Czy spożywanie wspólnych posiłków z rodziną może chronić

Transkrypt

© IMiD, Wydawnictwo Aluna
Developmental Period Medicine, 2012, XVI,313
4
Izabela Tabak, Maria Jodkowska, Anna Oblacińska, Krystyna Mikiel-Kostyra
CZY SPOŻYWANIE WSPÓLNYCH POSIŁKÓW Z RODZINĄ
MOŻE CHRONIĆ NASTOLATKI PRZED OTYŁOŚCIĄ?*
CAN FAMILY MEALS PROTECT ADOLESCENTS FROM OBESITY?
Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży
Kierownik: prof. nadzw. IMiD dr hab. med. K. Mikiel-Kostyra
Instytut Matki i Dziecka w Warszawie
Dyrektor: dr med. T. Maciejewski
Streszczenie
Cel pracy: Analiza zależności między częstością spożywania wspólnych posiłków z rodzicami a masą
ciała 13-latków oraz wybranymi jej determinantami.
Materiał i metody: Badanie przeprowadzono w 2008 roku jako ostatni etap badania długofalowego
w prospektywnej kohorcie 605 dzieci. Młodzież 13-letnia otrzymała pocztą ankiety zawierające m.in. pytania dotyczące częstości spożywania podstawowych posiłków w towarzystwie rodziców, regularności
posiłków, spożywania warzyw i owoców, aktywności fizycznej i liczby godzin spędzanych przed telewizorem lub komputerem. Pielęgniarki szkolne dokonywały pomiarów wysokości i masy ciała uczniów. Analiza statystyczna zawierała korelacje r-Pearsona, dwustopniową analizę skupień oraz analizę regresji logistycznej.
Wyniki: Zdecydowana większość badanej młodzieży (80-90%) przynajmniej raz w tygodniu spożywa
każdy z podstawowych posiłków w towarzystwie rodziców, 21% codziennie z rodzicami zjada śniadanie,
41% – obiad, a 45% – kolację. Częstość spożywania wspólnych posiłków ujemnie koreluje ze wskaźnikiem
masy ciała dziewcząt i liczbą godzin spędzanych przez nie przed telewizorem lub komputerem, a dodatnio z aktywnością fizyczną, regularnością posiłków oraz spożywaniem warzyw przez młodzież obu
płci. Najmniejsze średnie wartości BMI stwierdzono w grupie młodzieży często spożywającej posiłki
wspólnie z rodzicami, największe – w grupie młodzieży, która rzadko zjadała posiłki w towarzystwie
rodziców (ponad 20% młodzieży w tej grupie miało nadmiar masy ciała), przy czym różnice te były istotne statystycznie wyłącznie wśród dziewcząt (p=0,025). Prawdopodobieństwo codziennego ograniczania zachowań siedzącego trybu życia poniżej 2 godzin, podejmowania aktywności fizycznej co najmniej 60 minut dziennie oraz spożywania warzyw i owoców jest dwa razy większe u młodzieży często
spożywającej posiłki z rodzicami, a codziennego spożywania wszystkich podstawowych posiłków –
ponad czterokrotnie większe.
Wnioski: Spożywanie wspólnych posiłków z rodziną, stanowiąc predyktor prozdrowotnego stylu
życia, może w sposób pośredni chronić młodzież przed nadwagą i otyłością. Promowanie rodzinnego
spożywania posiłków powinno stanowić jedną z ważnych metod zapobiegania otyłości, szczególnie
u nastoletnich dziewcząt.
Słowa kluczowe: wspólne posiłki, nastolatki, otyłość, styl życia
Abstract
Aim: To analyse the relationship between the frequency of family meals and the body weight of 13-yearolds and its selected determinants.
Material and methods: The study was conducted in 2008 as the last stage in a prospective cohort study
of 605 children. Questionnaires containing questions about the frequency of family meals, the general
regularity of meals, fruit and vegetable consumption, physical activity and the number of hours spent
watching television or at the computer were sent to 13-year-olds by mail. School nurses performed
*Praca wykonana w ramach zadania statutowego IMiD nr OPK 510-20-63 „Doświadczenia młodzieży związane z komunikacją w rodzinie
i pozytywnymi praktykami rodzicielskimi”.
314
Izabela Tabak i wsp.
anthropometric measurements of the pupils’ weight and height. Statistical analyses were performed, i.e.
Pearson’s correlations, the two-step cluster analysis and the logistic regression analysis.
Results: Most of the young people (80-90%) eat each of the main meals in the company of their parents
at least once a week, 21% have breakfast with their parents every day, 41% – dinner, and 45% – supper.
The frequency of family meals correlated negatively with the girls’ BMI and the number of hours they
spent watching television or at the computer, while positively with physical activity, regular meals and
vegetable consumption in adolescents of both genders. The lowest mean values of BMI were found in
a group of adolescents often eating family meals, the highest – in the group of young people who rarely
ate family meals (over 20% of young people in this group were overweight), but the differences were
statistically significant only for girls (p=0.025). The probability of less than 2 hours of sedentary behaviour
daily, physical activity of at least 60 minutes per day and everyday vegetable and fruit consumption is
twice as high in adolescents often consuming meals with their parents, and with the daily consumption
of all the meals in this way – more than fourfold higher than in other groups.
Conclusions: Family meals treated as a predictor of a healthy lifestyle can indirectly protect adolescents
from overweight and obesity. Promoting family meals should be an important method of preventing
obesity, particularly among teenage girls.
Key words: family meals, adolescents, obesity, lifestyle
DEV. PERIOD MED., 2012, XVI, 4, 313321
WSTĘP
Postęp cywilizacyjny, jaki dokonuje się na świecie
w ostatnim półwieczu, prowadzi do szybkich zmian
środowiska zewnętrznego człowieka, za którymi nie
nadążają zmiany w organizmie człowieka, w tym dostosowanie metabolizmu do zmienionego stylu życia (1).
