sztuka liter - Fundacja HEREDITAS

KALIGRAFIA
SZTUKA LITER
SZTUKA PISANIA
PIOTR GRZEGORZ MĄDRACH
KALIGRAFIA
SZTUKA LITER
SZTUKA PISANIA
LITERA WCALE NIE JEST, JAK TUSZY NIEKTÓRY,
CZYMŚ DOWOLNYM, CO NIE MA SWEJ ARCHITEKTURY,
ANI UZASADNIONYM NA PIERWIASTKU WIECZNYM!
STARA JAK SŁOWO, ONA CZYNI JE STATECZNYM.
RZECZ O WOLNOŚCI SŁOWA
Cyprian Kamil Norwid
PIOTR GRZEGORZ MĄDRACH
KALIGRAFIA
SZTUKA LITER
SZTUKA PISANIA
Warszawa 2010
Ilustracje
Piotr Grzegorz Mądrach
Skład i łamanie
Magdalena Barańska
Rysunek na okładce
Dominik Jagiełło
Zrealizowano ze środków
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Patronat medialny
Wydanie pierwsze
ISBN 978-83-931723-2-0
© Fundacja HEREDITAS 2010
Wszelkie prawa zastrzeżone. Całość ani żadna część niniejszej książki
nie może być reprodukowana bez pisemnej zgody wydawcy.
Ż
yjemy w czasach niebywałego rozwoju informacji wizualnej, która otacza nas jak powietrze. Graficzny przekaz uderza, atakuje nas
na każdym kroku. Począwszy od znaczków pocztowych – aż do niebotycznych rozmiarów bilbordów.
Świat litery, świat pisma jest przeogromny.
Piękna litera może być ozdobą każdego dzieła:
ręcznie nakreślonych plansz informacyjnych, dyplomów, książek, plakatów, szyldów, reklam, opakowań,
tablic upamiętniających, pomników i innych obiektów
przekazu wizualnego i dzieł plastycznych.
Piękna i czytelna litera powinna być także tworzona
przez nas na co dzień, podczas pisania nie tylko listów
z życzeniami, ale każdej notatki, każdej recepty i innych
zapisów. Rola litery, która jest podstawowym ich składnikiem, jest wiodąca. A litery spełniają dobrze swą rolę
wtedy, gdy są piękne i czytelne.
Dlatego tak ważna jest nauka sztuki kaligrafii, sztuki
komponowania liter, komponowania tekstów.
1.
INICJAŁ ROMAŃSKI
INICJAŁ GOTYCKI
RENESANSOWY INICJAŁ OTWARTY
BAROKOWY INICJAŁ ZAMKNIĘTY
Inicjał to słowo pochodzące od łacińskiego initium (początek),
oznacza literę wersalikową, która zaczyna rozdziały lub poszczególne
części książki. Litera ta wyróżnia się wielkością, kształtem oraz
zdobnictwem. Inicjałów używamy do zdobienia kolumn z tekstami,
zarówno w rękopisach, jak i w drukach. Styl litery pełniącej rolę inicjału
powinien być dobrany do stylu całego wydawnictwa, a przede wszystkim
do stylu użytego kroju liternictwa. Inicjały zaczęto stosować bardzo
dawno temu. Już teksty pisane na papirusach, a potem na pergaminach,
ozdabiano bogato opracowywanymi pierwszymi literami tekstu.
Do rozkwitu sztuki inicjałów doszło we Włoszech na początku XVI w.
Podstawowym rozróżnieniem inicjałów jest ich konstrukcja otwarta
lub zamknięta. Otwarte są otoczone rysunkiem swobodnie otaczającym
literę. Inicjały zamknięte są ściśle otoczone geometryczną ramką. Inicjał
w tekście możemy umieścić wpasowując go w kolumnę tekstu (wtedy
ma on wysokość kilku wersów) albo bazując na dolnej linii pierwszego
wersu i wtedy góruje on nad całym tekstem.
7
2. Jednym z pierwszych narzędzi do pisania ręcznego było pióro
ptasie, wymagające dobrego i sprawnego przygotowania. Dzisiaj
chyba już nikt nie pisze piórami ptasimi. Są jednak jeszcze są osoby,
które lubią trzymać w ręku takie właśnie narzędzie, pisząc kaligraficznie.
Dla nich produkuje się pióra ptasie uzbrojone w stalówki.
8
Kaligrafia to wyraz pochodzący od greckich słów
kalos (piękny) i grafo (piszę). Sztuka pięknego pisania
stawia nacisk przede wszystkim na estetyczny wyraz
komponowania liter i układów literniczych wykonywanych ręcznie. W kaligrafii nie ma znaczenia, jakimi
narzędziami dochodzi się do końcowego efektu. Wiadomo jednak, że wspaniałych efektów nie osiąga się
bez dobrze wyćwiczonych umiejętności i bez dobrego
warsztatu technicznego.
Pismo kaligraficzne powinna cechować prostota,
czytelność, staranność i potoczystość, a nawet powłóczystość.
W dobie coraz większych ułatwień w posługiwaniu
się narzędziami służącymi do układania liter, tekstów,
napisów panuje ogólne przekonanie, że tworzenie
kompozycji literniczych jest dziecinnie proste. Na przekonanie to miało wpływ przede wszystkim zlikwidowanie lekcji kaligrafii w szkołach podstawowych. Od tego
czasu wyraźnie widoczny jest brak szacunku dla pisania pięknymi literami.
Wszelkiego rodzaju litery samoprzylepne, plotery, programy komputerowe nie stworzą tekstów, które
będą zgodne ze sztuką literniczą. Do tego potrzebna
jest wiedza, która tworzona była przez wieki. Kaligrafia, kompozycja liternicza to rozległa dziedzina nauki
i sztuki plastycznej. Poza wiedzą potrzebne są jeszcze
chęci do ćwiczenia sprawności technicznej, podstawowe umiejętności plastyczne oraz inwencja twórcza.
Nauka liternictwa to ich właściwe kształtowanie,
komponowanie, ustawianie, aranżacja, techniczne
wykonywanie, a nie tylko jakże częste obecnie wolne
od zasad mechaniczne układanie na monitorze komputera.
Przemyślane konstruowanie liter i napisów pokazuje, jak dobrze je rozumieć, a co za tym idzie – uczy
mądrze je stosować: z precyzją i wrażliwością na proporcje. Uczy koncentracji i cierpliwości.
To, jak przenosimy nasze myśli na papier – nie tylko w treści, ale i w formie – jest odbiciem naszej duszy,
naszych nastrojów. Jest także wyrazem naszego sposobu zewnętrznego komunikowania się z otoczeniem.
Wiedza o liternictwie jest dziś niezbędna dla tych
wszystkich, którzy w swej pracy starają się wykorzystać
siłę wyrazu pisma. Ale myślę, że również dla tych, którzy moc swych słów chcą podkreślić pięknymi literami
i efektownie zakomponowanymi wersami.
