adam mickiewicz – pan tadeusz
Transkrypt
adam mickiewicz – pan tadeusz
ADAM MICKIEWICZ – PAN TADEUSZ GENEZA UTWORU Pan Tadeusz został wydany w Paryżu w 1834 r. Pełny tytuł dzieła brzmi: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. Mickiewicz pracował nad tym utworem od roku 1832. Początkowo planował dzieło podobne do poematu Johanna Wolfganga Goethego Herman i Dorota. Pan Tadeusz rozrósł się jednak do większych rozmiarów i zyskał inny charakter. Mickiewicz o tworzeniu Pana Tadeusza „Piszę teraz [...] poema szlacheckie, [...], już ukropiłem tysiąc wierszy. Podoba się bardzo szlachcie powstańskiej. Duch poetycki czuję w sobie”1. (Z listu do Antoniego Odyńca, grudzień 1832 r.) „Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego życia wiejskiego, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc. Scena dzieje się w Litwie około roku 1812, kiedy jeszcze żyły dawne podania i widać było jeszcze ostatki dawnego wiejskiego życia”. (Z listu do Juliana Ursyna Niemcewicza, maj 1833 r.) Fragmenty listów Adama Mickiewicza za: Alina Kowalczykowa, Romantyzm. Nowe spojrzenie, Stentor, Warszawa 2008. 1 Adam Mickiewicz w karykaturze Stanisława Wyspiańskiego, rysunek piórkiem, ok. 1900 ROMANTYCZNA BIOGRAFIA GŁÓWNEGO BOHATERA Jacek Soplica – brat Sędziego, ojciec Tadeusza, w młodości hulaka i awanturnik. Nieszczęśliwie zakochany w Ewie, córce Stolnika Horeszki, który upokarza Jacka, podając mu czarną polewkę (znak odmowy). Usiłuje zapomnieć o miłości – żeni się z inną, pogrąża się w nałogu pijaństwa, popada w konflikt z prawem i sumieniem (zabójstwo Stolnika). Uznany za zdrajcę, opuszcza Litwę; przechodzi przemianę wewnętrzną. Jako bernardyn przyjmuje na znak pokory imię Robak, staje się skromny, pobożny, oddany bez reszty sprawom ojczyzny (doświadcza i aresztowań, i ran w boju). Wraca do Soplicowa, by przygotować powstanie przeciwko Rosjanom (plany te niweczy zajazd, w czasie którego ksiądz Robak zostaje ranny – zasłonił Hrabiego i w ten sposób uratował życie ostatniego z rodu Horeszków). Na łożu śmierci wyznaje prawdę o sobie i uzyskuje przebaczenie Gerwazego. Inaczej niż inni bohaterowie romantyczni nie jest indywidualistą wyrastającym ponad ogół; motorem jego działań było poczucie obowiązku Polaka, nie zaś pragnienie sławy. INFORMACJE ZAWARTE W TYTULE: PAN TADEUSZ/, CZYLI OSTATNI/ ZAJAZD/ NA LITWIE/ . HISTORIA/ SZLACHECKA/ Z ROKU 1811 I 1812/ WE DWUNASTU KSIĘGACH/ WIERSZEM PAN TADEUSZ Tytułowy, choć nie główny bohater utworu; dwudziestoletni przeciętny szlachcic. Syn Jacka Soplicy, wychowywany przez Sędziego. Ojciec chce, by ożenił się z Zosią i w ten sposób przypieczętował zgodę pomiędzy Soplicami i Horeszkami. Wychowany w duchu patriotycznym, dobrze orientuje się w historii swojego kraju, jest przywiązany do tradycji narodowych i Soplicowa – „ostoi polskości”; nadano mu imię po Tadeuszu Kościuszce („na pamiątkę, że w czasie wojny się urodził”) Początkowo nieco naiwny, w trakcie akcji utworu zmienia się, dojrzewa i dorośleje Reprezentant młodego pokolenia Polaków: ludzi otwartych na świat, mających demokratyczne poglądy, pozbawionych uprzedzeń. To uzasadnia, dlaczego autor właśnie imieniem tego bohatera zatytułował swoje dzieło. Tadeusz zapowiada zmiany – jest gotowy do wypełniania obowiązków żołnierskich wobec ojczyzny, ale rozumie też konieczność przemian społecznych, do których należy uwłaszczenie chłopów. Wraz z przyszłą żoną, Zosią, ma zamiar zwolnić ich z poddaństwa i podarować im ziemię. Michał Żebrowski jako Tadeusz Soplica w ekranizacji dzieła Mickiewicza w reżyserii