Środowisko zewnętrzne oferuje coraz większy dostęp
do wysoko przetworzonych produktów żywnościowych
o dużej wartości energetycznej, a jednocześnie sprzyja
zmniejszaniu wydatkowania energii poprzez zastąpienie
wysiłku mięśni przez pracę urządzeń technicznych,
ograniczenie spontanicznej aktywności ruchowej i promowanie siedzącego trybu życia (2). Coraz częściej
mówi się o sprzyjających otyłości, tzw. obesogennych,
wpływach cywilizacyjnych. Obesogenność definiowana
jest jako suma różnych okoliczności, możliwości i determinant, które wpływając na życie ludzi, sprzyjają
występowaniu otyłości poszczególnych jednostek lub
całych grup społeczeństw (3).
Istnieje wiele czynników środowiskowych, które
potencjalnie mogą prowadzić do nadmiernych przyrostów masy ciała, poprzez stwarzanie warunków dla
zachowań człowieka, związanych głównie ze sposobem
odżywiania się i aktywnością fizyczną (4). Udział środowiska zewnętrznego w rozwoju otyłości powinien
być więc postrzegany przede wszystkim z punktu
widzenia jego wpływu na zachowania, które mogą
prowadzić zarówno do zwiększania, jak i zmniejszania ryzyka dodatniego bilansu energetycznego (5).
Każde środowisko, w tym rodzinne, oddziałuje więc
niejako dwutorowo, stanowiąc jednocześnie źródło
czynników determinujących otyłość oraz czynników
chroniących przed nią. Stwarza ono możliwości (działanie bezpośrednie) oraz sposób ich wykorzystania
(działanie pośrednie), poprzez kształtowanie lub
modyfikowanie stylu życia i zachowań dotyczących
przede wszystkim odżywiania się i sposobu spędzania
wolnego czasu.
Rodzina, stanowiąca najważniejsze środowisko życia dziecka, kształtuje jego zachowania żywieniowe.
W literaturze pojawiło się określenie family food environment (FFE) (środowisko rodziny związane z odżywianiem się) (6). Składa się na nie szereg elementów:
preferencje smakowe, zachowania żywieniowe (w tym
wspólne spożywanie posiłków), a także inne zachowania
i praktyki związane ze spożywaniem posiłków w domu,
np. wywieranie presji na dzieci, by zjadały całe porcje
(zmuszanie do jedzenia), oglądanie telewizji podczas
jedzenia itp. Dostępność określonego typu żywności
w domu, praktyki żywieniowe stosowane wobec dzieci
oraz zachowania żywieniowe rodziców determinują
zachowania żywieniowe dzieci na zasadzie ich modelowania. Mogą one w efekcie tworzyć środowisko
sprzyjające nadwadze i otyłości lub chroniące przez
nią, zarówno rodziców, jak i dzieci.
W badaniach prowadzonych w ostatnich latach w USA
oraz Zachodniej Europie stwierdzono, że wspólne spożywanie posiłków z rodzicami odgrywa istotną rolę
w kształtowaniu nawyków żywieniowych u młodzieży.
W grupie nastolatków, którzy zjadali sześć lub więcej
rodzinnych obiadów w tygodniu, obserwowano korzystniejsze zachowania żywieniowe: rzadsze opuszczanie
śniadań, częstsze zjadanie owoców i warzyw (7), a także
rzadsze spożywanie potraw smażonych oraz słodkich
napojów gazowanych (8). Wykazano, że dzieci, które nie
zjadały regularnie obiadów z rodzicami częściej sięgały
po słodycze i jedzenie typu „fast food” niż dzieci, które
jadły regularnie wspólne obiady (9). Spożywanie przez
nastolatków wspólnych posiłków z rodzicami okazało
się też predyktorem pozytywnych zachowań żywieniowych prezentowanych przez młodzież kilka lat później – w okresie wczesnej dorosłości (10). Wykazano
tu istotny związek z częstszym spożywaniem warzyw
Czy spożywanie wspólnych posiłków z rodziną może chronić nastolatki przed otyłością?
i owoców, rzadszym spożywaniem słodzonych napojów oraz regularnym spożywaniem śniadań i obiadów.
Jednocześnie jedzenie wspólnych posiłków z rodzicami pełni rolę czynnika chroniącego przed wystąpieniem ryzykownych metod kontroli masy ciała (takich
jak np. prowokowanie wymiotów, stosowanie środków
przeczyszczających czy głodówki) (11). Co ważne, jak
wskazują przeprowadzone metaanalizy, ochronny efekt
wspólnych posiłków względem niepożądanych zachowań żywieniowych i ryzykownych metod kontroli masy
ciała, występuje już nawet w sytuacji spożywania trzech
rodzinnych posiłków w tygodniu (12).
Wspólnie spożywane posiłki są nie tylko okazją do
kształtowania pozytywnych nawyków żywieniowych, ale
również elementem stylu życia rodziny. Jest to okazja
do spotkań domowników, rozmów, planowania innych
wspólnych aktywności, okazywania sobie wzajemnej
troski, miłości i przywiązania. Jak wskazują badania,
rodziny spożywające wspólne posiłki częściej spędzają
razem wolny czas i angażują się w aktywność fizyczną
(13). Częstość spożywania wspólnych posiłków jest również związana ze stylem wychowania stosowanym przez
rodziców, który silnie determinuje relacje pomiędzy
rodzicami a dziećmi. W rodzinach, w których rodzice
stosują styl autorytatywny (łączący w sobie wysoki poziom ciepła i wymagań wobec dziecka), w porównaniu
z rodzinami o stylu odtrącająco-zaniedbującym (niezaangażowanym, pozbawionym ciepła i kontroli), częstość
spożywania wspólnych posiłków (utrzymująca się przez
kilka lat) jest istotnie większa (14).
