Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych

Studia Gdańskie, t. VII, s. 159–172
Marta Jastrzębska*
Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych
struktur podkultury przestępczej
Wprowadzenie
Kara pozbawienia wolności jest wciąż najsilniej krytykowanym środkiem
karnym. Skazani umieszczeni w zakładzie karnym lub areszcie śledczym przebywają stale w środowisku o dużym nasileniu czynników kryminogennych −
zatem niesprzyjającym resocjalizacji. W warunkach zakładu karnego potrzeby
człowieka polegają na ustanawianiu i podtrzymywaniu pewnych typów związków ze środowiskiem, koniecznych do właściwego psychofizjologicznego funkcjonowania osobowości. Niemożność ustanowienia czy podtrzymania pewnego
typu związków w ramach struktury ja − świat powoduje, że osobowość funkcjonuje w warunkach nieadekwatnych do jej potrzeb. Wysokie koszty społeczne
związane z resocjalizacją w ramach zakładu karnego są o tyle istotne z punktu widzenia celów kary pozbawienia wolności, że przy mało skutecznym przeciwdziałaniu ujemnemu wpływowi kryminogennego środowiska więziennego
przeważająca część osób zwalnianych, dokonujących ponownie przestępstw,
wykazuje z reguły znacznie wyższy stopień społecznego wykolejenia niż przed
pozbawieniem wolności.
Brunon Hołyst wskazał na występowanie sprzeczności tkwiących w karze
pozbawienia wolności. Przywołał niehumanitarność, nieskuteczność w sensie
przeciwdziałania powrotowi do przestępstwa, trudności pogodzenia pracy wychowawczej, terapeutycznej z warunkami stwarzanymi obiektywnie przez fakt
pozbawienia wolności.
Psychologowie badający warunki wykonywania kary pozbawienia wolności
bardzo silnie podkreślają nieadekwatność warunków stworzonych w zakładach
*
Dr Marta Jastrzębska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego.
B. Hołyst, Problemy współczesnej penitencjarystyki w świecie. T. II, Wydawnictwo Prawnicze,
Warszawa 1987.
B. Hołyst, Kryminologia. Podstawowe problemy, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa
1999.
B. Hołyst, Problemy…, op. cit.
159
Marta Jastrzębska
karnych do wymagań prawidłowego funkcjonowania fizycznego i psychicznego
jednostki. Za szczególną dolegliwość uznają frustrację i deprywację potrzeb, jak
również negatywną ocenę społeczną izolowanej jednostki. Przywołują badania
wskazujące, że więzień zrywa wiele swoich dotychczasowych funkcji społecznych. Zdaniem karnisty Andrzeja Gaberlego „[...] paradoksalnie kary więzienia
wpływają demoralizująco na skazanych i wielokrotnie spychają ich na dalszą
drogę przestępczą”.
Deprywacyjny charakter izolacji więziennej wymusza na skazanych określone wzorce zachowania i radzenia sobie w sytuacji trudnej. Oznacza to, że
pod powierzchnią formalnego, jawnego i uregulowanego przepisami sposobu
zachowania i komunikowania się więźniów istnieje inny, ukryty zbiór zasad
regulujących postępowanie skazanych w rozmaitych sferach życia. Osadzeni
przebywający w więzieniu mogą podjąć decyzję uczestnictwa w nieformalnych
strukturach podkultury przestępczej (należą wówczas do „grypsujących”) lub
przynależności do osadzonych „niegrypsujących” (w wypadku braku akceptacji norm życia więziennego). Przynależność człowieka do grupy „grypsujących”
lub „niegrypsujących” powoduje jego automatyczną stygmatyzację w środowisku przestępczym. Sposób działania skazanego „grypsującego” opiera się ściśle
na nieformalnym kodeksie postępowania (polegającym na przeciwstawianiu się
administracji więziennej, zgodnym z regułami i zasadami ustanowionymi przez
samych skazanych). H. Dobromilska i J. Dorbomilski (1994) wskazują, że zjawisko podkultury przestępczej należy traktować jako pewien system, którego
głównymi elementami są:
−specyficzna hierarchia wartości i powiązany z nią system norm postępowania,
którym często towarzyszy „quasi-magiczny” sposób myślenia;
−swoisty styl bycia i zwyczaje więzienne;
−hierarchia społeczna i role więzienne;
−osobliwe wytwory podkulturowe (gwara, tatuaże, piosenki, poezja i tak dalej).
W literaturze penitencjarnej znaleźć można bardzo wiele definicji „podkultury przestępczej”. Bywa ona też określana mianem „drugiego życia”, „grypsery”,
„subkultury więziennej” czy „podkultury grypsujących”. Jedną z pierwszych,
a zarazem bardzo trafnych definicji podkultury przestępczej jest wyjaśnienie
Stanisława Jedlewskiego (1962) nawiązujące do relacji wychowanków w zakładach poprawczych. Autor uważał, że „drugie życie” charakteryzuje się pewnymi
pozaregulaminowymi formami postępowania wyznaczonymi w procesie interB. Hołyst, Kryminologia…, op. cit.; J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Arche,
Gdańsk 2006.
