej”, jak to ujęła prelegentka, w warunkach ciągłego wzrostu wymagań dotyczących poziomu zadowolenia w konsumpcji (tzw. „młyn zadowolenia”). Przedstawiła ciemną trójkę zaburzeń osobowych: narcyzm jako przesadną wiarę w siebie, makiawelizm jako manipulację innymi i psychopatię jako impulsywne działanie bez lęku i empatii. Dr Starzomska przeanalizowała również zjawisko kompulsywnej konsumpcji związanej z patologiczną chęcią posiadania (również z opisem syndromu nagłego bogactwa), które prowadzą do autodestrukcji jednostki. W drugim referacie dr Starzomska przedstawiła zjawisko anoreksji jako sposób samorealizacji w kulturze konsumpcji w oparciu o analizę specyficznego rozumienia ciała, postrzegania ludzi przez ciało, ten wizerunek wizualny, który pozwala w oczach niektórych ludzi urzeczywistnić pewien ideał „odpowiednio przystrojonego ciała”. Odzwierciedla to niewątpliwie kryzys tożsamości, który możemy odnotować we wszystkich krajach rozwiniętych. Wyróżnianie się poprzez ubiór zostało porównane z tendencjami imitacyjnymi w wystąpieniu dr Kateryny Novikovej, która przedstawiając takie zjawiska, jak moda, gust, styl życia, rytuał, kultura konsumpcyjna oraz ich zmienny charakter na przestrzeni XX oraz początku XXI wieku, zaakcentowała współczesny aktualny i popularny dyskurs samorealizacji, inwencji siebie, autentyczności i oryginalności, który przyszedł Journal of Modern Science tom 2/25/2015 Kateryna Novikova Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE | 469 na zmianę dyskursowi naśladowania wyższych warstw społecznych przez niższe. Drugiemu panelowi przewodniczyli Dziekan Wydziału Nauk Społecznych WSGE dr Małgorzata Such-Pyrgiel oraz dr Wacław Brzęk. Pierwsza część drugiego panelu była poświęcona ekonomicznemu wymiarowi konsumpcji z akcentem również na prawne, polityczne i edukacyjne aspekty tego wymiaru. W panelu zasiedli Prorektor WSGE prof. dr hab. Magdalena Sitek, Dziekan Wydziału Nauk Społecznych WSGE socjolog dr Małgorzata Such-Pyrgiel, ekonomiści: dr Barbara Antczak, dr Krystyna Palonka, dr Aleksandra Szejniuk, Aleksandra Kozłowska, Damian Przekop i Anna Ziółkowska. Druga część drugiego panelu była poświęcona zagadnieniom ryzyka i zagrożeń, związanych z konsumpcją, a wystąpili w tej części specjaliści od nauk o wojskowości i bezpieczeństwie, a także administracji i prawa: dr Wacław Brzęk, dr Zygmunt Domański, dr Anna Orzyłowska, dr Elżbieta i Jerzy Szafrańscy, Paulina Siejka oraz pedagog dr Krzysztof Gogacz. Prof. dr hab. Magdalena Sitek zaczęła drugi panel mocnym akcentem na pojęciu zrównoważonej konsumpcji, a w szczególności jej podstawach prawnych i instytucjonalnych w polityce Unii Europejskiej względem ochrony środowiska w perspektywie kilku lat do 2020 roku. Konsumpcyjny wymiar zagadnienia zrównoważonego rozwoju stanowi jeden z najważniejszych obszarów działań w perspektywie 2014–2020 w Europie. Dziekan Wydziału Nauk Społecznych WSGE dr Małgorzata Such-Pyrgiel zwróciła uwagę na wymiar osobisty zagadnień związanych z konsumpcją i konsumpcjonizmem, w szczególności z akcentem na życie singli i rodzin we współczesnych społeczeństwach oraz podobieństwa i różnice w ich zachowaniach konsumpcyjnych. Połączenie perspektywy ekonomicznej i socjologicznej przestawiła w swoim wystąpieniu dr Barbara Antczak, dotyczącym komercjalizacji usług edukacyjnych, której efekty społeczeństwo może zaobserwować dopiero po kilku latach, w szczególności w odniesieniu do poziomu świadomości obywatelskiej oraz ogólnie społeczeństwa obywatelskiego, którego aktywnych członków kształtuje edukacja i szkolnictwo wyższe. Inny aspekt społeczny konsumpcji został ujęty przez dr Krystynę Palonkę, która poświęciła swoje wystąpienie analizie nierówności w dochodach i ich wpływu na modele konsumpcji. Dr Aleksandra Szejniuk opisała kulturę konsumpcji z punktu widzenia uwarunkowań, które ona stwarza dla controllingu personalnego w przedsiębiorstwach i organizacjach. O konkretnych badaniach zachowań konsumenckich powiadał referat Aleksandry Kozłowskiej, Damiana Journal of Modern Science tom 2/25/2015 470 | Kateryna Novikova Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE Przekopa i Anny Ziółkowskiej, których przedstawiona analiza dotyczyła świadomości konsumenckiej studentów warszawskich uczelni o takim kontrowersyjnym produkcie spożywczym, jak różne substancje słodzące w porównaniu do faktycznego spożycia tych substancji. Ryzyka związanego z różnymi wymiarami konsumpcji dotyczyło wystąpienie dr Wacława Brzęka, który z dużą liczbą szczegółów przedstawił rolę kosmetyków w bezpieczeństwie konsumenta na polskim rynku, jak również wystąpienie dr Zygmunta Domańskiego, który rozwinął argumentację na temat ogólnego bezpieczeństwa produktów konsumpcyjnych, oraz Pauliny Siejki, która przeanalizowała wyrabianie lub wprowadzanie do obrotu szkodliwych dla zdrowia substancji, środków spożywczych, artykułów powszechnego użytku lub środków farmaceutycznych jako zagrożenie dla bezpieczeństwa powszechnego. Inny wymiar zagrożeń został przedstawiony przez dr Krzysztofa Gogacza, który w swoim wystąpieniu pokazał odpowiednie mechanizmy i przede wszystkim wskazał na ścisły związek między zjawiskiem konsumpcjonizmu a zjawiskiem niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży. Połączenie procesów konsumpcji ze zjawiskiem przestępczości, a w szczególności ze wzrostem przestępczości nieletnich, zostało dogłębnie przeanalizowane w referacie dr Elżbiety i Jerzego Szafrańskich. Natomiast bardziej fundamentalne problemy związane ze zjawiskiem konsumpcjonizmu, jako przejawem zagrożenia dla bezpieczeństwa indywidualnego w perspektywie zarówno teoretycznej, jak i praktycznej, zostały podjęte w wystąpieniu dr Anny Orzyłowskiej. Po zakończeniu obrad w panelach oraz wspólnej dyskusji, w trakcie podsumowującej sesji plenarnej, moderatorzy paneli przedstawili wstępne wnioski, które wyciągnęli uczestnicy konferencji we wspólnej debacie i refleksji na tak skomplikowane i wymagające uwagi zjawisko jakimi są konsumpcja oraz konsumpcjonizm. Wnioski dotyczyły dwóch najważniejszych wątków, a mianowicie: po pierwsze – znaczenia konsumpcji w wychowaniu i socjalizacji dzieci oraz w późniejszym ciągłym rozwoju osobowości, tożsamości jednostki ludzkiej we współczesnym zglobalizowanym świecie, po drugie – braku zgody na lekceważenie licznych i różnorakich zagrożeń w sferze konsumpcji w wymiarze kulturowym, edukacyjnym i ekonomicznym oraz ochrony praw konsumenta. dr Kateryna Novikova