Kultura popularna i tożsamość młodzieży

Transkrypt

Zbyszko Melosik tak pisze swoje książki, że czytamy je z pasją fanów piłkarskiego klubu przeżywających grę swojej drużyny. Po raz kolejny mamy możliwość uczestniczenia w decydującym o wartości
wykształcenia „meczu” kultury wysokiej z popkulturą. Znakomita jest ostatnia część monografii, która
dotyczy regulowania i kontrolowania tożsamości w społeczeństwie współczesnym, gdyż odsłania procesy,
mechanizmy i socjotechniczne zabiegi władzy w państwach demokratycznych, w ukryty sposób pozbawiające obywateli ich podmiotowości. Ogromną zaletą książki jest to, że Autor zamyka ją własnym pedagogicznym rozrachunkiem z rzeczywistością. Dawno nie czytałem tak znakomicie uargumentowanej
rozprawy, w której wykorzystano najnowsze źródła i wyniki światowych badań nad ponowoczesnymi społeczeństwami i rozwijanymi w nich (pop)kulturami.
Z recenzji prof. dr. hab. Bogusława Śliwerskiego
9 788378 504757
Kultura popularna i tożsamość młodzieży
Zbyszko Melosik jest znakomitym obserwatorem kultury współczesnej i nie uchyla się od poszukiwania odpowiedzi na trudne pytania, które stawia edukacji dzisiejszy świat. Kultura popularna i tożsamość
młodzieży. W niewoli władzy i wolności to wartościowe opracowanie, które wciąga czytelnika i prowokuje
do zajęcia stanowiska wobec omawianych kwestii. Język książki jest jej mocną stroną. Dzięki precyzyjnej
narracji czyta się ją dobrze i z zainteresowaniem. Jestem przekonany, że opiniowana publikacja szybko
znajdzie się na listach obowiązkowych lektur dla studentów pedagogiki, kulturoznawstwa i socjologii.
Nasz nowy świat być może nie jest wspaniały, ale to właśnie w nim przyszło nam żyć. Książka Zbyszka
Melosika pozwala lepiej go rozumieć.
Z recenzji prof. dr. hab. Witolda Jakubowskiego
ZBYSZKO MELOSIK
Od autora
Współczesny człowiek żyje jednocześnie w dwóch rzeczywistościach. Działanie pierwszej opiera się na
zasadzie wolności jednostki w kreowaniu własnej biografii, tożsamości oraz niekończących się (pozornie?)
swobodnych wyborów w sferze kultury popularnej i konsumpcji. Tutaj można być kulturowo mozaikowym
i tak sfragmentaryzowanym, „jak się tylko chce”. Nie grożą za to żadne sankcje. Wręcz przeciwnie – przemysł konsumpcji oczekuje od ludzi wyobraźni i nieroztropności w zakresie wyborów. Mamy wrażenie, że
w rzeczywistości tej może się zdarzyć wszystko i każdy może się stać każdym.
Druga rzeczywistość działa odwrotnie. Ten sam człowiek znajduje się w bezwzględnej niewoli instytucji i biurokracji, prawa, medycyny, formularzy i procedur, a brak dostosowania może mieć poważne konsekwencje. Tożsamość jednostki musi być konformistyczna wobec narzuconych reguł. Jest diagnozowana,
monitorowana i wskaźnikowana, a także dyscyplinowana i przymuszana. Miejsca na własne interpretacje
pozostaje niewiele.
Wydaje się, że taka sytuacja nie wywołuje już u ludzi poczucia schizofrenii. Nauczyli się bowiem „przesuwać zwrotnicę” z jednej do drugiej sfery swojej tożsamości. W rezultacie postmodernistyczne rozproszenie (pop)kulturowe splata się w nich z modernistyczną tendencją do uniwersalnej biurokratycznej i instytucjonalnej uniformizacji. Pełne radości i przyjemności dryfowanie w pierwszej, popularnej rzeczywistości
stanowi antidotum na zniewolenie czy ubezwłasnowolnienie, któremu podlegają w drugiej. Z kolei druga
rzeczywistość jest antidotum na niepewność, rozproszenie i nadmiar wolności, które cechują rzeczywistość
pierwszą. Zagubionym często w oszałamiającym zamieszaniu kulturowym ludziom zasady prawa i medycyny oraz działania instytucji i biurokracji, wskaźniki i procedury dają poczucie powrotu do dawnego
świata pewności.
ZBYSZKO
MELOSIK
popularna
i tożsamość
młodzieży
W NIEWOLI WŁADZY I WOLNOŚCI
Zbyszko Melosik
Kultura popularna
i tożsamość młodzieży
W niewoli władzy i wolności
Kraków 2013
MELOSIK_KULTURA POPULARNA.indb 3
29.01.2014 07:58
© Copyright by Zbyszko Melosik, 2013
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzenci:
prof. dr hab. Witold Jakubowski
prof. dr hab. Bogusław Śliwerski
Redakcja wydawnicza:
Magdalena Polek
Opracowanie typograficzne:
Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
Wydanie książki zostało sfinansowane ze środków
projektu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego numer NN 106082135
oraz przez Oficynę Wydawniczą „Impuls”
ISBN 978-83-7850-475-7
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2013
29.01.2014 07:58
Książkę poświęcam pamięci moich amerykańskich przyjaciół
i mentorów – Williama Claya Parrisha (1926–2010)
oraz Jenningsa Lee Wagonera Jr. (1938–2013)
29.01.2014 07:58
Spis treści
Wprowadzenie ............................................................................................................
9
Część pierwsza
Popkulturowe i globalne konstrukcje tożsamości młodzieży
Rozdział 1. Kultura wysoka i kultura popularna a systemy stratyfikacji
społecznej: teoria Pierre’a Bourdieu versus praktyki kulturowej
deklasyfikacji .......................................................................................... 29
Rozdział 2. (Pop)postsubkultury i tożsamość młodzieży
w kulturze tymczasowości ................................................................... 61
Rozdział 3. Globalizacja i młodzież współczesna: amerykanizacja
czy (pop)kulturowa emancypacja? ..................................................... 89
Rozdział 4. Globalny nastolatek i kultura typu all inclusive .............................. 141
Rozdział 5. Tożsamość typu supermarket i (pop)rekonstrukcje
stylu życia młodzieży ............................................................................ 155
Część druga
Kultura popularna, teksty kulturowe i wolność (re)kreacji tożsamości
Rozdział 1. McDonald’s: elegancki fast food i inwazyjna
glokalizacja smaku ................................................................................ 185
Rozdział 2. Coca-cola: (drink-)tożsamość w kulturze
natychmiastowej przyjemności .......................................................... 203
Rozdział 3. Prozac: (pop)szczęście i sukces życiowy
w społeczeństwie współczesnym ....................................................... 221
Rozdział 4. Facebook i społeczne konstrukcje narcyzmu
(o tożsamości zamkniętej w celi wizerunku) ................................... 239
29.01.2014 07:58
8
Spis treści
Rozdział 5. Instant gwiazdy, idole i celebryci: koniec autorytetów? ................ 255
Rozdział 6. Strategie luksusu w społeczeństwie współczesnym:
stratyfikacje bogactwa i podróbek ..................................................... 279
Rozdział 7. Popreprezentacje i koniec autentyczności
w kulturze współczesnej ...................................................................... 293
Część trzecia
Regulowanie i kontrolowanie tożsamości w społeczeństwie współczesnym
Rozdział 1. Neoliberalna jednostka: w niewoli (prze)projektowania
własnej tożsamości? .............................................................................. 313
Rozdział 2. Biurokratyzacja i instytucjonalizacja biografii: strategie
regulowania tożsamości ....................................................................... 333
Rozdział 3. Jurydyzacja codzienności: bezradność jednostki
w obliczu normy i prawnika ................................................................ 363
Rozdział 4. Medykalizacja i farmakologizacja: zamknięcie
w klaustrofobii chorego ciała .............................................................. 377
Rozdział 5. Wskaźnikowanie człowieka i rzeczywistości jako forma
sprawowania władzy ............................................................................. 389
Rozdział 6. Technologizacja życia i wirtualizacja tożsamości:
wolność zniewolenia w kulturze upozorowania? ............................ 401
Rozdział 7. Codzienność tożsamości i polityka społecznych niepokojów ...... 421
Rozdział 8. Tożsamość, codzienność i multiplikacje popekspertyzmu ........... 439
Zakończenie: pedagogika i młodzież (powrót do rzeczywistości) .................... 447
Bibliografia ................................................................................................................... 463
Nota o autorze ............................................................................................................ 489
29.01.2014 07:58
Wprowadzenie
K
siążka Kultura popularna i tożsamość młodzieży. W niewoli władzy
i wolności jest podsumowaniem moich badań prowadzonych w ostatnich latach.
Stanowi rezultat projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod tytułem „Kultura popularna i rekonstrukcje tożsamości młodzieży
współczesnej. Studium socjopedagogiczne” (numer NN 106082135).
W książce tej próbuję nadążyć za szybko zmieniającą się rzeczywistością popkulturową oraz zrekonstruować niektóre (z konieczności arbitralnie dobrane)
popularne fenomeny i zjawiska w kontekście tożsamości młodzieży1. Głównymi
bohaterami tej publikacji są więc kultura popularna i młodzież2.
1
Dyskusje dotyczące różnych propozycji definiowania kultury popularnej można znaleźć
w znakomitej książce: Popular Culture Theory and Methodology. A Basic Introduction, eds.
H.E. Hinds Jr., M.F. Motz, A.M.S. Nelson, Madison 2006. Porównawcze analizy różnych
definicji kultury popularnej zamieszczono w: H.N. Parker, Toward a Definition of Popular
Culture, „History and Society” 2011, vol. 50, no. 2, s. 147–170. Por. też rozliczne analizy tego
problemu zawarte w książkach: J. Storey, Inventing Popular Culture. From Folklore to Globalization, Malden 2003 oraz D. Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, Poznań 1998.
2
W odniesieniu do młodzieży moja książka wpisuje się we współczesną debatę na temat roli
kultury popularnej w kształtowaniu jej tożsamości, której ostatnimi przejawami są między
innymi takie publikacje, jak: J.-A. Dillabough, J. Kennelly, Lost Youth in the Global City.
Class, Culture, and the Urban Imaginary, New York 2010; Tribal Play: Subcultural Journeys
Through Sport, eds. M. Atkinson, K. Young, Bingley 2008; J. Van den Bergh, M. Behrer, How
Cool Brands Stay Hot. Branding to Generation Y, London 2011; Japan’s Changing Generations. Are Young People Creating a New Society?, eds. G. Mathews, B. White, Abingdon
2004; Contemporary Youth Culture: An International Encyclopedia, vol. 1–2, eds. S. Steinberg, P. Parmar, B. Richard, Westport 2006 czy Generation X Goes Global: Mapping a Youth
Culture in Motion, ed. Ch. Henseler, New York 2013. Można też przywołać takie polskie
kompendia wiedzy w tym zakresie, jak: Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości,
red. A. Gromkowska-Melosik, Poznań – Leszno 2007; Kultura mediów, ciało i tożsamość –
konteksty socjalizacyjne i edukacyjne, red. W. Jakubowski, S. Jaskulska, Kraków 2011; Kultura popularna – tożsamość – edukacja, red. D. Hejwosz, W. Jakubowski, Kraków 2010;
Dyskursy kultury popularnej w społeczeństwie współczesnym, red. A. Cybal-Michalska,
P. Wierzba, Kraków 2012; Tożsamość w społeczeństwie współczesnym: pop-kulturowe (re)interpretacje, red. A. Gromkowska-Melosik, Z. Melosik, Kraków 2012; Kultura popularna
w społeczeństwie współczesnym, red. J. Drozdowicz, M. Bernasiewicz, Kraków 2010; Kultura
29.01.2014 07:58
10
Wprowadzenie
Podejmowane w mojej książce problemy związane są przede wszystkim z kulturą popularną, jednakże w trzeciej jej części wychodzę daleko poza to właśnie
pole. Związane jest to z moim narastającym w trakcie studiowania źródeł i obserwacji życia społeczno-kulturowego przekonaniem, że współczesny człowiek,
oczywiście także młody, żyje jednocześnie w dwóch rzeczywistościach. Pierwsza
z nich działa na podstawie zasady wolności jednostki w kreowaniu własnej biografii, tożsamości oraz niekończących się (pozornie?) swobodnych wyborów dokonywanych na płaszczyźnie kultury popularnej i konsumpcji. Druga rzeczywistość działa jak gdyby odwrotnie: jej logika opiera się na potężnych regulatorach
tożsamości i życia społecznego.
W tożsamość współczesnego człowieka wpisana jest więc podstawowa
sprzeczność. Oto z jednej strony występuje w niej orientacja na swobodne dryfowanie po różnych sferach (pop)kultury, na przyjemność, afektywność i konsumpcję. Z drugiej strony, w sferze relacji z biurokracjami i instytucjami, jak
również w sferze prawnej czy medycznej, powinien być on – pod groźbą różnorodnych formalnych lub społecznych sankcji – maksymalnie racjonalny, zdyscyplinowany i wyregulowany. Wydaje się przy tym, że taka sytuacja nie wywołuje
już u niego poczucia schizofrenii. Nauczył się bowiem „przesuwać zwrotnicę”
z jednej do drugiej sfery swojej tożsamości. W konsekwencji modernistyczna
tendencja do uniwersalnej biurokratycznej i instytucjonalnej uniformizacji splata się w jego tożsamości i w jego życiu z postmodernistycznym rozproszeniem
(pop)kulturowym3.
W sferze konsumpcji i popkultury może na przykład nie tylko swobodnie
dryfować po Internecie, przełączać według własnego uznania kanały telewizyjne, słuchać jakiejkolwiek muzyki, ale także wybierać kolejne i kolejne formy kulturowej tożsamości i przebierać się w nie jak w stroje karnawałowe. Może być
kulturowo mozaikowy i sfragmentaryzowany, „jak tylko chce”. Nie grożą mu za
to żadne sankcje. Wręcz przeciwnie – przemysł konsumpcji oczekuje od niego
wyobraźni i nieroztropności w zakresie wyborów (i kolorów). Odnosi się wrażenie, że w rzeczywistości tej „może się zdarzyć wszystko” i „każdy może się stać
każdym”. Mozaikowości i fragmentaryczności sfery popkultury i konsumpcji towarzyszą przy tym nieuchronne rozproszenie i niejednoznaczność tożsamości.
Jest to więc rzeczywistość, w której „wszystko zdaje się dozwolone”, panuje w niej
możliwość swobodnego nadawania znaczeń oraz daleko idącej indywidualizacji
życia i codzienności.
popularna. Konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe, red. A. Gromkowska-Melosik, Z. Melosik, Kraków 2010.
3
Można także pójść śladem Agnieszki Cybal-Michalskiej i umieścić sytuację, w której znalazła się młodzież, w kontekście „dylematów tożsamościowych” charakterystycznych dla
„radykalnej zmiany społecznej” – jest to zapewne perspektywa pedagogicznie bardziej optymistyczna. Por. A. Cybal-Michalska, Tożsamość młodzieży w perspektywie globalnego świata. Studium socjopedagogiczne, Poznań 2006, s. 169 (i szerzej – s. 146–176).
29.01.2014 07:58
11
Wprowadzenie
Jednocześnie jednak ten sam człowiek musi żyć w surowej rzeczywistości nakazów i zakazów. Znajduje się w bezwzględnej niewoli instytucji i biurokracji,
prawa, medycyny, formularzy i procedur, a nieadekwatność w tej sferze grozi
poważnymi konsekwencjami. Jednostka zmuszona jest w niej funkcjonować, tak
jak „za dawnych czasów”, w ramach dyscyplinujących form myślenia i działania
(represywność tej rzeczywistości jest bardziej „miękka” niż kiedyś, co nie znaczy, że mniej skuteczna). W tej drugiej rzeczywistości tożsamość jednostki jest
adaptatywna i zdyscyplinowana, konformistyczna wobec narzuconych reguł,
a miejsca na własne interpretacje pozostaje bardzo niewiele. Owa rzeczywistość
jest więc przesycona mechanizmami, które tworzą struktury biurokratyzacji i instytucjonalizacji, jurydyzacji i medykalizacji. Tożsamość jednostki jest w niej, jak
pokazuję to w trzeciej części książki, diagnozowana, monitorowana i wskaźnikowana, a także dyscyplinowana i przymuszana.
Ponownie stwierdzę jednak jednoznacznie: wbrew pozorom, mimo zasadniczych sprzeczności występujących między tymi dwiema rzeczywistościami,
współczesny człowiek nie wydaje się zagubiony, nie wydaje się też żyć schizofrenicznie. Więcej nawet – może się wydawać, że w jego tożsamości powstał pewien
„układ komplementarności”. Pełne radości i przyjemności dryfowanie w pierwszej, popularnej rzeczywistości stanowi dla niego antidotum na zniewolenie czy
ubezwłasnowolnienie, któremu podlega w drugiej. Z kolei druga rzeczywistość
dostarcza mu poczucia „zaczepienia” i stabilności, jakich można zaznać tylko
w świecie jednoznacznych znaczeń. Stanowi więc antidotum na pewną niepewność, rozproszenie, zamieszanie i nadmiar wolności, które są typowe dla rzeczywistości pierwszej. Zagubionym często w oszałamiającym, przymusowym zróżnicowaniu i zamieszaniu kulturowym ludziom świat oparty na zasadach prawa
i medycyny, zasadach działania instytucji i biurokracji, wskaźnikach i procedurach daje poczucie powrotu do „dawnego świata pewności”.
Część pierwsza książki nosi tytuł „Popkulturowe i globalne konstrukcje tożsamości młodzieży”. Zawiera pięć rozdziałów, z których każdy odnosi się treściowo
do rekonstrukcji tożsamości młodzieży w związku z oddziaływaniem kultury popularnej: „Kultura wysoka i kultura popularna a systemy stratyfikacji społecznej:
teoria Pierre’a Bourdieu versus praktyki kulturowej deklasyfikacji”; „(Pop)postsubkultury i tożsamość młodzieży w kulturze tymczasowości”; „Globalizacja
i młodzież współczesna: amerykanizacja czy (pop)kulturowa emancypacja?”;
„Globalny nastolatek i kultura typu all inclusive”; „Tożsamość typu supermarket
i (pop)rekonstrukcje stylu życia młodzieży”. Tematyka pierwszej części książki
obejmuje makroanalizy i makrotendencje w zakresie relacji między kulturą popularną a tożsamością młodzieży współczesnej. Bardzo obszerne analizy i interpretacje zawarte w poszczególnych rozdziałach odnoszą się zarówno do stratyfikacyjnej i socjalizacyjnej funkcji kultury popularnej, jak i do jej roli w kulturowej
codzienności życia współczesnych społeczeństw (w której młodzież odnajduje
się na różne sposoby). W części pierwszej próbuję zrekonstruować różnorodne
29.01.2014 07:58
12
Wprowadzenie
„przesunięcia” popkulturowe, które w ostatnich dekadach miały wpływ na rekonstrukcje tożsamości młodzieży i jej społeczne usytuowanie.
Druga część książki, zatytułowana „Kultura popularna, teksty kulturowe i wolność (re)kreacji tożsamości”, składa się z siedmiu rozdziałów podnoszących problemy związane z rolą kultury popularnej w kształtowaniu tożsamości młodzieży, tym
razem jednak w nawiązaniu do jasno zdefiniowanych fenomenów – „przypadków
problemowych”: „McDonald’s: elegancki fast food i inwazyjna glokalizacja smaku”;
„Coca-cola: (drink-)tożsamość w kulturze natychmiastowej przyjemności”; „Prozac: (pop)szczęście i sukces życiowy w społeczeństwie współczesnym”; „Facebook
i społeczne konstrukcje narcyzmu (o tożsamości zamkniętej w celi wizerunku)”;
„Instant gwiazdy, idole i celebryci: koniec autorytetów?”; „Strategie luksusu w społeczeństwie współczesnym: stratyfikacje bogactwa i podróbek”; „Popreprezentacje
i koniec autentyczności w kulturze współczesnej”. Każdy z wymienionych wyżej
przykładów odnosi się do pewnej sfery popkulturowej rzeczywistości, której może
odpowiadać określona sfera tożsamości. Każdy z nich krystalizuje pewne ambiwalencje i paradoksy relacji między kulturą popularną a tożsamością.
Narracje zebrane w dwóch pierwszych częściach książki zawierają obszerne
i wielokrotne odwołania do rzeczywistości społeczno-kulturowej różnych krajów w kontekście roli kultury popularnej w konstruowaniu tożsamości młodego
pokolenia. Szczególnie dużo miejsca poświęciłem Stanom Zjednoczonym, Japonii i Chinom, ale przedstawiłem także obserwacje dotyczące Wielkiej Brytanii,
Australii, Tajlandii, Korei Południowej, Turcji. Przywołałem również przykłady
pochodzące z Indii, Czech, Grecji, Argentyny, Włoch, Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Rosji, Francji, Pakistanu czy Kongo. Obszernie
przeanalizowane przykłady popkulturowego funkcjonowania młodzieży w tych
krajach stanowią ważny (niekiedy wręcz decydujący) przyczynek do zrozumienia rekonstrukcji tożsamości młodzieży. Dodam, że w całej książce pojawiają się
analizy i interpretacje polskiej rzeczywistości społeczno-kulturowej w kontekście
tożsamości młodego pokolenia.
Część trzecia książki nosi tytuł „Regulowanie i kontrolowanie tożsamości
w społeczeństwie współczesnym”. Jej treść odwołuje się do opisanej już podstawowej tezy opracowania, która głosi, że współczesny człowiek (nie tylko młody)
żyje niejako w dwóch rzeczywistościach. W pierwszej z nich, popkulturowej, jednostka – o czym już wspominałem – posiada dużą wolność w zakresie konstruowania własnej tożsamości z dostępnych źródeł kulturowych. Druga rzeczywistość
ma charakter „represywny” wobec tożsamości, czego dowodzę, przywołując wiele konkretnych przykładów, w następujących rozdziałach książki: „Neoliberalna
jednostka: w niewoli (prze)projektowania własnej tożsamości?”; „Biurokratyzacja
i instytucjonalizacja biografii: strategie regulowania tożsamości”, „Jurydyzacja codzienności: bezradność jednostki w obliczu normy i prawnika”; „Medykalizacja
i farmakologizacja: zamknięcie w klaustrofobii chorego ciała”; „Wskaźnikowanie
człowieka i rzeczywistości jako forma sprawowania władzy”; „Technologizacja ży-
29.01.2014 07:58
13
Wprowadzenie
cia i wirtualizacja tożsamości: wolność zniewolenia w kulturze upozorowania?”;
„Codzienność tożsamości i polityka społecznych niepokojów”; „Tożsamość, codzienność i multiplikacje popekspertyzmu”. Celem narracji w tej części książki jest
zrozumienie roli instytucji i innych kontrolujących „organów” oraz wpływów społecznych w konstruowaniu tożsamości młodzieży.
W zakończeniu publikacji podjąłem próbę umieszczenia analiz i interpretacji
zawartych w poszczególnych jej częściach i rozdziałach w kontekście pedagogicznym, w odniesieniu do tożsamości młodzieży.
Dodam, że w trakcie zbierania materiałów i źródeł potrzebnych do jej napisania uświadomiłem sobie jednak, że pojęcie młodzieży straciło swoją, do niedawna
jeszcze tak bardzo oczywistą, wyrazistość.
Ma to związek z kwestią wieku demograficznego. Można dość łatwo zdefiniować „początek młodzieży”, jednakże bardzo trudno i coraz trudniej jest
stwierdzić, kiedy „młodzież się kończy”. Przynależność do młodzieży wiąże się
zatem w coraz większym stopniu nie tyle z wiekiem, ile z tożsamością; nabiera charakteru wysoce zindywidualizowanego. Granice między nią a dorosłością
są przy tym coraz bardziej rozmyte – nie ma już tutaj, tak jak to było w przeszłości, punktów czy momentów przejścia, są raczej przepływające w różnych,
często sprzecznych ze sobą kierunkach fale. Coraz częściej „formalnej dorosłości” tożsamościowej jednostki związanej z rozpoczęciem pracy i/lub założeniem
rodziny towarzyszy podejmowanie przez nią popularnych praktyk kulturowych,
które jeszcze do niedawna były uznawane za „typowo młodzieżowe”. Pisząc tę
książkę zrozumiałem więc, że nie dotyczy ona wyłącznie (choć przede wszystkim) młodzieży i (pop)kulturowych warunków konstruowania jej tożsamości.
Wiele podnoszonych w publikacji problemów odnosi się także do grup ludzi,
których – przynajmniej w kontekście wiekowym – trzeba zaliczyć do dorosłych.
Wiele (większość?) współczesnych fenomenów i praktyk popkulturowych działa
przecież w poprzek grup wiekowych (a także pochodzeniowych, rasowych, płciowych i zawodowych). Często trudno odpowiedzieć na pytanie o to, do kogo należy dana praktyka kulturowa – do młodzieży czy do młodzieży i do dorosłych.
Podobne przekonanie można odnaleźć i u innych autorów. Shirley Steinberg
pisze na przykład, że współcześnie „jasne kiedyś rozróżnienie między światem
życia dorosłych i młodzieży ulega zamazaniu”; „z pewnością nie można utożsamić młodości z dorosłością, niemniej jednak doświadczenia ludzi dorosłych
i młodych są bardziej podobne niż kiedykolwiek wcześniej”. Następuje obecnie,
zdaniem tej autorki, zniesienie „kategoryzacji wiekowej”, chociaż owo „zamazanie granic” między młodym pokoleniem a dorosłym nie powoduje, że kategoria
młodzieży przestaje mieć sens4.
4
S.R. Steinberg, Preface. Why Study Youth Culture? [w:] Contemporary Youth Culture...,
vol. 1, dz. cyt., s. XV–XVI.
29.01.2014 07:58
14
Wprowadzenie
W książce wykorzystuję różne teorie, koncepcje i podejścia teoretyczne do
kultury popularnej. W części pierwszej bardzo szczegółowo analizuję teorię
Pierre’a Bourdieu dotyczącą relacji między kulturą wysoką a popularną, jak również alternatywną wobec niej teorię opierającą się na antynomii: wszystkożerni –
jednożerni (omnivores – univores), skonstruowaną przez Richarda A. Petersona i Rogera M. Kerna oraz teorię sytuacyjnej stratyfikacji społecznej Randalla
Collinsa. Rekonstruuję także dokładnie teorie postsubkulturowości czy neotrybalizmu, w wersji, którą zaproponowali David Muggleton, Andy Bennett, Michel Maffesoli, jak również teorię młodzieży Lawrence’a Grossberga oraz Paula
Willisa czy S. Thornton. Również rozdział poświęcony globalizacji jest bardzo
nasycony rozważaniami teoretycznymi nawiązującymi do poglądów wielu znawców globalizacji, takich jak choćby Stuart Hall (lokalizm versus globalizm) czy
Robert Phillipson (teoria imperializmu językowego). Podobnie cała część druga
mojej książki zawiera liczne odniesienia do teoretycznych analiz prominentnych
przedstawicieli studiów kulturowych i socjologii kultury, nawiązujących do poszczególnych analizowanych tam fenomenów (pop)kulturowych. Trudno też
w tym miejscu wymienić wszystkie teorie i konstrukty teoretyczne, które wykorzystałem w części trzeciej tej książki, odnoszące się do problemów w niej podejmowanych (podam tylko jako przykłady nazwiska Jeana Baudrillarda, Zygmunta
Baumana, Anthony’ego Giddensa, Jacques’a Ellula, Maxa Webera, Ulricha Becka, Ivana Illicha, Michela Foucaulta czy funkcjonalistów strukturalnych Earla
Hoppera i Ralpha H. Turnera oraz po raz kolejny Pierre’a Bourdieu).
Z uwagi na stopień nasycenia całej książki rozważaniami o charakterze teoretycznym (które tworzą kontekst analityczny dla sytuowania konkretnych
problemów i przykładów) nie będę więc przedstawiał we wprowadzeniu teorii
kultury popularnej. Uczynię jednak jeden wyjątek, odnoszący się do konfrontacji dwóch przeciwstawnych podejść do roli tejże kultury w życiu współczesnych
społeczeństw – w aspekcie problemów władzy i podporządkowania, wolności
i emancypacji.