A. Gaberle, Wolność zamiast kar, „Rzeczpospolita” 2009, nr 11, s. 3.
E. Szymczak, Podkultura przestępcza, [w:] Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy szkoły
podoficerskiej SW, pod red. E. Chmielewskiej i in., Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej,
Kalisz 2004.
Za: S. Przybyliński, Podkultura więzienna – wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej,
Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005.
160
Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej
akcji między wychowankami zakładu. Wskazywał, że „drugie życie wychowanków to niebezpieczny, wrogi polip, który toczy i zatruwa zdrowsze tkanki życia
w zakładzie, nie dopuszczając do przeprowadzenia jakichkolwiek terapeutycznych zabiegów, które mogłyby uzdrowić chory organizm [...]”. Wartości wynikające z kodeksu postępowania wychowanków zakładu lub skazanych wewnątrz
jednostki penitencjarnej dotyczą z kolei: zakazu współpracy z administracją lub
manipulacji w kontakcie z nią, wzajemnej pomocy i solidarności względem siebie, eksploatacji i agresji wobec innych wychowanków/więźniów. Należy dodać
też, że respektowanie zasad podkultury przestępczej i identyfikowanie się z nimi
powinny opierać się na właściwościach osobowych jednostki: osoba „grypsująca” powinna być sprytna, zuchwała, silna i agresywna. Cechy te mają również
umożliwiać skazanemu objęcie przywództwa w grupie „grypsujących” i czynić
go osobą bardziej „prestiżową i twardą”.
Geneza zjawiska „drugiego życia” odnosi się do dwóch koncepcji. Pierwszą
z nich jest koncepcja deprywacyjna, która zakłada, że podkultura przestępcza jest
wynikiem dolegliwości (deprywacji) instytucji więzienia: na przykład deprywacji sensorycznej (związanej ze zubożeniem środowiska dopływających bodźców)
czy poznawczej (wynikającej z braku lub ograniczenia informacji). Umieszczenie
w więzieniu uderza poza tym w rozliczne więzi emocjonalne małżonków, rodzeństwa, blokuje przyjaźń, miłość. Deprywacji ulega potrzeba kontaktu emocjonalnego, współuczestnictwa, partnerstwa, godności osobistej, niezależności, intymności.
Warunki zewnętrzne uniemożliwiające kontakt między ludźmi sprzyjają wzrostowi napięć emocjonalnych i desocjalizacji, a w rezultacie powodować mogą występowanie zachowań agresywnych, drażliwości oraz stanów depresyjnych. Jak
stwierdził Bogusław Waligóra, „[z]a względnie zaspokajane w więzieniu można
uznać tylko potrzeby pokarmowe”. Teorie transmisyjne zakładają z kolei przeniesienie norm i zasad podkultury przestępczej z zewnątrz. Oznacza to, że nieformalne i ukryte życie zakładu karnego jest odwzorowaniem systemu wartości
i norm postępowania, które występują w środowisku przestępczym na wolności.
Eugeniusz Szymczak wskazuje ponadto, że teoria transmisji znajduje wielu zwolenników wśród funkcjonariuszy służby więziennej. Autor zauważa, że funkcjonariuszom łatwiej jest przypisać winę za powstawanie „drugiego życia” normom
z zewnątrz i zaakceptować taki stan rzeczy, aniżeli obarczyć nią samą instytucję
więzienia czy karę pozbawienia wolności.
Bardzo szeroko na temat podkultury przestępczej wypowiadał się Marek
Kosewski10, który wskazał różnice między rywalizującymi ze sobą skazanymi
młodocianymi: „git-ludźmi” oraz „fest-ludźmi”. Zasady postępowania obowiąS. Jedlewski, Nieletni w zakładach poprawczych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1962, s. 29.
B. Waligóra, Deprywacja potrzeb osób pozbawionych wolności, [w:] Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce, red. B. Hołyst, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1984, s. 61.
10
M. Kosewski, Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia, Wiedza Powszechna, Warszawa
1985.
161
Marta Jastrzębska
zujące wśród skazanych młodocianych wymienia się najczęściej ze względu na
ich najbardziej dynamiczny i agresywny charakter. Normy postępowania skazanych odbywających karę po raz pierwszy czy recydywistów penitencjarnych są
z kolei nieco bardziej elastyczne, mniej agresywne (choć generalnie nie różnią
się znacząco od zasad postępowania skazanych młodocianych). Autor pisze, że
„git-ludźmi” nazywani się skazani „grypsujący”, skazani „poszkodowani” to
„cwele”, jako „frajerzy” określani są zaś „niegrypsujący”.
„Git-ludzie” uważają pracę oraz więzienie za zło i nastawieni są wyłącznie
na przetrwanie. Należą do nich zarówno skazani wysoce zdemoralizowani,
o dużej karierze przestępczej, jak i osadzeni, którym uczestnictwo w podkulturze przestępczej daje poczucie bezpieczeństwa (wynikające z braku zagrożenia
ze strony „silnych grypsujących”). Warto wskazać tutaj, że dołączenie do grona „grypsujących” wiąże się z wieloma zadaniami do spełnienia: potencjalny
„grypser-świeżak” zostaje poddany edukacji, w której jego obowiązkiem jest
przyswojenie sobie i nauczenie się wszystkiego, co dotyczy zasad podkultury
przestępczej. Czasami musi on też dokonać spektakularnego czynu (na przykład
aktu autoagresji), by ukazać się jako osoba „twarda” i ryzykująca swoje zdrowie
w imię postanowień grupowych. Jego wiedza jest potem sprawdzana przez innych „grypsujących”, którzy mogą zdecydować o przynależności „świeżaka” do
grona „grypsujących” lub nie11.