Andrzeja Wajdy, 1999 OSTATNI Kluczowym słowem Pana Tadeusza jest przymiotnik ostatni. Czytelnik: jest świadkiem ostatniego zajazdu na Litwie, czyta o ostatnim z rodu Jagiellonów, Zygmuncie Auguście („Knieje! do was ostatni przyjeżdżał na łowy / Ostatni król, co nosił kołpak Witoldowy”), poznaje sylwetki: ostatniego z dworzan Horeszków, Gerwazego, oraz ostatniego woźnego na Litwie, Protazego, uczestniczy w ostatniej uczcie staropolskiej i ostatniej scenie sejmików, ogląda ostatni zachód słońca, widzi oczyma wyobraźni ostatniego, co „tak poloneza wodzi”, czyli Podkomorzego. Mickiewicz podkreśla w ten sposób odchodzenie w przeszłość opisywanego świata szlacheckiego. ZAJAZD Zwyczaj zajazdu szlacheckiego na Litwie Mickiewicz wyjaśnia w przypisie do Pana Tadeusza: Za czasów Rzeczypospolitej Polskiej egzekwowanie wyroków sądowych było bardzo trudne w kraju, gdzie władza wykonawcza nie miała prawie żadnej policji pod swymi rozkazami, a obywatele możni trzymali nadworne pułki, […]. Żałujący więc, uzyskawszy dekret, musiał po egzekucją udawać się do stanu rycerskiego, to jest do szlachty, przy której była także władza wykonawcza. Zbrojni krewni, przyjaciele i powiernicy ciągnęli z dekretem w ręku i w towarzystwie woźnego, zdobywali (często nie bez rozlewu krwi) dobra przysądzone żałującemu, które woźny legalnie tradował lub w posesją oddawał. Taka egzekucja zbrojna dekretu nazywała się zajazdem1. Cytaty z utworu na podstawie: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1968. 1 W Panu Tadeuszu zajazd szlachty zaściankowej na dwór w Soplicowie spowodował Gerwazy. Chciał, by prawowitym właścicielem Soplicowa był Hrabia Horeszko, potomek Stolnika. To wydarzenie dowodziło warcholstwa i samowoli szlachty zaściankowej – skłonnej do bijatyki, łatwo ulegającej agitacji, bezmyślnej. Zajazd na Soplicowo zakończył się pijaństwem i głębokim snem „zwycięzców”. Po przebudzeniu zorientowali się, że zostali pozbawieni broni oraz aresztowani przez Moskali. NA LITWIE Pan Tadeusz – jak podkreśla Alina Kowalczykowa – jest poematem tęsknoty, rozbudzania patriotycznych uczuć i nadziei – jest także wspaniałą realizacją ogólnoeuropejskich idei zwrotu ku własnej narodowej przeszłości, ku pięknu ojczystej, a nie obcej, natury1. 1 Alina Kowalczykowa, Romantyzm. Nowe spojrzenie, Stentor, Warszawa 2008. Mickiewicz stworzył swoisty mit Kresów jako „małej ojczyzny”. Litwa ukazana w Panu Tadeuszu jest szczęśliwą krainą dzieciństwa – poeta poddał ją idealizacji i sakralizacji („Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie / Święty i czysty jak pierwsze kochanie”). Kaplica Ostrobramska z cudownym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej (Ostra Brama w Wilnie) HISTORIA Historię w Panu Tadeuszu tworzą trzy wymiary czasowe: przeszłość, czyli epoka staropolska (konflikt Stolnika Horeszki i Jacka Soplicy jako przykład starcia butnych jednostek; obraz bezprawia i samowoli szlacheckiej, czego wyrazem jest zajazd); teraźniejszość, czyli epoka napoleońska i konspiracyjna działalność księdza Robaka (spiskowca, więźnia trzech zaborców, żołnierza wojen napoleońskich, emisariusza – jego dzieje są syntezą losów wszystkich Polaków), utworzenie Księstwa Warszawskiego, wspominanie zwycięstw cesarza Francuzów, marzenia o odbudowie Królestwa Polskiego; przyszłość ukazana z perspektywy poety-emigranta: Polska równa, sprawiedliwa, demokratyczna, mądrze zarządzana, wolna. Można także mówić o trzech składnikach historii pojawiających się na kartach Mickiewiczowskiego utworu (jako wspomnienie lub teraźniejszość): postacie, np. Tadeusz