Pierwsze podejście wiąże się z dokonaniami szkoły frankfurckiej, której
przedstawiciele poddawali krytyce zarówno oświecenie, jak i marksizm5. Wśród
nich najwybitniejszym reprezentantem pesymistycznego i deterministycznego
w swojej istocie podejścia do kultury popularnej jest Theodor W. Adorno.
Główną kategorią, którą T.W. Adorno konsekwentnie wykorzystywał do analizy
kultury popularnej, jest przemysł kulturalny. W komentarzu do jego poglądów Dominic Strinati pisze, że przemysł kulturalny narzuca swoje wytwory masom, lecz nie
mają one świadomości tego faktu. Jednocześnie T.W Adorno „silnie podkreśla pustkę, banalność i konformizm popierany przez przemysł kulturalny”, uznając, że jego
ideologia jest „fałszywa i manipulacyjna”. Prowadzi ona do potwierdzenia „domina-
5
Por. D. Strinati, Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 52.
29.01.2014 07:58
15
Wprowadzenie
cji rynku i fetyszyzmu towarowego”6. W konfrontacji z wytworami przemysłu kulturalnego „masy są całkowicie bezbronne”. Podsumowując stanowisko T.W. Adorna,
D. Strinati stwierdza: „Siła leży po stronie przemysłu kulturalnego. Jego produkty
zachęcają do konformizmu i konsensu, który zapewnia posłuszeństwo autorytetowi i stabilność systemu kapitalistycznego. Zdolność przemysłu kulturalnego do
zamiany świadomości mas w automatyczny konformizm jest niemal pełna”7.
Analiza tekstów samego T.W. Adorna potwierdza cytowane wyżej opinie.
Przemysł kulturalny ma, jego zdaniem, już w punkcie wyjścia jego celowej organizacji charakter dominujący i represywny. Adorno pisze o tym w sposób następujący: „Wszystkie jego [przemysłu kulturalnego – Z.M.] sfery i produkty, które
są przykrawane dla konsumpcji przez masy, są manufakturowane, w mniejszym
lub większym stopniu, zgodnie z planem”. Jednocześnie „przemysł kulturalny
intencjonalnie integruje swoich konsumentów przez swoje odgórne działanie”8.
Integralną częścią przemysłu kulturalnego są standaryzacja jego produktów oraz
„racjonalizacja technik dystrybucji”9.
Odbiorca wytworów przemysłu kulturalnego nie ma żadnych szans na zdystansowanie się i krytykę jego produktów oraz logiki jego funkcjonowania. Przemysł kulturalny uprzedmiotawia świadomość. Nie dopuszcza do jej zmiany
i redukuje człowieka do roli konsumenta10. Theodor W. Adorno podkreśla jego
„antyoświeceniowy” charakter11, sprawiający, że niemożliwe jest „kształtowanie
autonomicznych, niezależnych jednostek, które będą dokonywały świadomie
ocen i własnych wyborów”12. W swoich pismach T.W. Adorno przywołuje kategorię „bezsilnych członków społeczeństwa”13. Oto bowiem „władza ideologii
przemysłu kulturalnego związana jest z faktem, że [doszło do sytuacji, w której –
Z.M.] konformizm zastąpił świadomość”, na zasadzie: „dostosujesz się do tego,
niezależnie od tego, co to jest; do tego, co i tak zaistnieje”14. „Współcześnie racjonalność dostosowania uzyskała tak daleko idący prymat, że nawet najmniejszy
wstrząs musiałby już w punkcie wyjścia być uznany za nieracjonalny”15. „Masy
wyprowadziły właściwy wniosek z ich całkowitej społecznej bezsilności przeciwko monopolowi”16. Dominic Strinati metaforycznie podsumowuje wyrażane
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Tamże, s. 58–59.
Tamże, s. 60.
T.W. Adorno, Culture Industry Reconsidered, „New German Critique” 1975, no. 6, Autumn, s. 12.
Tamże, s. 14.
T.W. Adorno, Culture Industry. Selected Essays on Mass Culture, London – New York
2001, s. 185.
T.W. Adorno, Culture Industry Reconsidered, dz. cyt., s. 18.
Tamże, s. 19.
Tamże, s. 18.
Tamże, s. 17.
T.W. Adorno, Culture Industry. Selected Essays..., dz. cyt., s. 92.
Tamże.
29.01.2014 07:58
16
Wprowadzenie
w tym zakresie przez Theodora W. Adorna poglądy, pisząc: „Popularna piosenka
i film z Hollywood odwodzą ludzi od oporu przeciwko systemowi kapitalistycznemu oraz od próby stworzenia społeczeństwa alternatywnego, w którym jednostki mogą być wolne, szczęśliwe i spełnione”17.
Znakomitej egzemplifikacji poglądów T.W. Adorna dostarcza jego podejście do muzyki popularnej. I w tym przypadku przytoczę fragment komentarza
D. Strinatiego: „muzyka popularna produkowana przez przemysł kulturalny zdominowana jest przez dwa procesy: standaryzację i pseudoindywidualizację. Idea
jest taka, że piosenki popularne brzmią coraz bardziej identycznie. Cechują je
stała struktura oraz wzajemnie wymienialne części. Ta matryca ukrywa się jednak za ozdobnikami, nowinkami i stylistycznymi wariantami, które są dołączone
do piosenek jako znaki ich domniemanej oryginalności. Standaryzacja zawiera się
w istotnych podobieństwach popularnych piosenek; pozorna indywidualizacja
zaś w ich przypadkowych różnicach. Standaryzacja [...] uniemożliwia jakikolwiek
rodzaj prowokacji, oryginalności, autentyzmu lub intelektualnej stymulacji, podczas gdy pozorna indywidualizacja kusi konsumenta pozorną nowością i oryginalnością piosenki”18. W ujęciu T.W. Adorna „słuchacze muzyki popularnej rozpatrywani są jako jednostki infantylne, podobne dzieciom”19 (również telewizja
funkcjonuje według gotowych recept, które determinują „wzory postaw widza”
oraz sposób, w jaki „specyficzna treść jest postrzegana”20). W tym kontekście
„jedno z niewielu możliwych wyzwań dla przemysłu kulturalnego i fetyszyzmu
towarowego ma swe źródło w muzyce poważnej, która nie pragnie być towarem,
ponieważ nie podlega standardowej produkcji czy konsumpcji”21.
Theodor W. Adorno uważał, że nie jest możliwe wyjście poza ubezwłasnowolniający odbiorców schemat ich relacji z przemysłem kulturalnym. W odniesieniu do muzyki popularnej pisał, że jeśli jednostki „pragną wyzwolić się
z mechanizmów muzycznej reifikacji”, w które są uwikłani, to „ich rewolta [...]
w jeszcze większym stopniu je w nich pogrąża”. W każdym bowiem przypadku, gdy „próbują one zrezygnować ze swojego pasywnego statusu działających
na zasadzie przymusu konsumentów i przyjąć postawę »aktywną«, wpadają w pseudoaktywność”22. Każda próba odróżnienia się i wyjścia poza schemat
relacji między przemysłem kulturalnym a jednostką zdaje się – jak stwierdzał
T.W. Adorno – prowadzić do jego pogłębienia. Wszystkie formy indywidualizacji są wytworem odgórnej manipulacji. Podobny był stosunek T.W. Adorna do
nowo powstałych form kultury popularnej. Uważał, że zafascynowani nimi ludzie
„ośmieszają i niszczą to, czym jeszcze wczoraj byli odurzeni, jak gdyby w rewan17
18
19
20
21
22
D. Strinati, Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 64.
Tamże, s. 60–61.
Tamże, s. 62.
T.W. Adorno, Culture Industry. Selected Essays.., dz. cyt., s. 52.
29.01.2014 07:58
17
Wprowadzenie
żu, że ekstaza, której doświadczali, nie była pełna”23. W poglądach T.W. Adorna
konsument jest „zredukowany do abstrakcyjnej teraźniejszości”. Zakłada się, że
„nie pamięta niczego, co się zdarzyło, i nie potrafi się skoncentrować na niczym
innym niż to, co jest mu prezentowane w danym momencie”24.
Jednocześnie – stwierdzał T.W. Adorno – wszelka różnorodność wytwarzana przez przemysł kulturalny jest pozorna: „reprezentuje ona magiczną powtarzalność mechanicznych procedur, w których identycznie to samo jest reprodukowane w czasie, co stanowi dokładną alegorię rozwiniętego kapitalizmu, który
demonstruje swój dominujący charakter, nawet jeśli wprowadza w życie swoją
konieczność poprzez wolność zabawy”25. W tym kontekście ponownie można
przywołać kategorię pseudoindywidualizacji, rozumianą jako „wyposażenie kulturalnej produkcji masowej w aureolę wolnego wyboru [...] na podstawie standaryzacji samej sobie”26. Pozorując odmienność, pseudoindywidualizacja sprawia,
że odbiorcy nie zdają sobie sprawy, iż to, czego słuchają, i to, co oglądają, stanowi
spreparowaną papkę. Każde działanie przeciwko „sztywnej totalności” przemysłu kulturalnego ostatecznie okazuje się „trikiem”27. Potwierdza bowiem homogenizującą logikę jego działania. Na przykład sport T.W. Adorno uznaje nie za
formę „gry, lecz za rytuał, w trakcie którego podporządkowani celebrują swoje
podporządkowanie”. Sportowcy „parodiują wolność” przez „praktykowanie jej
nad własnym ciałem”28.
Każda ekspresja indywidualizmu (ujmowana jako „pseudopersonalizacja”29)
potwierdza podporządkowanie: „Gdy na przykład [ludzie – Z.M.] tańczą do muzyki jazzowej, to [...] zakładają na siebie maski kulturowe i odgrywają magię, która wcześniej została im narzucona”. Stają się swoistym medium, „przez które ma
miejsce adaptacja do coraz bardziej wszechogarniającej arbitralnej władzy”30.
Zdaniem T.W. Adorna, przemysł kulturalny prowadzi do wspomnianej homogenizacji społeczeństwa, dostarczając – jak to ujmuje J.M. Bernstein – łatwej
rozrywki jako formy „odreagowania” po zmechanizowanej pracy. Ten sam autor,
podsumowując poglądy T.W. Adorna, stwierdza: „sztuka wytwarzana dla mas,
która jest czymś zupełnie innym niż sztuka wytwarzana przez masy, jest [przez
Adorna – Z.M.] krytykowana jako forma reprodukowania fałszywych potrzeb
23
24
25
26
27
28
29
30
Tamże, s. 56.
Tamże, s. 69.
Tamże, s. 70.
T.W. Adorno, On Popular Music [w:] Cultural Theory and Popular Culture. A Reader, ed.
J. Storey, Harlow – New York 2009, s. 69.
Tamże, s. 89.
Tamże, s. 173.
Tamże, s. 95.
29.01.2014 07:58
18
Wprowadzenie
społeczeństwa masowego”31. Pisze w tym kontekście o „pustej ekstazie fanów
w kulturze masowej”32.
W podsumowaniu poglądów T.W. Adorna można przytoczyć lapidarne,
a jednak ciężkie od znaczeń napisane przez niego zdania, które wręcz krystalizują jego podejście: „kultura masowa odzwierciedla totalność życia jako kompletnego systemu”33; „zorganizowana wolność jest przymusowa”34; „automatyczna
samoreprodukcja status quo w jego istniejących formach stanowi sama w sobie
ekspresję dominacji”35.
Warto dodać, że znakomitym dopełnieniem omówionej wyżej koncepcji
Theodora W. Adorna jest teoria sztucznych czy fałszywych potrzeb, której głównym twórcą był Herbert Marcuse. Istotą tej teorii jest przekonanie, że – jak ujmuje to D. Strinati – „ludzie mają prawdziwe czy też rzeczywiste potrzeby” oraz
kompetencje do twórczego i niezależnego myślenia oraz życia. Jednakże kapitalizm wytwarza „potrzeby fałszywe”, które „zaprzeczają istnieniu potrzeb rzeczywistych i tłumią je”, przy czym „tworzy się je po to, aby je zaspokajać”. Ludzie
„nie zdają sobie sprawy, że ich rzeczywiste potrzeby pozostają niezaspokojone”;
„w efekcie ulegania podnietom i zaspokajania fałszywych potrzeb myślą, że mają
to, czego pragną”36.
Sam H. Marcuse pisze: „jednostki utożsamiają się z egzystencją, która jest im
narzucona, i wiążą z nią swój własny rozwój i satysfakcję”, przy czym „to utożsamienie nie jest złudzeniem, lecz rzeczywistością”. W konsekwencji „»fałszywa świadomość« ich racjonalności staje się świadomością prawdziwą”37. Uznaje
również, że „wyroby indoktrynują, manipulują; wspierają fałszywą świadomość,
która nie zauważa własnego fałszu”38. W konsekwencji „panowanie – pod maską obfitości i swobody – rozciąga się na wszystkie sfery prywatnego i publicznego istnienia, podporządkowuje sobie wszelką autentyczną opozycję, wchłania
wszelkie alternatywy”39.
Diametralnie odmienne niż Theodor W. Adorno i Herbert Marcuse podejście do kultury popularnej prezentuje John Fiske40. W jego nawiązującym bez31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
J.M. Bernstein, Introduction [w:] T.W. Adorno, The Culture Industry. Selected Essays...,
dz. cyt., s. 7.
Tamże, s. 90.
Tamże, s. 190.
Tamże, s. 185.
H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa
przemysłowego, Warszawa 1991, s. 29.
Tamże, s. 30.
Tamże, s. 37.
Poglądy J. Fiske’a i ich krytykę przedstawiłem szczegółowo w książce Postmodernistyczne
kontrowersje wokół edukacji, Poznań – Toruń 1995, s. 223–239; stamtąd też pochodzą fragmenty poniższego ich omówienia.
29.01.2014 07:58
19
Wprowadzenie
pośrednio do poststrukturalizmu Michela Foucaulta ujęciu kultura popularna
interpretowana jest jako miejsce walki o znaczenia i wytwarzania heterogeniczności. W tym kontekście krytykuje się takie podejście do kultury popularnej, które
odwołuje się do kategorii „homogenicznej totalności”, bez pozostawienia miejsca
dla sprzeczności i „alternatywnych głosów”. Twierdzi się, że pomija ono problemy
codziennego życia, obawy, nadzieje i pasje ludzi. W przeciwieństwie do teoretyków, których wysiłki badawcze skoncentrowane są na analizie praktyk dominacji, poststrukturaliści kładą nacisk na popularne, oddolne „taktyki”, które mogą
spowodować erozję istniejących stosunków władzy. John Fiske postuluje poszukiwanie „popularnej żywotności i twórczości” oraz zjawisk codziennego oporu.
Kultura popularna jest dla niego źródłem społecznego postępu i optymizmu41.
Twierdzi się też, że ludzie nie zachowują się w życiu społecznym jak „ofiary systemu” – wyalienowane, jednowymiarowe, ubezwłasnowolnione, posiadające fałszywą świadomość masy. Kształt kultury popularnej jest rezultatem złożonych
procesów tworzenia i krążenia znaczeń oraz przyjemności. To, co popularne, nie
jest zdeterminowane przez „strukturę”, lecz wynika każdorazowo ze specyficznej, lokalnej praktyki społecznej. Popularna kultura jest więc – z tej perspektywy
analitycznej – wytwarzana przez ludzi, a nie narzucana im; ma ona swoje źródło „we wnętrzu”, „na dole”, a nie „na zewnątrz” i „na górze”42. Polityka kultury
popularnej kreowana na poziomie makro uzyskuje swoją rzeczywistość na poziomie mikro, w życiu codziennym zwykłych ludzi. Tam też może zostać zakwestionowana, a nawet „odwrócona”43. John Fiske proponuje przeniesienie punktu
ciężkości w badaniach nad kulturą popularną z tego, „co ludzie czytają”, na to,
„jak ludzie czytają”44. Zakłada w tym kontekście, że chociaż grupy dominujące
próbują „znaturalizować” swoje znaczenia, tak aby stały się częścią zdrowego rozsądku społeczeństwa jako całości, to jednak podporządkowani potrafią się często
skutecznie opierać tym wysiłkom, tworząc znaczenia, które służą ich własnym
interesom. W konsekwencji źródłem tworzenia znaczeń nie jest wyłącznie tekst
sam w sobie, lecz także doświadczenia i pragnienia ludzi, którzy go interpretują45.
Innymi słowy, w omawianym podejściu nie zakłada się, że wartości i ideały
zawarte w tekstach kulturowych są przekazywane „z góry na dół” w idealnym
porządku46. Dominujący system znaczeń tworzy co prawda sposób „prefero41
42
43
44
45
46
J. Fiske, Understanding Popular Culture, London – New York 1991, s. 19–21; por. też:
I. Chambers, Cities without Maps [w:] Mapping the Futures. Local Cultures, Global Change,
ed. J. Bird, London 1993, s. 191–193.
Por. L.A. Lewis, Gender Politics and MTV. Voicing the Difference, Philadelphia 1990, s. 23–24.
Tamże, s. 56, 192.
J. Fiske, Understanding Popular Culture, dz. cyt., s. 192.
J. Fiske, British Cultural Studies and Television [w:] Channels of Discourse. Television and
Contemporary Criticism, ed. R.C. Allen, Chapel Hill 1987, s. 255, 271.
S. Hall, Cultural Studies and the Centre: Some Problematics and Problems [w:] Culture,
Media, Language. Working Papers in Cultural Studies, 1972–79, eds. S. Hall i in., London
1980, s. 27.
29.01.2014 07:58
20
Wprowadzenie
wanego czytania” i wyraża się w określonym porządku społecznym47, niemniej
jednak – podkreślę – „kalambur zawsze opiera się ostatecznemu ideologicznemu zamknięciu – potencjalne znaczenie prowokowane przez zderzenie różnych dyskursów ma zawsze większy zakres niż to, które proponuje dominująca
ideologia”48.
Stuart Hall wyróżnia trzy możliwe sposoby dekodowania tekstu przez odbiorcę. Pierwszy polega na dekodowaniu tekstu w kategoriach tego samego układu
odniesienia, w którym był zakodowany. Odbiorca funkcjonuje wówczas w ramach kodu dominującego. Drugi sposób dekodowania jest całkowicie sprzeczny
z intencjami nadawców. Następują wówczas dekontekstualizacja preferowanego kodu i przeniesienie tekstu do alternatywnego układu odniesienia. Odbiorca
funkcjonuje w ramach kodu opozycyjnego. Trzeci sposób nazywa S. Hall dekodowaniem negocjowanym. Zawiera ono mieszankę adaptacyjnych i opozycyjnych
elementów. Najczęściej polega to na uznaniu uprawomocnienia dominujących
definicji i znaczeń na poziomie abstrakcyjnym przy jednoczesnym wykorzystywaniu „własnych zasad” na poziomie „sytuacyjnym”. W warunkach lokalnych
i partykularnych, w ramach „logiki sytuacyjnej”, dominująca ideologia jest „przecinana sprzecznościami” i nie odgrywa już decydującej roli49.
Zdaniem J. Fiske’a, w kulturze popularnej rzadko występuje pierwszy z wymienionych sposobów dekodowania tekstu. Wynika to między innymi stąd, że
kultura ma charakter intertekstualny. Stanowi ona niestabilny i nieustalony, dynamiczny układ znaczeń. Teksty kultury popularnej – jak już sygnalizowałem –
nigdy nie są jednoznaczne i ostateczne; są natomiast pełne „luk”, „nieadekwatności” i „sprzeczności”. Nabierają znaczenia dopiero w określonym kontekście
przestrzennym i czasowym; w trakcie „określonego sposobu czytania”. Tekst popularny stanowi zawsze pole, na którym ścierają się dyskursy „zamykania” i „otwierania”, to znaczy homogeniczności preferowanych przez grupy dominujące
znaczeń i heterogeniczności sposobów jego „oddolnego” odczytywania. Następuje wówczas konfrontacja władzy „odgórnego” narzucania znaczeń z władzą
„oddolnego” wytwarzania znaczeń50.
Kultura popularna istnieje więc dla J. Fiske’a głównie na płaszczyźnie semiotycznej, która jest terenem nieustającej walki między homogenizacją a różnicą oraz między konsensem a konfliktem. Grupy dominujące usiłują stworzyć
w społeczeństwie „niewyartykułowany konsens”, który ma stanowić podstawę
akceptacji spójnego układu znaczeń i tożsamości, a w konsekwencji – zachowania status quo. Działania te zmierzają do wyeliminowania konfliktów i „umieszczenia różnic społecznych w strukturze komplementarności”. Mamy tu więc do
47
48
49
50
S. Hall, Encoding/Decoding [w:] Culture, Media, Language..., dz. cyt., s. 134–135.
J. Fiske, British Cultural Studies..., dz. cyt., s. 280.
S. Hall, Encoding/Decoding, dz. cyt., s. 136–137.
J. Fiske, Understanding Popular Culture, dz. cyt., s. 124, 126.
29.01.2014 07:58
21
Wprowadzenie
czynienia z próbą homogenizacji społeczeństwa, jak również integracji i centralizacji semiotycznej oraz społecznej władzy w pewnym „centrum”. Z kolei grupy
podporządkowane opierają się tym procesom przez praktykowanie „władzy bycia odmiennym”. Konstruując w ramach kultury popularnej własne znaczenia,
przyjemności i tożsamości, praktykują w ten sposób politykę i władzę reprezentacji. Zdaniem J. Fiske’a, kultura popularna jest niesłusznie krytykowana za to, że
oferuje jakoby jedynie drogę ucieczki od realnego świata. Krytycy unikają stawiania kluczowych pytań, na które odpowiedzi przesądzają o znaczeniu kultury popularnej: „od czego się ucieka?”; „dlaczego się ucieka?”; „do czego się ucieka?”51.
Podobnie jak M. Foucault, J. Fiske widzi w heterogeniczności zjawiska władzy
przestrzeń dla emancypacji. Jego zdaniem jedną z najżywotniejszych funkcji kultury popularnej jest rozszerzanie tych przestrzeni tożsamości społecznej, które
są poza zasięgiem oficjalnej wiedzy/władzy52.
Przez konstruowanie przestrzeni myślenia, działania i tożsamości na płaszczyznach będących poza jej kontrolą podporządkowani tworzą własne przestrzenie władzy, które pozwalają im dominować nad bezpośrednimi warunkami
swojego życia. Kultura popularna jest więc jednym z czynników konstruowania
„władzy lokalnej”, która nie jest zainteresowana kontrolowaniem poziomu makro, lecz wzmacnianiem kontroli nad codziennością. W tym kontekście walka
o ideologiczny kształt życia ludzi dotyczy tymczasowości i zwyczajów „każdego
kolejnego dnia”. Konstruowanie lokalności i codzienności włącza więc „opieranie się” i „wymykanie się” dyscyplinującej, działającej z „góry do dołu” władzy.
Kultura popularna stanowi w tym aspekcie arenę walki dotyczącej kontrolowania
i kształtowania społecznego krążenia znaczeń, wiedzy, przyjemności oraz wartości. Jest jednym z czynników nadawania sensu codzienności53.
W tych procesach ważne znaczenie nadaje J. Fiske kategorii przyjemności. Na
gruncie kultury popularnej bez wątpienia toczy się spór o kształt przyjemności
w życiu codziennym; istnieją przy tym odgórne próby regulowania tego, co może
być uznane za przyjemność, próby dyscyplinowania przyjemności54. W tradycyjnych badaniach kulturowych definiowano zwykle popularną przyjemność w kategoriach całkowicie negatywnych – jako manifestację fałszywej świadomości,
jako społeczno-psychologiczny mechanizm, przez który dominujące ideologie są
wprowadzane do subiektywności. Pojęcie przyjemności zajmowało istotne miejsce w marksistowskich analizach społeczno-kulturowej reprodukcji. Na przykład
Laura Mulvey uważa popularną przyjemność oglądania, którą konstruują standardowe filmy Hollywoodu, za klucz do zrozumienia reprodukcji istniejących
51
52
53
54
J. Fiske, Television Culture, London 1987, s. 316–317.
J. Fiske, Power Plays, Power Works, London 1993, s. 70–71, 181.
Tamże, s. 11–13.
L. Grossberg, We Gotta Get Out of This Place. Popular Conservatism and Postmodern Culture, New York 1992, s. 10–11.
29.01.2014 07:58
22
Wprowadzenie
stosunków płciowych. Argumentując, że moment, w którym widzowie doświadczają tekstualnej przyjemności, jest jednocześnie momentem urzeczywistniania
ideologii patriarchatu, L. Mulvey wzywa do „niszczenia zasady przyjemności”55.
John Fiske definiuje popularną przyjemność pozytywnie. Dobry punkt wyjścia
rozważań na temat tego ujęcia stanowi rozróżnienie przez Martyna J. Lee (za
Rolandem Barthes’em) dwóch rodzajów przyjemności. Pierwsza z nich (plaisir)
jest wytwarzana przez kulturę dominującą i urzeczywistniana w momencie, gdy
tożsamość kulturowa jest rozpoznawana i reprodukowana w tekście społecznym.
Jest to przyjemność dostrzegania przez ludzi w pewnych formach lub praktykach
kulturowych ich własnych wyraźnych kulturowych przekonań i wartości, grupowych sposobów interpretowania świata lub „struktury uczuć”. Ten rodzaj przyjemności stanowi więc nagrodę za potwierdzenie identyfikacji z partykularnym
„tym, co jest”. W tym kontekście umieszczana jest często krytyka przyjemności
wytwarzanej przez mass media i reklamę jako formy dominującej ideologii. Drugi rodzaj przyjemności (jouissance) ma charakter całkowicie odmienny. Jest on
kształtowany przez doświadczenie, które nie ma zbyt wiele wspólnego z procesami „rozpoznawania” i „reprodukowania”, jest natomiast związane z interakcją
z tekstem i zaangażowaniem w tekst. Ten rodzaj przyjemności ma charakter „stylistyczny”, a nie stricte ideologiczny. Pozwala, jak się twierdzi, na ucieczkę od kulturowego wymiaru tekstu, co uniemożliwia reprodukcję dominującej ideologii56.
Bez wątpienia w swoich interpretacjach kultury popularnej zwolennicy poststrukturalizmu odwołują się do drugiego rodzaju przyjemności. Przyjemność pozbawiona zostaje dominującej ideologii, stając się wręcz źródłem potencjalnego
oporu wobec niej. To czytelnicy tekstów kulturowych wytwarzają własną przyjemność za pomocą nadawania znaczeń percypowanym tekstom. Mass media
mają nad tym procesem ograniczoną kontrolę. Tak oto pisze o tym J. Fiske: „popularna kultura jest wytwarzana przez ludzi, a nie przez przemysł kulturalny [który może jedynie – Z.M.] stworzyć repertuar tekstów lub źródeł kulturowych”57.
Przyjemność nadawania znaczeń ma dla J. Fiske’a charakter upodmiotowiający i emancypujący58 (krytycy tego autora podkreślają, że nieuprawomocnione
i sprzeczne z teorią poststrukturalną jest występujące w jego analizach romantyczne rozróżnienie między „autentyczną”, „ludową” i „oddolną” kulturą popularną oraz manipulującą i komercyjną kulturą wytwarzaną przez korporacje59).
Za integralną część tak rozumianej kultury popularnej J. Fiske uważa również
telewizję. Odrzuca on interpretacje, które uwypuklają „homogenizującą władzę”
przekazu telewizyjnego nad odbiorcą. Prowadzi to bowiem, jego zdaniem, do
55
56
57
58
59
Por. M.J. Lee, Consumer Culture Reborn. The Cultural Politics of Consumption, London
1993, s. 52.
Tamże, s. 157–158.
Podaję za: tamże, s. 52.
J. Fiske, Television Culture, dz. cyt., s. 230, 239, 314.
M.J. Lee, Consumer Culture..., dz. cyt., s. 52.