Mam nadzieję, że tych kilka stron moich wywodów, na których zamierzam przybliżyć sztukę kaligrafii, będzie pomocą dla osób zajmujących się tym zawodowo, ale też wszystkich czyniących to z zamiłowania.
W czasach totalnego poświęcenia się klawiaturom
urządzeń cyfrowych, starajmy się, aby w kontakcie
z pięknym liternictwem ludzie mieli podobne przeżycia
emocjonalne, jakie płyną z obcowania z dziełami sztuki
malarskiej, sztuk graficznych czy rzeźbiarskich...
HISTORIA PISMA
Europejskie piśmiennictwo opiera się na niewielu
stylach literniczych. Wieki ewolucji przekazu pisemnego tylko nieznacznie zmieniły pierwsze znaki, które służyły komunikacji ludzkiej.
3. Rysunki kości odnalezionych podczas wykopalisk archeologicznych
i datowanych na 40000-15000 lat p.n.e., z widocznymi rytami,
dokumentującymi sukcesy odniesione w walce tymuzbrojeniem, czyli
pierwszymi notatkami dokumentującymi historię.
9
Już sześć milionów lat temu nasz praprzodek znaczył na swej „broni”, jaką stanowiły kości zwierząt, prawdopodobnie kolejne swoje zdobycze. Wyraźne kreski
znaleziono na wielu wykopaliskach archeologicznych.
Z biegiem czasu powstawały piktogramy odpowiadające codziennym wydarzeniom, a wreszcie rysunki, które
tworzyły całe opowieści.
5. W Babilonie w czasach pomiędzy 3000 a 2700 lat przed naszą erą
porozumiewano się pismem klinowym.
datowane jest na trzy tysiące lat przed Chrystusem. Pierwsze wizerunki tego pisma odnalezione zostały w dolinie
rzek Tygrysu i Eufratu na terenie dzisiejszego Iraku.
4. Hieroglify egipskie w tym kształcie funkcjonowały ok. 3000 lat p.n.e..
Przekaz realizowany znakami albo rysunkami rozwijał się równolegle. Niektóre ludy tworzyły różne skąpe
znaki, takie jak pismo klinowe. Inne rozwijały rysunkowy system odnotowywania swoich historii. Ten sposób
do perfekcji doprowadzili Egipcjanie w hieroglifach.
Za pierwsze pismo na świecie uznaje się wynalezione przez Sumerów pismo klinowe. Jego powstanie
10
6.
Na Cyprze znaki o kształtach zbliżonych do liter współcześnie
nam znanych były używane w okresie od 3000 do 2800 lat p.n.e..
Pismo to powstawało na glinianych tabliczkach,
przy użyciu bambusowych lub trzcinowych rylców.
Z początku było pismem wyrazowym, gdzie jeden znak
oddawał cały wyraz. Później przekształciło się w pismo
sylabowe, by w końcu – po wielu przemianach – stać
się pismem literowym.
7.
Ruchliwa nacja fenicka stworzyła około 1000 lat p.n.e. bardzo
czytelny krój pisma.
Pierwsze pismo alfabetyczne zostało stworzone
dopiero przez Fenicjan. To im zawdzięcza swoje pochodzenie większość współczesnych alfabetów. Fenicjanie, naród kupców i żeglarzy, zamieszkujący tereny
dzisiejszego Libanu, czerpali z doświadczeń Egipcjan
w tworzeniu pisma hieroglificznego czy sumeryjskiego
pisma klinowego. Wynaleziony przez nich alfabet, składający się z dwudziestu dwóch znaków fonetycznych,
stał się najdoskonalszą metodą zapisu mowy. Fenicjanie w trakcie swoich podróży i wypraw handlowych
szybko rozpowszechnili swój wynalazek na obszarze
basenu Morza Śródziemnego.
8.
Około 1600 lat p.n.e. również na Krecie powstawała baza
do stworzenia współczesnego alfabetu łacińskiego.
9.
Liternictwo greckie z przełomu 8 i 7 w. p.n.e. jest już bardzo
podobne do rzymskiej antykwy.
11
Jako pierwsi skorzystali z fenickiego wynalazku
pisma Grecy, którzy szybko przystosowali je do swoich
potrzeb. Słowo alfabet wywodzi się właśnie od dwóch
pierwszych liter alfabetu greckiego: alfa i beta. W Jonii
ok. 403 r. p.n.e. ukształtował się antyczny alfabet grecki, zawierający dwadzieścia cztery znaki. Po raz pierwszy była to harmonijna kompozycja, w której każda litera posiadała jednakową wysokość.
Klasyczny alfabet grecki opanował całą Grecję
i stopniowo rozprzestrzenił się na terenie Italii. Z zainteresowaniem został przyjęty w Cesarstwie Rzymskim.
Udoskonalenia i adaptacja alfabetu greckiego spowodowały wykształcenie alfabetu łacińskiego. Składał się
on pierwotnie z dwudziestu jeden znaków. Rzymianie
zaokrąglili litery przejęte od Greków. Alfabet ten posiadał tylko litery wielkie.
Po wielu przemianach alfabet łaciński został rozbudowany do dwudziestu sześciu znaków, a każdy
z narodów, który przejął ten system, dodawał swoje
nowe znaki lub modyfikował zastane, tak aby odzwierciedlić brzmienie ojczystego języka.
Estetyka pisania, przekazywana z epoki na epokę,
z pokolenia na pokolenie i pomiędzy ludami ugruntowała dopiero kapitałę jako ogólnoświatowy krój literniczy, wprowadzony przez antycznych Rzymian. Krój
12
10. Kapitała rzymska.
alfabetu łacińskiego wywodzi swe korzenie od alfabetu
fenickiego, greckiego i etruskiego. Powstał ponad 600
lat p.n.e. w Rzymie. Ukształtował się w I w. p.n.e. Pismo
to określamy mianem zarówno kapitały, jak i antykwy.
Początkowo było wykuwane lub ryte w twardym materiale (kamieniu, metalu). Stosowano je na tablicach
informacyjnych, tablicach pamiątkowych, w inskrypcjach na pomnikach tryumfalnych oraz nagrobnych.
Pierwotnie, gdy posiadało tylko litery majuskułowe,
nazwano je scriptura monumentalis. Gdy pismo to
zaczęto stosować do użytku codziennego na takich
podkładach, jak papirusy, pergaminy i wykonywano
miękkimi narzędziami (zaostrzonymi rurkami trzcinowymi, pędzlami), litery nabrały lekkości i nazwano je
capitalis quadrata. Najdoskonalszą formę kapitały
znamy z kolumny wzniesionej na cześć cesarza Trajana w Rzymie w 114 r. Do dnia dzisiejszego używamy
tego pisma – na ogół pod nazwą antykwy – w jego pierwotnym kształcie. Krój tych liter stał się bazą dla tysięcy
odmian i adaptacji pism używanych do przekazu licznych języków na całym świecie. Również w takich językach, jak turecki czy hindu.