„Poszkodowani” to skazani, którzy zostali wykluczeni z grupy „gitów” lub
„festów” z powodu niedozwolonych dla grupy zachowań (na przykład dopuścili się przestępstwa o charakterze seksualnym albo narazili się grupie „podkulturowej”) lub z powodu braku akceptacji ze względu na ułomności psychiczne
lub fizyczne. Osoby te są usytuowane na samym dole więziennej hierarchii. Jak
zauważa Sławomir Przybyliński, „cwele” nie mają własnych norm postępowania, a we własnym gronie cechują ich często brak lojalności i zakłamanie. Autor
wskazuje także, że stygmat „cwela” nosi się często przez całe życie, a w razie powtórnego trafienia do więzienia poddaje się ponownie takiego osadzonego wielu
poniżającym czynnościom12.
Grupa skazanych niedeklarujących udziału w nieformalnych strukturach
podkultury przestępczej określana jest mianem „frajerów”. Skazani ci nastawieni są na spokojne odbycie kary bez angażowania się w negatywne zachowania
wynikające z uczestnictwa w podkulturze przestępczej. Tym osadzonym zależy
z reguły na przychylności administracji więziennej, przez co są uważani za grupę niższą wśród osadzonych „grypsujących”. W ostatnim czasie w zakładach
karnych dla młodocianych obserwuje się wzrost skazanych „niegrypsujących”,
którzy zostali wykluczeni z grupy „grypsujących”. Grupa ta dominuje zwłaszcza
na terenie północnej Polski i określana jest mianem „cwaniaków”. E. Szymczak
11
12
162
S. Przybyliński, op. cit.
Ibidem.
Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej
wskazuje na wrogi stosunek „cwaniaków” do „grypsujących”, pozornie zaś przychylny wobec administracji więziennej (choć pod pozorem współpracy z administracją grupa ta posługuje się metodą konfrontacji i nietolerancji, a konflikty
rozwiązuje za pomocą agresji i siły fizycznej)13.
Należy dodać, że w Polsce do 1980 roku wyodrębniła się też grupa „festów”, która rekrutowała się w większości z młodocianych skazanych „niegrypsujących”14.
Od tego czasu liczebność „festów” ulegała spadkowi, a obecnie nie wskazuje się już
grupy „fest-ludzi” jako odgrywającej rolę w podkulturze przestępczej.
W grupie osób związanych z podkulturą przestępczą można wyłonić przywódców, wokół których gromadzą się inni osadzeni realizujący ich polecenia.
Mieczysław Ciosek wskazuje, że przywódcy udzielają wskazówek i porad, rozstrzygają spory w grupie, decydują o przywróceniu do łask albo o wykluczeniu
z grupy, udzielają kar i nagród oraz zatwierdzają zbiorowe akcje w więzieniu, na
przykład głodówki i bunty15. Analiza zjawiska podkultury przestępczej pokazuje, że istnieją dwa typy przywódców:
• typ intelektualny (osoba inteligentna, na pozór grzeczna, stosująca techniki
manipulacji);
• typ silny fizycznie (osoba stosująca „prawo pięści”, agresywna).
Osoby obejmujące przywództwo nad grupą „grypsujących” odbywają ponadto zazwyczaj długie wyroki, co powoduje, że znają z doświadczenia różne jednostki penitencjarne oraz przebywają często w zakładach o surowych reżimach.
Odbywanie kar w różnych jednostkach penitencjarnych przyczynia się również
do ich bezpośredniej znajomości różnych „autorytetów” przestępczych. Prowodyrzy podkultury przestępczej popełniają też zazwyczaj wiele przestępstw, często
z użyciem siły fizycznej. W zakładach karnych przeciwstawiają się administracji
w sposób jawny oraz bezwzględnie przestrzegają „kodeksu więziennego”.
Należy podkreślić, że o ile zjawisko podkultury przestępczej jest wynikiem
akceptacji norm i wartości ze świata przestępczego, o tyle uczestnictwo w niej
spełnia dla skazanych kilka ważnych funkcji psychologicznych. Uczestnictwo
w „drugim życiu” zapewnia skazanym potrzebę bezpieczeństwa − umożliwia
kontakty i wsparcie we własnej grupie, z drugiej zaś strony stanowi przeciwstawienie się personelowi więziennemu. Z potrzebą bezpieczeństwa związana
jest jednocześnie także potrzeba przynależności. Poprzez uczestnictwo w nieformalnych strukturach podkultury przestępczej osadzeni mają również szansę
zaspokojenia potrzeby aprobaty ze strony innych osadzonych (potrzeba uznania) oraz, poprzez akceptację w grupie, utrzymania pozytywnego obrazu własnej osoby (potrzeba poczucia własnej wartości).