W Polsce tradycja spożywania wspólnych posiłków
jest bardzo silna i zdecydowana większość Polaków (82%)
uważa je za ważne lub bardzo ważne (15). Brakuje jednak naukowych badań dotyczących korzyści wynikających ze spożywania rodzinnych posiłków, które przy
zmieniającym się w ostatnich latach stylu życia polskich
rodzin, mogłyby stanowić argumenty za promowaniem
spożywania wspólnych posiłków w rodzinach.
CEL PRACY
Celem pracy była analiza zależności między częstością
spożywania wspólnych posiłków z rodzicami a masą
ciała 13-latków oraz wybranymi jej determinantami.
Postawiono następujące pytania badawcze:
1. Jak często młodzież 13-letnia spożywa podstawowe
posiłki w towarzystwie rodziców?
2. Jaka jest siła i kierunek zależności między częstością spożywania przez młodzież wspólnych posiłków
z rodzicami a jej masą ciała, częstością zachowań związanych z siedzącym trybem życia, aktywnością fizyczną, regularnością spożywania posiłków oraz częstością
spożywania warzyw i owoców?
3. Czy młodzież regularnie spożywająca podstawowe
posiłki wspólnie z rodzicami różni się od młodzieży
rzadko spożywającej posiłki w towarzystwie rodziców
pod względem wartości wskaźnika masy ciała oraz częstości występowania nadmiaru masy ciała?
4. Jakie jest prawdopodobieństwo spełniania zaleceń
ekspertów dotyczących aktywności fizycznej, ograniczania
siedzącego trybu życia oraz prawidłowego odżywiania
315
przez młodzież spożywającą posiłki wspólnie z rodzicami
w porównaniu do młodzieży rzadko jedzącej posiłki
w towarzystwie rodziców?
MATERIAŁ I METODY
Badaną grupę stanowiła prospektywna kohorta dzieci
włączona do obserwacji w okresie noworodkowym po
porodzie w szpitalu, poddana badaniu ankietowemu
matek w wieku 3 lat, a następnie przebadana w wieku
13 lat. Szczegółowy opis doboru grup w poszczególnych
etapach badań przedstawiono w raporcie z badań (16).
Analizowane badanie, przeprowadzone w 2008 roku
w ramach projektu badawczego MNiSzW nr N N404
3299 33, stanowiło ostatni etap tego długofalowego cyklu
badań. W analizach wykorzystano dane dotyczące 605
dzieci (305 dziewczynek i 300 chłopców), których wiek
wahał się od 13 lat i 2 miesięcy do 13 lat i 8 miesięcy.
Osoby mieszkające w mieście stanowiły 49% badanych,
a mieszkające na wsi – 51%.
Badanie przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki badania ankietowego. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji
Bioetycznej przy Instytucie Matki i Dziecka (opinia nr
27/2007 z dnia 9 listopada 2007 r.). Narzędzia badawcze
składały się z 3 kwestionariuszy wysyłanych drogą pocztową,
w tym: ankiety dla dziecka trzynastoletniego, ankiety dla
rodziców/opiekunów oraz formularza pomiarów z listem
do pielęgniarki szkolnej zawierającym prośbę o zważenie
i zmierzenie dziecka. W tej pracy wykorzystano odpowiedzi
na wybrane pytania z ankiety dla dzieci oraz formularza
pomiarów. Większość analizowanych pytań pochodzi ze
standardowego międzynarodowego kwestionariusza badań
nad zachowaniami zdrowotnymi dzieci i młodzieży HBSC
(Health Behaviour in School-aged Children).
Ankiety dla dzieci zawierały m.in. pytania dotyczące:
1. Częstości spożywania w ciągu tygodnia śniadań,
obiadów i kolacji w towarzystwie rodziców (z odpowiedziami nigdy, rzadziej niż raz w tygodniu, 1-2 dni w tygodniu, 3-4 dni w tygodniu, 5-6 dni w tygodniu, każdego
dnia, przeliczona na skalę 0-100 punktów). Na podstawie
tych pytań utworzono wskaźnik sumaryczny częstości
spożywania wspólnych posiłków z rodzicami w ciągu
tygodnia (rzetelność skali 0,77), którego wartości również
przeliczono na skalę 0-100 punktów.
2. Liczby dni, w których młodzież spożywa śniadania,
obiady i kolacje w dniach szkolnych i dniach weekendu.
Na podstawie tych pytań utworzono wskaźniki sumaryczne liczby dni w tygodniu, w których spożywany jest
dany posiłek oraz łączny wskaźnik liczby podstawowych
posiłków spożywanych w ciągu tygodnia. Wszystkie
wartości przeliczono na skalę 0-100 punktów.
3. Częstości spożywania owoców i warzyw w ciągu
dnia i tygodnia (z odpowiedziami nigdy, rzadziej niż raz
w tygodniu, 1 raz w tygodniu, 2-4 dni w tygodniu, 5-6
dni w tygodniu, codziennie 1 raz, codziennie częściej niż
1 raz). Wartości przeliczono na skalę 0-100 punktów.
4. Liczby dni z co najmniej 60-minutową aktywnością
fizyczną w ciągu 7 dni poprzedzających badanie (wskaźnik
MVPA – Moderate-to-Vigorous Physical Activity) (17).
Wartości przeliczono na skalę 0-100 punktów.
316
Ryc. 1. Częstość spożywania przez młodzież posiłków w towarzystwie rodziców (dane skumulowane).
Fig. 1. Frequency of family meals (cumulave data).
rzadziej niż raz w tyg. lub nigdy
less than once a week or never
co najmniej 1 raz w tyg.
at least 1 times a week
co najmniej 5 razy w tyg.
każdego dnia
every day
KOLACJA
SUPPER
każdego dnia
every day
1. Częstość spożywania przez młodzież śniadań,
obiadów i kolacji w towarzystwie rodziców
Zdecydowana większość badanej młodzieży – 81,1%
(489 osób) w przypadku śniadań, 93,8% (563 osoby)
w przypadku obiadów i 86,0% (518 osób) w przypadku
kolacji – przynajmniej raz w tygodniu spożywa każdy
z podstawowych posiłków w towarzystwie rodziców,
natomiast 20,9% 13-latków codziennie zjada wraz z rodzicami śniadania, 41% – obiady, a 44,5% – kolacje (ryc.