Piękne litery z kolumny Trajana wykute były według
wzoru namalowanego najpierw sztywnym pędzlem. Stąd
ich miękkie kształty i dwuelementowa charakterystyka.
11. Fragment kolumny z wyraźnie widocznymi, doskonałymi w kroju,
wykutymi w białym marmurze literami kapitały rzymskiej.
Litery te tworzono w dwóch etapach. Najpierw malowano je kaligraficznie, potem wykuwano dłutem rzeźbiarskim. Litery kapitały rzymskiej były niezwykle pięknie
ukształtowane, choć nie były konstruowane matematycznie. Stworzono je na podstawie naturalnej ewolucji
liternictwa i wyczucia artystycznego.
Geometryczne projektowanie liter rozpoczęto dopiero w dobie renesansu.
13
Kapitała rzymska funkcjonowała niepodzielnie,
jako jedyne pismo w imperium antycznym aż do jego
upadku. Była także źródłem, z którego szerokim strumieniem wypłynęła rzeka kaligrafii. W starożytnej Grecji (która była kolebką słowa „kaligrafia”) nie przywiązywano wielkiej wagi do tej umiejętności, dopiero Rzymianie odkryli jej wartość. Doskonała kapitała, łącząca
monumentalną prostotę, niezwykłą wyrazistość i estetykę, dała piszącym natchnienie do tworzenia pięknych dokumentów, wypełnionych ręcznie wykonywanym liternictwem. Z pewnością, o bogowie, miało na
to wpływ powstanie wielu urzędów państwowych, które
na potęgę mnożyły liczbę powstających dokumentów.
Skrybowie rzymscy – na szczęście – nie tylko odnotowywali to, co im kazano. Mieli też ambicję robić to
ładnie. Pisali głównie przy użyciu pędzli lub odpowiednio zaostrzonych pisaków z trzciny.
W trzecim wieku naszej ery zmieniono kąt używania narzędzi do pisania, wtedy już głównie piór ptasich, z płaskiego na ukośny i powstało pismo nazwane rustyką.
W następnym wieku mnisi irlandzcy zmienili pismo
rustykalne na bardziej szerokie i okrągłe – swobodniej pisaną uncjałę. Uncjała królowała w całej Europie
przez kilka wieków. Oczywiście w różnych odmianach.
14
Jako karolina, pismo anglosaksońskie, merowińskie,
lombardzkie, wizygockie.
12. Dziesięć liter majuskułowych skomponowanych w różnych
stylach, charakterystycznych dla poszczególnych epok historycznych:
1 – litera grecka,
2 – kapitała rzymska,
3 – uncjała romańska,
4 – tekstura gotycka,
5 – klasyczna litera renesansowa,
6 – ozdobna litera barokowa,
7 – powrót do antyku w dobie klasycyzmu,
8 – gwałtowny rozwój przemysłu spowodował w drugiej połowie XIX w.,
ze względów praktycznych, uproszczenie krojów liter,
9 – poszukiwania wyjątkowego stylu doprowadziło do stworzenia
płynnej secesji w końcu XIX wieku,
10 – współczesna, bardzo techniczna litera blokowa.
13. Pismo w stylu gotyckim i stalówka ze ściętą końcówką, którą takie
pismo można wykonać. Oczywiście w średniowieczu nie używano
jeszcze metalowych stalówek. Teksturą gotycką pisano przy użyciu
piór ptasich albo pisaków trzcinowych.
W wieku XIII pismo zaczyna smukleć, a okrągłości
nabierają kantów, tworząc bardzo charakterystyczne
pismo gotyckie. Zdominowało ono liternictwo europejskie na czas dwóch wieków.
W tym też kroju powstały pierwsze czcionki drukarskie. W 1440 r. w Moguncji niemiecki rzemieślnik,
złotnik, znawca metali i drukarz, Johannes Gutenberg,
wykorzystał swoje różnorodne zdolności, dokonując
wynalazku ruchomych czcionek. Odlewał w metalu
pojedyncze czcionki, a następnie zestawiał je w kolumny. Zaprojektował i wykonał własną prasę drukarską,
na której mógł odbijać dowolną liczbę kart z jednego utworzonego składu. Wynalazek Gutenberga szybko zyskał szerokie zastosowanie. Pod koniec XV w. istniało już dwieście pięćdziesiąt drukarni w różnych europejskich krajach. Od tego momentu książki przestały
być rzadkim i kosztownym towarem.
Humaniści włoscy, którzy w zasadzie nigdy nie
poddali się pismom północnoeuropejskim, pod koniec
XIV w. rozpoczęli silnie rozpowszechnianie klasycznej rzymskiej antykwy. Nie przyjęli również do druku
gotyckich czcionek Gutenberga, tworząc własne wzorowane na kapitale.
Dotarliśmy do epoki renesansu, w czasy współczesnego tworzenia krojów pism.
Do dzisiaj dominacja klasycznej antykwy nie została
zagrożona, pomimo prób wprowadzania np. pism narodowych, takich jak niemiecka szwabacha, czy krojów
stylowych jak pismo secesyjne. Antykwa króluje niepodzielnie, szczególnie w piśmiennictwie mechanicznym.
W programach komputerowych jednym z podstawowych
15
14. Kancelareska – pismo stosowane w kancelariach urzędowych
w Italii w okresie renesansu.
krojów pisma jest krój o nazwie times new roman, który
wywodzi się bezpośrednio od kapitały rzymskiej.
Natomiast w pisaniu ręcznym od czasów odrodzenia, od końca XV w., króluje kursywa humanistyczna,
czyli pismo angielskie (kursywa współczesna). Jest to
bardzo regularne i bardzo czytelne dwuelementowe
pismo angielskie (powstało w Anglii w XVIII w.). To właśnie sztandarowy krój kaligraficzny – pisanka angielska.
16
15. Typowa pisanka angielska – pismo dwuelementowe, które
powstaje poprzez umiejętne naciskanie końca pióra w odpowiednim
momencie. Naciska się prowadząc pióro w dół kreślonej litery.
Na fotografii widać typowy przyrząd do pisania tego typu kroju pisma
– drewniana obsadka i specjalna stalówka, której koniec miękko
rozszerza się, malując zgrubienia lasek liter.
NARZĘDZIA I PRZYBORY DO LITERNICTWA
W pracy literników ogromną rolę odgrywają narzędzia służące do wykonywania liter.
Dokładne poznanie kształtu i techniki działania
narzędzi, a szczególnie ich końcówek, mających bezpośredni wpływ na kreślenie liter, jest podstawowym
warunkiem komponowania znaków literniczych.
