pobierz

Międzynarodowa Sesja Ekspertów ds. Społecznych Form
Ochrony Środowiska
“Ludzie i Park
Współpraca i Rozwój ”
SPOŁECZNE FORMY OCHRONY
PRZYRODY, BUDOWANIE
PARTNERSTWA I POPARCIA
SPOŁECZNEGO DLA PARKÓW
NARODOWYCH
ORGANIZATORZY:
Quebec Labrador Foundation Atlantic Center for the Environment
Fundacja Partnerstwo dla Środowiska
Program Szlak Bursztynowy
Sekcja Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego
Gmina Zawoja
Babiogórski Park Narodowy
Wydawca:
Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Sekcja Parków Narodowych Polskiego Klubu
Ekologicznego, Kraków 2001
Redakcja i tłumaczenie z języka angielskiego: Dominika Zaręba, Barbara Kazior
2
Spis treści:
Rozdział I _________________________________________________________________ 4
Budowanie poparcia społecznego dla terenów prawnie chronionych ________________ 4
1. Tworzenie klimatu sukcesu ______________________________________________ 4
Tłumaczenie części IV dokumentu „Parki dla życia” ___________________________ 4
1.2. Poparcie społeczne dla obszarów chronionych _____________________________ 6
1.3. Podnoszenie świadomości społecznej ____________________________________ 8
1.4. Edukacja formalna __________________________________________________ 10
1.5. Rzetelna informacja i udogodnienia dla odwiedzających ____________________ 12
1.6. Budowanie podstaw poparcia__________________________________________ 14
1.7. Budowanie poparcia społeczności lokalnych______________________________ 16
2. Społeczne formy ochrony przyrody i ich znaczenie dla krajobrazów chronionych,
Jessica Brown, Brent Mitchell _____________________________________________ 18
2.1. Wstęp ____________________________________________________________ 18
2.2. Społeczne formy ochrony przyrody _____________________________________ 19
2.3. Naturalne krajobrazy wiejskie jako obszary chronione – potencjalna rola Kategorii
V wg IUCN ___________________________________________________________ 21
2.4. Wyzwania stojące przed społeczną ochroną krajobrazu _____________________ 23
2.5. Międzynarodowe sesje ekspertów „Landscape Stewardship Exchange” ________ 25
3. „Społeczności lokalne a tereny prawnie chronione”._________________________ 28
Działania Sekcji Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego w Regionie
Babiogórskim, Jerzy Sawicki ______________________________________________ 28
Rozdział II _______________________________________________________________ 30
„Ludzie i park. Współpraca i rozwój” _________________________________________ 30
Raport z Międzynarodowej Sesji Landscape Stewardship Exchange, Heather Black,
Michael Creasey, Angela Curtean, Barbara Kazior, Paul Labovitz, Brent Mitchell,
Robert W. Mysłajek, Jordi Pietx i Colom, Andrzej Szeliga, Dominika Zaręba _____ 30
1. Wprowadzenie_______________________________________________________ 30
2. Uczestnicy i organizatorzy Sesji _________________________________________ 31
3. Omówienie zasobów lokalnych _________________________________________ 33
4. Możliwości lokalnego rozwoju __________________________________________ 38
5. Organizacja Centrum
6. Programy ___________________________________________________________ 52
7. Znaczenie ochrony przyrody i krajobrazu__________________________________ 53
8. Zachować tożsamość__________________________________________________ 54
9. Partnerstwo dla Zawoi i Regionu Babiogórskiego ___________________________ 55
Rozdział III ______________________________________________________________ 58
Ważne wydarzenia w Regionie Babiogórskim 1999-2001 __________________________ 58
1. "Ludzie i Park - Współpraca i Rozwój", Maciej Mażul ______________________ 58
2
3
2. W zgodzie z dekalogiem i naturą, Działalność mieszkańców Przysłopia i Szkoły
Podstawowej nr 4 na rzecz zrównoważonego rozwoju lokalnego, Mariusz Zasadziński
_______________________________________________________________________ 60
2.1. Charakterystyka przysiółka Przysłop ____________________________________ 60
2.2. Szkoła Edukacji Środowiskowej na Bursztynowym Szlaku __________________ 60
2.3. Stowarzyszenie na rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop”______________ 62
2.4. Przysłop – modelowy przysiółek przyjazny dla środowiska __________________ 63
3. „Łączy nas Babia Góra”. Umowa o współpracy między Stowarzyszeniem Gmin
Babiogórskich a Babiogórskim Parkiem Narodowym _________________________ 65
Rozdział IV ______________________________________________________________ 67
Rozwój zrównoważony na terenach prawnie chronionych i na obszarach cennych
przyrodniczo i kulturowo ___________________________________________________ 67
1. Śladami dużych drapieżników w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, Sabina Nowak,
Robert Mysłajek ________________________________________________________ 67