1). Co najmniej jeden posiłek wspólnie z rodzicami je
regularnie (5-7 razy w tygodniu) 61,5% młodzieży.
2. Zależności między częstością wspólnego spożywania posiłków a masą ciała i wybranymi jej determinantami
Częstość spożywania wspólnych posiłków z rodzicami (wskaźnik sumaryczny) istotnie ujemnie koreluje ze
wskaźnikiem masy ciała i częstością zachowań związanych
z siedzącym trybem życia dziewcząt, a dodatnio z aktywnością fizyczną, regularnością posiłków (szczególnie
śniadań i kolacji) oraz spożywaniem przez młodzież
warzyw (bez względu na płeć) (tab. I).
OBIAD
DINNER
ŚNIADANIE
BREAKFAST
każdego dnia
every day
WYNIKI
5. Liczby godzin dziennie (w dniach szkolnych
i dniach weekendu) spędzanych przed telewizorem lub
komputerem. Na podstawie średnich ważonych dla obu
zmiennych utworzono wskaźnik sumaryczny średniej
liczby godzin poświęcanych w ciągu dnia na zachowania
związane z siedzącym trybem życia. Wartości przeliczono
na skalę 0-100 punktów.
Wykorzystano również wyniki pomiarów wysokości
i masy ciała dziecka, które przeprowadziła pielęgniarka
szkolna (18). Na ich podstawie obliczono wskaźnik masy
ciała BMI (Body Mass Index). Jako normą referencyjną
stanu odżywienia w prowadzonych analizach posłużono
się opublikowanymi w roku 2007 siatkami centylowymi
BMI, opracowanymi przez Światową Organizację Zdrowia
(19). Jako kryterium nadmiaru masy ciała przyjęto wartość BMI≥85 centyla.
Analiza statystyczna zebranych danych została przeprowadzona przy pomocy pakietu statystycznego SPSS
v. 14 i zawierała: korelacje r-Pearsona, test chi-kwadrat,
jednoczynnikową analizę wariancji (ANOVA), analizę
regresji logistycznej oraz dwustopniową analizę skupień
do wyodrębnienia grup różniących się częstością spożywania posiłków razem z rodzicami.
317
Tabela I. Korelacje między częstością spożywania wspólnych posiłków z rodzicami (wskaźnik sumaryczny) a wskaźnikiem masy ciała młodzieży (BMI) i wybranymi jego determinantami.
Table I. Correlaons between the frequency of family meals (summary indicator), adolescents’ BMI and selected body
mass determinants.
Dziewczęta
Girls
Chłopcy
Boys
r
p
r
p
BMI
-0,121
0,040
-0,028
0,641
Aktywność fizyczna
Physical acvity
0,155
0,007
0,120
0,041
Siedzący tryb życia
Sedentary behaviour
-0,121
0,036
-0,107
0,066
śniadań
breakfast
0,338
<0,001
0,213
<0,001
obiadów
dinner
0,225
<0,001
0,088
0,134
kolacji
supper
0,437
<0,001
0,253
<0,001
wszystkich posiłków
all meals
0,364
<0,001
0,269
<0,001
owoców
fruit
0,239
<0,001
0,094
0,113
warzyw
vegetables
0,195
0,001
0,203
0,001
Spożywanie
Eang
Tabela II. Wyniki analizy skupień – wartości średnie i odchylenia standardowe zmiennych „częstość spożywania
śniadań/obiadów/kolacji w towarzystwie rodziców” (skala 0-100), istotność statystyczna różnic między
średnimi w trzech grupach.
Table II. The results of cluster analysis – mean values and standard deviaons of variables “family breakfasts/dinners/
suppers frequency” (scale 0-100), stascal significance of mean differences between groups.
Grupa 3
Group 3
N=233
Grupa 2
Group 2
N=200
Grupa 1
Group 1
N=167
Posiłki
w towarzystwie rodziców
Family meals
F
p
M
SD
M
SD
M
SD
Śniadanie
Breakfast
95,81
7,3
52,67
11,6
44,92
18,2
735,2
<0,001
Obiad
Dinner
92,81
13,5
88,42
13,7
57,15
19,7
301,5
<0,001
Kolacja
Supper
95,21
10,4
91,33
12,0
50,21
22,8
471,0
<0,001
Interpretacja wyniku
analizy skupień
Cluster analysis
results interpretaon
Młodzież często
spożywająca
wszystkie posiłki
z rodzicami
Adolescents o!en
eang all meals
with parents
Młodzież rzadko
spożywająca śniadania
z rodzicami
Adolescents rarely
eang breakfast
with parents
Młodzież rzadko
spożywająca
posiłki
z rodzicami
Adolescents rarely
eang meals
with parents
318
3. Grupy wyróżnione ze względu na częstość spożywania posiłków w towarzystwie rodziców
Zastosowanie analizy skupień pozwoliło na wyodrębnienie grup względnie jednorodnych pod względem
częstości wspólnego z rodzicami spożywania śniadań,
obiadów i kolacji. W wyniku prowadzonych analiz wyodrębniono 3 grupy (tab. II):
Grupa 1. Młodzież często spożywająca wszystkie
posiłki z rodzicami (27,8% badanych, n=167).
Grupa 2. Młodzież rzadko spożywająca śniadania
z rodzicami, ale często obiad i kolację (33,4% badanych,
n=200).
Grupa 3. Młodzież rzadko spożywająca posiłki z rodzicami (38,8% badanych, n=233).
Charakterystykę wyodrębnionych grup przedstawiono
w tabeli III. Osoby z poszczególnych grup istotnie różniły
się między sobą pod względem wszystkich analizowanych
wskaźników stylu życia.