Kościuszko, Napoleon Bonaparte, gen. Dąbrowski, gen. Kniaziewicz, wydarzenia, np. uchwalenie Konstytucji 3 maja, konfederacja targowicka, przedmioty, np. zegar kurantowy, portrety patriotów na ścianach soplicowskiego dworu. Muzycznym obrazem historii Polski jest koncert Jankiela w Księdze XII. W filmie Andrzeja Wajdy został on w dużym stopniu okrojony. Natomiast ekranizacja Pana Tadeusza z roku 1928 zawiera znakomicie ukazany koncert Żyda-patrioty SZLACHECKA Zbiorowym bohaterem epopei jest szlachta ziemiańska (np. Sędzia) i zaściankowa (np. Dobrzyńscy).W utworze zostały dokładnie opisane jej: zwyczaje, np. przestrzeganie zasad grzeczności (nauki Wojskiego), usługiwanie damom przy posiłkach, noszenie się po polsku (sumiaste wąsy, tradycyjny strój szlachecki), odbywanie przechadzek w ustalonym porządku, grzybobranie, polowania i biesiadowanie po nich, procesowanie się w różnych rodzajach sądów, rozwiązywanie sporów za pomocą pojedynków, uczestniczenie w zajazdach czy obchodzenie uroczystości w karczmie; zalety, np. odwaga, patriotyzm, temperament, siła, gotowość do działania; wady, np. krzykliwość, pycha, bezmyślność, niedojrzałość polityczna, naiwność, skłonność do pijaństwa. Mickiewicz ukazał tę warstwę społeczną u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, kiedy odchodzą w przeszłość dawne zwyczaje, prawa, stroje. Obyczaje szlacheckie, podobnie jak ojczyzna, przyroda, zostały wyidealizowane. Nawet tam, gdzie mowa o wadach narodowych, pojawiają się żartobliwe sceny, a nie ma goryczy, typowej np. dla twórczości Witolda Gombrowicza (por. Trans-Atlantyk). Pojawia się ona tylko w Epilogu, opisującym rzeczywistość emigracyjną. Widać zatem wyraźny kontrast pomiędzy Litwą a Paryżem. Z ROKU 1811 I 1812 Wydarzenia rozgrywają się podczas pięciu dni lata roku 1811 i w czasie dwu dni wiosny 1812 r. W tym czasie w sielankowe życie Soplicowa wkracza wielka historia – w czasie wyprawy Napoleona na Moskwę w dworze stacjonują wojska polskie pod dowództwem generałów Kniaziewicza i Dąbrowskiego. WE DWUNASTU KSIĘGACH Pan Tadeusz zbudowany jest z 12 ksiąg, z których każda ma odrębny tytuł (I Gospodarstwo; II Zamek; III Umizgi; IV Dyplomatyka i łowy; V Kłótnia; VI Zaścianek; VII Rada; VIII Zajazd; IX Bitwa; X Emigracja. Jacek; XI Rok 1812; XII Kochajmy się) i różną problematykę (np. polowanie na niedźwiedzia, zajazd na Soplicowo i uwięzienie jego mieszkańców, bitwa z Moskalami, opowieść o losach Jacka Soplicy i jego konspiracyjnej działalności w habicie). Utwór uzupełnia wyjątkowy Epilog, w którym poeta pisze o czasach mu współczesnych. Z goryczą wspomina spory wśród emigrantów i niechęć, jaka ich otacza na obczyźnie. Uświadamia także cel napisania Pana Tadeusza: ma on dawać chwilę zapomnienia, przypominać to, co utracone, a piękne i dobre. Poeta wyraża także nadzieję, że jego książka będzie czytana przez rodaków, także tych prostych i ubogich: „O, gdybym kiedy dożył tej pociechy / Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy”. WIERSZEM Trudno jednoznacznie stwierdzić, jaki gatunek literacki reprezentuje Pan Tadeusz. Badacze uważają, że można w nim wskazać cechy: sielanki (opisy przyrody, miłość Tadeusza i Zosi), tragedii (losy Jacka Soplicy), gawędy (opowiadania Wojskiego o grzybach i muchach), komedii (spór o Kusego i Sokoła), powieści historycznej (opisy działań wojennych), baśni (opis puszcz litewskich, ogrodu, matecznika), romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny), poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami). Najczęściej jednak