29.01.2014 07:58
23
Wprowadzenie
postrzegania widowni jako „bezbronnej” i „niezróżnicowanej” oraz do preferowania w analizach kategorii „fałszywej świadomości”, czego skutkiem jest przeoczanie wyzwalającej roli przyjemności w percepcji przekazu (przyjemność ta
związana jest – jak wiadomo – z wytwarzaniem znaczeń dotyczących różnego
typu „lokalnych interesów” odbiorców). „Podporządkowani [...] nie są bezbronni.
Istnieje władza opierania się władzy, władza konstruowania własnej tożsamości
w opozycji do tej, którą proponuje dominująca ideologia; władza potwierdzania
własnych podkulturowych wartości przeciwko dominującym. W skrócie: istnieje władza bycia odmiennym, władza konstruowania różnorodności”60. Zdaniem
J. Fiske’a, „telewizja i jej programy nie mają »wpływu« na ludzi; widownia i telewizja wchodzą w interakcję”61. Telewizja stanowi tekst otwarty, to znaczy taki,
który pozwala na wytwarzanie negocjowanych, pełnych oporu, opozycyjnych
znaczeń. Jest miejscem „semiotycznej demokracji”62. Nie można przy tym nigdy,
jak sądzi J. Fiske, redukować „różnorodności” telewizji do zróżnicowania nadawanych przez nią programów, znacznie ważniejsze jest bowiem zróżnicowane
„odczytywanie” tekstów przez widzów63.
Na zakończenie warto dodać, że interpretacja zjawisk kultury popularnej
przeprowadzona przez J. Fiske’a jest logiczna w świetle przyjętego przez niego
(i przywoływanego już wcześniej w tym tekście) założenia o dwóch sprzecznych
sposobach kształtowania tożsamości jednostki: „z góry na dół” i „z dołu do góry”.
Pierwszy sposób opiera się na dyscyplinowaniu i regulowaniu tożsamości według
przyjętych dominujących wzorów „normalności”, drugi wynika bezpośrednio
z własnej biografii jednostki, jej związków rodzinnych i z lokalną społecznością oraz ze sposobów spędzania wolnego czasu. Owa lokalna tożsamość wymyka
się odgórnej władzy, a wykorzystywanie przez nią „źródeł i struktur porządku
społecznego” może być zupełnie odmienne od intencji dominujących. Zdaniem
J. Fiske’a, choć dyscyplinująca władza uzyskuje niekiedy dostęp do tego, co lokalne i prywatne, to jednak istnieje znacząca różnica między tą tożsamością, którą
ludzie posiadają, a tą, którą „oni” chcieliby, żeby ludzie posiadali. Nie chodzi tu
przy tym o posiadanie jakiejś nienaruszalnej i stabilnej tożsamości, lecz o zdobycie władzy kształtowania samego siebie, władzy skierowanej przeciwko narzucaniu tożsamości64.
Analizy i interpretacje prowadzone w tej książce dowodzą, że oba wyżej opisane
podejścia do kultury popularnej są trafne i komplementarne wobec siebie. Z jednej
strony analizy T.W. Adorna zdają się nabierać współcześnie ponownie adekwat60
61
62
63
64
Por. S. Bordo, „Material Girl”: The Effacements of Postmodern Culture [w:] The Madonna Connection. Representational Politics, Subcultural Identities and Cultural Theory, ed.
C. Schwichtenberg, Boulder 1993, s. 277.
J. Fiske, Television Culture, dz. cyt., s. 19.
Por. M.J. Lee, Consumer Culture..., dz. cyt., s. 52.
J. Fiske, Power Plays..., dz. cyt., s. 67–68.
29.01.2014 07:58
24
Wprowadzenie
ności, z drugiej jednak żywotność analityczna poglądów J. Fiske’a nie podlega żadnej dyskusji. Nietrudno zauważyć, że podstawowe „napięcie narracyjne” w moich
dyskusjach przebiega na liniach: podmiotowość jednostki versus dominacja struktur społecznych; wolność i emancypacja versus zniewolenie i uprzedmiotowienie.
Kultura popularna może, moim zdaniem, wyzwalać lub ubezwłasnowolniać, regulować i dyscyplinować tożsamości bądź je rozpraszać i otwierać przestrzenie
możliwości. Wszystko zależy od kontekstu i przyjętych kryteriów szacowania.
W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera podtytuł mojej książki:
„W niewoli władzy i wolności”. Dotyczy on szeregu konfiguracji w zakresie relacji między tożsamością a rzeczywistością społeczną. W odniesieniu do „niewoli
władzy” można dostrzec przynajmniej dwie takie konfiguracje. Pierwsza z nich
to władza, którą kultura popularna sprawuje nad tożsamościami jednostek, jeżeli
założymy, że rację mają ci, którzy – jak T.W. Adorno i H. Marcuse – twierdzą, iż
bezwolnie i bezrefleksyjnie poddają się one narzucanym im znaczeniom, formom
konsumpcji i przyjemności. Druga konfiguracja związana jest z władzą sprawowaną nad jednostkami przez biurokracje, instytucje, prawo czy medycynę –
przez procesy dyscyplinowania i regulowania tożsamości.
Wolność – druga występująca w podtytule kategoria – pozornie jest z istoty swojej emancypująca. Jednak może ona zniewalać w tym sensie, że skazuje
jednostkę na konieczność dokonywania nieustannych wyborów w swoim życiu,
z przejęciem za nie całkowitej odpowiedzialności (bez możliwości oparcia się
na społeczności). Swobodne dryfowanie przez popkulturę w celu maksymalizacji ekspresji swojej wolności może też nabrać charakteru kompulsywnego. Jednostka zaczyna wówczas praktykować swoją wolność bez przeznaczenia; jest ona
oderwana od wszelkich ideałów, jest sama w sobie i sama dla siebie. Zamienia się
w swobodną podróż, która nie ma końca. Niekiedy jest redukowana do wolności
wyboru spośród dostępnych gadżetów kulturowych. Zamienia się w zaprzeczenie
samej siebie. Nie można od niej uciec w neurotycznej kakofonii rywalizujących
ze sobą możliwości, jakie oferuje przemysł popkultury i konsumpcji.
Na zakończenie pragnę podziękować recenzentom mojej książki, znakomitym profesorom: Witoldowi Jakubowskiemu i Bogusławowi Śliwerskiemu. Podziękowanie to można umieścić w dwóch kontekstach. Pierwszy z nich dotyczy
przygotowanych przez nich recenzji, bardzo merytorycznych oraz konstruktywnych. Drugi odnosi się do znaczenia ich twórczości dla zrozumienia przeze mnie
współczesnych zjawisk edukacyjnych i społeczno-kulturowych. W przypadku
W. Jakubowskiego są to książki z zakresu studiów kulturowych, ze szczególnym
uwzględnieniem kultury popularnej65. Z kolei pozycje autorstwa B. Śliwerskiego
65
Por. między innymi: W. Jakubowski, Edukacja w świecie kultury popularnej, Kraków 2006;
W. Jakubowski, Media, tożsamość i edukacja [w:] Kultura mediów, ciało i tożsamość...,
dz. cyt.; W. Jakubowski, Wychowanie estetyczne vs. edukacja przez sztukę, czyli kilka refleksji o edukacyjnym potencjale sztuki popularnej [w:] Kultura popularna – tożsamość – edu-
29.01.2014 07:58
25
Wprowadzenie
pomogły mi pogłębić rozumienie relacji jednostki z władzą w kontekście problemu upodmiotowienia/zniewolenia, a także poznać kierunki przemian rozwojowych pedagogiki współczesnej66.
***
Książkę tę dedykuję moim dwóm nieżyjącym już amerykańskim mentorom i przyjaciołom. Pierwszy z nich to William Clay Parrish (1926–2010), w latach 1959–1970 dyrektor Robert E. Lee High School w Springfield (Wirginia).
Był twórcą i prezesem założonej w 1994 roku The Parrish Foundation, która
zajmowała się organizowaniem i finansowaniem realizowanych w Stanach Zjednoczonych międzynarodowych projektów edukacyjnych dla młodzieży z całego
świata (zarówno uczniów szkół podstawowych, średnich, jak i studentów). Centralnym miejscem realizacji tych projektów była farma Williama Claya Parrisha
i jego żony Marianny w Wirginii, stanowiąca forum pedagogicznych i społeczno-politycznych dyskusji. Ich uczestnicy przebywali na niej między wyjazdami do
instytucji politycznych w Waszyngtonie, szkół i uniwersytetów w Wirginii (tam
też zatrzymałem się podczas mojego pierwszego pobytu w Stanach Zjednoczonych). Małżeństwo Parrishów ufundowało również prestiżowe „The William
Clay Parrish, Jr., Professorship”, stypendium profesorskie dla wybitnych profesorów pedagogiki pracujących w Curry School of Education będącej wydziałem
University of Virginia. Poświęcone było ono pamięci ich tragicznie zmarłego
w 1982 roku syna. Poznałem Williama Claya Parrisha w 1990 roku, jako wiceprezesa do spraw współpracy międzynarodowej The American Association of
Secondary School Principals. Z jego inicjatywy stowarzyszenie to zaprosiło mnie
na kilkutygodniowy pobyt w Stanach Zjednoczonych, którego celem było zapoznanie się ze szkolnictwem amerykańskim na poziomie podstawowym i średnim.
Moim przewodnikiem po szkołach amerykańskich był wówczas właśnie William
Clay Parrish – uosobienie amerykańskiego liberała i demokraty w jego najlepszej
wersji, zwolennik edukacyjnych idei Johna Deweya, człowiek o niespotykanej
kacja, dz. cyt.; W. Jakubowski, Edukacja i kultura popularna, Kraków 2001; W. Jakubowski, Lęk w filmie (refleksje pedagoga), Kraków 1997.
66
Por. między innymi: B. Śliwerski, Diagnoza uspołecznienia publicznego szkolnictwa III RP
w gorsecie centralizmu, Kraków 2013; B. Śliwerski, Szkoła na wirażu zmian politycznych.
Bez cenzury, Kraków 2012; B. Śliwerski, Pedagogika ogólna. Podstawowe prawidłowości,
Kraków 2012; B. Śliwerski, Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Kraków
2010; B. Śliwerski, Myśleć jak pedagog, Sopot 2010; B. Śliwerski, Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania, Kraków 2009; Teoretyczne podstawy edukacji
alternatywnej, red. B. Śliwerski, Kraków 2009; B. Śliwerski, Ped@gog w blogosferze, Kraków 2008; B. Śliwerski, Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej
III RP, Warszawa 2009; B. Śliwerski, Pedagogika dziecka. Studium pajdocentryzmu, Gdańsk
2007; B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998; Pedagogika alternatywna – dylematy teorii i praktyki, red. B. Śliwerski, Kraków 1998.
29.01.2014 07:58
26
Wprowadzenie
energii i optymizmie, wierzący, że w życiu człowieka wszystko zależy od niego samego, od jego talentów, motywacji i ciężkiej pracy, a zadaniem rodziny,
szkoły i społeczeństwa jest wspieranie go w indywidualnym kreowaniu biografii.
William Clay Parrish odegrał w moim życiu rolę nadzwyczajną, jako wzór osobowy, jako niestrudzony organizator, a często gospodarz moich kolejnych pobytów w Stanach Zjednoczonych w następnych dwóch dekadach. Jego pierwsze
skierowane do mnie zaproszenie do Wirginii stanowiło punkt zwrotny w mojej
karierze akademickiej. Zawdzięczam mu wiele – zarówno w kontekście biograficznym, jak i osobowościowym.
Drugą osobą, której dedykuję moją książkę, jest Jennings Lee Wagoner Jr.
(1938–2013), profesor historii i pedagogiki we wspomnianej już Curry School of
Education. To jedna z najwybitniejszych postaci w dziejach tego wydziału, znawca
i wielbiciel idei założyciela University of Virginia Thomasa Jeffersona, znakomity
dydaktyk i naukowiec, autor książek z zakresu historii wychowania, które weszły
do kanonu amerykańskiej myśli pedagogicznej: napisanej wspólnie z Wayne’em
J. Urbanem, wielokrotnie wydawanej American Education: A History, a także
Thomas Jefferson and the Education of New Nation oraz Jefferson and Education.
Trudno wymienić wszystkie funkcje, które w czasie swojej kariery akademickiej
pełnił, i stanowiska, które piastował. Między innymi był dyrektorem Centre for
the Study of Higher Education i kierownikiem Department of Educational Foundations and Policy Studies w Curry School of Education. Był prezesem amerykańskiego History of Education Society, promotorem ponad pięćdziesięciu
doktoratów. W latach 1994–1996 otrzymywał stypendium ufundowane przez
Williama Claya Parrisha. Pogodny i optymistyczny, szukający zawsze pozytywnych rozwiązań, uosabiał dla mnie ideał naukowca epoki oświecenia, poszukującego prawdy i wiedzy (choć otwarty był również na niekończące się dyskusje
na temat postmodernizmu, które wspólnie prowadziliśmy). Uwielbiał kontakt
z naturą, a jego pasjami były wspinaczka górska, kajakarstwo górskie i łowienie
ryb na otwartym oceanie. Opiekował się mną podczas mojego pobytu w latach
1991–1992 na University of Virginia na stypendium Fulbrighta, był inicjatorem
mojej „wizytującej profesury” na tymże uniwersytecie w 1994 roku. W późniejszym okresie wielokrotnie przebywałem w domu, w którym mieszkał wraz ze
swoją żoną Shirley. Jego wpływ na mój sposób myślenia był bardzo znaczący –
jego wyraźny choć nie inwazyjny esencjalizm epistemologiczny równoważył
moją fascynację społecznym konstruktywizmem.
Chciałbym, aby ta symboliczna, sentymentalna dedykacja stanowiła wyraz
mojego szacunku do tych znakomitych postaci i roli, jaką odegrały w moim życiu.
29.01.2014 07:58
Część pierwsza
Popkulturowe i globalne
konstrukcje tożsamości
młodzieży
29.01.2014 07:58
Rozdział 1
Kultura wysoka i kultura popularna
a systemy stratyfikacji społecznej:
teoria Pierre’a Bourdieu versus praktyki
kulturowej deklasyfikacji
D
avid Halle i Kim Robinson twierdzą, że we współczesnych studiach kulturowych istnieją w kwestii wyjaśniania relacji między stylem życia a stratyfikacją
społeczną dwie rywalizujące ze sobą teorie: homologii klasowej oraz „wszystkożerności” (z uwagi na trudność w znalezieniu bardziej eleganckiego tłumaczenia
angielskiego omnivorousness pozostanę przy dosłownym)1.
Warto na wstępie zrekonstruować, choćby bardzo ogólnie, teorię homologii
klasowej, dostarcza ona bowiem bardzo dobrego wglądu w zjawisko reprodukcji i dominacji kulturowej, przynajmniej w aspekcie historycznym. Stanowi przy
tym ważny, jeśli nie decydujący, układ odniesienia dla postbourdiowskich sposobów wyjaśniania relacji między położeniem klasowym jednostki a jej stylem
życia, szczególnie w kontekście jej uczestnictwa w kulturze wysokiej i popularnej.
Konieczne jest tutaj przywołanie poglądów Pierre’a Bourdieu – najwybitniejszego przedstawiciela tego sposobu myślenia. Skoncentruję się na tym aspekcie
jego teorii, w którym eksponuje on styl życia jako podstawę tworzenia i hierarchizacji życia społecznego. Bourdieu uważał, że istnieje bezpośrednia zależność
między stylem życia a przynależnością ludzi do określonej klasy społecznej, przy
czym relacje te mają charakter homogeniczny, to znaczy istnieje jasny podział
w tym zakresie między poszczególnymi – tworzącymi klasy – grupami ludzi2.
1
D. Halle, K. Robinson, Contemporary Art and Cultural Complexity. The Case of Chelsea
[w:] Handbook of Cultural Sociology, eds. J.R. Hall, L. Grindstaff, M.-Ch. Lo, London – New
York 2010, s. 385.
2
T. Bennett i in., Culture, Class, Distinction, Abingdon 2010, s. 27.
29.01.2014 07:58
30
Część pierwsza. Popkulturowe i globalne konstrukcje tożsamości młodzieży
Philippe Coulangeon i Yannick Lemel, komentując teorię Pierre’a Bourdieu,
piszą, że jego argument homologii opiera się na przekonaniu o istnieniu „izomorficznych relacji między klasą społeczną a preferencjami estetycznymi”. Przy
tym „smaki ludzi i ich oceny estetyczne są determinowane przez ich pozycję
w strukturze klasowej”, są efektem posiadanego przez nich (klasowego w swojej
istocie) kapitału kulturowego. Mamy tu do czynienia z podwojonym procesem:
„jednostki dzielą nie tylko smaki [...] z innymi członkami swojej własnej klasy, ale
także niesmaki”. Smaki i niesmaki są ustrukturyzowane hierarchicznie w opozycję kultura wysoka – kultura niska3. Inni autorzy piszą o występującej u P. Bourdieu dychotomii: kultura uprawomocniona – kultura popularna4.
Taką interpretację poglądów P. Bourdieu podzielają D. Halle i K. Robinson,
pisząc, że w jego koncepcji „społeczna stratyfikacja pokrywa się ściśle z kulturową klasyfikacją”. Osoby z wyższych warstw społecznych „preferują i konsumują przede wszystkim »wysoką« lub »elitarną« kulturę, a jednostki z niższych
warstw społecznych preferują i konsumują przede wszystkim »popularną« lub
»masową« kulturę”. Potwierdzając zasadność koncepcji P. Bourdieu, autorzy ci
wskazują, że na przykład na wystawach sztuki współczesnej można spotkać niemal wyłącznie przedstawicieli ekonomicznej i kulturowej elity, ludzi bogatych
i wykształconych (oraz studentów), natomiast przedstawiciele klasy pracującej
nie są zainteresowani udziałem w takich wydarzeniach jak wystawy sztuki współczesnej, co potwierdza tezę o homologii klasowej5. Zgodnie więc z poglądami
Pierre’a Bourdieu, jak to ujmuje Randall Collins, „ustrukturyzowana hierarchia
nierówności” wynika z nakładania się na siebie „władzy ekonomicznej i hierarchii
smaków kulturowych winternalizowanych w jednostki” – „te dwie hierarchie
wzajemnie reprodukują jedna drugą”6.
Mogę stwierdzić, że w logice koncepcji Pierre’a Bourdieu ludzie pochodzący
z wysoko stojących w hierarchii klas społecznych i wykształceni będą zatem preferować operę, muzykę poważną, książki Fiodora Dostojewskiego i dramaty Williama Szekspira, a także wizyty w muzeach i obiady we francuskich restauracjach
oraz historyczne dokumentalne filmy telewizyjne poświęcone na przykład królowej Wiktorii. Będą natomiast odrzucać możliwość udziału w takich praktykach
kulturowych, jak: muzyka pop lub koncert grupy heavymetalowej, komiksy i popularne kryminały, przesiadywanie w pubach przy piwie i spożywanie hamburgerów
i chipsów, a także telewizyjne reality show. Z kolei ludzie pochodzący z niższych
3
P. Coulangeon, Y. Lemel, Bourdieu’s Legacy and the Class-Status Debate on Cultural Consumption: Musical Consumption in Contemporary France [w:] Social Status and Cultural
Consumption, ed. T.W. Chan, Cambridge 2010, s. 85.
4
D. Wright, Cultural Capital and Tastes. The Persistence of Distinction [w:] Handbook of
Cultural Sociology, dz. cyt., s. 275.
5
D. Halle, K. Robinson, Contemporary Art..., dz. cyt., s. 385.
6
R. Collins, Situational Stratification: A Micro-Macro Theory of Inequality, „Sociological
Theory” 2000, vol. 18, no. 1, s. 17.
29.01.2014 07:58
31
Rozdział 1. Kultura wysoka i kultura popularna a systemy stratyfikacji społecznej...
klas społecznych będą z ochotą potwierdzać swój niski status udziałem w praktykach kulturowych kwestionowanych przez klasy wyższe. Nie będą też odczuwać
potrzeby afirmowania praktyk typowych dla klas wyższych. Ponownie odwołując się do poglądów P. Bourdieu, można stwierdzić, że style życia poszczególnych
klas społecznych są wyrazem habitusu: „społecznie ukształtowanego »systemu
dyspozycji«, które oni [ludzie – Z.M.] uzyskują we wczesnym okresie życia”7.
Przedstawione wyżej poglądy P. Bourdieu są bardzo mocno osadzone w wypracowanej przez niego koncepcji socjologii władzy. Jej podstawę stanowi założenie,
że we współczesnych społeczeństwach występuje „uniwersalizacja kulturowych
arbitralności grupy dominującej”8. Następuje to przez „narzucanie arbitralnych
znaczeń kulturowych i związane jest nieodłącznie ze stosunkami władzy”9. Zdaniem Bourdieu, przestrzeń społeczna zdefiniowana jest przez walkę między
„symbolicznymi systemami”. Systemy te są instrumentami wiedzy i dominacji,
które wprowadzają w społeczeństwie konsens dotyczący znaczenia świata społecznego. Uprawomocniają dominację pewnych grup przez narzucanie „poprawnej” i „uprawomocnionej” definicji rzeczywistości społecznej. Utworzony w ten
sposób porządek kosmologiczny i społeczny nie jest postrzegany jako arbitralny (i jedynie jako jeden z wielu możliwych), lecz jako oczywisty i naturalny, stąd
niemożliwy do zakwestionowania10. Występuje więc tutaj zjawisko „naturalizacji”
dominującego dyskursu, który staje się źródłem zdrowego rozsądku. W taki właśnie sposób, zdaniem Bourdieu, ideologie przekształcają się w zdrowy rozsądek (to,
co naturalizowane, wydaje się tym, co neutralne), który w związku z tym może być
uznany za wytwór określonych stosunków władzy. Jednocześnie uczenie się dominującego dyskursu jest równoznaczne z uzyskiwaniem umiejętności koniecznych do działania społecznego11. Każde pojmowanie rzeczywistości jest przesycone apriorycznymi kodami, które po przyswojeniu przez jednostkę stają się
„kultywowaną zdolnością”, podlegającą w oczywisty sposób nierównej dystrybucji
w społeczeństwie12. Tak więc „członkowie dominującej klasy [...] dążą do demonstrowania i potwierdzania nadrzędności swojego własnego stylu życia nad stylem
życia innych klas poprzez określanie kulturowych form, które reprezentują, mianem »kanonicznych«, »uprawomocnionych«, przy jednoczesnym utrzymywaniu
7
8
9
10
11
12
Por. T.W. Chan, J.H. Goldthorpe, Social Status and Cultural Consumption [w:] Social Status and Cultural Consumption, dz. cyt., s. 3–4.
D. Shirley, A Critical Review and Appropriation of Pierre Bourdieu’s Analysis of Social and
Cultural Reproduction, „Journal of Education” 1986, no. 2, s. 99–100.
G. Lakomski, On Agency and Structure: Pierre Bourdieu and Jean-Claude Passeron’s Theory
of Symbolic Violence, „Curriculum Inquiry” 1984, no. 2, s. 154.
R. Harker, Bourdieu: Education with Reproduction [w:] An Introduction to the Work of
Pierre Bourdieu. The Practice of Theory, eds. R. Harker, Ch. Mahar, Ch. Wilkes, London
1990, s. 95.
N. Fairclough, Language and Power, London 1989, s. 91–92.
J. Alexander, Analytic Debates: Understanding the Relative Autonomy of Culture [w:] Culture
and Society. Contemporary Debates, eds. J. Alexander, S. Seidman, Cambridge 1990, s. 24.
29.01.2014 07:58
32
»dystansu kulturowego« od innych form, uznawanych za podrzędne”13. Na tym
właśnie polega zjawisko, które P. Bourdieu nazywa przemocą symboliczną.
W kontekście prowadzonych w tym rozdziale dyskusji na temat stratyfikacyjnej roli kultury popularnej mogę stwierdzić, że logika teorii P. Bourdieu jest tutaj
następująca: wytworzona przez klasy wyższe kultura jest – poprzez opanowane
przez tę klasę mechanizmy władzy – „uniwersalizowana” w społeczeństwie. Staje
się kulturą wysoką, uprawomocniającą wysoki status tych, którzy potrafią zrozumieć zawarte w niej znaczenia i pragną w niej uczestniczyć. Z kolei kultura
popularna, masowa czy ludowa – jako niska i uprawomocnienia pozbawiona –
stanowi nic innego jak tylko płaszczyznę potwierdzania niskiej pozycji społecznej tych, którzy ją preferują.
Główną płaszczyzną przekazywania arbitralności kulturowych jest – zdaniem
P. Bourdieu – system edukacji, który uczestniczy w ten sposób w walce o władzę.
W toku edukacji narzuca się arbitralności kulturowe typowe dla grupy dominującej dzieciom z innych grup. W rezultacie kultura grupy dominującej przekazywana jest jako naturalna i nadrzędna, a edukacja staje się miejscem „przemocy
symbolicznej”14. Jak pisze Bourdieu, „rolą instytucji edukacyjnych jest organizowanie »kultu kultury«, która choć jest oferowana wszystkim, w rzeczywistości jest
zarezerwowana dla członków klasy dominującej”. Podkreśla się w tym kontekście
wewnętrzną logikę systemu, którego obiektywną funkcją jest zachowywanie wyłącznie tych wartości, które są podstawą porządku społecznego15. Zatem instytucje edukacyjne faworyzują tych, którzy mają kapitał kulturowy dominującej grupy, przy czym postępują tak, jakby wszystkie dzieci miały do niego równy dostęp.
Występuje tu zjawisko potwierdzania wstępnych nierówności przez ignorowanie
ich. Postrzeganie edukacji tak, jak gdyby przekazywała ona dziedzictwo kulturowe będące własnością całego społeczeństwa, jest „najbardziej efektywnym filtrem
w procesach reprodukcyjnych”16. Stanley W. Rothstein komentuje to następująco:
„system edukacyjny, przez wysokie wartościowanie kultury i języka elit daje niesprawiedliwą korzyść tym [...], którzy odziedziczyli [odpowiedni – Z.M.] kapitał
kulturowy od swoich rodziców”. Nacisk na przekonania, wartości i styl życia klas
wyższych i nagradzanie tych, którzy mają kompetencje typowe dla tych klas, stanowi podstawę reprodukcji społecznej. P. Bourdieu stawia więc fenomenologiczne
pytanie o to, w jaki sposób szkoły obiektywizują arbitralności kulturowe, przyczyniając się do ich internalizacji przez jednostki jako tego, co naturalne17.
13
14
15
T.W. Chan, J.H. Goldthorpe, Social Status..., dz. cyt., s. 4.
D. Blackledge, B. Hunt, Sociological Interpretations of Education, London 1985, s. 164.
P. Bourdieu, The School as a Conservative Force: Scholastic and Cultural Inequalities [w:]
Contemporary Research in the Sociology of Education, ed. J. Eggleston, London – Methuen
1974, s. 40.
16
R. Harker, Bourdieu..., dz. cyt., s. 87–90.
17
S.W. Rothstein, Symbolic Violence: The Disappearance of Individual in Marxist Thought,
„Interchange” 1991, vol. 22, no. 3, s. 28.
29.01.2014 07:58
33
Sam P. Bourdieu pisze o tym tak: „w milcząco akceptowanej definicji wykształcenia szkolnego formalnie gwarantującego pewną umiejętność [...] zawiera się zatem fakt, że realnie gwarantuje ono posiadanie »kultury ogólnej«, tym
rozleglejszej, im bardziej wykształcenie jest prestiżowe”18. Szkoła uczy „rozpoznawania dzieł prawomocnych i [...] postrzegania ich jako dzieł, które mają być
podziwiane jako same w sobie” (jest to „gromadzenie wiedzy »bezużytecznej«”,
której posiadanie stanowi jednak wyróżnik wysokiej pozycji społecznej)19.