4. Masa ciała nastolatków i jej determinanty w grupach różniących się częstością spożywania posiłków
w towarzystwie rodziców
Najmniejsze średnie wartości BMI stwierdzono w grupie
młodzieży często spożywającej posiłki wspólnie z rodzicami
(grupa 1), największe – w grupie młodzieży, która rzadko
Tabela III. Zachowania zdrowotne młodzieży z grup wyróżnionych pod względem częstości spożywania posiłków
wspólnie z rodzicami (skala 0-100) – wartości średnie, odchylenia standardowe, istotność statystyczna
różnic między średnimi w trzech grupach.
Table III. Health behaviour of adolescents from groups with different family meals frequency (scale 0-100) – mean
values, standard deviaons, stascal significance of mean differences between groups.
Grupa 2
Group 2
N=200
Grupa 1
Group 1
N=167
Zachowania zdrowotne
Health behaviours
Grupa 3
Group 3
N=233
F
p
M
SD
M
SD
M
SD
Aktywność fizyczna
Physical acvity
78,31
21,2
75,13
22,3
69,02
23,8
8,79
<0,001
Siedzący tryb życia
Sedentary behaviour
28,73
13,5
32,95
13,0
33,50
15,8
6,06
=0,002
94,30
16,7
80,76
30,1
73,73
33,3
25,06
<0,001
97,11
11,9
97,46
9,4
92,76
16,9
8,08
<0,001
kolacji
supper
95,47
12,7
95,77
11,4
82,81
27,2
30,67
<0,001
wszystkich
posiłków
all meals
95,62
9,4
91,56
11,4
83,47
18,9
36,49
<0,001
owoców
fruit
73,74
19,9
67,70
18,7
65,21
22,1
8,68
<0,001
warzyw
vegetables
73,69
20,2
68,47
18,0
64,60
21,2
9,92
<0,001
śniadań
breakfast
obiadów
dinner
Spożywanie
Eang
Tabela IV. Odsetki dziewcząt i chłopców z nadmierną masą ciała według grup.
Table IV. Percentages of overweight boys and girls by groups.
Posiłki w towarzystwie rodziców
Family meals
Nadmiar masy ciała (w tym otyłość)
Overweight (with obesity)
dziewczęta
girls
chłopcy
boys
Grupa 1
Group 1
14,0 (5,8)
21,8 (7,7)
Grupa 2
Group 2
9,8 (3,7)
23,4 (11,2)
Grupa 3
Group 3
21,5 (7,4)
27,7 (14,9)
p
0,068
0,622
Codzienne spożywanie owoców
Eating fruit every day
Codzienne spożywanie warzyw
Eating vegetables every day
Siedzący tryb życia <2 godz. dziennie
Sedentary behaviour <2 hours per day
Codzienna aktywność fizyczna
Every day physical activity
zjadała posiłki w towarzystwie rodziców (grupa 3), przy
czym istotną statystycznie różnicę między grupami wykazano wyłącznie u dziewcząt (p=0,025); w grupie chłopców
różnice nie były istotne statystycznie (ryc. 2). Odsetki
młodzieży z nadmiarem masy ciała (w tym otyłością)
Codzienne spożywanie kolacji
Eating supper every day
Ryc. 2. Średnie wartości BMI dziewcząt i chłopców w analizowanych grupach.
Fig. 2. Mean BMI of boys and girls by analysed groups.
Codzienne spożywanie obiadów
Eating dinner every day
Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3
Group 1 Group 2 Group 3
Codzienne spożywanie śniadań
Eating breakfast every day
Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3
Group 1 Group 2 Group 3
były największe w grupie młodzieży rzadko spożywającej
posiłki wspólnie z rodzicami – u dziewcząt ponad 20%,
a u chłopców prawie 30%, przy czym jedynie w grupie
dziewcząt różnice pomiędzy grupami były istotne na poziomie tendencji statystycznej (p<0,1) (tab. IV).
Za pomocą analizy regresji logistycznej zbadano prawdopodobieństwo podejmowania zachowań prozdrowotnych przez nastolatków często spożywających posiłki
z rodzicami w porównaniu z tymi, którzy rzadko jedzą
posiłki w towarzystwie rodziców (płeć była w analizach
zmienną kontrolowaną). Oszacowano osiem modeli regresji
kolejno dla: aktywności fizycznej co najmniej 60 minut
7 dni w tygodniu, ograniczania zachowań związanych
z siedzącym trybem życia poniżej 2 godzin dziennie,
codziennego spożywania warzyw, codziennego spożywania owoców, regularnego (codziennego) spożywania
wszystkich podstawowych posiłków oraz codziennego
spożywania śniadań, obiadów i kolacji. Zakres wskaźników ilorazów szans wahał się dla ośmiu modeli od 1,7
do 5,4, przyjmując największe wartości dla codziennego
spożywania wszystkich posiłków (OR=4,2) i codziennego
spożywania śniadań (OR=5,4), czyli zmiennych z definicji
skorelowanych ze spożywaniem posiłków w towarzystwie
rodziców. Wszystkie analizowane zależności były istotne
statystycznie (ryc. 3).
Codzienne spożywanie wszystkich posiłków
Eating all meals every day
CHŁOPCY / BOYS
DZIEWCZĘTA / GIRLS
319
Ryc. 3. Prawdopodobieństwo występowania zachowań prozdrowotnych w zależności od częstości spożywania posiłków
wspólnie z rodzicami (grupa 1 w porównaniu do grupy 3).
Fig. 3. Probability of health behaviours by family meals frequency (group 1 vs. group 3).
320
DYSKUSJA
Epidemia otyłości, na którą coraz częściej zwraca
uwagę Światowa Organizacja Zdrowia, dotyczy nie tylko
osób dorosłych, ale również dzieci i młodzieży (20). Jak
wskazują najnowsze dane europejskie (w tym polskie),
w ostatnich latach następuje zdecydowany wzrost odsetka
młodzieży z nadmiarem masy ciała (21, 22). Opracowywane
strategie, mające na celu zahamowanie tej tendencji koncentrują się przede wszystkim na zwiększaniu aktywności
fizycznej (poprzez promowanie aktywnego stylu życia,
ograniczanie zachowań związanych z siedzącym trybem życia i stwarzanie warunków do uprawiania sportu
i rekreacji) oraz zmianie sposobu odżywania (dbaniu
o prawidłowy skład i regularność posiłków) (23, 24).