E. Szymczak, op. cit.
M. Kosewski, op. cit.
15
M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa
2001.
13
14
163
Marta Jastrzębska
Wytwory podkultury przestępczej
Swoistymi i typowymi wytworami podkultury przestępczej są: tatuaże
oraz specyficzny język „grypsujących”. Należy też dodać, że u skazanych tych
powszechnie występującymi zachowaniami są zachowania agresywne, jak też
samoagresywne.
Henryk Ułaszyn wskazuje na największe znaczenie języka więźniów (gwary) w podkulturze przestępczej16. Zdaniem tego autora gwara jest ciągle żywa,
rozwija się oraz jest nośnikiem wartości, postaw i norm przestępczych. Gwara
bywa często zrozumiała tylko dla skazanych, którzy się nią posługują. Osadzeni
wstępujący dopiero w szeregi podkultury przestępczej muszą niejednokrotnie
poświęcić dużo czasu i wysiłku, by poznać znaczenie wielu słów i móc komunikować się w ten sposób. M. Ciosek podkreśla, że gwara więzienna stanowi nie
tylko przejaw „drugiego życia”, lecz również czynnik ciągle kształtujący „drugie życie” przez formowanie postaw czy zachowań osób, które ją tworzą i jej
używają. Zgodnie z artykułem 116a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks
karny wykonawczy (Dz. U. z 1997 roku, nr 90, poz. 557 z późn. zm.; dalej: kkw)
skazanemu nie wolno posługiwać się wyrazami lub zwrotami wulgarnymi, obelżywymi albo gwarą przestępców17.
M. Ciosek podaje też definicję tatuaży, które są trwałym rysunkiem na ciele wykonanym przez nakłucia lub nacięcia skóry oraz ich wypełnienie odpowiednim barwnikiem. Autor pisze, iż tatuaże stanowią swoiste uzewnętrznienie
wewnętrznych cech lub przeżyć, obaw, dążeń czy uczuć18. Tatuaże mogą być wykonywane przez skazanych dobrowolnie (w poczuciu skazanego może to wynikać ze względów estetycznych) lub pod przymusem (szczególnie w przypadku
skazanych wstępujących do nieformalnych struktur podkultury przestępczej;
tutaj tatuaż może stanowić formę naznaczenia i etykietowania danego członka podkultury przestepczej). Należy dodać, że zdarza się, iż skazani decydują
się na wykonanie tatuażu w więzieniu. W razie udowodnienia faktu, że tatuaż
został wykonany w jednostce penitencjarnej, osadzony ponosi za to konsekwencje w postaci wymierzenia kary dyscyplinarnej; również w tym przypadku rozstrzyga artykuł 116a kkw, który wskazuje, że skazanemu nie wolno wykonywać
tatuaży i zezwalać na ich wykonywanie na sobie, jak też nakłaniać do takich
czynów lub pomagać w ich dokonywaniu.
Agresja to z kolei zjawisko bardzo powszechne w warunkach izolacji więziennej i często z nią utożsamiane. Członkowie podkultury przestępczej są obligowani do tego, by być cwanym, sprytnym i agresywnym. Agresja stanowi dla
nich poczucie radzenia sobie i dowodzenia własnych praw. Równie często obok
agresji wymienia się zachowania zwrócone przeciwko sobie. Jak wskazują GloH. Ułaszyn, Język złodziejski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1951.
M. Ciosek, op. cit.
18
Ibidem.
16
17
164
Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej
ria Babiker i Lois Arnold, samookaleczenia są aktem polegającym na celowym
zadawaniu bólu i/lub ran swojemu ciału, a pozbawionym intencji samobójczej19.
W literaturze znaleźć można wizerunek osoby decydującej się na zadanie sobie
cierpienia, na który składają się, między innymi: niecierpliwość, agresywność,
tendencje do reakcji prymitywnych lub impulsywnych, niska samoocena czy
przewaga uczuciowości nad reakcjami intelektualnymi20. Z jednej strony autoagresja może być wynikiem negatywnego wpływu warunków więzienia na
osobowość skazanych, co skutkować może dokonywaniem przez nich samouszkodzeń lub prób samobójczych; skazani muszą bowiem wieść życie na ściśle
określonej przestrzeni i podporządkować się warunkom, w których się znaleźli.
Z drugiej strony autoagresja może być też aktem odwagi dla osób deklarujących
swój udział w nieformalnych strukturach podkultury przestępczej lub wynikiem działania o podłożu manipulacji, za pomocą którego skazani dążyć mogą
do zmiany postanowień procesowych (na przykład uzyskania przerwy w karze
czy warunkowego przedterminowego zwolnienia) lub zmiany decyzji administracji więziennej (na przykład odnośnie do udzielenia zezwolenia na czasowe
opuszczenie zakładu karnego).
Uczestnictwo w nieformalnych strukturach podkultury przestępczej przejawia sie także w wielu obszarach działalności artystycznej więźniów − poprzez
rysunki, wiersze czy piosenki.