Podsumowując, mogę stwierdzić, że w podejściu P. Bourdieu, szkoła odgrywa ważną rolę w procesach umacniania stosunków władzy w kontekście podziału praktyk kulturowych na wysokie i niskie. Po pierwsze, wpaja ona wszystkim
dzieciom przekonanie, że to kultura wysoka stanowi najwyższą formę dziedzictwa
kulturowego, a jej docenienie i rozumienie są jednymi z czynników decydujących
o wysokiej pozycji jednostki w strukturze społecznej. W trakcie edukacji dzieci są
także – jak implikują to założenia P. Bourdieu – przekonywane, że kultura popularna, masowa czy ludowa zawierają „niskie” praktyki kulturowe, a ci, którzy są ich
entuzjastami, są skazani na niski status społeczny. Po drugie, w trakcie edukacji
szkolnej dzieci z klas wyższych – jak wynika to z rozważań P. Bourdieu – z uwagi na swoje praktykujące kulturę wysoką środowisko rodzinne mają zasadniczą
przewagę nad dziećmi z klas niższych. Oto bowiem kultura szkolna oraz świadomość nauczycieli są przesycone przekonaniem o wyższości kultury (wysokiej),
która to właśnie jest dla tych dzieci „rodzinnie naturalna”, tworząc codzienny klimat ich socjalizacji. Z kolei dla dzieci z klas niskich kultura wysoka jest „obca”, jest
bowiem sprzeczna z ich własnym, zorientowanym na kulturę popularną, masową czy ludową, rodzinnym klimatem socjalizacyjnym. Ta sytuacja jednoznacznie
przekłada się na wyniki nauczania oraz w ostatecznej konsekwencji przyczynia
się do reprodukowania statusu społecznego jednostek. Dzieci lekarzy, prawników
i architektów, a według innego kryterium – absolwentów Harvardu, Sorbony lub
Cambridge – kończą prestiżowe uczelnie i zwykle kontynuują tradycje zawodowe swoich rodziców. Z kolei dzieci dokerów, ślusarzy czy robotników budowlanych nie otrzymują dostępu do edukacji na poziomie wyższym (nie mają też
takich aspiracji). W konsekwencji zostają dokerami, ślusarzami czy robotnikami budowlanymi, powielając w strukturze społecznej miejsce swoich rodziców.
Już w tym kontekście można zakwestionować część powyższych założeń teorii P. Bourdieu. Oto bowiem trudno jest dzisiaj mówić o istnieniu „dzieł uprawomocnionych”, a to z uwagi na zacieranie się precyzyjnych granic między kulturą
wysoką i niską, a także upadek kanonu, który jeszcze do niedawna wyznaczał
„wysoki smak”. Ponadto celem współczesnej szkoły nie jest bynajmniej przekazywanie dyspozycji do podziwiania jakichkolwiek dzieł kulturowych, lecz przygotowanie uczniów do wypełniania wpisujących się w logikę neoliberalizmu,
18
19
P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Warszawa 2005, s. 35.
Tamże, s. 37.
29.01.2014 07:58
34
mierzących ich osiągnięcia, testów. Dziś niewielu już obchodzi, czy młody człowiek posiada wysokiej klasy smak estetyczny, czy potrafi doceniać klasyczne
dzieła malarskie lub muzyczne. Cele kształcenia nie są już rozpatrywane w kontekście kreowania człowieka wykształconego, lecz w kontekście potrzeb rynku
pracy. Nierówności społeczne w dyspozycji do podziwiania dzieł kulturowych
zastąpione zostały przez nierówności społeczne w dyspozycjach dotyczących
zręczności w rozwiązywaniu testów (trudno bowiem uznać, że przygotowania
do testów rozwijają kompetencje intelektualne lub kształcą zdolność do krytycznego i mądrego myślenia). Elementem kapitału społecznego młodego człowieka mają być: racjonalność, wydajne działania na rzecz państwowej ekonomii
i „bezproblemowa tożsamość” (aby nie sprawiać kłopotów społeczeństwu), a nie
dyspozycja do porównywania ze sobą różnych adaptacji teatralnych Balladyny
Juliusza Słowackiego i zachwycania się geniuszem Krzysztofa Pendereckiego.
Ponadto młodzież uczęszczająca do współczesnych szkół, niezależnie od
swojego pochodzenia klasowego i wykształcenia rodziców, zwykle nie ceni wysokich praktyk kulturowych (muzeum, opery czy poezji). To właśnie kultura popularna stanowi dla niej źródło zarówno konstruowania swojej tożsamości, jak
i wytwarzania „znaczących znaczeń”. Więcej jednak jeszcze – stanowi ona także
potężny czynnik kształtowania relacji wewnątrzgrupowych, w tym relacji mikrowładzy. To odpowiednie i kompetentne uczestnictwo w preferowanych przez
grupę praktykach popkulturowych decyduje w dużej mierze o miejscu jednostki
w strukturze grupy, o jej akceptacji przez grupę lub marginalizacji. Tak więc kultura popularna stanowi – przynajmniej na poziomie mikro – potężny czynnik
stratyfikacji. Związane jest to z przyjmowaniem przez jednostkę preferowanego
przez grupę popkulturowego stylu życia, szczególnie w takich sferach, jak: muzyka, moda, sport i spędzanie czasu wolnego czy wirtualna aktywność w Internecie. To kompetencje i możliwości, jakimi dysponuje jednostka w tym właśnie
zakresie, przesądzają w dużej mierze o jej miejscu w strukturze grupy. W takim
kontekście uczestnictwo w tradycyjnie związanych w klasami wyższymi praktykach kulturowych, takich jak zwiedzanie muzeów czy wyjścia do opery oraz
zachwycanie się prozą dwudziestolecia wojennego (a także wchodzenie w rolę
wzorowego ucznia), może wręcz obniżyć status jednostki w grupie rówieśniczej.
Z kolei perfekcyjna znajomość biografii uwielbianej piosenkarki pop czy bycie
liderem szkolnej drużyny koszykówki zwiększają status jednostki w grupie. Przy
przyjęciu takiej perspektywy zgadzam się więc zdecydowanie z Sandrą Trienekens, że „kultura popularna stała się sama w sobie środkiem dystynkcji, dając
pewnym jednostkom wysoki prestiż w pewnych środowiskach, podobnie jak kultura wysoka czyni to w innych środowiskach”20.
20
S. Trienekens, „Colourful” Distinction: The role of Ethnicity and Ethnic Orientation in Cultural Consumption, „Poetics” 2002, vol. 30, no. 4, s. 283.
29.01.2014 07:58
35
Niezależnie od wyrażonego wyżej sceptycyzmu wobec teorii P. Bourdieu
pragnę stwierdzić, że i dziś można ją jeszcze wykorzystać – choć w ograniczonym
zakresie – do analiz uczestnictwa młodzieży w różnych praktykach kulturowych,
szczególnie tych, które związane są z kulturą wysoką. Poniżej zaprezentuję to na
przykładzie muzeum, które przez wieki pełniło funkcję instrumentu reprodukcji
kulturowej. Wyjdę od stwierdzenia, że istnienie muzeum jako takiego opiera się
na założeniu o podziale populacji na ekspertów i laików, na wykształconą elitę
i masy21. W tej perspektywie muzeum stanowi narzędzie potwierdzania nie tylko
dominujących form wiedzy i prawdy o świecie, ale także dominujących kryteriów estetycznych (które są niczym innym jak uniwersalizacją partykularności
określonych form sztuki i smaku kulturowego, należących do klas wyższych
lub średnich). Kryteria te są wpisane w konceptualizację muzealnych ekspozycji. W tradycyjnych muzeach są one zawsze jednostronne i jednoznaczne, wykluczają możliwość odmiennych interpretacji tego samego dzieła sztuki przez
różne osoby. To, co jest definiowane jako estetyczne, wymaga bowiem kontrolowania znaczeń i określania granic możliwych sposobów odpowiedzi na dane
dzieło. Estetyka potrzebuje więc formalnej edukacji, dzięki której ludzie uczeni
są, jak doceniać „wielką sztukę”. Estetyka stanowi system dominacji i przejaw
kulturowej hegemonii tych, którzy swój partykularyzm w sferze sztuki i artyzmu
podnoszą do rangi powszechnie obowiązujących, uniwersalnych standardów –
przedstawicieli klas wyższych czy białych22. Muzeum jako jedno ze źródeł różnicowania ludzi odgrywało przez wieki wręcz symboliczną rolę w procesie podziałów i stratyfikacji społecznych.
Wykorzystując uwagi P. Bourdieu, można zauważyć, że konsumpcja wiedzy
w muzeum stanowi akt komunikacji. Dekodowanie przekazu przez odbiorcę wymaga panowania nad kodem estetycznym. Wytwarzana przez muzeum wiedza
ma odpowiednie (zdefiniowane przez ekspertów) znaczenie tylko dla kogoś, kto
posiada wystarczające kompetencje kulturowe. Świadome lub nieświadome wykorzystanie schematów percepcji (na przykład kultury malarskiej czy muzycznej)
stanowi warunek rozpoznawania stylów charakterystycznych dla okresu historycznego, szkoły lub autora oraz percypowania „wewnętrznej logiki dzieła”. Ten,
kto nie jest właściwie wykształcony i nie dysponuje odpowiednim kodem, czuje się w muzeum zagubiony. Esencjalistyczny charakter ekspozycji muzealnych
wymaga zawsze „prawidłowego podejścia”, które jest wyznaczone przez kapitał
kulturowy elit (odwołując się do idei P. Bourdieu, można stwierdzić, że smak klasyfikuje klasyfikującego dzieło sztuki). Eksponując to, co wybitne, wysublimowane i subtelne, oraz deprecjonując to, co niskie, wulgarne czy banalne, wreszcie to,
21
E. Hooper-Greenhill, Museum and the Shaping of Knowledge, London – New York 1992,
s. 190; w poniższym fragmencie poświęconym muzeum wykorzystałem moją narrację
z książki Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2007, s. 129–138.
22
29.01.2014 07:58
36
co zdaje się „obce kulturowo”, muzeum afirmuje (a także reprodukuje) hierarchie społeczne i kulturowe23. W tej perspektywie muzeum stanowi „technologię”
społecznego rozróżniania – eksponowania tych „zasad smaku i form zachowania,
które symbolicznie upolityczniają granicę między elitą a masami”24. W muzeum
ludzie są włączani bądź wykluczani. Muzeum ma tworzyć poczucie odmienności –
wyższości tych, którzy posiedli już odpowiedni kapitał kulturowy, i niższości
tych, którzy jeszcze go nie zgromadzili25. Warto raz jeszcze powtórzyć: muzeum
stanowi instrument reprodukujący istniejącą, hierarchiczną strukturę społeczną.
Kontynuując rozważania nad możliwościami wykorzystania koncepcji P. Bourdieu w analizach procesów stratyfikacji społecznej, mogę przedstawić jeszcze jeden kontekst tego zagadnienia. Otóż – jak już pisałem (i jak wykazuję to w wielu
miejscach tej książki) – współcześnie integralna i ceniona przez młodzież część
kapitału kulturowego jest związana z kulturą popularną, która zastępuje też szkołę w jej roli bardzo ważnego „pasa transmisyjnego” wartości (to właśnie kultura
popularna tworzy „naturalny”, „zdroworozsądkowy” świat młodzieży). Jednakże
nawet współcześnie, w dobie nieograniczonych możliwości dostępu do kultury
popularnej, jakich zdaje się dostarczać Internet, można zauważyć występowanie
w tej sferze nierówności społecznych, choć w mniejszym niż kiedyś zakresie. Nie
ulega dla mnie wątpliwości, że młodzież z wyższych klas społecznych ma większe
możliwości korzystania ze spektrum popkultury niż młodzież robotnicza. Można
tutaj dostrzec kilka wartych rozpatrzenia kontekstów.
Po pierwsze, kultura popularna „mówi po angielsku”, a znajomość tego języka jest wśród młodzieży z klas wyższych znacznie większa niż wśród młodzieży
robotniczej. Po drugie, dostęp do kultury popularnej jest w dużej mierze (mimo
powszechności Internetu i telewizji) związany z możliwościami finansowymi
jednostki w zakresie jej konsumpcji (zakup strojów i płyt, popkulturowych gadżetów, udział w koncertach). Trzeba dodać, że kultura popularna sama w sobie
jest ustratyfikowana. Można w niej wręcz wyróżnić formy „wysokie” (takie jak
surfing) i „niskie” (na przykład uczestnictwo w charakterze widza w meczach
piłkarskich z udziałem ukochanej drużyny). Na podjęcie tych pierwszych praktyk
kulturowych niewielu młodych ludzi może sobie pozwolić. Nie mamy więc na
poziomie popkultury do czynienia z całkowitą demokratyzacją dostępu (a także
gustów). Młodzież mieszkająca w oddaleniu od wielkich miast nie ma dostępu do
koncertów muzycznych (i idoli), wydarzeń sportowych, wielkich centrów handlowych (shopping malls), a nawet restauracji McDonald’s (nie wszystkich przy
tym stać na zakup hamburgera w McDonaldzie; niektórzy muszą się zadowolić
23
P. Bourdieu, Distinction and the Aristocracy of Culture [w:] Cultural Theory and Popular
Culture. A Reader, ed. J. Storey, Hertfordshire 1994, s. 445, 448–449.
24
T. Bennett, Putting Policy into Cultural Studies [w:] Cultural Studies, eds. L. Grossberg,
C. Nelson, P.A. Treichler, New York 1992, s. 30.
25
J. Delaney, Ritual Space in the Canadian Museum of Civilization. Consuming Canadian
[w:] Lifestyle Shopping. The Subject of Consumption, ed. R. Shields, London 1992, s. 140.
29.01.2014 07:58
37
jego „podróbkami” w ulicznych budkach). Jej dostęp do kultury popularnej jest
fragmentaryczny; otrzymuje ją w wersji uproszczonej, stricte telewizyjnej i internetowej oraz – symbolicznie – w postaci puszki coca-coli, która dociera wszędzie. Młodzież ta ma mniejsze możliwości absorpcji kodów i symboli kulturowych, które są typowe dla współczesnej popkultury młodzieżowej, niż młodzież
z wielkich miast.
Wydaje się, że można wręcz przełożyć całą koncepcję P. Bourdieu na płaszczyznę kultury popularnej – oto młodzież z wysoko stojących w hierarchii klas
społecznych posiada inne kompetencje w zakresie odbioru popkultury niż młodzież robotnicza; niekiedy też ma co do niej inne oczekiwania. Uczestnictwo
w koncercie ulubionej piosenkarki pop lub grupy rockowej, której towarzyszy orkiestra, nie jest tym samym co wielogodzinna gra w zorientowane na „destrukcję
przeciwnika” gry komputerowe. Kultura popularna skonstruowana jest niekiedy
wokół subtelnych i skomplikowanych układów arbitralności, choć w większym
stopniu – niż w kulturze wysokiej – „rozproszonych” i „płynnych”, trudniejszych
do uchwycenia i sklasyfikowania. Uczestnictwo w niektórych z nich wymaga złożonych kompetencji kulturowych, niedostępnych młodzieży robotniczej.
Nadal więc jednak potwierdza się – chociaż w mniejszym stopniu niż dekadę czy dwie dekady temu – teza, która związana jest z podwójną marginalizacją
młodzieży wiejskiej i pochodzącej ze stojących nisko w hierarchii klas społecznych. Z jednej strony bowiem jest ona pozbawiona możliwości uczestnictwa
w kulturze wysokiej (która nadal jest oficjalnym społecznym układem odniesienia) – wciąż nie ma dostępu do muzeów i wystaw, filharmonii i oper, dobrze zaopatrzonych bibliotek i księgarń. Z drugiej strony, jak wykazano wyżej, jej dostęp
do kultury popularnej (szczególnie jej wersji „wysokiej”) także jest sfragmentaryzowany; często przyjmuje postać biernego odbioru telewizji lub przypadkowego
dryfowania w rzeczywistości wirtualnej. Poza tym młodzież pochodząca z klasy
robotniczej nie ma aspiracji do uczestnictwa w wymagających większych kompetencji kulturowych praktykach popkulturowych.
Powyżej omówiłem opierający się na zasadzie homologii sposób wyjaśniania
mechanizmów stratyfikacji w ujęciu P. Bourdieu. Istotą drugiej koncepcji podejmującej próbę wyjaśnienia relacji między położeniem klasowym jednostki a jej
uczestnictwem w kulturze jest kategoria omnivores, czyli wszystkożernych. Stanowi ona istotne dopełnienie czy rozszerzenie podejścia opierającego się na homologii, opisując przy tym zmiany w tożsamości przedstawicieli klas wyższych
i średnich. Jej twórcami są Richard A. Peterson i Roger M. Kern, którzy w inny
niż Pierre Bourdieu sposób zdefiniowali relacje między usytuowaniem jednostek
w klasach społecznych a ich stylem życia i smakiem kulturowym. Wszystkożerność stanowi, ich zdaniem, integralną część kapitału kulturowego klasy średniej,
która posiada wewnętrznie zróżnicowany styl życia, jest przy tym „ruchliwa,
otwarta i kosmopolityczna”. Ważnym novum w stosunku do teorii homologii
jest przekonanie, że klasa ta, oprócz uczestnictwa w różnych praktykach związa-
29.01.2014 07:58
38
nych z kulturą wysoką, włącza również do swojego stylu życia w sposób istotny
komponenty kultury popularnej, „kwestionując [...] homologiczne relacje między
smakiem i klasą społeczną”. Przedstawiciele klasy robotniczej są natomiast „jednożercami” (univores). Ich styl i smak są jednorodne i zamknięte, koncentrują się
wokół kultury popularnej, ignorując kulturę wysoką. W odniesieniu do przedstawicieli klasy robotniczej teza o homologii pochodzenia i stylu życia jest więc
nadal adekwatna26.
Zwolennicy podejścia opartego na wszystkożerności argumentują, że klasy
średnie zrezygnowały z charakteryzującego je w przeszłości ekskluzywnego i snobistycznego smaku; obecnie potrafią „doceniać już wszystko”27. Reprezentanci
tych klas tworzą swoją tożsamość przez „wybieranie tego, co chcą” ze wszystkich
form kultury, również pop, tym bardziej że dorastali w warunkach jej rozkwitu –
była integralną częścią ich socjalizacji28. W koncepcji wszystkożerności nie zaprzecza się więc istnieniu czy znaczeniu stratyfikacji społecznej w zakresie preferowanych przez jednostki praktyk kulturowych. Twierdzi się natomiast, że ludzie
z wyższych klas społecznych mają „szersze” smaki, obejmujące zarówno wysoką,
jak i średnią czy niską kulturę29.
Można więc stwierdzić, że zwolennicy podejścia typu „wszystkożerność” nie
kwestionują relacji między miejscem jednostki lub grupy ludzi w strukturze społecznej a ich stylem życia i smakiem kulturowym, uważają jednak – co warto
jeszcze raz podkreślić – iż homologia sensu stricto odnosi się jedynie do stylu życia i smaku/gustu klas nisko stojących w hierarchii. Jednożercy – zgodnie z teorią
homologii – preferują zdecydowanie kulturę popularną/niską, nie potrafiąc się
zresztą odnaleźć w wysokiej czy elitarnej. Badania nad Brytyjczykami dotyczące
stylu życia w kontekście owej wszystkożerności wykazały przy tym, że „główny
podział kulturowy nie przebiega [...] między kulturą »wysoką« i »popularną«”
(na przykład muzyka operowa – muzyka rockowa). Bieguny opozycji wyznaczają
natomiast dwie grupy osób: „zaangażowani”/„bierni”. Na jednym biegunie znajdują się ci, którzy uczestniczą zarówno w klasycznych, jak i popularnych formach kultur, a na drugim ci, którzy bardzo mało uczestniczą w czymkolwiek –
z wyjątkiem długiego przesiadywania przed telewizorem30. Okazało się przy tym,
że teza odnosząca się do wszystkożerności została potwierdzona. Oto bowiem
„klasa [społeczna – Z.M.] pozostaje głównym czynnikiem strukturyzowania
współczesnych praktyk kulturowych w Wielkiej Brytanii: klasa ma znaczenie”.
To przedstawiciele klasy wyższej tworzą biegunową grupę zaangażowanych, regularnie uczęszczając nie tylko do teatrów, muzeów, galerii sztuki i opery, ale
26
27
28
29
30
D. Wright, Cultural Capital..., dz. cyt., s. 277–278.
S. Stewart, Culture and the Middle Class, Farnham, Surrey – Burlington, VT 2010, s. 119.
Tamże, s. 124.
D. Halle, K. Robinson, Contemporary Art..., dz. cyt., s. 385.
T. Bennett i in., Culture, Class, Distinction, dz. cyt., s. 48–49.
29.01.2014 07:58
39
także na koncerty rockowe. To oni kupują dzieła sztuki i czytają książki, mają też
w domu obrazy31.
Teoria wszystkożerności przedstawicieli klasy średniej – podkreślę raz jeszcze – ma swój początek w krytyce ograniczeń koncepcji P. Bourdieu, który swoje
uogólnienia wywiódł z analiz społeczeństwa francuskiego, a przede wszystkim
wyraźnie zróżnicowanego klasowo Paryża. Stwierdzano, że w pozbawionych tradycji arystokratycznych Stanach Zjednoczonych sytuacja jest inna: „W Ameryce
Północnej członkowie warstw wyższych nie cechowali się jakimiś w sposób oczywisty wyróżnialnymi smakami estetycznymi i nadzwyczajnym uczestnictwem
w formach kultury wysokiej. Często też istota oraz zakres typowej dla nich
konsumpcji kulturowej nie odgrywały, ani zdaniem ich samych, ani innych, jakiejkolwiek większej roli w utrzymywaniu ich kulturowej nadrzędności”32. Pojawiły się w związku z tym wątpliwości, czy klasy dominujące w Stanach Zjednoczonych pragną pokazywać swoją odrębność przez uczestnictwo w określonych
formach kultury, czy też przez styl życia. Wykazywano, że Amerykanie ze wszystkich warstw społecznych (a nie tylko z tych najniższych) włączają się w kulturę
masową/popularną, przede wszystkim za pośrednictwem telewizji oraz prasy.
Więcej jeszcze, te osoby, które wykazywały daleko idący dystans w stosunku
do kultury masowej/popularnej i preferowały udział w kulturze wysokiej, bynajmniej nie tworzyły jakichkolwiek grup dominujących. Wręcz przeciwnie –
funkcjonowały w tle i były pozbawione jakiejkolwiek władzy (na przykład grupy
artystów)33. Nie oznacza to oczywiście, że w Stanach Zjednoczonych nie istnieje
zjawisko stratyfikacji społecznej, jednak – jak twierdzi María Luiza Méndez –
dystans społeczny jest tam wyznaczany po prostu przez pieniądze (antynomia:
bogaci – biedni), a nie – jak nadal dzieje się we Francji – przez uczestnictwo
w wybranych praktykach kulturowych34 (warto dodać, że – zdaniem niektórych
badaczy – również w Anglii klasy wyższe nadal wykorzystują do potwierdzania
swojej pozycji społecznej uczestnictwo w uprawomocnionych przez historię formach kultury wysokiej35).
Nie ulega więc dla mnie wątpliwości, że w przypadku Stanów Zjednoczonych pojawia się możliwość zastosowania teorii wszystkożerności, która zakłada, że osoby z klas średnich (a niekiedy także wyższych) potrafią się odnaleźć
we wszystkich formach kultury – od tych najwyższych (opera) do tych, które
są uznawane za bardzo niskie (zawodowe zapasy). Mamy tu więc do czynienia
z przekroczeniem zasady homologii klasowej.
31
32
33
34
Tamże, s. 52.
T.W. Chan, J.H. Goldthorpe, Social status..., dz. cyt., s. 4–5.
Tamże, s. 5.
M.L. Méndez, Middle Class Identities in a Neoliberal Age: Tension Between Contested Authenticities, „The Sociological Review” 2008, vol. 56, no. 2, s. 229.
35
S. Stewart, Culture..., dz. cyt., s. 119.
29.01.2014 07:58
40
Moje własne doświadczenia amerykańskie potwierdzają założenia teorii
wszystkożerności. Znani mi (bardzo bogaci niekiedy) Amerykanie potrafili się
z równym entuzjazmem delektować potrawami w najdroższych restauracjach
francuskich i najzwyklejszymi hamburgerami w McDonaldzie; uczestniczyć
z wielkim nabożeństwem we wspaniałym spektaklu operowym i (niemalże fanatycznie) kibicować swojej ulubionej (najdroższej?) drużynie futbolowej. Demokratyzacja gustów, smaków i praktyk kulturowych w Stanach Zjednoczonych jest
faktem. Zatem w stratyfikacji społecznej wybory kulturowe i styl życia nie mają
tam większego znaczenia, nadal decydujące są natomiast kryteria związane z wykształceniem, zawodem i stanowiskiem oraz dochodem.
Trzeba jednak jeszcze raz podkreślić, że nawet w Stanach Zjednoczonych
wszystkożerność nie oznacza akceptowania „wszystkiego w całkowicie niezróżnicowany sposób”, lecz otwartość na potencjalne „docenienie wszystkiego”.
Wszystkożerca posiada eklektyczny smak i nie ma nawyku apriorycznego wykluczania „czegokolwiek”36.
Wszystkożernych cechuje więc kulturowa wola eksperymentowania ze swoim stylem życia (co potwierdza argumentację zwolenników indywidualizacji,
o której będę pisał poniżej). Tak Wing Chan i John H. Goldthorpe piszą w tym
kontekście: „Kulturowa konsumpcja ze strony wszystkożernych dotyczy w większym stopniu samorealizacji niż ustanawiania wskaźników statusu i tworzenia
dystynkcji społecznych”37. Autorzy ci podają wyniki szeregu badań, szczególnie tych, które odnoszą się do percepcji muzyki. Okazuje się bowiem, że bardzo
trudno jest wyodrębnić grupę ludzi, która zdecydowanie odrzuca muzykę pop.
Osoby, które uczęszczają do opery i na koncerty muzyki symfonicznej, zwykle
także z upodobaniem słuchają muzyki pop38. Ponadto badania wykazują, że
większość ludzi o wysokim statusie społecznym w ogóle nie uczestniczy w wydarzeniach operowych i symfonicznych – muzyka nie służy więc jako czynnik
dystynkcji społecznej (kwestionuje ona zatem argument homologii). Jednożercy
z klasy robotniczej odrzucają zaś całkowicie muzykę „wysoką”, słuchając wyłącznie popularnej39.
Koncepcja wszystkożerności nie kwestionuje więc istnienia tradycyjnych dystynkcji klasowych i elitarności. Tak o tym piszą T.W. Chan i J.H. Goldthorpe:
„Można uznać, że wszystkożerni uosabiają nową estetykę, która nawet jeśli bardziej inkluzyjna, demokratyczna i relatywistyczna w porównaniu z uprzednią,
to jednak ciągle wyraża zarówno kulturową, jak i społeczną nadrzędność, szczególnie gdy porówna się ją z dużo bardziej ograniczonymi kulturowymi smakami
36
37
T.W. Chan, J.H. Goldthorpe, Social Stratification and Cultural Consumption: Music in
England, „European Sociological Review” 2007, vol. 23, no. 1, s. 3.
38
Tamże, s. 6.
39
Tamże, s. 12.
29.01.2014 07:58
41
i konsumpcją jednożerców”. Wszystkożerców nie cechują także – powtórzę raz
jeszcze – identyczne preferencje dla wszystkiego (na przykład zdaniem cytowanych autorów łączy ich jedno przekonanie: „wszystko tylko nie heavy metal”)40.
Warto w tym miejscu podać inne liczne przykłady wszystkożerności osób
pochodzących z klas średnich. Mogą one pić zarówno wysokiej klasy wino, jak
i piwo; mogą przy tym pić to pierwsze, oglądając telewizyjny koncert Britney
Spears lub Lady Gagi, a to drugie – słuchając Claude’a Debussy’ego. Mogą się
delektować wystawami malarstwa barokowego i uczęszczać na mecze ulubionej
drużyny koszykarskiej czy piłkarskiej. Mogą czytać powieści Fiodora Dostojewskiego, ale na ich nocnym stoliku może czekać brukowe czasopismo – jako lektura przed zaśnięciem. Cieszy ich wspaniałe przedstawienie teatralne Antygony,
ale z zapałem oglądają także banalne reality show.
Warto dodać, że współcześnie osoby, które w różnych układach społecznych
posiadają wysoki status, prezentowane są bardzo często jako wszystkożerne.
