Adwokat jako przedsiębiorca

Dr Aleksander Kappes, adwokat
Adwokat jako przedsiębiorca. Nowe wyzwania, stare zasady?
Ostatnie lata przynoszą wiele zmian w zakresie prawnych regulacji dotyczących
zawodu adwokata i dynamicznie ewoluują faktyczne zasady wykonywania tego zawodu, w
szczególności zmienia się rynek usług prawniczych. Okoliczności te niosą za sobą
nieuchronne zagroŜenia dla pozycji prawnej i faktycznej adwokata. Co do wielu z tych zmian
adwokatura nie jest w stanie skutecznie się przeciwstawić. Innym moŜe skutecznie
przeciwdziałać i czyni to np. w Trybunale Konstytucyjnym. O ile jednak w stosunku do
niektórych zagroŜeń adwokatura przynajmniej jest zgodna co do tego, Ŝe naleŜy im
przeciwdziałać,
jak
choćby
w
sprawie
zdumiewającego
pomysłu
Ministerstwa
Sprawiedliwości wprowadzenia stawek maksymalnych na usługi adwokackie, o tyle co do
pewnych zagroŜeń a właściwie sposobu przeciwdziałania nim nie ma zgodności w naszym
środowisku.
NaleŜy przypomnieć, Ŝe juŜ kilka lat temu dokonała się ewolucja statusu
cywilnoprawnego zawodu adwokata. Stało się to jeszcze przed rządami najbardziej niechętnej
adwokaturze partii politycznej jaką jest PiS. Mam na myśli zaliczenie adwokatów do grupy
przedsiębiorców a wykonywania zawodu adwokata do działalności gospodarczej. Do tego
dochodzi szereg kolejnych zmian w prawie, które z adwokata czynią wystawiony na normalną
konkurencję podmiot gry rynkowej. Obok tradycyjnej „konkurencji” Adwokatury w postaci
radców prawnych doszła znacznie mniej „cywilizowana” (a w kaŜdym razie nie skrępowana
zasadami etyki czy władzą samorządu) konkurencja w postaci prawników świadczących
usługi prawne na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej czy teŜ rozmaitych
spółek handlowych świadczących takie usługi, jak choćby firmy windykacyjne (których w
Polsce obecnie jest juŜ ponad 1000). Trzeba podkreślić, Ŝe konkurencja ta, korzystając z
nadmiernego liberalizmu ustawodawcy (vide art. 87 § 1 kpc) wchodzi takŜe w tradycyjną
domenę zastrzeŜoną dotąd do wyłączności adwokatów i radców prawnych, jaką jest
reprezentacja w procesie cywilnym. Z zakresem usług adwokackich częściowo zazębiają się
takŜe usługi świadczone przez rzeczników patentowych i doradców podatkowych. Do tego
dochodzą usługi prawnicze świadczone przez firmy księgowe i audytorskie a takŜe inne
szeroko pojęte firmy doradcze. Tylko szczęśliwemu zbiegowi okoliczności (politycznych)
zawdzięczamy to, Ŝe kwestia licencjonowanych doradców prawnych nie została jeszcze
przesądzona. NaleŜy takŜe mieć na uwadze znaczenie, jakie dla wykonywania zawodu
adwokata ma zwiększenie liczby adwokatów (i radców) związane z rozszerzeniem dostępu do
zawodu. A nie powinno ulegać wątpliwości, Ŝe zasadniczy „wyŜ” w tym zakresie mamy
jeszcze przed sobą. Wszystko to skłania do tezy, Ŝe adwokat jako przedsiębiorca naraŜony jest
na niezwykle silną konkurencję.
Uzyskanie statusu przedsiębiorcy przez adwokata i zmiana jego połoŜenia rynkowego
rodzi oczywiste pytania o sposób stosowania do działalności adwokackiej podstawowych
zasad wykonywania działalności gospodarczej, jak zasada wolności gospodarczej (art. 22
Konstytucji RP).