Przeprowadzone przez nas badania zwracają uwagę na
jeszcze jeden bardzo ważny aspekt profilaktyki nadwagi
i otyłości wśród młodzieży – promowanie rodzinnego
spożywania posiłków, które przyczynia się do utrzymania prawidłowej masy ciała poprzez stymulowanie
aktywności fizycznej i zdrowego odżywiania.
W naszych badaniach stwierdzono, że zdecydowana
większość (80-90%) młodzieży przynajmniej raz w tygodniu
spożywa każdy z podstawowych posiłków w towarzystwie
rodziców, lecz regularnie (co najmniej jeden posiłek 5-7
razy w tygodniu) wspólnie z rodzicami je niewiele ponad
60% młodzieży. Jednocześnie mniej niż co drugi nastolatek
codziennie je obiad (41%) i kolację (45%) wspólnie z rodzicami, a wspólne codzienne śniadania odbywają się jedynie
w co piątym domu 13-latka. Są to odsetki porównywalne
z innymi krajami. Badania amerykańskie wykazały, że
częstość codziennego spożywania obiadów w towarzystwie
rodziców u 13-latków wynosi 38% i maleje wraz z wiekiem
(w grupie 9-latków było to 50,7%, w wśród 14-latków tylko
35,4%) (8), a częstość regularnego spożywania (6-7 razy
w tygodniu) wspólnych kolacji to około 48% (7). Badania
prowadzone na Cyprze (25) wskazały jednak, że posiłki
w towarzystwie rodziców co najmniej 5 razy w tygodniu
spożywa 85% chłopców i 82% dziewcząt, co jest wynikiem
wyraźnie korzystniejszym niż w próbie polskiej.
Przeprowadzone badanie pokazało również istnienie
zależności między częstością wspólnego z rodzicami spożywania posiłków a wybranymi determinantami otyłości
– zachowaniami zdrowotnymi młodzieży. Rodzinne posiłki
wiązały się ze wzrostem aktywności fizycznej, regularnością
posiłków (szczególnie śniadań i kolacji) oraz częstszym
spożywaniem przez młodzież warzyw. Wyniki te są zgodne
z doniesieniami innych autorów, wskazującymi na częstsze
spożywanie zdrowych produktów żywnościowych oraz
większą regularność posiłków u nastolatków jedzących
posiłki razem z rodzicami (7, 8). Z badań amerykańskich
wynika, że już nawet sama obecność rodziców w domu
przed wyjściem dziecka do szkoły zwiększa prawdopodobieństwo regularnego spożywania śniadań, a przez to
pośrednio – zmniejsza ryzyko otyłości (26).
Częstość spożywania wspólnych posiłków z rodzicami,
w naszym badaniu wiązała się bezpośrednio ze zmniejszeniem
masy ciała i częstości zachowań związanych z siedzącym
trybem życia wyłącznie u dziewcząt. Podobne różnice związane z płcią badanych wykazały badania Goldfielda i wsp.
(27), w których stwierdzono ochronny efekt rodzinnych
posiłków w odniesieniu do wzrostu BMI, wyłącznie w grupie dziewcząt. Z kolei badania White i Halliwell wykazały
zależności pomiędzy częstością spożywania wspólnych
posiłków z rodzicami a ograniczeniem używania tytoniu
i alkoholu, również występujące tylko u dziewcząt (28).
Ten moderacyjny efekt płci wskazuje na to, że działania
promujące wspólne spożywanie posiłków powinny być
skierowane szczególnie do rodziców córek.
W celu przeprowadzenia bardziej zaawansowanych
analiz w niniejszej pracy zastosowano analizę skupień,
która pozwoliła na wyodrębnienie grup, względnie jednorodnych pod względem częstości wspólnego z rodzicami spożywania śniadań, obiadów i kolacji. Za pomocą
analizy regresji logistycznej, w której płeć była zmienną
kontrolowaną, zbadano prawdopodobieństwo podejmowania zachowań prozdrowotnych przez nastolatków
często spożywających posiłki z rodzicami w porównaniu
z tymi, którzy rzadko jedzą posiłki w towarzystwie rodziców. Stwierdzono, że prawdopodobieństwo spełniania
zaleceń ekspertów dotyczących aktywności fizycznej (co
najmniej 60 minut 7 dni w tygodniu) (29), ograniczania
siedzącego trybu życia (poniżej 2 godzin dziennie spędzanych przed ekranem telewizora lub komputera) (30)
oraz codziennego spożywania warzyw i owoców jest u tej
młodzieży dwukrotnie większe, a prawdopodobieństwo
codziennego spożywania wszystkich podstawowych posiłków wzrasta ponad czterokrotnie (w przypadku śniadań
jest to wzrost nawet ponad pięciokrotny). Wyniki te są
zgodne z doniesieniami autorów z innych krajów (7, 13)
i mogą stanowić wystarczającą podstawę do promowania
rodzinnego spożywania posiłków jako jednej z metod zapobiegania otyłości poprzez modyfikację stylu życia.