Dobre narzędzia nie tylko ułatwiają pracę i dają
satysfakcję z jakości wykonywanych dzieł literniczych,
ale również wpływają na ekonomiczne wykorzystanie czasu, który na tę twórczość poświęcamy. Dlatego
narzędzia do kaligrafii musi cechować przede wszystkim celowość ich wykorzystywania, prostota w konstrukcji i obsłudze oraz niezawodność techniczna.
Do pisania ręcznego używa się narzędzi, których
kształt nie zmienił się od wieków. Wszystkie przypominają współczesne pióra, długopisy, ołówki. Jak
były, tak nadal są cienkie, wysmukłe i na tyle długie,
by dobrze układały się w całej, nawet jak największej
dłoni. Pierwsze narzędzia to rylce i dłuta kamienne,
następnie metalowe. Napisy ryto lub kuto na kościach
zwierzęcych, tabliczkach glinianych, materiałach
kamiennych. Potem stosowano specjalnie preparowane tabliczki drewniane wypełnione woskiem, na których ryto rylcami metalowymi lub drewnianymi. Wreszcie powstały narzędzia już bardziej kojarzące się nam
z kaligrafią: pędzle z małych wiązek sierści zwierzęcej,
osadzonych na końcu drewnianego trzonka, i pisaki
trzcinowe lub bambusowe. Te ostatnie to już prawie
współczesne pióra atramentowe. Zakończenia łodyg
trzcin były zaostrzone jak stalówki, a wnętrza rurek
stanowiły zbiorniki na tusze. Tusze były wykonywane
na przykład z sadzy lub pigmentów roślinnych i klejów skórnych.
Przełomowym dla kaligrafii wynalazkiem było użycie do pisania (na zachodzie Europy w wieku VII) odpowiednio przyciętych piór ptasich. Musiały to być pióra
na tyle duże, żeby ich trzony swobodnie leżały w dłoni,
a chorągiewki wystawały pod nią. Istotna też była ich
ogólna dostępność. Takie pióra zapewniały gęsi. I właśnie te ptaki dostarczały narzędzi do pisania ręcznego
przez prawie dwanaście stuleci. Czasami wspomagano się piórami indyczymi, kruczymi lub łabędzimi.
Pióra ptasie składają się z elastycznego trzonu oraz dwóch chorągiewek: zewnętrznej i wewnętrznej. Górna część trzonu pióra o przekroju czworokątnym nosi nazwę stosiny, dolną – o przekroju owalnym,
znajdującą się poniżej chorągiewek – nazywa się dutką. Wewnętrzna część dutki, zbudowana z delikatnych
łuseczek rogowych, nosi nazwę duszy. Chorągiewki
pióra składają się z promieni, wyrastających z obydwu
stron stosiny.
Ptasią lotkę należało odpowiednio przygotować.
Najpierw rozgrzewano w gorącym piasku i starannie
oczyszczano. Koniec dutki ścinano jednym, zdecydowanym ruchem ręki, przy pomocy ostrego noża i delikatnie nacinano wzdłuż. Wymagało to dużej wprawy
17
16. Pióra ptasie przez prawie dwanaście stuleci królowały w rękach
tych, którzy chcieli coś napisać tuszem lub atramentem, a potem
wyparły je całkowicie stalówki.
i zręczności. Dusza dutki pełniła rolę zbiorniczka
na tusz. Nie był to wydajny zbiornik, dlatego pióra trzeba było często zanurzać w kałamarzu. Pióra ptasie były
bardzo giętkie i umożliwiały kaligrafowanie liter z dużą
lekkością. Dla tworzenia liter dwuelementowych przycinano koniec pod kątem prostym do osi dutki.
18
Taki instrument piśmienniczy w krótkim czasie rozpowszechnił się w całej Europie. Maczanie piór w atramencie nie było jednak wygodne. Kłopotliwe było również częste pojawianie się kleksowych zabrudzeń.
Pisanie piórem ptasim wymagało niezwykłej cierpliwości i skupienia. Pióra ptasie były nietrwałe, zużywały się
szybko i łatwo łamały.
Wiele osób próbowało znaleźć sposób, który pozwoliłby magazynować większą ilość tuszu
wewnątrz piór. Na przełomie XV i XVI w. nawet Leonardo da Vinci projektował przyrządy pisarskie. Wśród
jego szkiców odnaleziono liczne przykłady projektów
przedmiotów wyposażonych w zbiorniczki, spływaki i piszące ostrza. Rysunki owe bardzo przypominały rozwiązania zastosowane w dużo późniejszych piórach wiecznych.
Dążenia te doprowadziły do wynalezienia i wytworzenia funkcjonującej do dzisiaj metalowej końcówki pióra do pisania, nazwanej stalówką. Stalówka była
to ukształtowana w formie cienkiego ostrza rozdwojonego na końcu, stalowa (stąd nazwa) cienka blacha,
służąca do pisania piórem przy użyciu ciekłego atramentu. Można ją było obsadzić w kawałku drewnianego kołka, zwanego obsadką. W ten sposób pozbyto się
niewygodnego operowania ptasim piórem.
Droga do stworzenia popularnego pisaka ze stalówką była długa. Poszukiwań tych nie wstrzymało wynalezienie druku. Ciągle poszukiwano rozwiązań, które
umożliwiałyby pisanie piórem przez dłuższy czas bez
potrzeby częstego zanurzania w kałamarzu. Pierwsze
prototypy piór wiecznych były dość dziwaczne. Konstruktorzy wychodzili z założenia, że zbiorniczek z atramentem powinien znajdować się poza piórem. Jeden
z pomysłów zakładał nawet zastosowanie sporych rozmiarów pompy tłokowej. W pierwszej połowie XVI w.
Czech Johann Mathesius wykonał pióro z metalu, które
posiadało własny zbiornik atramentu.
W 1657 r. w Paryżu pojawiły się przyrządy ze zbiornikami i stalówkami. Umożliwiały one napisanie około
dwunastu stron tekstu na zmagazynowanym w pojemniku atramencie. Przedmioty te po raz pierwszy nazwano piórami wiecznymi. Wykonane one były ze złota, srebra i kości słoniowej.
We Włoszech – w Mediolanie, w 1797 r. – Scalvini
wyprodukował pióra metalowe, w których zapas atramentu wystarczał na kilka dni.
Rewolucja przemysłowa, jak również rosnące potrzeby gospodarcze oraz społeczne, stały się przyczyną,
dla której wytwarzane na początku XIX w. w Birmingham w Anglii metalowe stalówki znalazły powszechne
zastosowanie. Pióra nie musiały być już stale ostrzone, ale problem dozowania atramentu i kleksów ciągle
pozostawał.