Do tej pory dyskusja na ten temat koncentrowała się niemal wyłącznie na kwestii
zakazu reklamy i toczyła się w tempie dość leniwym. Jednak sytuacja adwokatury a
zwłaszcza pozycja adwokata na rynku wymagają zapewne przyspieszenia tej debaty.
Przypomnijmy chociaŜby to, Ŝe najbliŜsze Adwokaturze środowisko zawodowe, jakim są
radcy prawni bliskie jest dokonania zasadniczej liberalizacji zakazu reklamy w stosunku do
dotychczasowej regulacji, będącej odpowiednikiem § 23 i nast. Zbioru zasad etyki i godności
zawodu adwokata. Zgodnie z tzw. Projektem roboczym KRRP , m. in radca prawny jest
uprawniony do informowania o swojej działalności zawodowej, zaś informowaniem jest - bez
względu na formę, treść, technikę i środki - jakiekolwiek działanie nie stanowiące stanowczej
propozycji zawarcia umowy z konkretnym klientem. (art. 17 Projektu roboczego). Art. 18 i 19
zawierają z kolei wskazanie zabronionych sposobów informowania (wśród których jest zakaz
informowania o zajętych miejscach w rankingach prawniczych, o ile nie są one prowadzone
zgodnie z zasadami ustalonymi właściwą uchwałą samorządu czy zakaz udzielania obietnic i
gwarancji bez pokrycia). Istotna jest zmiana metody regulacji aktywności reklamowej –
dotychczas zasadą był zakaz reklamy a wyjątek wynikał wyraźnie z dozwolenia. Projekt
wprowadza jako zasadę swobodę reklamy, jednak wskazuje na liczne wyjątki, to jest
przypadki niedopuszczalnej w formie czy treści reklamy.
Przypomnijmy raz jeszcze, Ŝe pozostała konkurencja adwokatury nie ma Ŝadnych
swoistych norm deontologii zawodowej wobec czego przedsiębiorcy tacy mogą robić
wszystko to, co nie jest bezprawne w szerokim tego słowa znaczeniu, w szczególności to, co
nie jest niezgodne z ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Do odpowiedzi na tytułowe pytanie trzeba mieć na uwadze takŜe to, Ŝe mimo
występowania wielu, powszechnie często znanych przypadków nieuczciwej czy nieetycznej
konkurencji wśród samych adwokatów sformalizowane reakcje środowiska a w szczególności
rzeczników dyscyplinarnych są nader rzadkie. Tłumaczy się to często niechęcią przed etykietą
„donosiciela” i źle pojętą solidarnością. Ów brak właściwej reakcji moŜe rodzić po stronie
kolegów nieprzestrzegających norm poczucie bezkarności a nawet więcej, poczucie
nieobowiązywania łamanych nagminnie norm, zaś po stronie niektórych przynajmniej
przestrzegających reguł, poczucie braku sensu stosowania się do zasad deontologii.
Wobec powyŜszej diagnozy uwaŜam za jak najbardziej zasadne wzmoŜenie dyskusji
nad moŜliwością bądź nawet koniecznością zmian w zasadach etyki i godności zawodu
adwokata. Zasadnym wobec powyŜszego jest pytanie, czy normy deontologii zawodu
adwokata mogą wobec tych zmian ulec rewizji czy teŜ wprost przeciwnie. Czy powinny
ułatwiać adwokatom odnalezienie się w nowej rzeczywistości i skuteczne konkurowanie o
klienta (juŜ samo sformułowanie „konkurować o klienta” dla wielu jest zapewne nie do
przyjęcia w odniesieniu do adwokata) czy teŜ przeciwnie – nie powinny ulegać zmianie,
podkreślając w ten sposób elitarny charakter adwokatury na tle wszystkich pozostałych
przedsiębiorców oferujących usługi prawne. A moŜe zasady powinny ulec zmianie w takim
zakresie, w jakim jest to do pogodzenia z godnością zawodu? Jak jednak oddzielić zasady
mogące
podlegać
rewizji
od
zasad,
których
naruszenie
oznacza
rezygnację
z
imponderabiliów?