1.1. Dlaczego tu?_______________________________________________________ 67
1.2. Niebezpieczeństwa __________________________________________________ 67
1.3. Pomysł na przyszłość ________________________________________________ 68
1.4. Projekt: „Przyroda, tradycja i ludzie - ekorozwój w Beskidach”_______________ 68
2. Ekomuzea (otwarte muzea tematyczne) – szansa rozwoju dla terenów cennych
przyrodniczo i kulturowo?, Barbara Kazior _________________________________ 70
2.1. Co to jest ekomuzeum? ______________________________________________ 70
2.2. Dlaczego powstał pomysł tworzenia ekomuzeów? _________________________ 71
2.3. Jakie są lokalne korzyści z tworzenia i funkcjonowania ekomuzeum? __________ 72
2.4. Przykłady ekomuzeów na świecie ______________________________________ 73
3. Gospodarka a przyroda. Etyczne i ekologiczne aspekty gospodarowania w
wypowiedziach Jana Pawła II, Tomasz Poller ________________________________ 74
3.1. Mechanizmy rynkowe a obowiązki państwa w kontekście kwestii ekologicznej _ 74
3.2. Moralny kontekst gospodarowania _____________________________________ 75
3.3. Gospodarowanie wobec równowagi natury _______________________________ 76
4. Program "MEMORIAŁ KARPACKI" ___________________________________ 77
4.1. O Memoriale Karpackim _____________________________________________ 77
4.2. Tekst Memoriału Karpackiego_________________________________________ 78
5. Współpraca transgraniczna w Karpatach, Dominika Zaręba _________________ 80
3
4
Rozdział I
Budowanie poparcia społecznego dla terenów prawnie chronionych
„Zdrowe krajobrazy kształtowane są zarówno przez kulturę człowieka, jak i siły natury; bogata
bioróżnorodność często zbiega się z różnorodnością kulturową, a ochrona przyrody nie może być realizowana bez
zaangażowania ludzi korzystających z jej zasobów”. (Brent Mitchell, Jessica Brown).
1. Tworzenie klimatu sukcesu
Tłumaczenie części IV dokumentu „Parki dla życia”
1.1. Wstęp
Program działań na rzecz terenów chronionych w Europie pt. „Parki dla życia” został
przygotowany przez Komisję Parków Narodowych i Terenów Chronionych (CNPPA) Światowej
Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w rezultacie IV Światowego Kongresu Parków Narodowych
(Caracas, Wenezuela, 1992)*. Jego celem jest budowa właściwej, skutecznej i dobrze zarządzanej
sieci obszarów chronionych w Europie, dzięki której możliwa będzie ochrona całości krajobrazu i
różnorodności biologicznej kontynentu. Dokument „Parki dla życia” określa wytyczne dla
polityki i działań niezbędnych do sprostania temu wyzwaniu. W Europie znajduje się 10-20 tys.
obszarów chronionych, które obejmują najcenniejsze ostoje dzikiej przyrody i dziedzictwa
kulturowego. Zbyt często zagadnienie obszarów chronionych rozważa się w oderwaniu od
ekonomicznych i społecznych realiów życia społeczeństwa, pozostawiając je w efekcie na uboczu
naszych zainteresowań. A przecież winny one być postrzegane w szerszym kontekście prac
planistycznych na poziomie narodowym oraz międzynarodowym i powinny być wiodącymi
elementami polityki ochrony różnorodności przyrody i krajobrazu oraz wszelkich działań na
rzecz zrównoważonego rozwoju. Zarządzanie obszarami chronionymi musi być również
zintegrowane z życiem i potrzebami miejscowej ludności oraz wszystkich ludzi, którzy czerpią
pośrednie korzyści z istnienia terenów prawnie chronionych.
TABELA 1 Kategorie obszarów chronionych wg IUCN
KATEGORIA I
Ścisłe rezerwaty przyrody: obszary naturalnej przyrody utrzymywane dla
nauki oraz ochrony.
KATEGORIA II
Parki narodowe: utrzymywane dla ochrony ekosystemów oraz dla
udostępniania zwiedzającym.
KATEGORIA III
Pomniki przyrody: dla ochrony szczególnych wartości przyrodniczych.
KATEGORIA IV
Obszary ochrony siedlisk oraz gatunków: ochrona poprzez zabiegi i
interwencje człowieka.
KATEGORIA V
Obszar ochrony krajobrazu lądowego i morskiego; zagospodarowanie w celu
ochrony krajobrazu i dla celów rekreacyjnych.
KATEGORIA VI
Obszar zasobów naturalnych: ukierunkowany na zrównoważone korzystanie z
zasobów naturalnych.
Źródło: Parki dla Życia. Program działań na rzecz terenów chronionych w Europie. Streszczenie, Sekcja Parków Narodowych Polskiego Klubu
Ekologicznego, Kraków, str.5
*
Przygotowaniem Programu kierował Komitet Roboczy, złożony z przedstawicieli: Komisji Parków Narodowych i Terenów
Chronionych IUCN; Programu Europejskiego IUCN; Federacji na Rzecz Przyrody i Parków Narodowych Europy (Federation of
Nature and National Parks in Europe - FNNPE), Światowego Funduszu na Rzecz Przyrody (World Wide Fund for Nature –
WWF); Światowego Centrum Monitoringu Ochrony Przyrody (World Conservation Monitoring Center – WCMC). Program
opracowany został przez 200 instytucji oraz ekspertów ze wszystkich państw Europy.