17. Siedem rodzajów stalówek używanych do pisania kaligraficznego:
1 – piórko do pisania cienkich liter i kreślenia cienkolinijnych rysunków,
2 – stalówka w figlarnym kształcie ręki, służąca do pisania prostą
pisanką kaligraficzną, ze względu na to, że zakończona jest
stosunkowo krótkim ostrzem niepozwalającym na szerokie
pogrubianie,
3 – typowa stalówka do kaligrafowania wszelkimi odmianami pisanki
angielskiej,
4 – klasyczna stalówka do pisma angielskiego,
5 – niemiecka stalówka do kaligrafowania,
6 – stalówka ze ściętym końcem do kaligrafii liter o bardzo szerokich
laskach lub pisania tekstura gotycką,
7 – stalówka typu redis, używana do wykonywania pisma technicznego.
19
Jak widać, w różnych częściach Europy, i w różnym czasie, pojawiały się próby stworzenia sprawnego narzędzia do pisania. Jednak dopiero wiek XIX przyniósł zadawalające rozwiązania.
Działanie stalówki polega na tym, że w jej wygięciu
wzdłuż osi w formę stanowiącą połowę rurki, po zanurzeniu w tuszu w jej wewnętrznej, wklęsłej części zatrzymuje się porcja atramentu. Po dotknięciu czubkiem stalówki do powierzchni papieru tusz spływa z niej powoli
i pozostawia ślad. Często w stalówce wycięty jest dodatkowy otwór, którego obecność powoduje, iż zatrzymująca się po zanurzeniu stalówki w kałamarzu porcja jest
większa. Z kolei zwiększenie nacisku stalówki na papier
rozsuwa rozcięcie na końcu stalówki, co powoduje
poszerzenie linii rysowanej przez stalówkę. Szczelina
wraz z otworem, zwanym sercem, stanowią o elastyczności stalówki. Kształty stalówek do pisania tuszami
lub atramentami są bardzo różne i jakże często mocno
skomplikowane. Obecnie kształt najbardziej zbliżony do
wyglądu pierwszej stalówki mają „piórka” używane do
rysowania tuszami artystycznymi. Pióra, składające się
ze stalówek zamocowanych w drewnianych obsadkach,
nadal zanurzano w kałamarzach napełnionych tuszami
lub atramentami. Obsadki z biegiem lat uzyskiwały różnego rodzaju kształty. Wykonywano je także z różnych
20
rodzajów materiałów. Stawały się przedmiotami sztuki
użytkowej. Były także osoby, które przy pisaniu nie mogły
rozstać się z piórami ptasimi. Mocowały w ich końcach
metalowe stalówki, traktując pióra jako obsadki.
18. Jeżeli ktoś pragnie wczuć się w rolę piszących piórem ptasim
,a nie potrafi odpowiednio przygotować tego naturalnego narzędzia,
to może zaopatrzyć się w pióra uzbrojone w metalową stalówkę
– wrażenia będą bardzo zbliżone – polecam.
Dalszy rozwój technik pisarskich zaowocował stworzeniem pióra wiecznego, którego stalówka z nierdzewnej stali jest często pozłacana. Końcówki tych stalówek
mają dodatkowe zgrubienie z irydu lub rutenu. Atrament
dostarczany jest nie przez zanurzanie co chwilę w kałamarzu, ale spływa ze zbiorniczka znajdującego się we
wnętrzu obsadki.
Pod koniec XIX w. agent ubezpieczeniowy Lewis
Edson Waterman skonstruował prototyp pióra wiecznego z wewnętrznym zbiorniczkiem na atrament, który
przy pisaniu spływał do stalówki. Równomierny przepływ atramentu odbywał się dzięki wykorzystaniu zjawiska napięcia powierzchniowego oraz opracowanego systemu zasilania kanalikowego w atrament.
Pierwowzór pióra wiecznego po raz pierwszy został
zaprezentowany w Nowym Jorku w 1884 r. W tym też
roku Lewis Edson Waterman uzyskał patent na wieczne pióro.
Bardzo już współczesną odmianą stalówki jest
tak zwana redisówka. Powstała ona na użytek kreślarzy projektów technicznych jako narzędzie do pisania
i rysowania tuszem. Redisówka od zwykłej stalówki
różni się tym, że odgięta „stopka” pisząca może mieć
różną szerokość: od pół milimetra do kilku milimetrów
– w zależności od tego, jakiej grubości linie chcemy
narysować. Na stalówce typu redis znajduje się dodatkowa nasadka, którą pełni rolę zbiorniczka dla większej
ilości tuszu. Bardzo ułatwia to kreślenie, a szczególnie
rysowanie szerokich linii.
Specjalistyczne stalówki, bez rozcięć, o znacznych
szerokościach końcówek, pięciu ostrzach do kreślenia
pięciolinii i im podobne, używane są także do wykonywania wyjątkowych rodzajów pisma kaligraficznego.
Współcześni twórcy napisów kaligraficznych używają szerokiego wachlarza narzędzi do tworzenia kompozycji kaligraficznych. Począwszy od najprostszych,
jak starannie przycięte pisaki z drewna lipowego – aż
po bardzo wytrawne i kosztowne, specjalistyczne pióra
wieczne do kaligrafii.
19. Wieczne pióra do pisania kaligraficznego, posiadające cztery
końcówki o ściętych stalówkach, różnej szerokości. Pióro to ładuje
się standardowymi nabojami z atramentem, co pozwala na szybkie
pisanie dużej partii tekstu. Można także napełniać atramentem
systemowy tłoczek, który bywa w wyposażeniu takiego zestawu
kaligraficznego.
21
Wielu hobbystów hołduje bardzo tradycyjnym metodom pisania kaligraficznego i stosują przygotowane
historycznymi metodami pisaki trzcinowe, pióra ptasie
lub pędzle. Wielu trzyma w dłoniach obsadki uzbrojone
w stalówki o różnych kształtach i twardościach. Większość jednak chwyta za nowoczesne pióra z atramentowymi nabojami. Żadna z tych postaw nie jest naganna, gdyż narzędzie jest tylko narzędziem. Kaligrafia to
sposób myślenia i sprawność ręki.
Narzędzia służące do pisania kaligraficznego
na podłożu papierowym z użyciem atramentu, tuszu
lub farb:
1. pisak z drewna lipowego,
2. pisak trzcinowy,
3. pióro ptasie,
4. pędzle płaskie z włosiem naturalnym zwierzęcym,
5. pędzle płaskie z włosiem sztucznym,
6. pędzle płaskie z gąbki,
7. piórko stalowe w obsadce,
8. stalówka do kaligrafii z ostrą końcówką w obsadce,
9. stalówki do kaligrafii ze ściętymi końcówkami
w obsadce,
10. stalówki typu redis z okrągłymi lub owalnymi stopkami w obsadce,
22
11. stalówki z pięcioma ostrymi końcówkami w obsadce,
12. stalówka do kursywy angielskiej w obsadce,
13. pióra wieczne ze stalówkami do kaligrafii,
14. pisaki typu mazak z końcówkami do kaligrafii
20. Typowe pismo techniczne, którego jeszcze w latach 70.
uczono wszystkich w szkołach średnich na zajęciach technicznych.