Metodą dyskusji nad powyŜszą kwestią jest rozpatrywanie zagadnień szczegółowych.
Z kwestii najbardziej znanej – zakazu reklamy warto postawić następujące pytania:
•
czy reklama jako taka, bez względu na formę i treść jest nieetyczna, czy teŜ
nieetyczne w istocie są tylko pewne metody reklamy?
•
czy reklama kancelarii zamieszczona w powaŜnym poczytnym piśmie,
informująca, Ŝe kancelaria ta sprawnie załatwia sprawy w zakresie stosunkowo
rzadkiej i wąskiej specjalności jest eo ipso nieetyczna? Dlaczego? Jeśli tak, to
co w niej nagannego? Czy reklama taka jest równie nieetyczna jak
indywidualne, bezpośrednie bądź listowne nagabywanie przez adwokata
potencjalnych klientów, jak to zresztą czynią liczne „kancelarie prawne” za
pomocą karteczek wciskanym do ręki osobom wchodzącym do kaŜdego sądu
w większym mieście?
•
Czy efektowna i profesjonalnie przygotowana strona www kancelarii
informująca m. in. o klientach kancelarii i jej ostatnich sukcesach (naturalnie
za zgodą jej klientów) jest równie nieetyczna co zapewnienie przez adwokata o
skuteczności, czy wręcz „gwarantowanie” wyniku sporu?
•
Czy etyczne jest korzystanie przez kancelarię z usług profesjonalnej agencji
reklamowej czy marketingowej? Jeśli nie jest, to czy istnieje róŜnica w
naganności takiej praktyki w stosunku do korzystania przez kancelarię z usług
„naganiacza” oferującego wizytówki kancelarii np. sprawcom i ofiarom
wypadków?
•
Czy jest etyczne częste i regularne wypowiadanie się przez adwokata w prasie,
komentując róŜne zdarzenia bądź udzielając porad?
•
Jak odnieść się do udziału kancelarii w tzw. rankingach kancelarii
publikowanych w prasie?
•
Czy dopuszczalne jest pozyskiwanie przez kancelarię certyfikatów w rodzaju
ISO 9001?
By nie ograniczać się tylko do kwestii reklamy ów przykładowy katalog pytań
poszerzyć moŜna o kolejne:
•
Czy istotnie w obecnych warunkach zawód adwokata nie moŜe być
wykonywany w formie prawnej spółki kapitałowej?
•
Czy zasadne jest utrzymywanie zasady, Ŝe adwokat powinien ponosić osobistą
odpowiedzialność za zobowiązania związane z wykonywanym zawodem?
•
Czy zasadne jest utrzymywanie zakazu pozostawania przez adwokata w
stosunku pracy, takŜe odniesieniu do pracy w kancelarii adwokackiej, skoro
dopuszczalne jest świadczenie usług na rzecz jednego podmiotu (nie tylko
kancelarii) a więc uzaleŜnienie się ekonomiczne, byle bez pozostawania w
stosunku pracy? Czy powyŜszy zakaz nie utrudnia wielu adwokatom de facto
pracującym na rzecz duŜych kancelarii zapewnienia sobie naleŜytego
zabezpieczenia socjalnego?
PowyŜsze pytanie mają rzecz jasna charakter przykładowy. Wysiłek udzielenia na nie
odpowiedzi a takŜe na inne, tu nie wymienione pytania opłaci się, gdyŜ być moŜe pozwoli na
wyprowadzenie wniosków ogólnych, w szczególności przybliŜyć nas do ustalenia, które
normy mogą bądź nawet powinny ulec zmianie, bo zmienił się prawny status i warunki
rynkowe wykonywania zawodu adwokata, a których norm naleŜy bronić „jak niepodległości”.
Od dyskusji tej nie naleŜy więc uciekać. Zwłaszcza, Ŝe dyskutowane normy naleŜą do tych
nielicznych, które mają istotny wpływ na wykonywania zawodu adwokata a zarazem, na
które sama adwokatura ma wyłączny wpływ.