Nowe tendencje w podkulturze przestępczej
Transformacja ustrojowa i reforma systemu penitencjarnego w Polsce po 1989
roku spowodowały otwarcie się instytucji penitencjarnych na świat21. S. Przybyliński wskazał na dwa przeciwstawne zjawiska, które można zaobserwować
w polskim więziennictwie po roku 1989. Z jednej strony służba więzienna stała
się instytucją bardziej otwartą na zewnątrz, co zaczęło przejawiać się większym
akcentowaniem roli rodziny i kontaktu ze społeczeństwem w procesie readaptacji
społecznej więźniów. Złagodzone zostały też przepisy dotyczące odbywania kary
pozbawienia wolności − skazani zaczęli mieć swoje prawa, u których podstaw legła zasada indywidualizacji i humanitaryzmu. W zakładach karnych i aresztach
śledczych nastąpiła poprawa warunków bytowych i sanitarnych. Z drugiej jednak
strony do jednostek penitencjarnych coraz powszechniej przenikać zaczęły substancje nielegalne: narkotyki, alkohol, leki psychotropowe, a także telefony komórkowe oraz inne niepożądane środki. W więzieniach coraz bardziej zaczęła liczyć
się zasobność materialna, powszechniejszy stał się kult pieniądza. Dużym niebezpieczeństwem dla porządku i ładu w zakładach karnych i aresztach śledczych staG. Babiker, L. Arnold, Autoagresja. Mowa zranionego ciała, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
20
A. Eckhardt, Autoagresja, W.A.B., Warszawa 1998.
21
S. Przybyliński, op. cit.
19
165
Marta Jastrzębska
li się skazani odbywający karę pozbawienia wolności za udział w przestępczości
zorganizowanej (przejmujący wpływy w więzieniu dzięki swoim znajomościom
i zasobności materialnej) oraz „białe kołnierzyki” (osadzeni odbywający karę pozbawienia wolności za przestępstwa gospodarcze). To wszystko spowodowało, że
podkultura przestępcza zaczęła schodzić na dalszy plan, a ponad wszystko zaczęły
liczyć się pieniądze i skazani, którzy je posiadają.
Praca w jednostce penitencjarnej pozwala przyjrzeć się nowym tendencjom
i zmianom w podkulturze przestępczej. Na podstawie doświadczeń w pracy
z osobami pozbawionymi wolności można przytoczyć kilka wniosków będących efektem rozmów ze skazanymi i ich obserwacji, a więc codziennej praktyki.
Z poczynionych obserwacji wynika, że normy podkultury przestępczej ulegają
w ostatnim czasie coraz większemu złagodzeniu. Przejawia się to:
−w odchodzeniu od silnego przywództwa, z reguły jednoosobowego, na rzecz
podejmowania decyzji przez grupę i wspólnego rozsądzania kwestii spornych
(zwłaszcza w zakładach karnych typu półotwartego i otwartego);
−w przewadze postaw deklaratywnych i konformistycznych;
−w odchodzeniu przez administrację jednostek penitencjarnych od negacji
wspólnego osadzania skazanych „grypsujących” i „niegrypsujacych” w celach
mieszkalnych;
−we wzroście autorytetu wśród współosadzonych skazanych zasobnych materialnie lub o wysokim poziomie inteligencji;
−w zacieraniu różnic między osadzonymi „grypsującymi” i „niegrypsujacymi”
dzięki ich wspólnemu uczestnictwu w zajęciach grupowych: sportowych, kulturalno-oświatowych, terapeutycznych oraz w warsztatach, konkursach na terenie
jednostek penitencjarnych;
−w priorytecie interesów własnych nad interesem grupy;
−w częstszym rozwiązywaniu konfliktów przez negocjacje za pomocą rozsądnych
argumentów;
−w osłabieniu wrogości osadzonych „grypsujących” wobec administracji więziennej;
−w zaniku znaczenia tatuaży, gwary czy zachowań agresywnych lub samoagresywnych jako metod działania.
Informacje te znajdują również potwierdzenie w wynikach ankiet, o których
wypełnienie poproszono sześćdziesięciu pięciu skazanych deklarujących swój
udział w nieformalnych strukturach podkultury przestępczej w Zakładzie Karnym w Gdańsku-Przeróbce w okresie od listopada do grudnia 2009 roku. Skazani „grypsujący” byli pytani o powody i znaczenie uczestnictwa w nieformalnych
strukturach podkultury przestępczej. Wyniki przeprowadzonych badań ankietowych przedstawiono na rysunku 1.