Było wykonywane pisakiem wyposażonym w stalówkę typu redis.
Tymi narzędziami możemy tylko „ryć” litery na papierze. Do pisania niezbędne są płyny, które nadadzą
naszemu pisaniu wizualny wyraz plastyczny.
Do wykonywania liter na podłożach papierowych
używamy następujących barwników płynnych:
1. tuszów czarnych kreślarskich,
2. tuszów kolorowych kreślarskich,
3. tuszów czarnych do rysunku,
4. tuszów kolorowych do rysunku,
5. atramentów do piór,
6. farb artystycznych (przede wszystkim rozpuszczalnych w wodzie)
Tusze czarne i kolorowe kreślarskie są płynami gęstymi i tworzą linie bardzo kontrastowe kolorystycznie. Nadają się tylko do pisania przy użyciu historycznych narzędzi:
pisaków, piór ptasich, stalówek w obsadkach i pędzli.
Tusze czarne i kolorowe, służące do rysowania,
mają bardziej rozrzedzoną konsystencję i nadają się
tylko do pisania przy użyciu stalówek w obsadkach
i pędzli.
21. Do pisania kaligraficznego używa się albo atramentów, albo tuszy.
Atramenty są bardziej płynne i bywają w wielu kolorach (kałamarze
po lewej stronie), a tusze na ogół są czarne i mają bardziej zawiesistą
konsystencję (kałamarze po prawej stronie).
22.
Do pisania prostych liter blokowych użyć można pędzli płaskich
o różnych szerokościach.
23
Atramenty to płyny skomponowane wyłącznie do pisania przy użyciu piór wiecznych. Mogą
być nabierane do piór przy pomocy tłoczków albo
poprzez włożenie odpowiednio dobranych nabojów
z atramentem.
Napisy wykonywane farbami, przede wszystkim
akwarelowymi, gwaszowymi (popularnie zwanymi plakatówkami) lub akrylowymi, realizujemy wyłącznie przy
użyciu pędzli.
Wszystkie narzędzia, które stosujemy do pisania
kaligraficznego, są bardzo delikatne i wymagają szczególnej opieki. Po każdym ich użyciu, a nawet w trakcie
dłużej trwającego pisania, gdy robimy przerwy, należy każde piórko, każdy pędzelek starannie czyścić. Na
szczęście większość materiałów do pisania kaligraficznego nie wymaga stosowania specjalistycznych rozpuszczalników. Wystarczy woda, a czasem do uprania
pędzelków – zwykłe mydło i woda.
Nie wolno zostawiać stalówek w tuszu. Nie wolno
zostawiać pędzelków w farbie. Nie powinno się zostawiać nieprzepłukanych wnętrz piór wiecznych z wysychającym nabojem z atramentem, kiedy nie korzystamy z niego przez kilka dni.
Kaligrafia jest sztuką estetycznego i czystego pisania, jest także sztuką pisania w czystości.
24
Pisanie kaligraficzne dobrze jest wykonywać na pulpicie, który ma górną krawędź uniesioną pod kątem około 30º w stosunku do poziomu stołu czy biurka. Już średniowieczni skrybowie w klasztornych skryptoriach pisali na tak uniesionych pulpitach. Stali przy nich przez wiele
godzin, co obrazowo i barwnie przedstawiono na filmie
Imię róży. Ani wtedy, ani obecnie nie ma jednakj potrzeby wykonywaniu dzieł kaligraficznych w pozycji stojącej. W dawnych wiekach mógł to być rodzaj klasztornego umartwiania się i budowania szacunku dla starannie
przepisywanych ksiąg. Uniesiony do góry pulpit bardzo
pomaga znosić trudy długiego pisania kaligraficznego.
Niezbędnym materiałem do pisania kaligraficznego
jest odpowiednie podłoże. Powinien to być bardzo dobrej
jakości papier lub karton. Tylko na takich kartach można pisać pięknie, pięknym pismem odręcznym. Materiały papiernicze powinny posiadać powierzchnię gładką, ale nie śliską. Powinny być w miarę sztywne, by się
nie zginały, ale nie tak twarde, jak blacha. Nie są dobre
powierzchnie chropowate (jak na przykład w papierze
czerpanym, papirusie, pergaminie, papierze do litografii czy akwareli), ani też za bardzo gładkie (jak papiery kredowe lub posiadające powierzchnie woskowane
czy laminowane). Jednocześnie powierzchnia podłoża
powinna powodować lekki opór w stalówce, aby można
prowadzić pióro, w pełni kontrolując każdy jego ruch, co
pozwala uniknąć niekontrolowanych poślizgów. Papier
nie powinien przesuwać się na pulpicie.
Korzystając z tuszu lub atramentu pobieranego
z kałamarza, należy uważać, by stał on na stabilnym
podłożu, w dogodnej dla ręki odległości od kart papieru. Można zastosować przygotowaną własnoręcznie
podkładkę albo dopasować jakieś odpowiednie naczynie. Taka podkładka może również służyć jako miejsce
odkładania piór w momentach przerw w pisaniu.
Ostrożność należy również zachować przy wymianie
nabojów w piórach wiecznych i przy ładowaniu do pióra atramentu przy użyciu tłoczka. Tusze oraz atramenty bywają bardzo „złośliwe” i potrafią w najmniej odpowiednim momencie wystrzelić niekontrolowaną kroplą,
na przykład na starannie wykonywany tekst. Chrońmy
naszą pracę od takich niespodzianek.
ĆWICZENIA WSTĘPNE
Piękne pisanie jest wynikiem nie tylko predyspozycji, talentu, narzędzi oraz chęci, ale przede wszystkim
treningu. Treningu częstego i systematycznego.
Na początku trzeba odpowiednio rozruszać palce,
nadgarstek, ramię i całą rękę. W tym celu warto wykonać
23. W taki sposób należy trzymać w ręku pióro do kaligrafii. Dwa
palce nad obsadką pozwalają na wywarcie odpowiedniego nacisku
na stalówkę w celu pogrubienia linii w literach.
25
szereg ćwiczeń: najpierw na poliniowanym papierze,
a potem na czystej kartce. Na sprawność palców wykonujemy płynny ciąg fali, przypominającej małe litery
„i” albo „m”. Na giętkość nadgarstka i ramienia wykonujemy szerokie, łukowe, ostro albo koliście zakończone wykresy, prowadzone od góry do dołu kartki. W celu
ugruntowania tych ćwiczeń należy wykonać szereg ćwiczeń „łańcuchowych”. Polegają one na pisaniu jednym
pociągnięciem pióra całych wersów poszczególnych
liter alfabetu, z wkomponowaniem ich w koliste otoki.
Kolejnym etapem ćwiczeń kaligraficznych powinno
być wykonywanie tych samych czynności z naciskaniem na stalówkę przy prowadzeniu jej w dół. W ten
sposób przygotowujemy się do pisania liter dwuelementowych.