W oczywisty sposób odnosi się to do polityków. W celu zachowania swojej popularności muszą się oni orientować na „podwójny wizerunek” – zarówno ten
związany z kulturą elity, jak i ten, który pokazuje ich akceptację dla kultury masowej i rozumienie „zwykłych ludzi” (niekiedy ma się wrażenie, że cyniczni politycy
potrafią „zjeść” każdy styl życia i wpisać się w każdą odmienność). Ciekawszy jest
jednak w tym kontekście przykład gwiazd show-biznesu, które swoim „wizerunkowym gustem” i praktykami kulturowymi zdają się unieważniać jakiekolwiek
granice. I tak na przykład 12 października 2012 roku agencje podały, że Britney
Spears wraz z dwoma synami odwiedziła restaurację McDonald’s w Calabasas
w Kalifornii. Zdjęcia pokazują piosenkarkę wychodzącą z McDonalda z napojem
i torebką z fast foodem41. W marcu 2011 roku Spears odwiedziła muzeum orientacji gejowskiej, lesbijskiej, biseksualnej i transgenderowej42. Natomiast 6 maja
2013 roku mass media ogłosiły, że czyta książkę The Goddess Inheritance z serii
„Harlequin” (napisaną przez Aimée Carter)43. Z kolei 13 stycznia 2009 roku podano, że piosenkarka szuka kandydata do pracy w charakterze menedżera jej wizerunku online (na Facebooku, Twitterze i Myspace) – miała to być osoba z dyplomem „słynnego amerykańskiego uniwersytetu Ligi Bluszczowej”. Ogłoszenie
40
41
Britney Spears Makes a McDonald’s Run With Her Boys, „Popsugar. Celebrity and
News”, 8 October 2012, http://www.popsugar.com/Britney-Spears-McDonald-Her-Kids-25347634?slide=5&image_nid=25347649 [dostęp: 12 sierpnia 2013].
42
M. Baume, Spears Visit Was a Team Effort by LGBT Leaders, „The Bay Area Reporter”,
31 March 2011, http://www.ebar.com/news/article.php?sec=news&article=5589 [dostęp:
12 sierpnia 2013].
43
Por. Britney Spears: Currently Reading „The Goddess Inheritance”, 6 May 2013, http://www.
justjared.com/2013/05/06/britney-spears-currently-reading-the-goddess-inheritance [dostęp: 12 sierpnia 2013].
29.01.2014 07:58
42
było skierowane wyłącznie do studentów Harvardu44. W 2012 roku, 26 kwietnia, B. Spears sportretowana została w czasopiśmie artystycznym „Art Nouveau”
jako Mona Lisa45. Wreszcie gdy studenci Central Washington University opublikowali w Internecie wideoklip z życzeniami urodzinowymi dla piosenkarki, ona
w rewanżu umieściła go na swojej oficjalnej stronie internetowej46. W ten sposób
Britney Spears, podobnie jak wiele innych gwiazd, personifikuje wszystkożerność, swobodnie poruszając się po różnych szczeblach tradycyjnej kulturowej
drabiny (jest też aprobowana przez osoby z bardzo wielu różnorodnych układów
społecznych i kulturowych).
Warto jeszcze raz podkreślić, że wszystkożerni reprezentanci klasy średniej zdają się zaprzeczać wielu ważnym założeniom teorii P. Bourdieu, a przede
wszystkim jego przekonaniu, że „wszystkich aktorów pochodzących z określonej
formacji społecznej łączy całokształt podstawowych schematów percepcji”, które oparte są na klasyfikacyjnych antynomiach: wzniosłe – wulgarne, duchowe –
materialne, eleganckie – zgrzebne (i wielu innych). Istotą koncepcji P. Bourdieu
jest przy tym zasada ogólnej „opozycji między »elitą dominujących« a »masą
zdominowanych«”47. Wszystkożerni z klasy średniej i wyższej nie postrzegają
przecież rzeczywistości kulturowej w kategoriach przywołanych antynomii czy
binarności, lecz multiplikowanych możliwości wyboru. Łatwo też zauważyć, że
uczestnictwo przez nich, niemal jednoczesne, w zróżnicowanych praktykach
kulturowych, tradycyjnie związanych z przynależnością do oddzielnych klas,
przeczy i innym tezom P. Bourdieu: „Nietolerancja estetyczna wywiera straszliwą przemoc. Niechęć do innych stylów życia prawdopodobnie stanowi jedną
z najsilniejszych barier pomiędzy klasami [...]. A dla tych, którzy uważają się za
posiadaczy gustu prawomocnego, najbardziej nieznośne jest przede wszystkim
świętokradcze połączenie takich gustów, które gust nakazuje rozdzielić”48. Bez
wątpienia ów „wszystkoistyczny” styl życia preferowany przez wszystkożernych
zaprzecza też przekonaniu P. Bourdieu, że „cały język estetyki opiera się na zasadniczym odrzuceniu łatwizny [...]”, przy czym dominuje „niesmak [...] wobec
wszystkiego, co »łatwe« [...]. Odrzucenie czegoś łatwego, czyli prostego, a zatem
pozbawionego głębi, i »taniego«, skoro jego odczytanie nie wymaga specjalnych
wysiłków i jest kulturowo »niewymagające«, prowadzi w naturalny sposób do
44
45
46
47
48
Britney Spears Advertises for a Harvard Graduate to Run Her Facebook Profile, „The Telegraph”, 13 September 2009, http://www.telegraph.co.uk/news/celebritynews/4228518/
Britney-Spears-advertises-for-a-Harvard-graduate-to-run-her-Facebook-profile.html [dostęp: 12 sierpnia 2013].
Lyrically Speaking: Britney Spears – „Mona Lisa”, „Art Nouveau”, 26 April 2102, http://
www.an-mag.com/mona-lisa [dostęp: 12 sierpnia 2013].
Britney Spears Posts Video from Central Wash. U Students, 3 December 2011, http://www.
komonews.com/news/entertainment/Britney-Spears-posts-video-from-Central-Wash-U-students-134968678.html [dostęp: 12 sierpnia 2013].
P. Bourdieu, Dystynkcja..., dz. cyt., s. 575.
Tamże, s. 75.
29.01.2014 07:58
43
odrzucenia [...] wszystkiego, co zapewnia przyjemność nazbyt bezpośrednio dostępną, a tym samym skompromitowaną jako »dziecinna« lub »prymitywna«
(w przeciwieństwie do »odroczonej« przyjemności sztuki prawomocnej)”49. Dla
wszystkożernych nie jest bynajmniej takie proste – jak chciałby P. Bourdieu –
zakwestionowanie czegoś, co na przykład jest „próżne”, „przesłodzone”, „krzykliwe” czy „powierzchowne”50. Zdolność do doceniania „niemalże wszystkiego”
stanowi przecież część ich kulturowego habitusu; potrafią się więc zachwycać
zarówno banalnym rytmem piosenki Britney Spears Oops! I did it again (oraz jej
seksualnym wizerunkiem), jak i skomplikowaną edycją muzyki Igora Strawińskiego. I niekoniecznie to drugie doświadczenie kulturowe uważają za bardziej
atrakcyjne czy wzbogacające w porównaniu z pierwszym.
Warto w tym miejscu spróbować podjąć problem, który stawia Simon Stewart. Twierdzi on, że wszystkożerność stanowi jedynie „powierzchowną dyspozycję”, która nie narusza znaczącej roli, jaką uczestnictwo w wysokich formach
kultury odgrywa jako wskaźnik „pozycji w przestrzeni społecznej”51. W tym
kontekście trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie o to, jaka jest jakościowa rola
kultury wysokiej i kultury popularnej w kształtowaniu poczucia własnej tożsamości wszystkożernej jednostki. Czy kultura popularna daje jedynie „rozrywkowy oddech”, a kultura wysoka „dynamikę rozwojową”? A może jest odwrotnie?
Wydaje się, że u współczesnych wszystkożerców fragmenty kultury wysokiej
i popularnej/niskiej mieszają się ze sobą, tworząc pewne całościowe doświadczenie kulturowe. Bardzo często przy tym to nastrój i indywidualne potrzeby
w danym momencie decydują o tym, która praktyka kulturowa jest istotna i daje
przyjemność lub nadaje sens chwili. Sam nie potrafię na przykład powiedzieć,
co było dla mnie ważniejsze: udział w elektryzującym koncercie lubianej przeze
mnie w młodości popowej grupy Electric Light Orchestra, która przed kilku laty
przybyła do Poznania, czy też satysfakcja z przedstawienia Czarodziejski flet na
scenie operowej. Czy istotniejsze było dla mnie zwiedzanie wspaniałego muzeum Rembrandta w Amsterdamie, czy kibicowanie ulubionej drużynie piłkarskiej
w meczu ze słynnym turyńskim Juventusem? Wszystkie te wydarzenia wkomponowały się w moje doświadczenia kulturowe, tworząc pewną – muszę stanowczo
powiedzieć – spójną całość. Sądzę bowiem, że wszystkożerca nie czuje się sfragmentaryzowany i wewnętrznie sprzeczny.
Dość trudno mi się zgodzić z inną tezą przywoływanych często w tym rozdziale T.W. Chana i J.H. Goldthorpe’a. Otóż twierdzą oni, że dystynkcja społeczna może być wytwarzana przez inne wykorzystanie wytworów kultury masowej/
popularnej przez przedstawicieli klas wysokich, a inne przez osoby z klas niskich52.
49
50
51
52
Tamże, s. 597.
Tamże, s. 598.
T.W. Chan, J.H. Goldthorpe, Social Stratification..., dz. cyt., s. 3.
29.01.2014 07:58
44
Jakoś trudno mi sobie wyobrazić, aby ludzie z wyższym wykształceniem mogli
w bogatszy lub bardziej odróżnialny sposób nadawać znaczenia wydarzeniom na
boisku sportowym czy koncertowi piosenkarki country albo plotkom z brukowego czasopisma. Smak piwa jest smakiem piwa, niezależnie od tego, czy kubki
smakowe, którym dostarcza wrażeń, należą do osoby z wyższym, czy z podstawowym wykształceniem; nie ma też znaczenia, czy pije się piwo, słuchając Vivaldiego, czy remiksu jego dzieła w stylu disco. Kultura masowa czy popularna
konstruowana jest zgodnie z zasadą „najniższego wspólnego mianownika”: odwołuje się do doświadczeń, praktyk kulturowych i form przyjemności czy emocji,
które są wspólne dla niemal wszystkich, niezależnie od miejsca jednostki w stratyfikacji społecznej. Afektywne bądź estetyczne zaangażowanie jest tutaj bardzo
podobne – jeśli nie identyczne – zarówno w treści, jak i w „napięciu”. Dotyczy
to i fanów klubu piłkarskiego, i fanek popowego gwiazdora. W tym pierwszym
przypadku ważne jest zwycięstwo ukochanej drużyny, w tym drugim – konsumowanie wizerunku czy słuchanie ekscytującego głosu. Adwokat i brukarz, studentka prawa i kasjerka w supermarkecie odczuwają w tych sytuacjach bardzo
podobne przyjemności.
Ten sam sposób rozumowania można zresztą odnieść do interpretacji dzieł
typowych dla kultury wysokiej. Charakterystyczny dla przeszłości nacisk na
zgodne z podręcznikami dzieł sztuki dekodowanie ich przez odbiorcę i właściwe odczytywanie znaczeń, które twórca wyeksponował (lub ukrył), zastąpione
zostało przez ideę dowolności interpretacji. Nie istnieje już współcześnie taki
społeczny układ odniesienia, z którego perspektywy ważny byłby sposób odczytania dzieł sztuki. Jakie znaczenie, z jakiegokolwiek powodu, może mieć sposób,
w jaki odczytują obraz Rembrandta wyrafinowany intelektualista czy robotnik?
Cóż z tego, że ten pierwszy być może „wie wszystko”, a ten drugi „nie wie nic”?
Obecnie każda interpretacja zdaje się społecznie dozwolona, a nawet równoprawna – ważne jest to, co widzi i pojmuje jednostka. Zresztą muzea, walcząc
o klienta/konsumenta, upraszczają maksymalnie swój przekaz, całkowicie rezygnując z elitarności w ekspozycji eksponatów i dokonując komercjalizacji swoich
wystaw (zdjęcia dzieła Rembrandta w samym muzeum w Amsterdamie można
było kupić w dziesiątkach wariantów, wyrwanych z kontekstu i zbanalizowanych). We współczesnych enklawach kultury wysokiej, takich jak muzea czy sale
filharmoniczne, nie występuje więc typowe dla koncepcji P. Bourdieu zjawisko
podziału klasowego – z uwagi na „kulturowe kompetencje lub pojmowanie kodów kulturowych”; francuski socjolog uważał przy tym, że gdy ktoś nie ma takich dyspozycji, wówczas „czuje się zagubiony w chaosie dźwięków i rytmów,
kolorów i linii”53. Współcześnie niewiele osób posiada takie dyspozycje i nie ma
to żadnego znaczenia. Nikt się nie czuje zagubiony – ani laik z wykształceniem
53
K.B. Halnon, S. Cohen, Muscles, Motorcycles and Tattoos. Gentrification in a New Frontier,
„Journal of Consumer Culture” 2006, vol. 6, no. 1, s. 45.
29.01.2014 07:58
45
wyższym, ani laik robotnik, nikt bowiem nawet nie jest świadomy, że... powinien
być zagubiony. Każdy widzi i czuje, co chce, pojmuje, jak chce. I nikomu to nie
przeszkadza. Ważne są akt uczestnictwa i przyjemność odbioru.
Można na zakończenie tego wątku – powracając do relacji między położeniem klasowym a stylem życia – dodać jednak przewrotnie, że ostatecznie wszyscy – i bogaci, i biedni, prawnicy i robotnicy – spotykają się w supermarkecie i na
meczu piłki nożnej. Jednak istnieje jedna podstawowa różnica. Po wyjściu z supermarketu czy ze stadionu piłkarskiego bogaci i prawnicy zasiadają za kierownicą swojego porsche czy audi i jadą do swoich jednorodzinnych domów lub nawet wspaniałych rezydencji; biedni i robotnicy wsiadają natomiast do miejskich
autobusów albo swoich dziewięcioletnich zdezelowanych samochodów i jadą do
dwupokojowych mieszkań w „deskach”. Być może wieczorem znowu spotykają się przed telewizorem, podziwiając kolejną odsłonę ulubionego reality show,
może nawet pijąc to samo ulubione piwo (marki Żywiec lub Tyskie). Mamy tu
więc do czynienia z równością kontekstualną – równością do skonsumowania
takiego samego cheeseburgera w McDonaldzie czy przesłuchania tej samej płyty
popowej. Towarzyszy temu strukturalna nierówność w zakresie dostępu do wysokiego poziomu życia. I oczywiście jest prawdą, że zniknęła czasoprzestrzenna
granica, która oddzielała praktyki kulturowe i uczestnictwo w życiu społecznym
ludzi znajdujących się w różnych klasach społecznych. Dziś w tysiącach miejsc
można spotkać „mieszankę stratyfikacyjną”. Jest ona stworzona z tłumów ludzi –
w supermarkecie, na koncercie gwiazdy rockowej, na widowni piłkarskiej, na plaży (w tym kontekście można też przywołać słuszną krytykę teorii P. Bourdieu,
mówiącą, że koncentruje on swoją uwagę niemal wyłącznie „na tych aspektach
smaków lub wzorach kulturowego uczestnictwa, które w największym stopniu
odróżniają jedną klasę od drugiej, kosztem tych innych smaków lub praktyk, które członkowie tej klasy podzielają z członkami innych klas”54).
Współcześnie ludzie nie zazdroszczą już sobie dostępu do różnorodnych form
spędzania wolnego czasu i uczestnictwa w zróżnicowanych praktykach kulturowych – bo stały się one ogólnodostępne. Ale nadal zazdroszczą sobie... dobrych
samochodów... Ludzie nie czują się więc absolutnie zmarginalizowani przez brak
uczestnictwa w kulturze wysokiej, czy tym bardziej przez brak zdolności do jej
percepcji, lecz przez brak pieniędzy na zakupy.
W tym miejscu chciałbym poruszyć jeszcze dwa problemy związane z udziałem
młodzieży w kulturze wysokiej/popularnej. Pierwszy z nich wiąże się z wykluczeniem młodzieży ze wszystkich klas społecznych z dostępu do kultury wysokiej,
która znajduje się obecnie w całkowitej społecznej defensywie i zdecydowanie
straciła swoją rolę czynnika socjalizacji. Muzea, filharmonie, opery, literatura
klasyczna – wszystko to znajduje się na marginesie doświadczeń kulturowych
młodzieży. Rzeczywistość została przebiegunowana – na szczęście nie dotyczy to
54
T. Bennett i in., Culture, Class, Distinction, dz. cyt., s. 27.
29.01.2014 07:58
46
kuli ziemskiej, ale roli kultury wysokiej i popularnej w społeczeństwie. Ta pierwsza, kiedyś dominująca, zdaje się schodzić do podziemia. Ta druga determinuje
kształt i klimat podstawowych doświadczeń; staje się głównym nurtem kulturowym. Dla młodego człowieka rzeczywistość kulturowa jest tożsama z kulturą popularną. To ona jest głównym bohaterem mass mediów, stanowi źródło
przyjemności; ponadto jako nośnik ideologii i praktyki konsumpcjonizmu dominuje w codziennym życiu. Coraz większe połacie rzeczywistości podlegają wpływom kultury popularnej; świat popkultury bywa niekiedy jedynym możliwym
do pomyślenia. Uczestnictwo w elitarnych wydarzeniach kulturowych staje się,
moim zdaniem, tylko „wyskokiem w kulturę wysoką”. Stanowi – jak ujmuje to
S. Stewart – formę „kulturowo prestiżowej i rzucającej się w oczy konsumpcji”55.
W przypadku bardzo wielu ludzi udział w kulturze wysokiej nie jest więc – jak
sądzę – jakimkolwiek ciągłym procesem, lecz „punktowym wydarzeniem” – raz
na jakiś czas (coraz rzadziej) udajemy się do teatru, aby w komfortowych warunkach delektować się spektaklem Dziadów Adama Mickiewicza. Raz na jakiś
czas (niezwykle rzadko) zamawiamy stolik w elitarnej francuskiej restauracji,
aby przerwać ciąg pobytów w Pizza Hut czy w tak zwanym food court w wielkim centrum handlowym. Generalnie coraz większa liczba ludzi, nawet z klasy
średniej, akceptuje – jako coś naturalnego – spożywanie bardziej „eleganckiego”
fast foodu, a zakup hamburgera w McDrive staje się oczywistą deską ratunku dla
głodnego menedżera, który szybko musi się przemieścić z zebrania na zebranie.
Kultura popularna straciła posiadane w przeszłości pejoratywne konotacje –
staje się równoważna z dostarczaniem tak cenionej dziś przyjemności; uważa się,
że daje odpoczynek po ciężkiej pracy. Jest optymistyczna i pełna luzu, daje także
swobodę wyboru. Z kolei kultura wysoka postrzegana jest jako „obowiązkowa”
i nudna (również z uwagi na pamięć doświadczeń szkolnych, kiedy to była narzucana uczniom, a jej znajomość „egzekwowana” i oceniana).
W konsekwencji dla wielu (większości?) młodych ludzi praktyki związane
z istnieniem kultury wysokiej mają charakter nienaturalny lub ekstrawagancki.
Są czymś „dziwnym” w popkulturowym świecie, znajdują się na marginesie popkulturowej fali. Paradoksalnie podjęcie tych praktyk przez niektórych młodych
ludzi może stanowić formę oporu czy buntu przeciwko wszechwładnej dominacji popkulturowych ofert i bohaterów. Opera, koncert filharmoniczny muzyki poważnej czy muzeum stanowią w tym kontekście alternatywne przestrzenie
kulturowe; są enklawami kanonu czy stabilności kulturowej w popkulturowym
świecie, w którym „wszystko może być wszystkim” i „nic nie ma znaczenia”. Nawet jednak tradycyjne enklawy kultury wysokiej są inkorporowane w logikę popkultury. Z jednej strony są one bowiem często reklamowane w popkulturowy
sposób, za pomocą medialnych tricków; z drugiej strony są sponsorowane często przez wielkie popkulturowe koncerny, takie jak Coca-Cola czy McDonald’s.
55
29.01.2014 07:58
47
Wreszcie czy to w filharmonii, czy w muzeum można nabyć popcorn, frytki, lody
czy różnorodne popnapoje. I to właśnie tworzy szeroko rozumiany kontekst
popkulturyzacji nawet tych najbardziej tradycyjnych form kultury wysokiej. Niekiedy ma się wrażenie, że organizatorzy koncertów muzyki poważnej czy przedstawień operowych robią wszystko, aby odbiorca miał wrażenie, że uczestniczy
w popwydarzeniu.
Odnośnie do popkulturyzacji muzyki poważnej można dostrzec dwa zjawiska. Pierwsze z nich polega na popowej lub rockowej stylizacji utworów poważnych. Pamiętam szok, który przeżyłem, gdy jako młody człowiek po raz pierwszy
usłyszałem utwór zespołu Electric Light Orchestra zaczynający się do najbardziej
znanego fragmentu V Symfonii Ludwiga van Beethovena. Dziś takie przeróbki
(czy podróbki) nikogo już nie dziwią. W historii muzyki popularnej klasyfikuje się nawet niektóre zespoły pod nazwą „rock symfoniczny”, a symbolicznym
reprezentantem (i jednym z prekursorów) tego nurtu jest dla mnie grupa The
Moody Blues. Drugie zjawisko polega na „symfonizacji” piosenek rockowych
czy popowych, szczególnie w trakcie wspólnych koncertów znanych muzyków
z uznanymi orkiestrami symfonicznymi, kierowanymi przez znakomitych dyrygentów. Często następstwem takich wydarzeń jest wydanie wspólnej płyty (że
wspomnę o słynnym albumie Moment of Glory rockowej grupy Scorpions nagranym z orkiestrą filharmonii berlińskiej czy zarejestrowanej podczas koncertu
z Orkiestrą Filharmoniczną Radia Berlińskiego w Luksemburgu specjalnej edycji
albumu A Curious Thing brytyjskiej wokalistki popowej Amy MacDonald).
Można dodać, że w takich przypadkach następuje paradoksalne obustronne wzajemne potwierdzanie swojego kulturowego znaczenia (i prestiżu!) przez
tradycyjnie kontrastowane ze sobą praktyki kulturowe, jakimi są kultura wysoka i kultura popularna. Koncert gwiazdy rocka (czy nawet popu) w filharmonii
w towarzystwie znakomitej orkiestry staje się wydarzeniem niekiedy wręcz „elitarnym”, które podważa samą logikę podziału praktyk kulturowych na wysokie
i niskie. Gwiazda i jej muzyka są w tym kontekście uprawomocniane przez dyrygenta i smyczki. Banalne dźwięki nabierają wzniosłej, klasycznej stylizacji. Z kolei orkiestra symfoniczna uzyskuje swoje popularne uprawomocnienie, nie tylko
przez przechwytywanie części sławy gwiazdy, ale także przez pokazanie, że muzyka klasyczna może stanowić wspaniałą oprawę dla muzyki pop. Mówiąc ironicznie, już nie wiadomo, kogo „spotkał zaszczyt” – czy Amy MacDonald, że zechciała z nią wystąpić znakomita orkiestra symfoniczna, czy znakomitą orkiestrę
symfoniczną, że miała unikatową możliwość towarzyszyć popularnej piosenkarce.
Mamy więc współcześnie do czynienia ze zjawiskiem deklasyfikacji praktyk
kulturowych, które kiedyś tworzyły dwie odrębne rzeczywistości dla dwóch grup
ludzi. Oto bowiem kultura wysoka i niska (a także sztuka i życie codzienne) mieszają się ze sobą coraz częściej, aż stają się nierozróżnialne i nie wiadomo, co do
której należy. Relatywizują się i wzajemnie skrajnie fragmentaryzują (przypominają mi się reklamy kanapek z kurczakiem wykorzystujące motywy z Szekspira
29.01.2014 07:58
48
lub muzyka Mozarta rozlegająca się w toaletach domów towarowych). W sytuacji
upadku systemu rozróżnień między kulturą wysoką a niską uczestnictwo w praktykach kulturowych nie może już służyć jako podstawa kulturowej klasyfikacji/
stratyfikacji różnych grup ludzi czy też poszczególnych jednostek.
Znajdujemy się więc w okresie nieuchronnego, jak się wydaje, wypierania kultury wysokiej przez popularną oraz popkulturyzacji „wysokich” praktyk kulturowych. Decydującego wręcz znaczenia zaczyna nabierać klasyfikacja/stratyfikacja
w obrębie różnorodnych form kultury popularnej. Koncerty uznanych gwiazd
rocka czy popu, takich jak Leonard Cohen, Bob Dylan lub nawet Madonna,
stanowią w tym kontekście formę kultury wysokiej (lub przynajmniej wysokiej
kultury popularnej). Postacie te, jako nieodwołalna część kanonu muzyki popularnej, nabierają charakteru wręcz klasycznego. Ponieważ młodzież została wykluczona z uczestnictwa w „klasycznej kulturze klasycznej”, udział w koncertach
uznanych gwiazd stanowi w społecznej percepcji formę praktykowania „klasycznej kultury popularnej”, która zaczyna pełnić funkcję kultury wysokiej. Oczywiście na przeciwległym popbiegunie znajdują się uczestnictwo w koncertach
jednosezonowych gwiazd, identyfikowanie się z celebrytami czy spędzanie czasu
w pubie przy piwie.
Ponadto w społeczeństwie współczesnym zanika typowy dla przeszłości efekt
aureoli, który wynikał z pozycji klasowej czy ekonomicznej jednostki w społeczeństwie. Polegał on na tym, że jeden z tych dwóch wyróżników pozycji społecznej był w percepcji społecznej uogólniany na wszystkie inne. Pozycja klasowa czy
bogactwo definiowały miejsce człowieka w społeczeństwie. Współcześnie mamy
do czynienia z sytuacją zupełnie odmienną. Stratyfikacja klasowa i ekonomiczna
mają oczywiście wpływ na społeczne postrzeganie jednostki, jednak nakładają
się na nie zupełnie inne systemy stratyfikacji. Jeden z nich, do którego nawiązuję w kilku miejscach tej książki, związany jest z atrakcyjnością fizyczną, inny
z pozycją socjometryczną w określonej grupie społecznej, wreszcie jeszcze inny –
na przykład z sukcesem medialnym. I do tych właśnie wyróżników pozycji społecznej odnosi się współcześnie efekt aureoli – piękna, atrakcyjna i seksualna
kobieta może, w pewnych kontekstach, zajmować wyższą pozycję i mieć większą władzę definiowania sytuacji niż kobieta bardzo bogata, ale mało atrakcyjna
czy aseksualna (choć oczywiście ta pierwsza może zostać też sprowadzona do
roli obiektu seksualnego). Podobna sytuacja może występować w klubie tanecznym, na kortach tenisowych czy wśród fanów klubów piłkarskich lub zespołów
muzycznych. W każdym z tych przypadków miejsce jednostki na wewnętrznej
grupowej drabinie stratyfikacyjnej wcale nie musi zależeć od jej pozycji klasowej
czy statusu materialnego. Dobry, choć biedny, tancerz czy bardziej ekspresyjny,
pochodzący z nizin fan może zajmować wyższe miejsce w konkretnym układzie
odniesienia niż ktoś, kto może mieć znakomite pochodzenie i bogactwo, ale nie
posiada predyspozycji cenionych w danej grupie. Różnorodne systemy stratyfikacji społecznej nakładają się na siebie, a każda jednostka funkcjonuje w wielu sys-
29.01.2014 07:58
Bibliografia
2013 Bentley Cars, AutoGuide.com, http://www.autoguide.com/new-cars/bentley
[dostęp: 21 czerwca 2013].
Adamson M., The Human Capital Strategy, „Ephemera. Theory and Politics in Organization” 2009, vol. 9, no. 4.
Adorno T.W., Culture Industry Reconsidered, „New German Critique” 1975, no. 6,
Autumn.
Adorno T.W., On Popular Music [w:] Cultural Theory and Popular Culture. A Reader, ed. J. Storey, Harlow – New York 2009.