Okazało się, że dla większości skazanych (aż 55 procent) zasady podkultury przestępczej kojarzą się z utrzymywaniem higieny i czystości. W ankietach
spotkać można było na ten temat szereg stwierdzeń, między innymi: „z bru166
Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej
Rysunek 1. Powody uczestnictwa skazanych w nieformalnych strukturach podkultury
przestępczej − rozkład w %
dasami nie będę siedzieć”, „to podstawa bym nie śmierdział i dbał o siebie, nie
jak oni”. Z kolei 17 procent skazanych uczestniczy w nieformalnych strukturach podkultury przestępczej na zasadzie kontynuacji ich wcześniejszego postępowania z innych jednostek penitencjarnych (bez szczególnego przykładania
wagi do znaczenia i respektowania zasad podkultury przestępczej). W tym
przypadku w ankietach pojawiły się takie wypowiedzi, jak: „Jestem grypsujący, bo we wszystkich kryminałach byłem”, „Jestem grypsujący, bo kiedyś tak
postanowiłem i jakoś tak dalej jest”. Dla jeszcze innych skazanych uczestnictwo
w podkulturze przestępczej oznacza posiadanie własnych zasad, a tym samym
odróżnianie się od innych osadzonych, na przykład: „Jem przy stole tylko ze
swoimi”, „Nie sprzątam peronki” (korytarza), „Nie donoszę”. W końcu jeszcze
inni za sprawą „grypsowania” postrzegają swoją osobę jako „lepszą”, liczącą się
w środowisku więziennym. Zaledwie dla 2 procent osadzonych deklaracja osoby „grypsującej” związana jest z przeciwstawianiem się personelowi więzienia.
Uzyskane wyniki wskazują, jak widać, na fakt wyraźnego rozluźnienia w zakresie przestrzegania zasad i norm „drugiego życia”. Poza tym już sama chęć skazanych „grypsujących” rozwiązania ankiet dla funkcjonariusza służby więziennej
świadczy dobitnie o łagodzeniu norm podkulturowych oraz braku wrogości wobec personelu więziennego.
Przeciwdziałanie negatywnym przejawom podkultury przestępczej
Pomimo łagodzenia norm podkulturowych w ostatnich latach nie należy
lekceważyć nawet drobnych przejawów zachowań osadzonych będących wynikiem angażowania się w „drugie życie”. Należy wskazać tutaj na podstawowe
167
Marta Jastrzębska
metody rozpoznawania zjawisk podkulturowych, jakimi są: obserwacja, rozmowa czy analiza wytworów osadzonych. Personel więzienia powinien stale
podejmować działania mające na celu przeciwdziałanie zjawisku podkultury
przestępczej. Działania te określa szczegółowo § 43 ust. 1 Zarządzenia nr 2/04
Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 roku w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz
zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych
i terapeutycznych (cytowane dalej: zarządzenie nr 2/04). Ów paragraf dotyczy
zapobiegania:
1)agresji, przemocy i wykorzystywaniu skazanych przez innych skazanych;
2)autoagresji będącej skutkiem presji grupowej;
3)przejmowaniu przez skazanych zdemoralizowanych, mających możliwości
wywierania wpływu, kontroli nad innymi skazanymi;
4)przejmowaniu przez nieformalne grupy skazanych kontroli nad różnymi obszarami życia zakładu karnego.
Z kolei ustęp 2 § 43 zarządzenia nr 2/04 wskazuje, że w celu realizacji wymienionych punktów 1−4 należy w szczególności:
−analizować przyczyny atrakcyjności podkultury przestępczej dla skazanych
i ograniczać korzyści wynikające z przynależności do grup nieformalnych;
−stwarzać skazanym możliwości zaspokojenia potrzeb psychologicznych, zwłaszcza w zakresie bezpieczeństwa, przynależności i aktywności zbiorowej, konkurencyjne wobec tych wynikających z przynależności do grup nieformalnych;
−eliminować potencjalne źródła i możliwości uzyskiwania, akumulowania
i transferu przez skazanych dochodów pochodzących ze źródeł nielegalnych;
−analizować zachowania skazanych świadczące o związkach z grupami nieformalnymi i przynależności do nich, które mogą wskazywać na pełnione role
i pozycję w podkulturze przestępczej;
−zwracać uwagę na skazanych, którzy z racji cech wiktymnych mogą stać się
obiektem szykan, nietolerancji lub agresji, a w konsekwencji poszkodowanymi
na tle podkultury przestępczej;
−osłabiać rolę i pozycję przywódców grup nieformalnych oraz ograniczać ich
kontakty z innymi skazanymi i wpływ na nich;
−wnioski z postępowań wyjaśniających okoliczności wypadków nadzwyczajnych
mających związek z podkulturą przestępczą wykorzystywać do podejmowania
działań profilaktycznych;
−organizować nie rzadziej niż raz w miesiącu odprawy penitencjarno-ochronne
z udziałem dyrektora lub jego zastępcy, funkcjonariuszy działu penitencjarnego
i możliwie największej liczby funkcjonariuszy działu ochrony oraz przedstawicieli
pozostałych działów i pracowników podmiotów, o których mowa w ustępie 3.