Następne ćwiczenia to pisanie poszczególnych
fragmentów liter, brzuszków, kresek, poprzeczek,
wydłużeń i ogonków w sposób kaligraficzny, dwuelementowy przez całe wersy.
Dobrym ćwiczeniem jest wykonywanie liniału
do pisania liter bez użycia linijki. Prowadzenie prostych
kresek o jednakowej grubości jest bardzo cenną umiejętnością.
Po przerobieniu ćwiczeń wstępnych przechodzimy
do pisania liter.
26
Litery należy pisać od razu piórami i tuszem albo
atramentem, bez uprzedniego wyrysowywania ołówkiem. Poszczególne litery piszemy tak precyzyjnie i tak
długo, aż całkowicie przyswoimy sobie ich formę, aż do
czasu, gdy będziemy je kreślić swobodnie i na pamięć,
bez spoglądania na wzorce.
Ażeby temu sprostać, konieczne jest częste pisanie liter. Najlepiej też spośród rozlicznych narzędzi do
kaligrafii wybrać sobie najbardziej lubiane. Ten pisak
powinno się mieć przy sobie i każdej wolnej chwili
używać go, na przykład do notowania w kalendarzu
codziennych notatek. Można to także robić zwykłym
piórem wiecznym, jako że najważniejsze jest trenowanie ruchów ręki i kształtowanie liter kaligraficznych.
Krój pisma kaligraficznego też musimy wybrać
24. Ćwiczenia palców, dłoni, przedramienia i całej ręki są niezbędnym
elementem uzyskania swobodnej sprawności w posługiwaniu się
narzędziami do kaligrafowania:
1 – ćwiczenia palców,
2 – ćwiczenia ręki i ramienia,
3 – ćwiczenia łańcuchowe, wyrabiające płynność ruchów wykonywanych przy pisaniu kaligraficznym.
27
28
29
sobie sami. Czy to będzie najbardziej obecnie popularna pisanka angielska czy tekstura gotycka, uncjała czy
też antykwa, to nie jest istotne. Najważniejsze są: staranność i swobodne prowadzenie linii literniczych.
Niestety, wypisywanie recept lekarskich pismem
kaligraficznym byłoby trudne, gdyż w tej sztuce obowiązuje jeszcze jedna zasada: nie można się spieszyć.
KOMPOZYCJA LITERY – KOMPOZYCJA STRONY
Litery na początku były tworzone bez żadnych zasad
konstrukcyjnych – jako znaki plastyczne. Aż dziw bierze,
że w ten sposób doszło do powstania kapitały rzymskiej.
Jej piękne kształty kusiły jednak estetów do skodyfikowania tych znaków graficznych. Stało się to w dobie
renesansu, w epoce odrodzenia kultury antycznej. Między innymi wielki twórca tego czasu, wspominany już
Leonardo da Vinci, konstruował litery, bazując na figurach geometrycznych. Od tego czasu twórcy liter działali
już według ściśle określonych zasad, obowiązujących
do dzisiaj. Niewątpliwie dotyczy to głównie liter tworzonych dla urządzeń mechanicznie je powtarzających: liter
drukarskich, komputerowych i tym podobnych. Litery
pisane ręcznie podlegają mniejszym obostrzeniom.
Szczególnie te, które piszemy pisanką angielską.
30
Litery składają się z elementów pionowych zwanych
kreskami. Kreski dzielą się na szersze kreski główne
i kreski węższe. Kreski pionowe wystające poza podstawowe gabaryty litery to wydłużenia górne albo dolne.
Elementy poziome to poprzeczki. Kreski okrągłe tworzą
brzuszki. Wnętrze litery wypełniają światła. Dodatkowymi elementami liter są ozdobniki, takie jak szeryfy i łezki.
Tymi określeniami opisujemy kształty liter.
Litery wpisujemy w poziome linie. Litery „stoją”
na inii głównej. Brzuszki sięgają na ogół linii środkowej.
Wydłużenia górne liter osiągają linię górną, a wydłużenia dolne – linię dolną. Proporcje pomiędzy tymi literami są różne dla poszczególnych krojów liter. Choć najczęściej wysokość pasów linii górnej i dolnej stanowią
2/3 wysokości pasa pomiędzy linią główną a linią środkową.
Przy komponowaniu strony niezwykle istotne jest
pokonanie złudzeń optycznych, które wytwarzają różnego typu figury geometryczne. Mając to na uwadze,
należy komponować poszczególne wersy w tekście
według skrupulatnej obserwacji wzajemnych relacji
pomiędzy „kwadratowymi”, „okrągłymi” i „trójkątnymi” literami. Nie można budować odstępów przy
użyciu miarek centymetrowych. Odstęp pomiędzy
sąsiadującymi literami o pionowych kreskach musi
być największy. Nieco mniejszy odstęp powinien być
pomiędzy kreską pionową a literą okrągłą oraz pomiędzy literą trójkątną a okrągłą, najmniejszy zaś pomiędzy literami okrągłymi.
Strony tekstów pisanych również podlegają zasadom kompozycji artystycznej. Tekst możemy zaprojektować zaczynając od lewego marginesu, możemy
wycentrować go osi środkowej albo dopasować do prawego marginesu. Takie kompozycje uzyskuje się jednym kliknięciem klawisza w komputerze. Przy ręcznym
pisaniu kompozycja strony wymaga starannego przemyślenia. Przystępując do pisania kompozycji kaligraficznej, warto wstępnie ołówkiem delikatnie zaznaczyć
rozkład liternictwa. Trzeba też zakomponować odstępy
między wyrazami i między wersami tekstu.
Wszystkie te układy liternicze są różnie komponowane dla różnego typu krojów liter. Dlatego tak ważna
jest indywidualna, optyczna wrażliwość na wzajemne
zależności plastyczne pomiędzy geometrią liter.
PODSUMOWANIE
Onegdaj w Polsce nauka kaligrafii służyła kształtowaniu charakteru oraz cierpliwości. Piękne pisanie było
umiejętnością powszechnie docenianą.
Do około 1960 r. staranne pisanie liter, przy użyciu
stalówki w obsadce i atramentu z kałamarza, było ważnym przedmiotem w nauczaniu podstawowym. Miało
to na celu uczenie od podstaw i doskonalenie pisma
odręcznego wśród uczniów. Żyjemy w świecie, w którym zanika umiejętność pisania ręcznego. W szkołach już z rzadka pisze się na tablicach. Coraz częściej
zamiast długopisu używa się klawiatury komputera.
Kaligrafia, czyli sztuka starannego i estetycznego
pisania, jeszcze budzi silne emocje, co daje nadzieje
na jej powrót. Wymaga to szerokiej i intensywnej pracy u podstaw.