Adorno T.W., The Culture Industry. Selected Essays on Mass Culture, London 2001.
Agger B., A Critical Theory of Public Life: Knowledge, Discourse and Politics in an Age
of Decline, London 1991.
Agger B., Cultural Studies as Critical Theory, London 1992.
Aguiar J.C.G., „They Come from China”. Pirate CDs in Mexico in Transnational Perspective [w:] Globalization from Below. The World’s Other Economy, eds. G. Mathews, G.L. Ribeiro, C.A. Vega, Abingdon 2012.
Aizura A.Z., Feminine Transformations: Gender Reassignment Surgical Tourism in
Thailand, „Medical Anthropology. Cross-cultural Studies in Health and Illness”
2010, vol. 29, no. 4.
AKB48: The New Japanese Fascism, Tokyo Raconteur, 2 February 2012, http://tokyoraconteur.wordpress.com/2012/02/02/akb48-the-new-japanese-fascism [dostęp:
15 sierpnia 2013].
Alexander J., Analytic Debates: Understanding the Relative Autonomy of Culture
[w:] Culture and Society. Contemporary Debates, eds. J. Alexander, S. Seidman,
Cambridge 1990.
Altman D., Global Sex, Chicago 2001.
Alvesson M., Willmott H., Identity Regulation as Organizational Control: Producing
the Appropriate Individual, „Journal of Management Studies” 2002, vol. 39, no. 5.
Anderson C., John O.P., Keltner D., The Personal Sense of Power, „Journal of Personality” 2012, vol. 80, no. 2.
Angus I.H., Circumscribing Postmodern Culture [w:] Cultural Politics in Contemporary America, eds. I.H. Angus, S. Jhally, New York 1989.
Angus I.H., Media Beyond Representation [w:] Cultural Politics in Contemporary
America, eds. I.H. Angus, S. Jhally, New York 1989.
29.01.2014 07:59
464
Bibliografia
Antonio R.J., Postmodern Storytelling versus Pragmatic Truth-Seeking: The Discursive
Bases of Social Theory, „Sociological Theory” 1991, vol. 9, no. 2.
Arzaba A., Coca-Cola: Globalization in the Modern Mayan World, BertelsmannStiftung, Future Challenges, 2 May 2013, http://futurechallenges.org/local/coca-cola-globalization-inside-contemporary-mayan-world [dostęp: 27 sierpnia 2013].
Ashenfelter M., Commercial Culture is Not Real Education, „The Temple News”,
18 October 2005, http://temple-news.com/2005/10/18/commercial-culture-is-not-real-education [dostęp: 30 października 2013].
Astrokamera.pl, http://www.astrokamera.pl/galeria.doradcow [dostęp: 16 czerwca
2013].
Balkin J.M., The Proliferation of Legal Truth, „Harvard Journal of Law and Public Policy” 2003, vol. 26, no. 1.
Barker A., Sounds of Summer: Didgeridoo Industry, ABC. The World Today, 15 January 2003, http://www.abc.net.au/worldtoday/stories/s756037.htm [dostęp:
14 maja 2005].
Baudrillard J., America, London – New York 1988.
Baudrillard J., In the Shadow of the Silent Majorities, or, The End of the Social, and
Other Essays, New York 1983.
Baudrillard J., Mass Media Culture [w:] J. Baudrillard, Revenge of the Crystal: Selected
Writings on the Modern Object and Its Destiny, 1968–1983, London – Concord,
MA 1990.
Baudrillard J., Pakt jasności. O inteligencji Zła, Warszawa 2005.
Baudrillard J., Selected Writings, ed. M. Poster, Cambridge 1988.
Baudrillard J., The Evil Demon of Images and the Precession of Simulacra [w:] Postmodernism. A Reader, ed. T. Docherty, New York 1993.
Baudrillard J., W cieniu milczącej większości albo Kres sfery społecznej, Warszawa 2006.
Bauman Z., 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, Kraków 2011.
Bauman Z., Karta kredytowa. Rzecz o finansowej niepłynności w epoce płynnej nowoczesności [w:] Gadżety popkultury. Społeczne życie przedmiotów, red. W. Godzic,
M. Żakowski, Warszawa 2007.
Bauman Z., Płynna nowoczesność, Kraków 2006.
Bauman Z., Płynne życie, Kraków 2007.
Bauman Z., Płynny lęk, Kraków 2008.
Bauman Z., Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000.
Bauman Z., Razem osobno, Kraków 2003.
Bauman Z., Socjologia i nowożytność [w:] Racjonalność współczesności. Między filozofią a socjologią, red. H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M.J. Siemek, Warszawa 1992.
Bauman Z., Społeczeństwo w stanie oblężenia, Warszawa 2006.
Bauman Z., The Sweet Scent of Decomposition [w:] Forget Baudrillard?, eds. Ch. Rojek,
B.S. Turner, London 1993.
Bauman Z., Wspólnota, Kraków 2008.
Baume M., Spears Visit Was a Team Effort by LGBT Leaders, „The Bay Area Reporter”,
31 March 2011, http://www.ebar.com/news/article.php?sec=news&article=5589
[dostęp: 12 sierpnia 2013].
Beardsworth A., Keil T., Sociology on the Menu. An Invitation to the Study of Food and
Society, London – New York 1997.
29.01.2014 07:59
465
Bibliografia
Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2004.
Becker G.S., Posner R.A., Nieoczywistości. Ekonomiczna teoria wszystkiego, Warszawa
2013.
Bennett A., As Young as You Feel. Youth as a Discursive Construct [w:] Youth Cultures. Scenes, Subcultures and Tribes, eds. P. Hodkinson, W. Deicke, New York
2007.
Bennett A., In Defence of Neo-tribes: A Response to Blackman and Hesmondhalgh,
„Journal of Youth Studies” 2005, vol. 8, no. 2.
Bennett A., Subcultures or Neo-tribes? Rethinking the Relationship between Youth,
Style and Musical Taste, „Sociology” 1999, vol. 33, no. 3.
Bennett A., The Post-subcultural Turn: Some Reflections 10 Years On, „Journal of
Youth Studies” 2011, vol. 14, no. 5.
Bennett T., Putting Policy into Cultural Studies [w:] Cultural Studies, eds. L. Grossberg, C. Nelson, P.A. Treichler, New York 1992.
Bennett T., Savage M., Silva E., Warde A., Gayo-Cal M., Wright D., Culture, Class,
Distinction, Abingdon 2010.
Bennett W.J., Our Children and Our Country. Improving America’s Schools and Affirming the Common Culture, New York 1988.
Bernstein J.M., Introduction [w:] T.W. Adorno, The Culture Industry. Selected Essays
on Mass Culture, London 1991.
Bertman S., Hyperculture. The Human Cost of Speed, Westport 1998.
Best S., Kellner D., Postmodern Theory. Critical Interrogations, New York 1991.
Bjorklund P., Can There Be a ‘Cosmetic’ Psychopharmacology? Prozac Unplugged: The
Search for an Ontologically Distinct Cosmetic Psychopharmacology, „Nursing Philosophy” 2005, vol. 6, no. 2.
Blackledge D., Hunt B., Sociological Interpretations of Education, London 1985.
Blair M.E., Commercialization of the Rap Music Youth Subculture, „Journal of Popular Culture” 1993, no. 3.
Bloom A., The Closing of the American Mind, New York 1987.
Bonetti L., Campbell M.A., Gilmore L., The Relationship of Loneliness and Social
Anxiety with Children’s and Adolescents’ Online Communication, „Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking” 2010, vol. 13, no. 3.
Bordo S., „Material Girl”: The Effacements of Postmodern Culture [w:] The Madonna
Connection. Representational Politics, Subcultural Identities and Cultural Theory,
ed. C. Schwichtenberg, Boulder 1993.
Bordo S., Unbearable Weight: Feminism, Western Culture and the Body, Berkeley
1993.
Boroń A., Pedagogika (p)o holokauście. Pamięć. Tożsamość. Edukacja, Poznań 2013.
Boroń A., Życie na pograniczu: problemy kształtowania się współczesnej tożsamości
żydowskiej [w:] Różnica, tożsamość, edukacja. Szkice z pogranicza, red. T. Szkudlarek, Kraków 1995.
Bourdieu P., Distinction and the Aristocracy of Culture [w:] Cultural Theory and Popular Culture. A Reader, ed. J. Storey, Hertfordshire 1994.
Bourdieu P., Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Warszawa 2005.
Bourdieu P., Language and Symbolic Power [w:] The Discourse Reader, eds. A. Jaworski, N. Coupland, London 1999.
29.01.2014 07:59
466
Bibliografia
Bourdieu P., Outline of a Theory of Practice, Cambridge 1977.
Bourdieu P., Rethinking the State: Genesis and Structure of the Bureaucratic Field,
„Sociological Theory” 1994, vol. 12, no. 1.
Bourdieu P., Social Space and Symbolic Power, „Sociological Theory” 1989, vol. 7, no. 1.
Bourdieu P., The Force of Law: Toward a Sociology of Juridical Field, „The Hastings
Law Journal” 1987, vol. 38, July.
Bourdieu P., The School as a Conservative Force: Scholastic and Cultural Inequalities
[w:] Contemporary Research in the Sociology of Education, ed. J. Eggleston, London – Methuen 1974.
Boyd J., 6 Reasons Kevin Skinner (The Chicken Catcher) Won America’s Got Talent,
15 October 2009, http://jimmyboyd.hubpages.com/hub/6-Reasons-Kevin-Skinner-The-Chicken-Catcher-Won-Americas-Got-Talent [dostęp: 25 czerwca 2013].
Brill D., Gender, Status and Subcultural Capital in the Goth Scene [w:] Youth Cultures. Scenes, Subcultures and Tribes, eds. P. Hodkinson, W. Deicke, New York 2007.
Britney Spears Advertises for a Harvard Graduate to Run Her Facebook Profile, „The
Telegraph”, 13 September 2009, http://www.telegraph.co.uk/news/celebritynews/
4228518/Britney-Spears-advertises-for-a-Harvard-graduate-to-run-her-Facebook-profile.html [dostęp: 12 sierpnia 2013].
Britney Spears: Currently Reading „The Goddess Inheritance”, 6 May 2013, http://
www.justjared.com/2013/05/06/britney-spears-currently-reading-the-goddess-inheritance [dostęp: 12 sierpnia 2013].
Britney Spears Is The New Queen of Abu Dhabi!, 12 November 2011, http://perezhilton.com/2011-11-12-britney-spears-abu-dhabi-performance-photos#sthash.
UPExdfIP.dpbs [dostęp: 25 sierpnia 2013].
Britney Spears Makes a McDonald’s Run With Her Boys, „Popsugar. Celebrity and
News”, 8 October 2012, http://www.popsugar.com/Britney-Spears-McDonald-Her-Kids-25347634?slide=5&image_nid=25347649 [dostęp: 12 sierpnia 2013].
Britney Spears Posts Video from Central Wash. U Students, 3 December 2011, http://
www.komonews.com/news/entertainment/Britney-Spears-posts-video-from-Central-Wash-U-students-134968678.html [dostęp: 12 sierpnia 2013].
Brown A., Rethinking the Subcultural Commodity: The Case of Heavy Metal T-shirts
Culture(s) [w:] Youth Cultures. Scenes, Subcultures and Tribes, eds. P. Hodkinson,
W. Deicke, New York 2007.
Brunt R., Engaging with the Popular: Audiences for Mass Culture and What to Say
about Them [w:] Cultural Studies, eds. L. Grossberg, C. Nelson, P.A. Treichler,
New York 1992.
BYD F6 Commercial Ad Chinese Car, 2 marca 2008, http://www.youtube.com/
watch?v=1cij9LPNas0 [dostęp: 21 czerwca 2013].
Cain G., K-pop’s Dirty Secret, „Global Post”, 25 April 2013, http://www.globalpost.
com/dispatch/news/culture-lifestyle/entertainment/130425/k-pop-korean-music-girls-generation-lee-hwan-hee-fwaney [dostęp: 21 września 2013].
Caldwell M.L., Domesticating the French Fry: McDonald’s and Consumerism in
Moscow, „Journal of Consumer Culture” 2004, vol. 4, no. 1.
Calligraphy [w:] Japan National Tourism Oganization, Japan. The Official Guide,
http://www.jnto.go.jp/eng/indepth/cultural/experience/l.html [dostęp: 20 września 2013].
29.01.2014 07:59
467
Bibliografia
Capra F., Punkt zwrotny. Nauka, społeczeństwo, nowa kultura, Warszawa 1987.
Carter B., 5 Ways to Improve Your Facebook News Feed Exposure, Social Media Examiner. Your Guide to the Social Media Jungle, 1 October 2012, http://www.socialmediaexaminer.com/master-facebook-edgerank [dostęp: 28 marca 2013].
Carter S.E., Sanna L.J., Are We as Good as We Think? Observers’ Perceptions of Indirect
Self-Presentation as a Social Influence Tactic, „Social Influence” 2006, vol. 1, no. 3.
Casablanca Mall. Morocco Shopping Mall of Casablanca, http://www.megamallrabat.
com/casablanca_megamall.html [dostęp: 11 września 2013].
Castells M., The Power of Identity, Malden 2010.
Centeno M.A., The New Leviathan: The Dynamics and Limits of Technocracy, „Theory
and Society” 1993, vol. 22, no. 3.
Ceramella N., Is English a Killer Language or an International Auxiliary? Its Use and
Function in a Globalised World, „International Journal of Language, Translation
and Intercultural Communication” 2012, vol. 1, no. 1.
Chambers I., Cities without Maps [w:] Mapping the Futures: Local Cultures, Global
Change, ed. J. Bird, London 1993.
Chambers I., Migrancy. Culture. Identity, London 1994.
Chamula, Chanting and Coca-cola, MexicoRetold, 1 May 2013, http://mexicoretold.
com/2013/05/01/chamula-chanting-and-coca-cola [dostęp: 27 lipca 2013].
Chan T.W., Goldthorpe J.H., Social Status and Cultural Consumption [w:] Social Status and Cultural Consumption, ed. T.W. Chan, Cambridge 2010.
Chan T.W., Goldthorpe J.H., Social Stratification and Cultural Consumption: Music
in England, „European Sociological Review” 2007, vol. 23, no. 1.
Chen K.-H., The Masses and the Media. Baudrillard’s Implosive Postmodernism,
„Theory, Culture and Society” 1987, vol. 4, no. l.
Cherryholmes C.H., Power and Criticism. Poststructural Investigation in Education,
New York 1988.
China Non-Stop, http://www.chinanon-stop.com [dostęp: 23 października 2013].
Choo K., Playing the Global Game. Japan Brand and Globalization [w:] Asian Popular Culture. The Global (Dis)continuity, ed. A.Y.H. Fung, New York 2013.
Clark D., Commodity Lesbianism [w:] Gender, Race and Class in Media, eds. G. Dines,
J.M. Humez, Thousand Oakes 1995.
Classen C., Sugar Cane, Coca-Cola and Hypermarkets: Consumption and Surrealism
in the Argentine Northwest [w:] Cross-Cultural Consumption. Global Markets, Local Realities, ed. D. Howes, London – New York 1996.
Clayton R.B., Osborne R.E., Miller B.K., Oberle C.D., Loneliness, Anxiousness, and
Substance Use as Predictors of Facebook Use, „Computers in Human Behavior”
2013, vol. 29, no. 3.
Coca Cola Vijay & Katrina Kaif – Advertisement (HQ), 27 maja 2008, http://www.
youtube.com/watch?v=A7d4UHVj4mI [dostęp: 28 sierpnia 2013].
Cohen J., Sabel Ch.F., Global Democracy, „International Law and Politics” 2005,
vol. 37, Summer.
Coleman R., McCahill M., Surveillance and Crime, London 2011.
Collins R., Situational Stratification: A Micro-Macro Theory of Inequality, „Sociological Theory” 2000, vol. 18, no. 1.
29.01.2014 07:59
468
Bibliografia
Conley J.M., Can You Talk Like a Lawyer and Still Think Like a Human Being? Mertz’s
„The Language of Law School”, „Law and Social Inquiry” 2009, vol. 34, no. 4.
Connell J., Medical Tourism: Sea, Sun, Sand, and… Surgery, „Tourism Management”
2006, vol. 27, no. 6.
Connor S., Postmodern Culture. An Introduction to Theories of Contemporary, Oxford
1989.
Conrad P., The Shifting Engines of Medicalization, „Journal of Health and Social Behavior” 2005, vol. 46, no. 1.
Conrad P., Leiter V., Medicalization, Markets and Consumers, „Journal of Health and
Social Behavior” 2004, vol. 45 (extra issue).
Contemporary Youth Culture: An International Encyclopedia, vol. 1–2, eds. S. Steinberg, P. Parmar, B. Richard, Westport 2006.
Coulangeon P., Lemel Y., Bourdieu’s Legacy and the Class-Status Debate on Cultural
Consumption: Musical Consumption in Contemporary France [w:] Social Status
and Cultural Consumption, ed. T.W. Chan, Cambridge 2010.
Craik J., The Face of Fashion. Cultural Studies in Fashion, London 1994.
Crilly R., Pizza Hut in Pakistan Ditches All-you-can-eat Ramadan Offer to Curb „Unrestrained Gluttony”, „The Telegraph”, 7 August 2012, http://www.telegraph.co.uk/
news/worldnews/asia/pakistan/9458500/Pizza-Hut-in-Pakistan-ditches-all-you-can-eat-Ramadan-offer-to-curb-unrestrained-gluttony.html [dostęp: 12 września 2013].
Criticized for listening to Kpop because I don’t understand it?, Yahoo! Answers. UK
and Ireland, http://uk.answers.yahoo.com/question/index?qid=20120111121623
AAiMOWr [dostęp: 18 września 2013].
Crozier M., Biurokracja. Anatomia zjawiska, Warszawa 1967.
Crystal D., English as a Global Language, Cambridge 2003.
Cushman P., Why the Self is Empty. Towards a Historically Situated Psychology,
„American Psychologist” 1990, vol. 45, no. 5.
Cybal-Michalska A., Młodzież akademicka a kariera zawodowa, Kraków 2013.
Cybal-Michalska A., Orientacje proeuropejskie młodzieży. Stan i potrzeby edukacyjne,
Poznań 2001.
Cybal-Michalska A., Tożsamość młodzieży w perspektywie globalnego świata. Studium socjopedagogiczne, Poznań 2006.
Cylkowska-Nowak M., Melosik Z., Viagra: konteksty kulturowe i społeczne [w:] Ciało
i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji, red. Z. Melosik, Toruń – Poznań 1999.
Darmowe-Wróżby.com, http://www.darmowe-wrozby.com/?gclid=CPfN7vvD57c
CFYlc3god_x8AIg [dostęp: 16 marca 2013].
Davies C., Azdi L., Paris Hilton Whips Up Storm in Holy Mecca, CNN Edition: International, Inside the Middle East, 22 November 2012, http://edition.cnn.
com/2012/11/20/world/meast/paris-hilton-store-mecca [dostęp: 25 sierpnia 2013].
Davis K.E., Kingsbury B., Merry S.E., Introduction: Global Governance by Indicators
[w:] Governance by Indicators. Global Power by Quantification and Rankings, eds.
K.E. Davis, A. Fisher, B. Kingsbury, S.E. Merry, Oxford 2012.
Dedman T., Agency in UK Hip-hop and Grime Youth Subcultures – Peripherals and
Purists, „Journal of Youth Studies” 2011, vol. 14, no. 5.
29.01.2014 07:59
469
Bibliografia
Delaney J., Ritual Space in the Canadian Museum of Civilization. Consuming Canadian [w:] Lifestyle Shopping. The Subject of Consumption, ed. R. Shields, London
1992.
Delson R., Gangnam Style: Missed Meaning and Ethnic Message, Examiner.com, 6 December 2012, http://www.examiner.com/article/gangnam-style-missed-meaning-ethnic-message [dostęp: 9 maja 2013].
Devisch I., Van Hoyweghen I., A New Era of Medical Consumption: Medicalization
Revisited, „Aporia” 2011, vol. 3, no. 3.
Diet Coke’s Sexy „Gardener” Ad Is a Viral Hit, 29 stycznia 2013, http://www.youtube.
com/watch?v=PwYCvTpYMCA [dostęp: 10 października 2013].
Dillabough J.-A., Kennelly J., Lost Youth in the Global City. Class, Culture, and the
Urban Imaginary, New York 2010.
DiMaggio P.J., Powell W.W., The Iron Cage Revisited: Institutional Isomorphism and
Collective Rationality in Organizational Fields, „American Sociological Review”
1983, vol. 48, no. 2.
Disaster, Then Came the Wave, „The Sydney Morning Herlad”, 8 January 2011, http://
www.smh.com.au/travel/holiday-type/beach/disaster-then-came-the-wave20110107-19if8.html [dostęp: 19 czerwca 2013].
Ditmann L., „Wash Your Hands with Coca-cola”: Coca-Cola’s European Tribulations [w:] European Readings of American Culture Popular Culture, eds. J. Dean,
J.P. Gabilliet, Westport – London 1996.
Divirgilio A., World’s Most Expensive Perfumes, BornRich. Home of Luxury, 30 March
2012, http://www.bornrich.com/fine-fragrances-world-s-most-expensive-perfumes.html [dostęp: 26 czerwca 2013].
Dowbiggin I.R., High Anxieties: The Social Construction of Anxiety Disorders, „Canadian Journal of Psychiatry” 2009, vol. 54, no. 7.
Duda M.B., Traditional Chinese Toggles. Counterweights and Charms, Singapore
2011.
Dyskursy kultury popularnej w społeczeństwie współczesnym, red. A. Cybal-Michalska, P. Wierzba, Kraków 2012.
Eckert T., Johann A., Känzig A., Küng M., Müller B., Schwald C., Walder L., Is English
a „Killer Language”? The Globalisation of a Code, „eHistLing” 2004, vol. 1.
Eckhardt G.M., Houston M.J., Cultural Paradoxes Reflected in Brand Meaning:
McDonald’s in Shanghai, China, „Journal of International Marketing” 2002, vol. 10,
no. 2.
Eco U., Travels in Hyperreality, San Diego 1986.
Eintopf, http://pl.wikipedia.org/wiki/Eintopf [dostęp: 10 czerwca 2013].
Eisner M., It’s a Small World After All, „New Perspectives Quarterly” 1991, vol. 8,
no. 4.
„ELLE”, II 1996.
Elliott A., Katagiri M., Sawai A., The New Individualism and Contemporary Japan:
Theoretical Avenues and the Japanese New Individualist Path, „Journal for the
Theory of Social Behaviour” 2012, vol. 42, no. 4.
Elliott C., Introduction [w:] Prozac as a Way of Life, eds. C. Elliott, T. Chambers, Chapel Hill 2004.
29.01.2014 07:59
470
Bibliografia
Elliott C., Pursued by Happiness and Beaten Senseless. Prozac and the American Dream
[w:] Prozac as a Way of Life, eds. C. Elliott, T. Chambers, Chapel Hill 2004.
Ellul J., The Technological System, New York 1980.
Epic Fail Kaba Kick Fail Toy! Russian Roulette Game! Funny Video, 1 maja 2010,
http://www.youtube.com/watch?v=uCpmSLMBUsA [dostęp: 14 sierpnia 2013].
Espeland W.N., Stevens M.L., A Sociology of Quantification, „European Journal of Sociology” 2008, vol. 49, no. 3.
European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Amphetamine. A European Union Perspective in a Global Context, Luxembourg 2011.
European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Problem Amphetamine
and Methamphetamine Use in Europe, Luxembourg 2010.
Evans C., Thornton M., Women and Fashion. A New Look, London 1989.
„Evening Post”, 4 May 1998.
Exclusive Watch-Insider Baselworld 2013 Preview: Zenith Montre d’Aéronef Type 20
GMT, Luxury Gadgets, 9 April 2013, http://www.luxury-gadgets.com/2013/04/
09/exclusive-watch-insider-baselworld-2013-preview-zenith-montre-d%C2%
B4aeronef-type-20-gmt [dostęp: 26 czerwca 2013].
Fairclough N., Language and Power, London 1989.
Fancourt L., Lewis B., Majka N., Born in the USA, Made in France: How McDonald’s
Succeeds in the Land of Michelin Stars, „Knowledge @ Wharton”, 3 January 2012,
https://knowledge.wharton.upenn.edu/article/born-in-the-usa-made-in-france-how-mcdonalds-succeeds-in-the-land-of-michelin-stars [dostęp: 1 września
2013].
Fantasia R., Fast food in France, „Theory and Society” 1995, vol. 24, no. 2.
Featherstone M., Consumer Culture and Postmodernism, London 1991.
Fiske J., British Cultural Studies and Television [w:] Channels of Discourse. Television
and Contemporary Criticism, ed. R.C. Allen, Chapel Hill 1987.
Fiske J., Power Plays, Power Works, London 1993.
Fiske J., Television Culture, London 1987.
Fiske J., Understanding Popular Culture, London – New York 1991.
Flynn M., Starkova E., Talking Global? Images of the West in the Youth Media [w:]
Looking West? Cultural Globalization and Russian Youth Cultures, eds. H. Pilkington, E. Omel’chenko, M. Flynn, U. Bliudina, E. Starkova, Pennsylvania 2002.
„Forum”, 13 listopada 1994.
Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa 1993.
Foye J., Is This Really Beyond Prozac?, „The Trincoll Journal”, 2 February 1994, http://
www.trincoll.edu/zines/tj/tj02.17.94/articles/article2.html [dostęp: 2 listopada 2013].
Fritzman J.M., Lyotard’s Paralogy and Rorty’s Pluralism: Differences and Pedagogical
Implications, „Educational Theory” 1990, no. 3.
Fromm E., Ucieczka od wolności, Warszawa 2011.
Fukuyama F., Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, Kraków
2004.
Furedi F., Celebrity Culture, „Society” 2010, vol. 47, no. 6.
Galtung J., Peace Studies in the U.S. – Six Deficits, „COPRED Peace Chronicle” 1988.
„Gangnam Style”. Singer PSY Visits Harvard, 19 czerwca 2013, http://www.youtube.
com/watch?v=wJKjsb_A8M4 [dostęp: 19 sierpnia 2013].
29.01.2014 07:59
471
Bibliografia
García Villegas M., On Pierre Bourdieu’s Legal Thought, „Droit et Société” 2004,
no. 56–57.
Generation X Goes Global: Mapping a Youth Culture in Motion, ed. Ch. Henseler,
New York 2013.
Ger G., Belk R.W., I’d Like to Buy the World a Coke: Consumptionscapes of the „Less
Affluent World”, „Journal of Consumer Policy” 1996, vol. 19, no. 3.
Giddens A., Consequences of Modernity, Stanford 1990.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2001.
Giddens A., Ramy późnej nowoczesności [w:] Współczesne teorie socjologiczne, wybór
i oprac. A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, t. 2, Warszawa 2006.
Gilbert P., The Relationship of Shame, Social Anxiety and Depression: The Role of the
Evaluation of Social Rank, „Clinical Psychology and Psychotherapy” 2000, vol. 7,
no. 3.
Gilbert P., McEwan K., Bellew R., Mills A., Galle C., The Dark Side of Competition:
How Competitive Behaviour and Striving to Avoid Inferiority Are Linked to Depression, Anxiety, Stress, and Self-harm, „Psychology and Psychotherapy: Theory,
Research and Practice” 2009, vol. 82, no. 2.
Gilbert P., Miles J.N.V., Sensitivity to Social Put-Down: It’s Relationship to Perceptions
of Social Rank, Shame, Social Anxiety, Depression, Anger and Self-Other Blame,
„Personality and Individual Differences” 2000, vol. 29, no. 4.
Gilbert R., Citizenship, Education and Postmodernity, „British Journal of Sociology of
Education” 1992, no. 1.
Girls’ Generation_Hoot_Music Video, 27 października 2010, http://www.youtube.
com/watch?v=F4-SxcCO5d0 [dostęp: 3 lipca 2013].
Girls’ Generation_Paparazzi_Music Video, 14 czerwca 2012, http://www.youtube.
com/watch?v=IUqP1xzRZkw [dostęp: 3 lipca 2013].