W ostatnich latach coraz częściej badacze zwracają uwagę
na korzyści płynące ze wspólnego spożywania posiłków oraz
poszukują zmiennych pośredniczących w stwierdzanych
zależnościach. Najnowsze analizy wskazują na zmniejszenie częstości używania substancji psychoaktywnych
przez młodzież spożywającą posiłki w gronie rodziny
oraz ochronny efekt rodzinnych posiłków polegający na
zmniejszeniu prawdopodobieństwa występowania zachowań ryzykownych u młodzieży z rodzin o zaburzonej
strukturze (31). Wyniki długofalowych badań Franko
i wsp. wskazują także na pozytywną zależność pomiędzy
spożywaniem posiłków w gronie rodziny a spójnością
rodziny, umiejętnością rozwiązywania przez nastolatków
problemów i radzenia sobie z emocjami w kolejnych latach życia oraz pośredni wpływ rodzinnych posiłków na
ograniczenie ryzyka palenia tytoniu i zaburzeń odżywiania
(32). Doniesienia te wskazują na istnienie potrzeby prowadzenia dalszych badań i analiz dotyczących ochronnego
wpływu wspólnego spożywania posiłków w gronie rodziny
na prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży.
WNIOSKI
1. Spożywanie wspólnych posiłków z rodziną, stanowiąc
predyktor prozdrowotnego stylu życia, może w sposób pośredni chronić młodzież przed nadwagą i otyłością.
2. Promowanie rodzinnego spożywania posiłków powinno stanowić jedną z ważnych metod zapobiegania
otyłości, szczególnie u nastoletnich dziewcząt.
PIŚMIENNICTWO
1. Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Otyłość. Zespół metaboliczny.
Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.
2. Swinburn B., Egger G.: The runaway weight gain train: too many
accelerators, not enough brakes. MBJ 2004, 329, 737-739.
3. Swinburn B., Egger G.: Preventive strategies against weight
gain and obesity. Obesity Rev. 2002, 3, 289-301.
4. Crawford D., Ball K.: Behavioural determinants of the obesity
epidemic. Asia Pac J. Clin. Nutr. 2002, 11(Suppl 8), S718-721.
5. Hill J.O., Peters J.C.: Environmental contributions to the obesity
epidemic. Science 1998, 280, 1371-1374.
6. Campbell K.J., Crawford D.A., Ball K.: Family and food
environment and dietary behaviors likely to promote fatness
in 5-6 year-old children. Int. J. Obes. 2006, 30, 1272-1280.
7. Videon T.M., Manning C.K.: Influence and adolescent eating
patterns: The importance of family meals. J. Adolesc. Health
2003, 32, 365-373.
8. Gillman M.W., Rifas-Shiman S.L., Frazier A.L., Rockett H.R.,
Camargo C.A., Field A.E., Berkey C.S., Colditz G.A.: Family
dinner and diet quality among older children and adolescents.
Arch. Fam. Med. 2000, 9, 235-240.
9. Haapalahti M., Mykkanen H., Tikkanen S., Kekkonen J.: Meal
patterns and food use in 10-to 11-year-old Finnish children.
Public. Health Nutr. 2003, 6, 365-370.
10. Larson N.I., Neumark-Sztainer D., Hannan P.J., Story M.J.:
Family meals during adolescence are associated with higher diet
quality and healthful meal patterns during young adulthood.
Am. Diet. Assoc. 2007, 107(9), 1502-1510.
11. Neumark-Sztainer D., Eisenberg M.E., Fulkerson J.A.,
Story M., Larson N.I.: Family meals and disordered eating
in adolescents: Longitudinal findings from Project EAT.
Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 2008, 162, 17-22.
12. Hammons A.J., Fiese B.H.: Is Frequency of Shared Family
Meals Related to the Nutritional Health of Children and
Adolescents? Pediatrics 2011, 127, e1565.
13. Berge J.M., Arikian A., Doherty W.J., Neumark-Sztainer
D.: Healthful Eating and Physical Activity in the Home
Environment: Results from Multifamily Focus Groups. J.
Nutr. Educ. Behav. 2012, 44, 123-131.
14. Berge J.M., Wall M., Neumark-Sztainer D., Larson N., Story
M.: Parenting Style and Family Meals: Cross-Sectional and
5-year Longitudinal Associations. Am. Diet. Assoc. 2010,
110(7), 1036-1042.
15. Korpolewska K.: Knorr. Każdy posiłek to okazja. Unilever,
Warszawa 2009.
16. Mikiel-Kostyra K., Oblacińska A. (red.).: Czynniki biologiczne,
behawioralne i psychospołeczne kształtujące masę ciała (BMI)
13-latków. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2010.
17. Prochaska J.J., Sallis J.F., Long B.: A physical activity screening
measure for use with adolescents in primary care. Arch.
Pediatr. Adolesc. Med. 2001, 155, 554-559.
18. Jodkowska M., Woynarowska B., Oblacińska A.: Test
przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym
u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Instytut Matki
i Dziecka, Warszawa 2007.
19. World Health Organization, Department of Nutrition. WHO
Growth Reference 5-19 Years. Geneva, Switzerland 2007
(www.who.int/childgrowth/en).
20. World Health Organization: Obesity and overweight. Fact sheet
N 311, 2012, dostępny na: http://www.who.int/mediacentre/
factsheets/fs311/en/index.html
321
21. Zaninotto P., Wardle H., Stamakis E., Mindell J., Head J.:
Forecasting Obesity to 2010. National Centre for Social
Research, Department of Health, London 2006.
22. Jarosz M., Rychlik E.: Epidemia otyłości – jaka przyszłość
nas czeka? Gastroenterol. Pol. 2010, 17 (1), 47-52.
23. Instytut Żywności i Żywienia: Szwajcarsko-polski projekt
„Zapobieganie nadwadze i otyłości oraz chorobom przewlekłym
poprzez edukację społeczeństwa w zakresie żywienia
i aktywności fizycznej” realizowany w latach 2011-2016
(http://www.izz.waw.pl/).
24. Oblacińska A., Weker H. (red.): Profilaktyka otyłości u dzieci
i młodzieży. Od urodzenia do dorosłości. Help-Med, Kraków
2008.
25. Lazarou C., Panagiotakos D.B., Kouta C., Matalas A.L.:
Dietary and other lifestyle characteristics of Cypriot school
children: results from the nationwide CYKIDS study. BMC
Public Health 2009, 9, 147 doi:10.1186/1471-2458-9-147.