W wielu europejskich krajach kaligrafia jest dziedziną, która zachwyca rzemiosłem i stanowi powrót do tradycji średniowiecznych manuskryptów. Bo to, co piękne i wykonane ludzką dłonią, zasługuje na uznanie
i miano sztuki. Na całym świecie organizowane są konkursy i warsztaty kaligraficzne, powstają towarzystwa
skupiające osoby zainteresowanych tą formą pisania. Na uczelniach artystycznych można posłuchać
wykładów na temat kaligrafii. Specjaliści w dziedzinie
31
kaligrafowania są poszukiwani przez agencje reklamowe i firmy, które tworzą programy graficzne.
Kaligrafia uczy dokładności, cierpliwości, staranności
i czystości. Pisanie kaligraficzne wyrabia sprawność ręki.
Praktyczne zastosowanie kaligrafii dotyczy wypisywania dyplomów, listów gratulacyjnych, certyfikatów,
podziękowań, okolicznościowych zaproszeń, projektowania ex librisów, monogramów oraz rozmaitych
dokumentów stylizowanych na historyczne. Służy również do ozdabiania przedmiotów sztuki i przedmiotów użytkowych. Przydaje się w architekturze wnętrz
i w reklamie. Kaligrafia uczy szacunku do przeszłości,
tradycji i zapobiega dysgrafii. Warto spróbować podjąć
trud nauczenia się jej.
Gdy rozpoczniemy opanowywanie sztuki pięknego pisania, dobrze jest wzbogacać swój warsztat do
25. Kaligrafia japońska to szczególny przykład pięknego pisania.
Tradycyjne pisanie pędzlem i tuszem czarnym japońskich znaków
wymaga niezwykłych umiejętności i treningu. Na fotografii widać
skromny warsztat do pisania kaligraficznego takich znaków:
– pędzle z naturalnego miękkiego włosia obsadzone w bambusowych
trzonkach,
– tusz w sztyfcie, który trzeba w kamiennym naczynku rozetrzeć z
wodą do odpowiedniej konsystencji,
– miseczka do nalewania tuszu
– koziołki do opierania odkładanych pędzli.
32
kaligrafii: różnego rodzaju stalówki, pisaki kaligraficzne,
tusze, obsadki do stalówek. Może stać się to ciekawym
zajęciem kolekcjonerskim.
Mam nadzieję, że moje sugestie oraz rady spowodują chęć chwycenia za przybory do kaligrafii i dobrej
jakości kartki papieru, poprowadzą do osiągnięcia przyjemności płynącej z ręcznego pisania pięknych liter.
Z wielu badań i obserwacji wynika, że umiejętność
starannego odręcznego pisania przekłada się na życiowe sukcesy. Młodzi ludzie, którzy posiedli biegłość
pisania, potrafią też swobodniej wyrażać swoje myśli w
mowie i na piśmie. Redagowanie wypracowań lub tekstów przychodzi im z większą łatwością niż rówieśnikom, którzy – choć stukają w mechaniczną klawiaturę
znacznie szybciej – myślą nieco wolniej.
Osoby, które pracują nad charakterem swojego
pisma, wzmacniają umiejętność koncentracji, są bardziej kreatywne i osiągają lepsze wyniki w zdobywaniu
wiedzy. Pisanie ręczne pomaga skuteczniej zapamiętywać zapisywaną wiedzę.
Piszącemu kaligraficznie ogromną satysfakcję
sprawia panowanie nad kształtem litery, urodą napisanego słowa, artystycznym obrazem tekstu. Zwycięstwo nad niezdarnością ręki i nad niestarannością własnego pisma to satysfakcja, którą trudno przecenić.
Umiejętność posługiwania się piórem i pismem kaligraficznym cechuje ludzi ambitnych. Jaka szkoda, że jest
ich tak niewielu.
Spróbujcie swych sił w kaligrafii. Na pewno się
powiedzie. Może już najbliższe życzenia świąteczne
uda się zakomponować kaligraficznie.
Powodzenia!
Piotr Grzegorz Mądrach
33
26. Technika pisania liter wzorowanych na rzymskiej kapitale.
34
27.
Technika pisania liter wzorowanych na romańskiej uncjale.
35
28. Technika pisania liter wzorowanych na włoskiej pisance renesansowej
36
29. Typowa dwuelementowa pisanka angielska.
37
30. Dwuelementowa pisanka polska.
31. Bogato zdobiona pisanka dwuelementowa.
38
32. Pismo techniczne wykonane stalówką typu redis.
39
33. Strona napisana przez Barbarę Szałek, mamę autora, w czasie nauki kaligrafii w szkole średniej w l. 50. XX w.
40
34. Życzenia z okazji Świąt Bożego Narodzenia napisane przy użyciu
pióra wiecznego ze ściętą końcówką. Rysunek wykonany został
piórkiem kreślarskim i tuszem.
35. Życzenia noworoczne napisane piórem wiecznym ze ściętą
końcówką. Rysunek wykonany został piórkiem kreślarskim i
tuszem.
41
36.
Życzenia z okazji Świąt Wielkanocnych napisane piórem
wiecznym ze ściętą końcówką.
42
37. Zasadą tworzenia monogramów jest ich wpisywanie w figury
geometryczne.
38. Pięknie zakomponowane, poprzeplatane wzajemnie
litery imion i nazwisk, nazywamy monogramami. Słowo
monogram pochodzi z języka greckiego, od wyrazów:
monos (pojedynczy) oraz gramma (znak-litera). Znaki tego
typu tworzą na ogół litery powiązane kompozycyjnie, które
mają zastosowanie jako podpis lub znak własności. Litery
monogramu pochodzą od inicjałów osoby lub nazwy firmy.
Litery w monogramie powinny być ozdobne, jednak w sposób
na tyle umiarkowany, by nie zatracić jego czytelności.
43
39. Narzędzie do wykuwania liter w kamieniach; metalowe
dłuta, drewniane knyple i metalowa pucka oraz kątownik.
44
40. Pędzle o różnych końcówkach, służące do kaligraficznego
pisania liter.
PIOTR GRZEGORZ MĄDRACH
Artysta plastyk – konserwator zabytków – fotografik,
absolwent warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.
Wykształcony w dziedzinie sztuk literniczych
oraz typograficznych, m.in. przez prof. Stefana
Bernacińskiego i prof. Tadeusza Tuszewskiego.
Rozmiłowany w pisaniu kaligraficznym, używa
takiego pisma na co dzień w odręcznych notatkach,
stosuje w wielu projektach graficznych, często
wzbogaca nim swoje dokumentacje (dotyczące
wykonywanych badań) i opracowania powstające
podczas konserwacji zabytkowych dzieł sztuki.
Wielbiciel osiemnastowiecznej Wenecji, co wspaniale
uzupełnia zamiłowanie do ręcznego pisania falami
kursywy.
fot. Urszula Brzozowska-Drozdowicz