mówi się o Panu Tadeuszu jako o epopei narodowej, wskazując: różnorodny styl (patetyczny, humorystyczny, liryczny), obecność obiektywnego narratora, zachowującego dystans wobec toczących się wydarzeń, bohatera zbiorowego – szeroki, epicki obraz narodu w okresie historycznym niezwykle ważnym dla przyszłości, typowych bohaterów, powolne tempo akcji (obejmujące niewiele wydarzeń i liczne epizody) rozgrywającej się wśród pięknej i potężnej przyrody litewskiej, inwokację na początku utworu, cechy stylu (użycie trzynastozgłoskowca – rodzaju wiersza odpowiedniego dla poezji opisowej, obecność porównań homeryckich i stałych epitetów). PRZYRODA LITEWSKA Akcja epopei toczy się na litewskiej prowincji, w miejscu, którego nie da się zlokalizować na mapie. I choć znana jest nazwa miejscowości z dworem szlacheckim, Soplicowo mogłoby leżeć gdziekolwiek na Litwie, bo Pan Tadeusz opisuje przecież cały kraj z jego tajemniczą, fascynującą przyrodą. Natura jest uznawana przez badaczy twórczości Mickiewicza za jednego z głównych bohaterów dzieła. Pełni w nim liczne funkcje: stanowi tło akcji, np. sad, w którym Hrabia spostrzega Zosię, komentuje ludzkie przeżycia, np. po zajeździe na Soplicowo nadchodzi chłodny dzień, a wstające słońce przyjmuje krwawy kolor, ukazuje piękno Litwy, np. autor tworzy własne o niej opowieści (jak opisy litewskich puszcz), podkreśla tęsknotę Mickiewicza za ojczyzną, np. opisy nieba, jest pomocą w pojednaniu skłóconych emigrantów poprzez odwołania do ich wspólnych wspomnień, np. opisy lasów. W opisach przyrody, które zajmują ok. 5000 wersów, poeta zastosował zwłaszcza dwa zabiegi poetyckie: antropomorfizację (nadanie zjawiskom przyrody cech istot żywych), personifikację (nadanie zjawiskom przyrody cech ludzkich). OBRAZ PORZĄDKU ŚWIATA Rzeczywistość ukazaną w Panu Tadeuszu cechuje szczególne uporządkowanie. Powtarzalność zwyczajów, codziennych czynności, ale też rytmu natury sprawia, że – jak zauważył Czesław Miłosz: Pan Tadeusz jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład istnienia jako obraz (czy odbicie w lustrze) czystego Bytu1. 1 Czesław Miłosz, Ziemia Ulro, PIW, Warszawa 1982. Katalog bohaterów Bohaterowie należący do rodziny lub przyjaciół Sopliców: Jacek Soplica vel Ksiądz Robak – wbrew formule tytułowej jest to główny bohater utworu. Członek rodu Sopliców, brat Sędziego i ojciec Tadeusza. W młodości był hulaką i zawadiaką. Niestety, zakochawszy się w córce Stolnika Horeszki – Ewie, nie dostał zgody na małżeństwo z nią. W przypływie chwilowej złości zabija Stolnika, czym przekreśla swoje szanse na szczęście. Posadzony o spisek z Moskalami, udaje się na emigracją, aby nie dać się zrusyfikować. Uznany za zdrajcę postanawia odpokutować swoje grzechy poprzez wierną służbę ojczyźnie – najpierw jako żołnierz, a następnie jako emisariusz. Powraca na Litwę w mnisim habicie jako Ksiądz Robak, aby pozyskiwać ludzi „dla sprawy”. Jacek jest uznawany za przykład bohatera romantycznego, który przechodzi głęboką przemianę wewnętrzną, dzięki której dokonuje rehabilitacji swojej osoby i zmazuje plamę mordu z rodu Sopliców. Tadeusz Soplica – bohater tytułowy. Syn Jacka z jego nieudanego i krótkiego małżeństwa. Wcześnie osierocony przez matkę i niejako opuszczony przez ojca, od wczesnego dzieciństwa wychowywany jest przez Stryja. Poznajemy go jako prawie dwudziestolatka, gdy powraca ze szkoły z Wilna. Włączony przez ojca w plan pogodzenia zwaśnionych rodów bierze za żonę Zosię, córkę dawnej miłości Jacka. Sędzia – głowa rodu Sopliców, młodszy brat Jacka. Wzorowy gospodarz, który