26. Merten J.M., Williams A.L., Shriver L.H.: Breakfast consumption
in adolescence and young adulthood: parental presence,
community context, and obesity. J. Am. Diet. Assoc. 2009,
109, 1384-1391.
27. Goldfield G.S., Murray M.A., Buchholz A., Henderson K.,
Obeid N., Kukaswadia A., Flament M.F.: Family meals and
body mass index among adolescents: effects of gender. Appl.
Physiol. Nutr. Metab. 2011, 36 (4), 539-546.
28. White J., Halliwell E.: Family meal frequency and alcohol
and tobacco use in adolescence: Testing reciprocal effects.
J. Early Adolesc. 2011, 31(5), 735-749.
29. Janssen I., Leblanc A.G.: Systematic review of the health
benefits of physical activity and fitness in school-aged children
and youth. Int. J. Behav. Nutr. Phys. Act. 2010, 7, 40-56.
30. American Academy of Pediatrics: Children, adolescents,
and television. Pediatrics 2001, 107, 423-426. doi:10.1542/
peds.107.2.423
31. Levin K.A., Kirby J., Currie C.: Adolescent risk behaviours
and mealtime routines: Does family meal frequency alter
the association between family structure and risk behaviour?
Health Educ. Res. 2012, 27(1), 24-35.
32. Franko D.L., Thompson D., Affenito S.G., Barton B.A., StriegelMoore R.H.: What mediates the relationship between family
meals and adolescent health issues? Health Psychol. 2008,
27(2, Suppl), S109-S117.
Wkład Autorów/Authors’ contributions
Według kolejności.
Konflikt interesu/Conflict of interest
Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów.
The Authors declare that there is no conflict of interest.
Nadesłano/Received: 26.06.2012 r.
Zaakceptowano/Accepted: 21.08.2012 r.
Dostępne online/Published online
Adres do korespondencji:
Izabela Tabak
Instytut Matki i Dziecka
ul. Kasprzaka 17a, 01-211 Warszawa
[email protected]
Developmental Period Medicine, 2012, XVI,322
4
© IMiD, Wydawnictwo Aluna
Jakub Gajewski, Agnieszka Małkowska-Szkutnik
RODZINNE I RÓWIEŚNICZE CZYNNIKI ZWIĄZANE
Z UPIJANIEM SIĘ I PALENIEM TYTONIU
PRZEZ 15LETNIĄ MŁODZIEŻ
FAMILY AND PEER FACTORS RELATED TO ALCOHOL ABUSE
AND SMOKING BY 15YEAROLD YOUTH
Kierownik: prof. nadzw. dr hab. K. Mikiel-Kostyra
Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie
Dyrektor: dr n. med. T. Maciejewski
Streszczenie
Wprowadzenie: Cechą charakterystyczną okresu dojrzewania jest eksperymentowanie m.in. z piciem
alkoholu i paleniem tytoniu. Na zachowania ryzykowne młodzieży mogą mieć wpływ zarówno czynniki
rodzinne, jak i relacje z grupą rówieśniczą.
Cel pracy: Próba oceny związku jakości relacji w rodzinie i grupie rówieśniczej z częstością upijania się
alkoholem oraz palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią.
Materiał i metody: Badanie ankietowe przeprowadzono w szkołach w roku szkolnym 2010/2011 w
ramach międzynarodowych badań HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) na grupie 1551
osób w wieku 15 lat (49,1% chłopców). Do oceny częstości podejmowania zachowań ryzykownych
wykorzystano pytania z kwestionariusza HBSC. Do oceny jakości relacji w rodzinie wykorzystano pytania ze skali FDM II (Family Dynamics Measure II), a do oceny jakości relacji z rówieśnikami zastosowano
skróconą wersję skali IPPA (Inventory of Parent and Peer Attachment). Zastosowano metodę analizy
skupień, na podstawie której wyodrębniając trzy klastry zawierające zidentyfikowane wzorce relacji z
rodziną i rówieśnikami.
Wyniki: W grupie dziewcząt zanotowano większe różnice pod względem liczebności w poszczególnych
klastrach odpowiadających wzorcom relacji z rodziną i rówieśnikami. Najczęściej upijała się alkoholem i
paliła tytoń młodzież, która miała dobre relacje z rówieśnikami i jednocześnie złe z rodziną.
Wnioski: Częstość podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków związana jest z postrzeganiem ich relacji społecznych. Dobre relacje z rodziną, jako czynnik chroniący, mogą częściowo znosić
negatywny efekt złych relacji z rówieśnikami, które sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych.
Istnieje konieczność dalszych badań i odpowiedzi na pytanie o kierunki związków jakość relacji z rodziną
i rówieśnikami z podejmowaniem zachowań ryzykownych.
Słowa kluczowe: nastolatki, rodzina, rówieśnicy, alkohol, tytoń, zachowania ryzykowne, czynniki
chroniące
Abstract
Introduction: A characteristic feature of the period of adolescence is to experiment with e.g. alcohol
drinking and tobacco smoking. Both family relations and relations with peer groups can be referred to
undertaking this kind of behavior by adolescents.
Objective: The aim of this study was an attempt to assess relationships between joint family and peergroup relations and the frequency of binge drinking and tobacco smoking by 15-year-olds.
Material and methods: The study was conducted in 2010/2011 within the framework of the international
HBSC study (Health Behaviour in School-aged Children) on a group of 1551 people aged 15 years (49.1%
boys). It was carried out in schools. Items from the HBSC questionnaire were used to assess the frequency
of undertaking risky behaviors. To assess the quality of relations within the family, questions from

Czy spożywanie wspólnych posiłków z rodziną może chronić

Transkrypt

Podobne dokumenty

treść zaproszenia - Zamówienia publiczne UTP

Szczegółowy opis

Wyrabianie zdrowych nawyków żywieniowych u dzieci

Program profilaktyczno - edukacyjny dla klas I