Girls Generation_Run Devil Run_Music Video, 16 marca 2010, http://www.youtube.
com/watch?v=q_gfD3nvh-8 [dostęp: 3 lipca 2013].
Giulianotti R., Robertson R., The Globalization of Football: A Study in the Glocalization of „Serious Life”, „The British Journal of Sociology” 2004, vol. 55, no. 4.
Gmerek T., Edukacja i nierówności społeczne. Studium porównawcze na przykładzie
Anglii, Hiszpanii i Rosji, Kraków 2011.
Gmerek T., Promocja zdrowia i podmiotowość jednostki: zderzenie paradygmatów
[w:] Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, red. Z. Melosik, Poznań 2001.
Goldman R., Constructing and Addressing the Audience as Commodity [w:] Gender,
Race and Class in Media, eds. G. Dines, J.M. Humez, Thousand Oakes 1995.
Goldman R., Reading Ads Socially, London – New York 1992.
Golec de Zavala A., Cichocka A., Bilewicz M., The Paradox of In-Group Love: Differentiating Collective Narcissism Advances Understanding of the Relationship Between
In-Group and Out-Group Attitudes, „Journal of Personality” 2013, vol. 81, no. 1.
Gonzales A.L., Hancock J.T., Mirror, Mirror on my Facebook Wall: Effects of Exposure
to Facebook on Self-Esteem, „Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking”
2011, vol. 14, no. 1–2.
29.01.2014 07:59
472
Bibliografia
Gordon R.A., Anorexia and Bulimia. Anatomy of Social Epidemic, Cambridge, MA
1990.
Gorman E.H., Sandefur R.L., „Golden Age”, Quiescence, and Revival: How the Sociology of Professions Became the Study of Knowledge-Based Work, „Work and Occupations” 2011, vol. 38, no. 3.
Gotham K.F., Tourism and Culture [w:] Handbook of Cultural Sociology, eds. J.R. Hall,
L. Grindstaff, M.-Ch. Lo, London – New York 2010.
Gottlieb R.S., History and Subjectivity: The Transformation of Marxist Theory, New
York 1987.
Grazian D., Demystifying Authenticity in the Sociology of Culture [w:] Handbook of
Cultural Sociology, eds. J.R. Hall, L. Grindstaff, M.-Ch. Lo, London – New York
2010.
Greyer A., Multiculturalism and the Politics of General Education, „Critical Inquiry”
1993, vol. 19, no. 3.
Griffin Ch.E., The Trouble with Class: Researching Youth, Class and Culture beyond
the ‘Birmingham School’, „Journal of Youth Studies” 2011, vol. 14, no. 3.
Gromkowska A., Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, Poznań 2002.
Gromkowska-Melosik A., Edukacja i (nie)równość społeczna kobiet. Studium z dynamiki dostępu, Kraków 2011.
Gromkowska-Melosik A., Kobieta epoki wiktoriańskiej. Tożsamość, ciało i medykalizacja, Kraków 2013.
Gromkowska-Melosik A., Stratyfikacja, ruchliwość społeczna, edukacja – kilka uwag
teoretycznych [w:] Edukacja i stratyfikacja społeczna, red. T. Gmerek, Poznań
2003.
Gromkowska-Melosik A., Ściągi, plagiaty, fałszywe dyplomy. Studium z socjopatologii
edukacji, Gdańsk 2007.
Gromkowska-Melosik A., Gmerek T., Problemy nierówności społecznej w teorii i praktyce
edukacyjnej, Kraków 2008.
Grossberg L., Introduction: Bringin’ It All Back Home – Pedagogy and Cultural Studies
[w:] Between Borders: Pedagogy and the Politics of Cultural Studies, eds. H. Giroux,
P. McLaren, New York 1994.
Grossberg L., Pedagogy in the Age of Reagan: Politics, Postmodernity and the Popular,
„Curriculum and Teaching” 1988, no. 1–2.
Grossberg L., Pedagogy in the Present: Politics, Postmodernity and the Popular [w:]
Popular Culture, Schooling and Everyday Life, eds. H.A. Giroux, R.I. Simon, New
York 1989.
Grossberg L., We Gotta Get Out of This Place. Popular Conservatism and Postmodern
Culture, New York 1992.
Guo Y., Beckett G.H., The Hegemony of English as Global Language: Reclaiming Local
Knowledge and Culture in China, „Convergence” 2007, vol. 40, no. 1–2.
Hall G., The Psychology of Fast Food Happiness, „Journal of American Culture” 1978,
vol. 1, no. 2.
Hall S., Cultural Studies and the Centre: Some Problematics and Problems [w:] Culture, Media, Language. Working Papers in Cultural Studies, 1972–79, eds. S. Hall,
D. Hobson, A. Lowe, P. Willis, London 1980.
29.01.2014 07:59
473
Bibliografia
Hall S., Encoding/Decoding [w:] Culture, Media, Language. Working Papers in Cultural Studies, eds. S. Hall, D. Hobson, A. Lowe, P. Willis, London 1980.
Hall S., The Local and the Global: Globalization and Ethnicity [w:] Culture, Globalization and the World-System: Contemporary Conditions for the Representation of
Identity, ed. A. King, London 1991.
Halle D., Robinson K., Contemporary Art and Cultural Complexity. The Case of Chelsea [w:] Handbook of Cultural Sociology, eds. J.R. Hall, L. Grindstaff, M.-Ch. Lo,
London – New York 2010.
Halnon K.B., Cohen S., Muscles, Motorcycles and Tattoos. Gentrification in a New
Frontier, „Journal of Consumer Culture” 2006, vol. 6, no. 1.
Han Y.J., Nunes J.C., Drèze X., Signaling Status with Luxury Goods: The Role of Brand
Prominence, „Journal of Marketing” 2010, vol. 74, July.
Harker R., Bourdieu: Education with Reproduction [w:] An Introduction to the Work
of Pierre Bourdieu. The Practice of Theory, eds. R. Harker, Ch. Mahar, Ch. Wilkes,
London 1990.
Harkin M., Staged Encounters: Postmodern Tourism and Aboriginal People, „Ethnohistory” 2003, vol. 50, no. 3.
Hassan R., The Knowledge Deficit: Liquid Words as Neo-liberal Technologies, „International Journal of Media and Cultural Politics” 2012, vol. 8, no. 2/3.
Hasselbladh H., Kallinikos J., The Project of Rationalization: A Critique and Reappraisal of Neo-Institutionalism in Organization Studies, „Organization Studies” 2000,
vol. 21, no. 4.
Healy D., Good Science or Good Business? [w:] Prozac as a Way of Life, eds. C. Elliott,
T. Chambers, Chapel Hill 2004.
Hebdige D., A Report on the Western Front. Postmodern and the „Politics” of Style [w:]
Cultural Reproduction, ed. Ch. Jenks, London 1993.
Hello Kitty Biography [w:] I Love Hello Kitty, http://www.hellokittyuniverse.com/
page/Hello+Kitty+Biography [dostęp: 22 września 2013].
Hochschild A.R., The Commercial Spirit of Intimate Life and the Abduction of Feminism. Signs from Women’s Advice Books, „Theory, Culture and Society” 1994,
vol. 11, no. 2.
Hodkinson P., Youth Culture. A Critical Outline of Key Debates [w:] Youth Cultures.
Scenes, Subcultures and Tribes, eds. P. Hodkinson, W. Deicke, New York 2007.
Hoffman G.A., Hansen J.L., Is Prozac a Feminist Drug?, „International Journal of Feminist Approaches to Bioethics” 2011, vol. 4, no. 1.
Hognestad H., Transglobal Scandinavian? Globalization and the Contestation of
Identities in Football, „Soccer and Society” 2009, vol. 10, no. 3–4.
Hollander P., Michael Jackson, the Celebrity Cult, and Popular Culture, „Society”
2010, vol. 47, no. 2.
Hollands R., Divisions in the Dark: Youth Cultures, Transitions and Segmented Consumption Spaces in the Night-time Economy, „Journal of Youth Studies” 2002,
vol. 5, no. 2.
Honey P., Hot ‘n’ Spicy: Paris Hilton’s Burger Commercial for Carl’s Jr., „A Hamburger
Today”, 17 May 2005, http://aht.seriouseats.com/archives/2005/05/hot-n-spicy.
html [dostęp: 3 września 2013].
29.01.2014 07:59
474
Bibliografia
Hooper-Greenhill E., Museum and the Shaping of Knowledge, London – New York
1992.
Hopper E., Educational Systems and Selected Consequences of Patterns of Mobility
and Non-Mobility in Industrial Societies: A Theoretical Discussion [w:] Readings
in the Theory of Educational Systems, ed. E. Hopper, London 1971.
Horne J., Manzenreiter W., Football, Komyuniti and the Japanese Ideological Soccer
Apparatus, „Soccer and Society” 2008, vol. 9, no. 3.
Horney K., Nasze wewnętrzne konflikty. Konstruktywna teoria nerwic, Poznań 2011.
Horney K., Nerwica a rozwój człowieka. Trudna droga do samorealizacji, Warszawa
1978.
Horney K., Neurotyczna osobowość naszych czasów, Warszawa 1976.
How to Became Popular on Facebook, eds. SuperMarioObsession, Sarah Eliza, Maluniu, Frogger i in., Wiki-How to Do Anything, http://www.wikihow.com/Become-Popular-on-Facebook [dostęp: 28 marca 2013].
How to Defeat Facebook Addiction, eds. Maluniu, VideoJug.com, Glutted, Spyagent
i in., Wiki-How to Do Anything, http://www.wikihow.com/Defeat-a-Facebook-Addiction [dostęp: 28 marca 2013].
Howe I., The Value of the Canon [w:] Are You Politically Correct? Debating America’s
Cultural Standards, eds. F.J. Beckwith, M.E. Bauman, Buffalo 1993.
http://www.altculture.com/aentries/p/prozac.html [dostęp: 2001; obecnie niedostępne].
http://www.lef.org/fda-museum/1approving-drugs.html [dostęp: 2001; obecnie niedostępne].
http://www.lef.org/fda-museum/museum-index.html [dostęp: 2001; obecnie niedostępne].
http://www.mcdonaldsarabia.com/uae/en/home.html [dostęp: 3 września 2013].
Huberman M., Learning, Democratizing and Deschooling [w:] Deschooling, ed. I. Lister,
Cambridge 1974.
Hult F.M., English on the Streets of Sweden: An Ecolinguistic View of Two Cities and
Language Policy, „Working Papers in Educational Linguistics” 2003, vol. 19, no. 1.
Hunt S.D., Arnett D.B., Market Segmentation Strategy, Competitive Advantage, and
Public Policy: Grounding Segmentation Strategy in Resource-Advantage Theory,
„Australasian Marketing Journal” 2004, vol. 12, no. 1.
Huntington S.P., The Clash of Civilizations [w:] Readings in Globalization. Key Concepts and Major Debates, eds. G. Ritzer, Z. Atalay, Chichester – Malden 2010.
Hurn Ch.J., The Limits and Possibilities of Schooling. An Introduction to the Sociology
of Education, Boston 1985.
I Love You Africa, Coca Cola Ad TV, 12 kwietnia 2012, http://www.youtube.com/
watch?v=rb6yctYKfhs [dostęp: 8 lipca 2013].
Illich I., Limits to Medicine. Medical Nemesis: The Expropriation of Health, London
1976.
Instant Celebrity Academy, http://www.instantcelebrityacademy.com [dostęp: 25 czerwca 2013].
Iwabuchi K., „Soft” Nationalism and Narcissism: Japanese Popular Culture Goes Global, „Asian Studies Review” 2002, vol. 26, no. 4.
Iyer P., Selling Our Innocence Abroad, „Harper’s Magazine” 1991, December.
29.01.2014 07:59
475
Bibliografia
Iyer P., The Global Village Finally Arrives?, „Time” 1993, Special Issue, Fall.
Iyer P., Eisner M., Lang J., Michelis G., A Brave New Culture?, „New Perspectives
Quarterly” 1991, Fall.
Jackson M., Distracted: The Erosion of Attention and the Coming Dark Age, Amherst
2009.
Jakubowski W., Edukacja i kultura popularna, Kraków 2001.
Jakubowski W., Edukacja w świecie kultury popularnej, Kraków 2006.
Jakubowski W., Lęk w filmie (refleksje pedagoga), Kraków 1997.
Jakubowski W., Media, tożsamość i edukacja [w:] Kultura mediów, ciało i tożsamość –
konteksty socjalizacyjne i edukacyjne, red. W. Jakubowski, S. Jaskulska, Kraków 2011.
Jakubowski W., Wychowanie estetyczne vs. edukacja przez sztukę, czyli kilka refleksji
o edukacyjnym potencjale sztuki popularnej [w:] Kultura popularna – tożsamość –
edukacja, red. D. Hejwosz, W. Jakubowski, Kraków 2010.
James A., Cooking the Books: Global or Local Identities in Contemporary British Food
Cultures? [w:] Cross-Cultural Consumption. Global Markets, Local Realities, ed.
D. Howes, London – New York 1996.
January 31, 1990: First McDonald’s Opens in Soviet Union, This Day in History, http://
www.history.com/this-day-in-history/first-mcdonalds-opens-in-soviet-union
[dostęp: 3 września 2013].
Japan’s Changing Generations. Are Young People Creating a New Society?, eds. G. Mathews, B. White, Abingdon 2004.
Japanese McDonald’s Ad, 14 maja 2006, https://www.youtube.com/watch?v=_UKL
ncvGxQ8 [dostęp: 3 września 2013].
Jensen J., Redeeming Modernity. Contradictions in Media Criticism, London 1990.
Jewel L.A., Bourdieu and American Legal Education: How Law Schools Reproduce Social Stratification and Class Hierarchy, „Buffalo Law Review” 2008, vol. 56, no. 4.
Jing Daily, China’s Latest Ad Ban A Blessing in Disguise for Luxury Brands?, „Jing Daily.
The Business of Luxury and Culture in China”, 15 February 2013, http://www.
jingdaily.com/chinas-ad-ban-a-blessing-in-disguise-for-luxury-brands/23905
JWT, Fear of Missing Out, May 2011, http://www.jwtintelligence.com/production/
FOMO_JWT_TrendReport_May2011.pdf [dostęp: 19 października 2013].
Kaplan E.A., Madonna Politics: Perversion, Repression, or Subversion? Or Masks and/
as Mastery [w:] The Madonna Connection. Representational Politics, Subcultural
Identities and Cultural Theory, ed. C. Schwichtenberg, Boulder 1993.
Kaplan E.A., Rocking Around the Clock. Music Television, Postmodernism, and Consumer Culture, New York 1987.
Karl K., Peluchette J., Schlaegel Ch., Who’s Posting Facebook Faux Pas? A Cross-Cultural Examination of Personality Differences, „International Journal of Selection
and Assessment” 2010, vol. 18, no. 2.
Kärreman D., Alvesson M., Wenglén R., The Charismatization of Routines: Management of Meaning and Standardization in an Educational Organization, „Scandinavian Journal of Management” 2006, vol. 22, no. 4.
Kayman M.A., The State of English as a Global Language: Communicating Culture,
„Textual Practice” 2004, vol. 18, no. 1.
29.01.2014 07:59
476
Bibliografia
Keane J., The Legacy of Max Weber [w:] J. Keane, Public Life and Late Capitalism.
Toward a Socialist Theory of Democracy, Cambridge 1984.
Kearney R., Postmodernity and Nationalism: European Perspective, „Modern Fiction
Studies” 1992, no. 3.
Kellner D., Jean Baudrillard. From Marxism to Postmodernism and Beyond, Cambridge 1989.
Kennedy D., The Disenchantment of Logically Formal Legal Rationality, or, Max
Weber’s Sociology in the Genealogy of the Contemporary Mode of Western Legal
Thought, „The Hastings Law Journal” 2004, vol. 55, no. 5.
Kevin Skinner’s 1st Audition. America’s Got Talent 2009 Winner, Get Kevin’s New
2011 CD, 22 września 2009, https://www.youtube.com/watch?v=LqhbAZXB6JM
[dostęp: 8 sierpnia 2013].
Kim E.M., Ryoo J., South Korean Culture Goes Global: K-pop and the Korean Wave,
„Korean Social Science Journal” 2007, no. 1.
Kim J., Lee J.-E.R., The Facebook Paths to Happiness: Effects of the Number of Facebook
Friends and Self-Presentation on Subjective Well-Being, „Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking” 2011, vol. 14, no. 6.
King B., Stardom, Celebrity and the Money Form, „The Velvet Light Trap” 2010,
no. 65, Spring.
King M., Empires of Popular Culture: McDonald’s and Disney, „Journal of Popular
Culture” 1978, no. 2.
King R.D., „Linguistic Imperialism Continued” by Robert Phillipson [recenzja], „World
Englishes” 2011, vol. 30, no. 2.
Kirk D., The Body, Schooling and Culture, Geelong 1993.
Klichowski M., Między linearnością a klikaniem. O społecznych konstrukcjach podejść
do uczenia się, Kraków 2012.
Kline S., The Play of the Market: On the Internationalization of Children’s Culture.
„Theory, Culture and Society” 1995, vol. 12, no. 2.
Kolenda K., Rorty’s Humanistic Pragmatism. Philosophy Democratized, Gainesville
1990.
Kosmica. Nr 1 w poradach życiowych w Polsce, http://www.kosmica.pl/affiliate/
wrozka/?referer.prs=kosmicaonline&referer=kosmicaonline|73555&gclid=CLiis
5nC57cCFUyV3godbCoAyQ [dostęp: 16 czerwca 2013].
Kottak C.P., Anthropological Analysis of Mass Enculturation [w:] Researching American Culture. A Guide for Student Anthropologists, ed. C.P. Kottak, Michigan 1982.
Kottak C.P., Rituals at McDonald’s, „Journal of American Culture” 1978, vol. 1, no. 2.
Kpop Star Auditions and Tips, http://www.kpopcollege.com/kpopauditions.htm [dostęp: 21 września 2013].
Kramarae Ch., Treichler P.A., Amazons, Bluestockings and Crones. A Feminist Dictionary, London 1985.
Kramer P.D., Wsłuchując się w Prozac. Przełom w psychofarmakoterapii depresji, Warszawa 1995.
Kramer R.M., Paranoja zbiorowa: nieufność między grupami społecznymi [w:] Socjologia
codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008.
Krieken R. van, Celebrity Society. The Economics of Attention, Abingdon 2012.
29.01.2014 07:59
477
Bibliografia
Kroes R., Americanisation: What We Are Talking about? [w:] Cultural Transmission
and Reception. American Mass Culture in Europe, ed. R. Kroes, Amsterdam 1993.
Kroker A., Cook D., The Postmodern Scene. Excremental Culture and Hyper-Aesthetics, New York 1986.
Kubota R., Ideologies of English in Japan, „World Englishes” 1998, vol. 17, no. 3.
Kuisel R.E., Seducing the French. The Dilemma of Americanization, Berkeley 1993.
Kultura mediów, ciało i tożsamość – konteksty socjalizacyjne i edukacyjne, red. W. Jakubowski, S. Jaskulska, Kraków 2011.
Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości, red. A. Gromkowska-Melosik, Poznań – Leszno 2007.
Kultura popularna. Konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe, red. A. Gromkowska-Melosik, Z. Melosik, Kraków 2010.
Kultura popularna – tożsamość – edukacja, red. D. Hejwosz, W. Jakubowski, Kraków
2010.
Kultura popularna w społeczeństwie współczesnym, red. J. Drozdowicz, M. Bernasiewicz, Kraków 2010.
Kurowska A., Wskaźniki społeczne w polityce społecznej. Historia, teoria i zastosowanie
w praktyce, Warszawa 2011.
Kwieciński Z., Między patosem a dekadencją. Studia i szkice socjopedagogiczne, Wrocław 2007.
Kwieciński Z., Socjopatologia edukacji, Warszawa 1992.
Kwieciński Z., Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza, Poznań –
Olsztyn 2000.
Lakoff A., Adaptive Will: The Evolution of Attention Deficit Disorder, „Journal of the
History of the Behavioral Sciences” 2002, vol. 36, no. 2.
Lakomski G., On Agency and Structure: Pierre Bourdieu and Jean-Claude Passeron’s
Theory of Symbolic Violence, „Curriculum Inquiry” 1984, no. 2.
Lane R., Waitt G., Authenticity in Tourism and Native Title: Place, Time and Spatial
Politics in the East Kimberley, „Social and Cultural Geography” 2001, vol. 2, no. 4.
Langer B., The Business of Branded Enchantment: Ambivalence and Disjuncture in the
Global Children’s Culture Industry, „Journal of Consumer Culture” 2004, vol. 4,
no. 2.
Lasch Ch., Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations, New York 1978.
Latour B., Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci,
Kraków 2010.
Law J., How Much of Society Can the Sociologist Digest at One Sitting? The „Macro”
and the „Micro” Revisited for the Case of Fast Food, „Studies in Symbolic Interaction” 1984, vol. 5.
Lawler P.A., Celebrity Studies Today, „Society” 2010, vol. 47, no. 5.
Lawrence T.B., Power, Institutions and Organizations [w:] The Sage Handbook of Organizational Institutionalism, eds. R. Greenwood, Ch. Oliver, K. Sahlin, R. Suddaby, London 2008.
Leatherman T.L., Goodman A., Coca-Colonization of Diets in the Yucatan, „Social
Science and Medicine” 2005, vol. 61, no. 4.
29.01.2014 07:59
478
Bibliografia
Lee M.J., Consumer Culture Reborn. The Cultural Politics of Consumption, London
1993.
Lemon Film Studio przedstawia Zott Monte, 11 lipca 2012, http://www.youtube.com/
watch?v=xvByu9hqi2s [dostęp: 3 września 2013].
Lewis B.E., Prozac and the Post-human Politics of Cyborgs, „Journal of Medical Humanities” 2003, vol. 24, no. 1–2.
Lewis L.A., Gender Politics and MTV. Voicing the Difference, Philadelphia 1990.
Liberalizm, lewica i mądrość powieści. Rozmawiają R. Rorty i L. Witkowski [w:] Nieobecne dyskursy, cz. 3, red. Z. Kwieciński, Toruń 1993.
Lie J., What is the K in K-pop? South Korean Popular Music, The Culture Industry, and
National Identity, „Korea Observer” 2012, vol. 43, no. 3.
Liew K.K., Tan S.E., An Unlocalized and Unglobalized Subculture. English Language
Independent Music in Singapore [w:] Asian Popular Culture. The Global (Dis)continuity, ed. A.Y.H. Fung, New York 2013.
Lim G., Didgeridoo in the Global Market, part 1, iDIDJ Australia, http://www.ididj.com.
au/authenticity/didj_in_global_market_1.html [dostęp: 30 października 2013].
Lipovetsky G., Postępująca zmiana istoty tego, co społeczne [w:] Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008.
List of Most Viewed YouTube Videos, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_most_viewed_YouTube_videos [dostęp: 19 sierpnia 2013].
Lončar D., Postmodern Organization and New Forms of Organizational Control,
„Economic Annals” 2005, no. 165, April – June.
Lu P.X., Elite China. Luxury Consumer Behavior in China, Singapore 2008.
Luciano L., Looking Good. Male Body Image in Modern America, New York 2001.
Lucky Lyrics, http://www.metrolyrics.com/lucky-lyrics-britney-spears.html [data dostępu: 20 października 2013].
Luke T.W., Screens of Power: Ideology, Domination, and Resistance in Informational
Society, Urbana 1989.
Luke T.W., Touring Hyperreality: Critical Theory Confronts Informational Society [w:]
Critical Theory Now, ed. P. Wexler, London 1991.
Lupton D., Chapman S., „A Healthy Lifestyle Might Be the Death of You”: Discourses
on Diet, Cholesterol Control and Heart Disease in the Press and among Lay Public,
„Sociology of Health and Illness” 1995, vol. 17, no. 4.
Lyon D., Everyday Surveillance: Personal Data and Social Classifications, „Information, Communication and Society” 2002, vol. 5, no. 2.
Lyrically Speaking: Britney Spears – „Mona Lisa”, „Art Nouveau”, 26 April 2102,
http://www.an-mag.com/mona-lisa [dostęp: 12 sierpnia 2013].
Macrae Ch., World Class Brands, Wokingham 1991.
Maffesoli M., Czas plemion, Warszawa 2008.
Marciniak M., Orientacje konsumpcyjne młodzieży akademickiej. Perspektywa baumanowska, Kraków 2012.
Marcuse H., Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego, Warszawa 1991.
Martin B., Tied Knowledge: Power in Higher Education, http://www.bmartin.cc/pubs/
98tk/tiedknowledge.pdf [dostęp: 5 września 2013].
29.01.2014 07:59
479
Bibliografia
Mathews G., Vega C.A., Introduction: What is Globalization from Below? [w:] Globalization from Below. The World’s Other Economy, eds. G. Mathews, G.L. Ribeiro,
C.A. Vega, Abingdon 2012.
McCambridge J., Mitcheson L., Hunt N., Winstock A., The Rise of Viagra among British Illicit Drug Users: 5-year Survey Data, „Drug and Alcohol Review” 2006, vol. 25,
no. 2.
McKenzie C., The Menace of Multiculturalism, http://www.gwb.com.au/gwb/news/
pc/multi3.htm [dostęp: 26 października 2013].
Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa
2000.
Mehdizadeh S., Self-Presentation 2.0: Narcissism and Self-Esteem on Facebook, „Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking” 2010, vol. 13, no. 4.
Melosik Z., Amerykańskie kontrowersje wokół teorii oporu [w:] Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski, Toruń 1993.
Melosik Z., Coca-Cola: soft drink jako „model” życia i tożsamości [w:] Ciało i zdrowie
w społeczeństwie konsumpcji, red. Z. Melosik, Toruń – Poznań 1999.
Melosik Z., Dyskursy zdrowia w społeczeństwie współczesnym: konteksty teoretyczne
[w:] Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji, red. Z. Melosik, Toruń – Poznań
1999.
Melosik Z., Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Kraków 2006.
Melosik Z., McDonald’s, tożsamość i zdrowie [w:] Ciało i zdrowie w społeczeństwie
konsumpcji, red. Z. Melosik, Toruń – Poznań 1999.
Melosik Z., Młodzież i styl życia: paradoksy pop-tożsamości [w:] Młodzież, styl życia
i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, red. Z. Melosik, Poznań 2001.
Melosik Z., Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, Toruń – Poznań 1995.
Melosik Z., Pragmatyzm i edukacja w Stanach Zjednoczonych: między poglądami
J. Deweya a współczesną rzeczywistością [w:] Odmiany myślenia o edukacji, red.
J. Rutkowiak, Kraków 1995.
Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2007.
Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Toruń – Poznań 1996.
Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, Kraków 2010.
Melosik Z., Uniwersytet i społeczeństwo. Dyskursy wolności, wiedzy i władzy, Kraków
2009.
Melosik Z., Współczesne amerykańskie spory edukacyjne. Między socjologią edukacji
a pedagogiką postmodernistyczną, Poznań 1995.
Melosik Z., Wychowanie obywatelskie: nowoczesność, ponowoczesność (próba konfrontacji) [w:] Wychowanie obywatelskie. Studium teoretyczne, porównawcze i empiryczne,
red. Z. Melosik, K. Przyszczypkowski, Toruń – Poznań 1998.
Melosik Z., Szkudlarek T., Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Kraków
1998.
Mendelson A.L., Papacharissi Z., Look at Us. Collective Narcissism in College Student
Facebook Photo Galleries [w:] A Networked Self. Identity, Community, and Culture
on Social Network Sites, ed. Z. Papacharissi, New York 2010.
29.01.2014 07:59
480
Bibliografia
Méndez M.L., Middle Class Identities in a Neoliberal Age: Tension Between Contested
Authenticities, „The Sociological Review” 2008, vol. 56, no. 2.
Mercedes Benz China: E300L Chinese Edition Commercial (2010), 16 sierpnia 2010,
http://www.youtube.com/watch?v=qRqsKwzNc6w [dostęp: 10 października 2013].
Meštrović S.G., Postemotional Society, London 1997.