przestrzega i pilnuje dawnych obyczajów i zasad grzeczności. Dzięki temu jego Soplicowo słynie jako ostoja polskości. Jako zagorzały tradycjonalista ma wielu przyjaciół (dworek jego słynie z gościnności), ale i wrogów (szlachta z Dobrzynia, Gerwazy i Hrabia). Ostatecznie jednak udaje mu się zjednać sobie powszechną sympatię. Woźny Protazy Brzechalski – wierny sługa Sopliców. W utworze ma swój odpowiednik w rodzinie Horeszków w postaci Gerwazego. Jest to sympatyczny starzec, podobnie jak Sędzia wierny tradycji, a zwłaszcza prawu. Jest to zrozumiałe z racji urzędu, który pełni i który chce pełnić nadal, mimo podeszłego wieku. Z tego względu jest niezwykle dumny z misji dostarczenia skargi Sędziego do zamku. Jest ogromnym formalistą – np. gdy Gerwazy nakazuje mu wydać akt własności zamku na nazwisko Hrabiego twierdzi śmiało, że akt ten nie będzie miał mocy prawnej, gdyż narzucony został przemocą. Podkomorzy – przyjaciel Sędziego. Przybył do jego domu, aby rozsądzić spór o zamek. Jest przedstawicielem dość nielicznej w utworze magnaterii. Z racji pełnienia wysokiego urzędu, zawsze sadzany jest najwyżej przy stole. Równy Sędziemu w hołdowaniu obyczajom i tradycji. Jak informuje nas narrator jest to „ostatni, co tak poloneza wodzi”. Wojski Hreczecha – przyjaciel domu. Pod nieobecność Sędziego pełni obowiązki gospodarza. Postać niezwykle sympatyczna i posiadająca wiele talentów: jest wodzem polowań i najlepszym graczem na rogu, marszałkiem dworu i kuchmistrzem, a także wielkim znawcą historii Polski i zapalonym gawędziarzem. Dzięki niezwykłemu sprytowi potrafi rozstrzygnąć wiele spraw – chociażby spór o Kusego i Sokoła, czy przechylenie szali zwycięstwa na korzyść Polaków podczas bitwy z Moskalami. Rejent Bolesta – gość w domu Sędziego. Jest to urzędnik odpowiedzialny za sporządzanie aktów notarialnych – być może jego obecność również związana jest ze sporem o zamek. Rejent to miłośnik polowań – właściciel charta imieniem Kusy i strzelby Sagalasówki. Toczy nieustanny spór z Asesorem, który udaje się zażegnać dopiero w końcowej części utworu. Jest przedstawiany z dużą sympatią. Ostatecznie to on pada ofiarą „łowów” Telimeny. Asesor – sługa carski, pełniący obowiązki doradcy sędziego i komisarza nadzorującego policję. Toczy ciągły spór z Rejentem o to, który z nich jest lepszym myśliwym (jest właścicielem charta Sokoła). Postać raczej niezbyt znacząca, występując głównie w związku z budowaniem komizmu. Początkowo wielbiciel wdzięków Telimeny, w końcowych partiach utworu poślubia córkę Wojskiego Teklę Hreczeszankę. Jankiel – właściciel pobliskich karczm. Jest przykładem jednego z bardziej pozytywnych przedstawień Żyda w literaturze polskiej. Jest to Żyd w dużym stopniu zasymilowany – zachowujący odrębność religijną, ale będący wielkim patriotą. Jako w pełni świadomy obywatel robi „dla sprawy” o wiele więcej, niż niektórzy Polacy. Aktywnie współpracuje z Księdzem Robakiem. Jako jeden z nielicznych sprzeciwia się atakowi na Soplicę. W finalnej części utworu jest bohaterem jednej z bardziej znanych scen poematu, nazywanej koncertem Jankiela. Poprzez dobór utworów, które wygrywa na cymbałkach przypomina wydarzenia z historii Polski. Maciek nad Maćkami – senior rodu Dobrzyńskich. Zwany przez bliskich Zabokiem, Kurkiem na kościele, Królikiem i Maćkiem nad Maćkami. Postać niezwykłą – wypowiada się rzadko, ale niezwykle mądrze. Rady jego cenią sobie wszyscy – Sędzia sadza go przy stole między najważniejszymi osobami. Potępia pomysł zajazdu na Soplicę, choć pomaga Robakowi uwolnić agresorów. Ma