Zarządzenie nr 2/04 określa również zadania dla personelu, które mają się
zarówno koncentrować na pojedynczej osobie, jak i dotyczyć ogółu osadzonych
podczas wykonywania kary pozbawienia wolności. Wskazują na to paragrafy
168
Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej
45−46. Zgodnie z § 45 zarządzenia nr 2/04 bezpośrednio po przyjęciu skazanego
do zakładu karnego należy:
−ustalić, czy może stać się sprawcą lub ofiarą przemocy;
−ustalić wstępnie dotychczasowe związki skazanego z podkulturą przestępczą
i jego stosunek do niej;
−przestrzec przed dyscyplinarnymi konsekwencjami naruszania obowiązujących
w zakładzie karnym przepisów oraz odpowiedzialnością karną w razie udziału
w zdarzeniu noszącym znamiona przestępstwa;
−wskazać na szkodliwość i negatywne skutki udziału w podkulturze przestępczej;
−pouczyć o sytuacjach stanowiących zagrożenie i sposobach reagowania;
−wskazać, iż zagrażające porządkowi zachowania wynikające z przynależności
do grup nieformalnych będą traktowane jako negatywna przesłanka w ocenach
postępów w resocjalizacji i odnotowywane w opiniach;
−sformułować zalecenia co do sposobu dalszego postępowania wynikające
z ustaleń dokonanych w punktach 1 i 2.
Z kolei § 46 zarządzenia nr 2/04 wskazuje, że w trakcie wykonywania kary
pozbawienia wolności należy:
−stale obserwować zachowania skazanych i symptomy mogące świadczyć
o związkach z podkulturą przestępczą, pełnionych rolach oraz o mogących wystąpić na tym tle zagrożeniach dla porządku i bezpieczeństwa zakładu karnego,
w szczególności:
a)częstsze pełnienie przez niektórych skazanych dyżurów porządkowych w celach,
niespożywanie posiłków przy stole, odrębne przechowywanie naczyń stołowych,
pozostawanie na uboczu lub izolowanie od kontaktu z przełożonymi, wymuszanie świadczenia posług osobistych, przyznawanie się do niepopełnionych
przekroczeń,
b)odtrącanie i izolowanie od grupy w czasie spacerów, zajęć kulturalno-oświatowych, wychowania fizycznego i z zakresu kultury fizycznej i sportu,
c)wymuszanie w łaźni pomocy w myciu, ślady pobicia lub znęcania się, nowe
tatuaże,
d)utrudnianie pracy, ograniczanie wydajności i zmuszanie do odstępowania części
efektów pracy, celowe psucie i niszczenie maszyn i urządzeń;
−rozmieszczać skazanych w celach mieszkalnych niezależnie od deklarowanej
przynależności do grup nieformalnych, w sposób zapewniający bezpieczeństwo
osobiste i bezpieczeństwo zakładu karnego;
−dokonywać w miarę potrzeby niezbędnych przemieszczeń skazanych między
celami, oddziałami mieszkalnymi, grupami roboczymi, stanowiskami pracy
w celu zapewnienia im bezpieczeństwa osobistego oraz porządku i dyscypliny
w jednostce;
−gromadzić i przekazywać w trakcie odpraw penitencjarno-ochronnych informacje o przywódcach i aktywnych uczestnikach grup nieformalnych oraz określać
rodzaje zagrożeń mogących wystąpić z ich strony;
169
Marta Jastrzębska
−zatrudniać aktywnych uczestników grup nieformalnych wyłącznie na stanowiskach umożliwiających ścisłą kontrolę zachowania i wykonywanych obowiązków;
−egzekwować od skazanych posługiwanie się poprawnym językiem polskim;
−rozstrzygać konflikty zachodzące między skazanymi w sposób szczególnie wnikliwy i rozważny, bez preferowania którejkolwiek z grup nieformalnych.
Należy dodać, że kierownik działu penitencjarnego wspólnie z kierownikiem
działu ochrony powinni sporządzać co najmniej raz w roku pisemną analizę
stanu ładu, dyscypliny i nastrojów w zakładzie karnym. Analiza ta ma w głównej mierze na celu ocenę skuteczności podejmowanych przedsięwzięć służących
przeciwdziałaniu podkulturze przestępczej. Zapobieganie niedozwolonym zachowaniom skazanych odnosi się także do:
−zapewnienia bezpieczeństwa osobistego skazanym, jak również tymczasowo
aresztowanym;
−prowadzenia rozmów, obserwacji z osobami aresztowanymi lub odbywającymi
karę pozbawienia wolności;
−właściwego rozmieszczenia i osadzenia skazanych poszkodowanych i prowodyrów podkultury przestępczej;
−współpracy wszystkich działów służby w zakładzie karnym czy areszcie śledczym
i wymiany informacji dotyczących zjawiska podkultury przestępczej;
−właściwego zagospodarowania osadzonym wolnego czasu dzięki różnego rodzaju
zajęciom sportowym i edukacyjnym.
Podsumowanie
Tematyka podkultury przestępczej jest zazwyczaj odbierana przez studentów
pedagogiki czy resocjalizacji z dużym zainteresowaniem i ciekawością. Wynikać
to może z faktu, że ciągle kojarzy się ze zjawiskiem, które jest „tajemne, ukryte,
niejawne”, zatem ciekawe i często inspirujące do dalszego pogłębiania wiedzy
na ten temat. Szczególnie chętnie studenci wysłuchują wskazówek dotyczących
praktycznego postępowania z osobami deklarującymi udział w nieformalnych
strukturach podkultury przestępczej, w tym postępowania ze skazanymi przejawiającymi zachowania autoagresywne, przeciwstawiającymi się działaniom
personelu więziennego, lub z ciekawością przyglądają się różnym wytworom
podkultury (piosenkom, gwarze czy rysunkom więziennym).