Meyer J.W., Rowan B., Organizacje zinstytucjonalizowane: struktura formalna jako
mit i ceremonia [w:] Współczesne teorie socjologiczne, wybór i oprac. A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, t. 1, Warszawa 2006.
Meyer M., Multiculturalism and the Politics of General Education, „Critical Inquiry”
1993, vol. 19, Spring.
Meyers E., „Can You Handle My Truth?”: Authenticity and the Celebrity Star Image,
„The Journal of Popular Culture” 2009, vol. 42, no. 5.
Meyers W., The Image-Makers. Power and Persuasion on Madison Avenue, New York
1984.
Meyrowitz J., On „The Consumer’s World: Place in Context” by Robert Sack, „Annals of
the Association of American Geographers” 1990, vol. 80, no. 1.
Middle East Concertgoers Criticize Madonna Performances, CNN Edition: International, Inside the Middle East, http://insidethemiddleeast.blogs.cnn.com/2012/06/
10/middle-east-concertgoers-criticize-madonna-performances [dostęp: 25 sierpnia 2013].
Miller L., Is Clinton a Sex Addict, „Salon Magazine”, 26 January 1998, http://www.
salonmagazine.com/vontact/masthead.html [dostęp: 2001; obecnie nieodstępne].
Milligan L., Japanese Cuisine and the Japanisation of Europe, „Kontur” 2006, nr 13,
http://www.hum.au.dk/cek/kontur/pdf/kontur_13/lee_milligan.pdf [dostęp:
25 października 2013].
Milner Jr. M., Is Celebrity a New Kind of Status System?, „Society” 2010, vol. 47, no. 5.
Mlinar Z., Individuation and Globalization: The Transformations of Territorial Social
Organization [w:] Globalization and Territorial Identities, ed. Z. Mlinar, Aldershot 1992.
Modern Talking – TV Makes The Superstar, 24 października 2009, http://www.youtube.com/watch?v=hRe8sDqnZ5I [dostęp: 20 października 2013].
Modiano M., Ideology and the ELT Practitioner, „International Journal of Applied
Linguistics” 2001, vol. 11, no. 2.
Moise R., Domesticating Feelings Through Short Message Service (SMS), „International
Review of Social Research” 2011, vol. 1, no. 2.
Mona Lisa Goes Hollywood, Pop Art Diva, http://www.popartdiva.com/ProductPages/MonaLisaHollywood.html [dostęp: 11 sierpnia 2013].
Mona Lisa Meets Modern Consumerism, Pop Art Diva, http://www.popartdiva.com/
ProductPages/MonaLisaConsumer.html#Anchor-44896 [dostęp: 11 sierpnia 2013].
Monsiváis C., How Do You Say Okei in English? (On New and Archaic Forms of Americanization), „Norteamérica” 2010, year 5, no. 2.
Moody A.J., English in Japanese Popular Culture, „World Englishes” 2006, vol. 26,
no. 2.
Moore A., Authenticity as Authentication, „Popular Music” 2002, vol. 21, no. 2.
29.01.2014 07:59
481
Bibliografia
More Weird Things about Japan, „The Telegraph”, http://www.telegraph.co.uk/travel/
picturegalleries/10275861/More-weird-things-about-Japan.html?frame=2662503
[dostęp: 20 września 2013].
Morley D., Robins K., Spaces of Identity. Global Media, Electronic Landscapes, and
Cultural Boundaries, London 1995.
Morse J., King J., Arlett J., Walking to the Future… Together. A Shared Vision for
Tourism in Kakadu National Park, Australia Government. Department of the
Environment and Heritage, 2005, http://deh.gov.au/parks/publications/kakadu/
tourism-vision/part4.html [dostęp: 12 kwietnia 2006; obecnie niedostępne].
Muggleton D., Wewnątrz subkultury. Ponowoczesne znaczenie stylu, Kraków 2004.
Murray P., New Japanese Pop Idol Shocks Fans with News – She’s Not Real, SingularityHUB. Science. Technology. The Future of Humanity, 22 June 2011, http://
singularityhub.com/2011/06/22/new-japanese-pop-idol-shocks-fans-with-news%E2%80%93shes-not-real-video [dostęp: 16 sierpnia 2013].
Myers Jr. P.N., Biocca F.A., The Elastic Body Image: The Effect of Television Advertising
and Programming on Body Image Distortions in Young Women, „Journal of Communication” 1992, vol. 42, no. 3.
Nagata J.M., Barg F.K., Valeggia C.R., Bream K.D.W., Coca-Colonization and Hybridization of Diets among the Tz’utujil Maya, „Ecology of Food and Nutrition” 2011,
vol. 50, no. 4.
Nagra M., Human Capital Strategy: Talent Management, „The Army Department
Medical Journal” 2011, October – December.
Nalaskowski A., Dzikość i zdziczenie jako kontekst edukacji, Kraków 2006.
Norris Ch., Lost in the Funhouse: Baudrillard and the Politics of Postmodernism [w:]
Postmodernism and Society, eds. R. Boyne, A. Rattansi, London 1990.
Nye R.A., The Evolution of the Concept of Medicalization in the Late Twentieth Century, „Journal of History of Behavioral Sciences” 2003, vol. 39, no. 2.
OECD Guidelines on Measuring Subjective Well-Being, OECD 2013.
Oh I., Park G.-S., From B2C to B2B: Selling Korean Pop Music in the Age of New Social
Media, „Korea Observer” 2012, vol. 43, no. 3.
Orr D.G., The Ethnography of Big Mac, „Journal of American Culture” 1978, no. 2.
Pacific. Salt (Foodcourt), http://shoppacific.in/salt.htm [dostęp: 11 września 2013].
Papa M.J., Auwal M.A., Singhal A., Organizing for Social Change within Concertive
Control Systems: Member Identification, Empowerment, and the Masking of Discipline, „Communication Monographs” 1997, vol. 64, no. 3.
ParaSfera.pl, http://www.parasfera.pl/?gclid=CM3T3dfI57cCFUNP3god1WgArQ
Parens E., Kramer’s Anxiety [w:] Prozac as a Way of Life, eds. C. Elliott, T. Chambers,
Chapel Hill 2004.
Parens E., On Good and Bad Forms of Medicalization, „Bioethics” 2013, vol. 27, no. 1.
Paris Hilton Carls JR Directors Cut Commercial, 26 kwietnia 2013, http://www.youtube.com/watch?v=OsxYRJQWc0k [dostęp: 3 września 2013].
Paris Hilton’s New Boyfriend Appears on Letterman, May 02, 2013, 27 listopada 2013,
http://www.youtube.com/watch?v=DkuzCExMf5E [dostęp: 29 listopada 2013].
Parker H.N., Toward a Definition of Popular Culture, „History and Society” 2011,
vol. 50, no. 2.
29.01.2014 07:59
482
Bibliografia
Pedagogika alternatywna – dylematy teorii i praktyki, red. B. Śliwerski, Kraków 1998.
Pendergrast M., For God, Country and Coca-Cola: The Unauthorized History of the
Great American Soft Drink and the Company That Makes It, London 1993.
Pennycook A., Global Englishes, Rip Slyme and Performativity, „Journal of Sociolinguistics” 2003, vol. 7, no. 4.
Petrykowski P., Edukacja regionalna. Problemy podstawowe i otwarte, Toruń 2003.
Phillips N., Lawrence T.B., Hardy C., Discourse and Institutions, „Academy of Management Review” 2004, vol. 29, no. 4.
Phillipson R., English for Globalisation or for the World’s People, „International
Review of Education” 2001, vol. 47, no. 3–4.
Phillipson R., Linguistic Imperialism, Oxford 2003.
Pieterse J.N., Globalization and Culture: Three Paradigms [w:] Readings in Globalization. Key Concepts and Major Debates, eds. G. Ritzer, Z. Atalay, Chichester –
Malden 2010.
Piorunek M., Bieg zawodowego życia człowieka. Kontekst transformacji kulturowych,
Poznań 2009.
Pliez O., Following the New Silk Road between Yiwu and Cairo[w:] Globalization from
Below. The World’s Other Economy, eds. G. Mathews, G.L. Ribeiro, C.A. Vega,
Abingdon 2012.
Popular Culture Theory and Methodology. A Basic Introduction, eds. H.E. Hinds Jr.,
M.F. Motz, A.M.S. Nelson, Madison 2006.
Porter T.M., Trust in Numbers: The Pursuit of Objectivity in Science and Public Life,
Princeton 1995.
Potulicka E., Rutkowiak J., Neoliberalne uwikłania edukacji, Kraków 2010.
Powell C., Rap Music: An Education with a Beat from the Street, „Journal of Negro
Education” 1991, vol. 60, no. 3.
Przyborowska B., Pedagogika innowacyjności. Między teorią a praktyką, Toruń 2013.
PSY, Full Address, Oxford Union, 16 listopada 2012, http://www.youtube.com/
watch?v=2f99cTgT5mg [dostęp: 19 sierpnia 2013].
PSY – Gangnam Style M/V, 15 lipca 2012, http://www.youtube.com/watch?v=9bZkp
7q19f0 [dostęp: 19 sierpnia 2013].
PSY – Gentleman M/V, 13 kwietnia 2013, http://www.youtube.com/watch?v=ASO_
zypdnsQ [dostęp: 27 października 2013].
Psychologia społeczna. Encyklopedia Blackwella, red. A.S.R. Manstead, M. Hewstone,
Warszawa [b.r.].
Pyżalski J., Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania
młodzieży, Kraków 2012.
Pyżalski J., Electronic Aggression among Adolescents: An Old House with a New Facade (or Even a Number of Houses) [w:] Youth Culture and Net Culture: Online
Social Practices, eds. E. Dunkels, G.-M. Frånberg, C. Hällgren, Hershey, PA 2011.
Pyżalski J., The Digital Generation Gap Revisited: Constructive and Dysfunctional Patterns of Social Media Usage [w:] The Impact of Technology on Relationships in
Educational Settings, eds. A. Costabile, B.A. Spears, New York 2012.
Rainbow Serpent. Australian Aboriginal Art – Craft – Design, http://www.rainbowserpent.com.au/Default.aspx [dostęp: 30 października 2013].
29.01.2014 07:59
483
Bibliografia
Relish M., It’s Not All Education: Network Measures as Sources of Cultural Competency, „Poetics” 1997, vol. 25.
Richard B., Krüger H.-H., The Importance of Idols in Adolescence [w:] Contemporary
Youth Culture: An International Encyclopedia, vol. 1, eds. S. Steinberg, P. Parmar,
B. Richard, Westport 2006.
Rigby B., Popular Culture in Modern France. A Study of Cultural Discourse, London
1991.
Ritzer G., Magiczny świat konsumpcji, Warszawa 2001.
Ritzer G., Makdonaldyzacja społeczeństwa, Warszawa 2003.
Ritzer G., The Globalization of Nothing, Thousand Oaks 2004.
Rivera L.A., Status Distinctions in Interaction: Social Selection and Exclusion at an
Elite Nightclub, „Qualitative Sociology” 2010, vol. 33.
Ro S., The World is Obsessed with Korean Pop Music (Map), 26 July 2012, http://www.
businessinsider.com/korean-pop-music-map-2012-7 [dostęp: 20 lipca 2013].
Rogers M.F., Barbie Culture, London 1999.
Ronald McDonald’s Son (Japan), 13 grudnia 2007, https://www.youtube.com/watch?v=
XrfM0z0Xx_E [dostęp: 3 września 2013].
Rorty R., Consequences of Pragmatism (Essays 1972–1980), Minneapolis 1982.
Rorty R., Habermas i Lyotard o postmodernizmie, „Colloquia Communia” 1986, no. 4–5.
Rorty R., Science as a Solidarity [w:] Dismantling Truth. Reality in the Post-Modern
World, eds. H. Lawson, L. Appignanesi, London 1989.
Rose N., Beyond Medicalization, „The Lancet” 2007, vol. 369, no. 9562.
Rose N., Government and Control, „British Journal of Criminology” 2000, vol. 40, no. 2.
Rose N., Neurochemical Selves, „Society” 2003, vol. 41, no. 1.
Rothstein S.W., Symbolic Violence: The Disappearance of Individual in Marxist
Thought, „Interchange” 1991, vol. 22, no. 3.
Rowe D., Gilmour C., Global Sport: Where Wembley Way Meets Bollywood Boulevard,
„Continuum: Journal of Media and Cultural Studies” 2009, vol. 23, no. 2.
Rubenstein D., The Mirror of Reproduction. Baudrillard and Reagan’s America, „Political Theory” 1989, vol. 17, no. 4.
Saenz A., Japan’s Taking Its Virtual Girlfriend on a Real Date, SingularityHUB. Science.
Technology. The Future of Humanity, 15 September 2010, http://singularityhub.com/2010/09/15/japans-taking-its-virtual-girlfriend-on-a-real-date [dostęp:
26 sierpnia 2013].
Samurai Warriors 2 (PC), Gry online.pl, Encyklopedia, http://www.gry-online.pl/
S016.asp?ID=11744 [dostęp: 14 sierpnia 2013].
Schütz A., O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Kraków 2008.
Shapiro S., Lost for Words: The Making the Public Discourse of Education, 1970–1990
[maszynopis udostępniony przez autora].
Shin H., Have You Ever Seen the Rain? And Who Will Stop the Rain? The Globalizing
Project of Korean Pop (K-pop), „Inter-Asia Cultural Studies” 2009, vol. 10, no. 4.
Shirley D., A Critical Review and Appropriation of Pierre Bourdieu’s Analysis of Social
and Cultural Reproduction, „Journal of Education” 1986, no. 2.
Silbey S.S., After Legal Consciousness, „Annual Review of Law and Social Science”
2005, vol. 1.
29.01.2014 07:59
484
Bibliografia
Simon J., The Ideological Effects of Actuarial Practices, „Law and Society Review”
1988, vol. 22, no. 4.
Sinclair J., Wilken R., Strategic Regionalization in Marketing Campaigns: Beyond the
Standardization/Glocalization Debate, „Continuum: Journal of Media and Cultural Studies” 2009, vol. 23, no. 2.
Singh I., Bad Boys, Good Mothers, and the „Miracle” of Ritalin, „Science in Context”
2002, vol. 15, no. 4.
Siriyuvasak U., Shin H., Asianizing K-pop: Production, Consumption and Identification Patterns among Thai Youth, „Inter-Asia Cultural Studies” 2007, vol. 8, no. 1.
Sisaye S., Teams and Management Control Systems: A Synthesis of Three Organizational Development Approaches, „Leadership and Organization Development
Journal” 2005, vol. 26, no. 3.
Skrabanek P., The Death of Humane Medicine and the Rise of Coercive Healthism,
Suffolk 1995.
Smart B., Modern Conditions: Postmodern Controversies, London – New York 1992.
Smart B., Postmodernity, London 1993.
Smith A., Towards a Global Culture?, „Theory, Culture and Society” 1990, vol. 7.
Smith M.K., Issues in Cultural Tourism Studies, London – New York 2003.
Smith S., Beyond the Dot. Aboriginal Art Authenticity: Traditional Art Holds the Key
to World Understanding of Aboriginal Culture, Grafico Topico [przedruk z „The
Courier-Mail” 2000, July. Brisbane, Australia], http://www.grafico-qld.com/content/beyond-dot [dostęp: 30 października 2013].
Soja E., Postmodern Geographies. The Reassertion of Space in Critical Social Theory,
London 1989.
Sportowe Forum Dyskusyjne, http://www.sfd.pl [dostęp: 2 listopada 2013].
Squier S., The Paradox of Prozac as an Enhancement Technology [w:] Prozac as a Way
of Life, eds. C. Elliott, T. Chambers, Chapel Hill 2004.
St. Clair R.N., The Legitimation of Cultural Icons across Cultures: The Role of Mass
Media in the Marketing Process, „Intercultural Communication Studies” 2008,
vol. 17, no. 3.
Stanlaw J., „For Beautiful Human Life”: The Use of English in Japan [w:] Re-Made in
Japan. Everyday Life and Consumer Taste in Changing Society, ed. J.J. Tobin, New
York 1992.
Steinberg S.R., Preface. Why Study Youth Culture? [w:] Contemporary Youth Culture:
An International Encyclopedia, vol. 1, eds. S. Steinberg, P. Parmar, B. Richard,
Westport 2006.
Stephens G., Interracial Dialogue in Rap Music. Call-and-Response in Multicultural
Style, „New Formations” 1992, no. 16.
Stevens C.S., You Are What You Buy. Postmodern Consumption and Fandom of Japanese Popular Culture, „Japanese Studies” 2010, vol. 30, no. 2.
Stewart S., Culture and the Middle Class, Farnham, Surrey – Burlington, VT 2010.
Storey J., Inventing Popular Culture. From Folklore to Globalization, Malden 2003.
Strassold R., Globalism and Localism: Theoretical Reflections and Some Evidence [w:]
Globalization and Territorial Identities, ed. Z. Mlinar, Aldershot 1992.
Strinati D., Wprowadzenie do kultury popularnej, Poznań 1998.
29.01.2014 07:59
485
Bibliografia
Suchman M.C., Edelman L.B., Legal Rational Myths: The New Institutionalism and
the Law and Society Tradition, „Law and Social Inquiry” 1996, vol. 21, no. 4.
Suda Z., Modernization or Americanization? The Concept of Modernity and American
Culture [w:] Directions of Change: Modernization Theory, Research, and Realities,
eds. M.O. Attir, B. Holzner, Z. Suda, Boulder 1981.
Swedenburg T., Homies in the ’Hood. Rap’s Commodification of Insubordination,
„New Formations” 1992, no. 18.
Swindler A., Aesthetics, Social Inequality, and the Structure of Culture Production [w:]
Handbook of Cultural Sociology, eds. J.R. Hall, L. Grindstaff, M.-Ch. Lo, London –
New York 2010.
Szymański M.J., Studia i szkice z socjologii edukacji, Warszawa 2000.
Śliwerski B., Diagnoza uspołecznienia publicznego szkolnictwa III RP w gorsecie centralizmu, Kraków 2013.
Śliwerski B., Myśleć jak pedagog, Sopot 2010.
Śliwerski B., Ped@gog w blogosferze, Kraków 2008.
Śliwerski B., Pedagogika dziecka. Studium pajdocentryzmu, Gdańsk 2007.
Śliwerski B., Pedagogika ogólna. Podstawowe prawidłowości, Kraków 2012.
Śliwerski B., Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP,
Warszawa 2009.
Śliwerski B., Szkoła na wirażu zmian politycznych. Bez cenzury, Kraków 2012.
Śliwerski B., Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Kraków 2010.
Śliwerski B., Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania, Kraków 2009.
Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998.
Taylor E., Gangnam Style: An Important Cultural Study, The Impersonals. Hide Behind
Humor, 18 September 2012, http://theimpersonals.com/2012/09/18/gangnam-style-an-important-cultural-study [dostęp: 8 maja 2013].
Teoretyczne podstawy edukacji alternatywnej, red. B. Śliwerski, Kraków 2009.
Terdiman R., Translator’s Introduction [w:] P. Bourdieu, The Force of Law: Toward
a Sociology of Juridical Field, „The Hastings Law Journal” 1987, vol. 38, July.
Tetzlaff D., Divide and Conquer: Popular Culture and Social Control in Late Capitalism, „Media, Culture and Society” 1991, vol. 13, no. 1.
The Cowfish Sushi Burger Bar, http://www.thecowfish.com [dostęp: 25 października
2013].
This Pretty Face Lyrics, http://www.lyricsmania.com/this_pretty_face_lyrics_amy_
macdonald.html [dostęp: 20 października 2013].
Thomas D., Luksus. Dlaczego stracił blask, Warszawa 2010.
Thornton B., Lovley A., Ryckman R.M., Gold J.A., Playing Dumb and Knowing It All:
Competitive Orientation and Impression Management Strategies, „Individual Differences Research” 2009, vol. 7, no. 4.
Thornton M., Technocentrism in the Law School: Why the Gender and Colour of Law
Remain the Same, „Osgoode Hall Law Journal” 1998, vol. 36, no. 2.
Tibi B., Culture and Knowledge: The Politics of Islamization of Knowledge as a Postmodern Project? The Fundamentalist Claim to De-Westernization, „Theory, Culture and Society” 1995, vol. 12, no. 1.
29.01.2014 07:59
486
Bibliografia
Tobin J.J., Introduction: Domesticating the West [w:] Re-Made in Japan. Everyday Life
and Consumer Taste in Changing Society, ed. J.J. Tobin, New York 1992.
Tokyo Midtown, http://www.tokyo-midtown.com/en/shops_restaurants/shoplist.
php?cat=4 [dostęp: 11 września 2013].
Top 50 K-Pop – June 2013 Week 3 (2013-06-22), 17 czerwca 2013, http://www.youtube.com/watch?v=hxmZxNzsLJY [dostęp: 14 września 2013].
Tożsamość w społeczeństwie współczesnym: pop-kulturowe (re)interpretacje, red.
A. Gromkowska-Melosik, Z. Melosik, Kraków 2012.
Tribal Play: Subcultural Journeys Through Sport, eds. M. Atkinson, K. Young, Bingley
2008.
Trienekens S., „Colourful” Distinction: The Role of Ethnicity and Ethnic Orientation in
Cultural Consumption, „Poetics” 2002, vol. 30, no. 4.
Trubek D.M., Max Weber on Law and the Rise of Capitalism, „Wisconsin Law Review” 1972, no. 3.
Turner G., Understanding Celebrity, London 2004.
Turner R.H., Sponsored and Contest Mobility and the School System [w:] Readings in
the Theory of Educational Systems, ed. E. Hopper, London 1971.
Twenge J.M., Campbell W.K., The Narcissism Epidemic. Living in the Age of Entitlement, New York 2009.
Ungar S., Moral Panic Versus the Risk Society: The Implications of the Changing Sites
of Social Anxiety, „British Journal of Sociology” 2001, vol. 52, no. 2.
Urry J., Sieci społeczne, podróże i rozmowy [w:] Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008.
User Reviews for Prozac, http://www.drugs.com/comments/fluoxetine/prozac.html
Van den Bergh J., Behrer M., How Cool Brands Stay Hot. Branding to Generation Y,
London 2011.
Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1971.
Vidich A.J., Baudrillard’s „America”: Lost in the Ultimate Simulacrum, „Theory, Culture and Society” 1991, vol. 8, no. 2.
Wakabayashi D., Only in Japan, Real Men Go to a Hotel with Virtual Girlfriends; Dating-Simulation Game a Last Resort for Honeymoon Town and Its Lonely Guests,
„Wall Street Journal”, 31 August 2010, http://online.wsj.com/article/SB10001424
052748703632304575451414209658940.html [dostęp: 26 sierpnia 2013].
Ward M., Aboriginal Rap – The Future of Hip-Hop, „Louder than War”, 21 February
2013, http://louderthanwar.com/aboriginal-rap-the-future-of-hip-hop [dostęp:
13 sierpnia 2013].
Warde A., Consumption and Critique [w:] Handbook of Cultural Sociology, eds. J.R.
Hall, L. Grindstaff, M.-Ch. Lo, London – New York 2010.
Weber M., Typy panowania [w:] Socjologia, red. P. Sztompka, M. Kucia, Kraków 2006.
Wernick A., Global Promo: The Cultural Triumph of Exchange, „Theory, Culture and
Society” 1991, vol. 8, no. 1.
Whybrow P.C., American mania. Ciągle więcej, ale nigdy dość, Poznań 2006.
Wiedmann K.P., Hennings N., Siebels A., Measuring Consumer’s Luxury Value Perception: A Cross-Cultural Framework, „Academy of Marketing Science Review”
29.01.2014 07:59
487
Bibliografia
2007, no. 7, http://www.amsreview.org/articles/wiedmann07-2007.pdf [dostęp:
2 sierpnia 2013].
Wilkins A.C., Puerto Rican Wannabes, Sexual Spectacle and the Marking of Race, Class,
and Gender Boundaries, „Gender and Society” 2004, vol. 18, no. 1.
Wilkinson I., W stronę socjologicznej konceptualizacji problemu lęku [w:] Socjologia
codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008.
Wood S.J., Japanization and/or Toyotaism, „Work, Employment and Society” 1991,
vol. 5, no. 4.
Wright D., Cultural Capital and Tastes. The Persistence of Distinction [w:] Handbook
of Cultural Sociology, eds. J.R. Hall, L. Grindstaff, M.-Ch. Lo, London – New York
2010.
Yang K., Neoinstitutionalism and E-Government, „Social Science Computer Review”
2003, vol. 21, no. 4.
Yoo B., Lee S.-H., Buy Genuine Luxury Fashion Products or Counterfeits?, „Advances
in Consumer Research” 2009, vol. 36.
Zahra T., The Antifeminist Seduction, 19 December 2001, http://prospect.org/article/
antifeminist-seduction [dostęp: 2 czerwca 2013].
Zhang Y., Tang L.S.-T., Leung L., Gratifications, Collective Self-Esteem, Online Emotional Openness, and Traitlike Communication Apprehension as Predictors of
Facebook Uses, „Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking” 2011, vol. 14,
no. 12.
Zola I.K., Medicine as an Institution of Social Control, „The Sociological Review”
1972, vol. 20, no. 4.
29.01.2014 07:59
Nota o autorze
Zbyszko Melosik – socjolog kultury i edukacji, dziekan Wydziału Studiów
Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w kadencjach
2008–2012 i 2012–2016. Stypendysta Fulbrighta i wizytujący profesor Curry
School of Education, University of Virginia. Wygłaszał wielokrotnie wykłady
okolicznościowe w prestiżowych instytucjach edukacji wyższej, takich jak: Stockholm University, University of Sydney, College of William and Mary, Nazareth
College of Rochester, University of North Carolina. Przez dwie kadencje członek
Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów, członek Komitetu Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu książek na temat przemian kultury i tożsamości współczesnej (zdobywały one nagrody ministerialne, Polskiej
Akademii Nauk oraz Rektora UAM).
Ważniejsze publikacje
Współczesne amerykańskie spory edukacyjne. Między socjologią edukacji a pedagogiką
postmodernistyczną, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1995.
Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, Edytor, Toruń – Poznań 1995.
Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Edytor,
Toruń – Poznań 1996.
Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Impuls, Kraków 1998 (wspólnie
z Tomaszem Szkudlarkiem); wyd. III, Impuls, Kraków 2010.
Wychowanie obywatelskie. Studium teoretyczne, porównawcze i empiryczne, Edytor,
Toruń – Poznań 1998 (współredakcja z Kazimierzem Przyszczypkowskim).
Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji, Edytor, Toruń – Poznań 1999 (redakcja).
Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, Wolumin, Poznań 2001 (redakcja).
Uniwersytet i społeczeństwo. Dyskursy wolności, wiedzy i władzy, Wolumin, Poznań
2002; wyd. II poprawione, Impuls, Kraków 2009.
29.01.2014 07:59
490
Nota o autorze
Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej
Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2005 (współredakcja z Romanem Leppertem i Bożeną Wojtasik).
Renzetti C.M., Curran D.J., Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 (redakcja naukowa; wprowadzenie wspólnie z Agnieszką Gromkowską-Melosik).
Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Wolumin, Poznań 2002; wyd. II poprawione,
Impuls, Kraków 2006.
Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Impuls, Kraków 2007.
O racjonalności w nauce i w życiu społecznym, Wydawnictwo Naukowe Wydziału
Nauk Społecznych UAM, Poznań 2009 (współredakcja ze Zbigniewem Drozdowiczem i Sławomirem Sztajerem).
Edukacja alternatywna w XXI wieku, Impuls, Poznań – Kraków 2010 (współredakcja
z Bogusławem Śliwerskim).
Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe, Impuls, Kraków
2010 (współredakcja z Agnieszką Gromkowską-Melosik).
Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant, Impuls, Kraków 2010.
Tożsamość w społeczeństwie współczesnym: pop-kulturowe (re)interpretacje, Impuls,
Kraków 2012 (współredakcja z Agnieszką Gromkowską-Melosik).
29.01.2014 07:59

Kultura popularna i tożsamość młodzieży

Transkrypt

Podobne dokumenty

otwórz pełny tekst w formacie pdf

Jesus Culture with Martin Smith - Live From New York

wódka smirnoff black whisky johnnie walker red