bardzo wyraźne poglądy polityczne – przestrzega przed bezkrytyczną wiarą w pomoc Napoleona, czym mąci nastrój ogólnej wesołości. Postaci z kręgu rodu Horeszków: Telimena – daleka krewna Sopliców, ale przyjaciółka rodziny Horeszków, sytuuje się pomiędzy dwoma rodami. W utworze ukazana jest jako ok. trzydziestoletnia kokietka, uwodząca kolejno, lub równocześnie, Tadeusza, Hrabiego i Asesora, aby w końcowej scenie wyjść za Rejenta. O tym, że jest to małżeństwo z konieczności lub z rozsądku świadczy fakt, iż gotowa jest zerwać zaręczyny z Bolesntą, jeżeli Hrabia obieca się z nią ożenić. Nie jest ona jednak napiętnowana przez narratora – pokazuje on także, że potrafi współczuć, kiedy biegnie powstrzymać Tadeusza przez samobójstwem. Ostatecznie zgadza się także na małżeństwo młodzieńca z Zosią.Opiekunka Zosi ukazana jest jako osoba światowa – młodość spędziła w Petersburgu, hołdująca modom, co na wsi daje czasem efekt komiczny. Z natury jest dość podobna do Hrabiego, ale o wiele bardziej racjonalnie myśląca w kwestiach miłosnych. Hrabia – ostatni z Horeszków, choć, jak mawia Gerwazy, „po kądzieli”. Toczy z Sędzią spór o zamek. Jego rozchwiana natura jest w pewnej części parodią skrajnie romantycznej postawy, opartej nie na filozofii, ale na upodobaniach i modach. Wiele jego decyzji budzi się pod wpływem impulsu i jest podyktowane przez żądną wrażeń wyobraźnię. Przez innych odbierany jest niekiedy jako dziwak. Jednak naiwność i zmienność jego charakteru wraz z biegiem utworu maleją – w ostatnich scenach pojawia się on jako zasłużony w boju pułkownik wojsk polskich. Jak przystało na typ romantyka kocha się ciągle i nie zawsze stale: kolejno fascynują go Zosia, Telimena, a w końcu Podkomorzanka. Początkowo wrogo nastawiony do Sędziego za namową Gerwazego urządza zajazd. W partiach finalnych utworu zapanowuje jednak między nimi zgoda. Stolnik Horeszko – nieżyjący już potomek Horeszków w prostej linii. Zginął z rąk Jacka Soplicy, którego uczynił sobie wrogiem poprzez podanie mu „czarnej polewki”. Przedśmiertnie jednak dostrzega niewłaściwość swojego postępowania i przebacza zabójcy. Z relacji Gerwazego dowiadujemy się, że był to bogaty magnat, przeciwnik konfederacji targowickiej. Zaplanował małżeństwo swojej córki, którego owocem jest Zosia – jest wiec jej dziadkiem. Zosia – córka Ewy Horeszko i Wojewody. Wcześnie osierocona przez rodziców, którzy zmarli na zesłaniu na Sybirze. Zaopiekował się nią anonimowo Jacek Soplica dając w opiekę Telimenie. Powziął bowiem plan wyswatania dziewczyny z Tadeuszem, co ostatecznie udaje się wcielić w życie. Mieszka w dworku Sopliców, gdzie rozkwita i pięknieje. Nie jest postacią dynamiczną ani zbyt aktywną – narrator udziela jej głosu zaledwie cztery razy. Gerwazy Rębajło – stary Klucznik, wierny sługa Horeszków, pod tym względem odpowiednik Protazego. Początkowo postać negatywna – to za jego sprawa Hrabia nie chce oddać zamku i decyduje się najechać na Soplicę. Robi to jednak Gerwazy nie ze złej wole, ale dlatego, że poprzysiągł umierającemu Stolnikowi zemstę na Soplicach. W utworze pojawia się z nieodłącznym mieczem zwanym Scyzorykiem, który dopiero pod koniec przekazuje następcy. W ostatnich scenach zmienia się ocena tej postaci – wybaczając Jackowi, zyskuje w ocenie czytelnika. W scenie poprzedzającej ucztę zaręczynową pokazany jest jako dobrotliwy staruszek, pogodzony z dawnym wrogiem – Protazym. Do końca wierny Hrabiemu i Zosi, gotów jest oddać za nich życie. Obdarowuje panienkę skarbami rodzinnymi Horeszków, których strzegł pilnie dla potomków Stolnika.