Zmiany w funkcjonowaniu nieformalnych struktur podkultury przestępczej
w polskich jednostkach penitencjarnych są ściśle związane z przemianami politycznymi i ustrojowymi na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Skutkują one
niewątpliwie odchodzeniem od norm życia podkultury przestępczej i ich rozluźnieniem. W porównaniu z okresem sprzed 1989 roku odnotowuje się obecnie
coraz mniej przypadków zbiorowych odmów posiłków lub wystąpień skazanych,
wykonywania tatuaży na terenie jednostek penitencjarnych czy zachowań au170
Krótka charakterystyka zjawiska nieformalnych struktur podkultury przestępczej
toagresywnych związanych z przynależnością do nieformalnych struktur podkultury przestępczej. Dla penitencjarzystów wnioski takie nie mogą być mimo
wszystko powodem do optymizmu, gdyż pojawia się nowa grupa skazanych,
która w bardzo silny sposób oddziałuje na środowisko więzienne (a niekiedy i na
środowisko samych funkcjonariuszy). W więzieniach coraz powszechniej podkreśla się kult pieniądza i mówi się o nim, a skazanymi liczącymi się w hierarchii
więziennej stają się osadzeni wywodzący się ze struktur przestępczości zorganizowanej. Coraz częściej właśnie im zaczynają podporządkowywać się skazani
z długim stażem więziennym oraz wysoką pozycją wśród „grypsujących”. Skazani tacy mogą też nakłaniać coraz większą liczbę osadzonych „niegrypsujących” do pomocy w celu realizacji ich interesów. Sposób działania osadzonych
wywodzących się ze struktur zorganizowanych jest często bezwzględny, brutalny
i agresywny. Powoduje to, że służba więzienna musi stale wypracowywać nowe
metody radzenia sobie z problemem tej, można by rzec, trochę innej podkultury
i oddziaływania na nią. Personel więzienny powinien być świadomy pojawiających się zagrożeń i podejmować skuteczne interwencje, by przeciwstawiać się
wszelkim zjawiskom „drugiego życia”; od efektywności radzenia sobie w warunkach izolacji penitencjarnej zależeć może bowiem późniejsze funkcjonowanie
skazanych w warunkach wolnościowych.
Pracownicy instytucji naukowych, studenci pedagogiki, psychologii czy resocjalizacji stykający się z instytucją więzienia powinni być świadomi zjawiska
i zagrożeń podkultury przestępczej oraz śledzić ewolucję tego zjawiska, gdyż
tylko w przypadku znajomości zjawiska podkultury przestępczej można podejmować skuteczne oddziaływania resocjalizacyjne wobec osób pozbawionych
wolności i skutecznie przeciwdziałać czerpaniu korzyści wynikających z przynależności do grup nieformalnych oraz je ograniczać.
Bibliografia
Babiker G., Arnold L., Autoagresja. Mowa zranionego ciała, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2002.
Błachut, J., Gaberle, A., Krajewski, K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2006.
Ciosek, M., Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa
2006.
Eckhardt A., Autoagresja, W.A.B., Warszawa 1998.
Gaberle A., Wolność zamiast krat, „Rzeczpospolita” 2009, nr 11.
Hołyst B., Problemy współczesnej penitencjarystyki w świecie T. II, Wydawnictwo Prawnicze,
Warszawa 1987.
Hołyst B., Kryminologia. Podstawowe problemy, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa
1999.
Jedlewski S., Nieletni w zakładach poprawczych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1962.
Kosewski M., Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia, Wiedza Powszechna, Warszawa
1985.
171
Marta Jastrzębska
Przybyliński S., Podkultura więzienna − wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej,
Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005.
Szymczak, E., Podkultura przestępcza, [w:] Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy
podoficerskiej SW, pod red. H. Chmielewskiej i in., Centralny Ośrodek Szkolenia Służby
Więziennej, Kalisz 2004.
Ułaszyn H., Język złodziejski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1951.
Waligóra B., Deprywacja potrzeb osób pozbawionych wolności, [w:] Problemy współczesnej
penitencjarystyki w Polsce, red. B. Hołyst, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1984.
Przepisy
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 1997 roku, nr 90,
poz. 557, z późn. zm.).
Zarządzenie nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004
roku w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej
oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych
i terapeutycznych (z późn. zm.).
Summary
A short description of the phenomenon of informal structures of the criminal
subculture
The subject of the article refers to the phenomenon of informal structures of
the criminal subculture, and how it has been changing over the last few years.
The article characterizes the notion of the criminal subculture (‘second life’,
‘prison subculture’, ‘jail argot user code’) and the origin of the phenomenon −
referring to the deprivation concept (relating to the prison arduousness itself),
and the transmission concept (assuming a transmission of norms and rules of
the criminal subculture from outside).
A focus is also on describing norms of conduct of convicts declaring their
participation in informal criminal subculture structures (so called ‘jail argot
users’), and prisoners not getting involved in negative manifestations of the subculture are characterized. The article also enabled to briefly present and describe
products of the criminal subculture − tattoos, language (slang), and the meaning
of aggressive and self-aggressive behaviors.