4
5
TABELA 2 Jak powinna wyglądać właściwa, skuteczna i dobrze zarządzana sieć obszarów chronionych?
Europejska sieć obszarów chronionych powinna być właściwie zintegrowana z innymi sferami życia społecznoIntegracja
gospodarczego. Obszary chronione powinny być zatem uwzględniane w planowaniu regionu, a polityka
sektorów pokrewnych, takich jak rolnictwo, leśnictwo czy turystyka powinna być przyjazna dla środowiska.
Większość obszarów chronionych powinna być otoczona strefami ochronnymi, w których bogactwa środowiska
wykorzystywane są w sposób zbieżny z celami ekologicznymi.
Zasięg
Obszary chronione mają tworzyć wewnętrznie spójną sieć wymagającą budowy łączących je korytarzy i przejść
pomiędzy nimi. Sieć ta objęłaby reprezentatywne przykłady wszystkich typów ekosystemów.
Sieć ta obejmowałaby większość dużych dobrze zachowanych obszarów z naturalnymi lub przekształconymi
ekosystemami i byłaby zarządzana w celu zachowania i ochrony przyrody, z sukcesją naturalną jako
dominującym procesem. Oznacza to lepszą ochronę w wielu istniejących parkach narodowych i zwiększenie
ich zasięgu o co najmniej połowę w porównaniu z rokiem 1994.
Inne obszary, zwłaszcza duże, byłyby zarządzane tak, by chronić unikalne cechy krajobrazu. Wymaga to
zwiększenia możliwości zarządzania i podniesienia statusu ochrony wielu istniejących obszarów chronionego
krajobrazu.
Sieć ta obejmowałaby jedną lub więcej zdolnych do życia populacji wszystkich zagrożonych gatunków w skali
europejskiej. Wiąże się to z tworzeniem kolejnych rezerwatów przyrody, a w przypadku państw członkowskich
UE z pełną realizacją ambitnego programu Natura 2000.
Powstałby dobrze zarządzany system morskich obszarów chronionych na północno-wschodnim Atlantyku,
Morzu Bałtyckim i Śródziemnym.
W Europie Wschodniej i Środkowej nie można dopuścić do strat w sieci obszarów chronionych
spowodowanych procesami prywatyzacji i redystrybucji ziemi pomiędzy dawnych właścicieli.
Zarządzanie
Stworzone zostaną skuteczne podstawy prawne dla wzmocnienia pozycji i umożliwienia sprawnego
zarządzania wszelkimi typami obszarów chronionych.
Rządy powołają sprawne instytucje planowania i zarządzania obszarami chronionymi oraz przeznaczą na ten
cel odpowiednie fundusze.
Dla każdego obszaru ochrony opracowany zostanie profesjonalny plan zarządzania i ochrony.
Na dużych obszarach chronionych wprowadzony zostanie podział na strefy, który pogodzi tradycyjne metody
uprawy roli czy rozwój turystyki, a więc źródło dochodu dla ludności miejscowej, z ochroną przyrody i
krajobrazu.
Dzięki odpowiedniej ilości zatrudnionych oraz ich należytym kwalifikacjom i umiejętnościom wzrośnie
profesjonalizm personelu obszarów chronionych. Wszyscy będą mieli możliwość uczestnictwa w szkoleniach.
Poparcie
Agendy powołane do ochrony będą ściśle współpracować ze społecznością lokalną w zakresie zarządzania i
pozyskiwania poparcia innych sektorów życia społecznego.
Społeczeństwo doceni wagę obszarów chronionych i dostrzeże ich żywotną rolę w dążeniu do
zrównoważonego stylu życia w harmonii ze środowiskiem.
Rząd podejmie współpracę z organizacjami krajowymi i międzynarodowymi w celu zapewnienia sukcesu
obszarów chronionych w skali narodowej i europejskiej.
5
6
1.2. Poparcie społeczne dla obszarów chronionych
Społeczne i polityczne poparcie dla parków i obszarów chronionych jest sprawą o
fundamentalnym znaczeniu dla osiągnięcia zamierzeń programu Parki dla życia. Część IV
dokumentu „Parki dla życia” poświęcona jest temu zagadnieniu.
Największym wyzwaniem, jakiemu muszą sprostać zarządzający obszarami chronionymi i
osoby zaangażowane w ochronę środowiska, jest znalezienie nowych sposobów udowadniania, że
ochrona przyrody i zrównoważone korzystanie z zasobów naturalnych ma zasadnicze znaczenie
dla wszystkich ludzi – nawet tych, którzy mogą nigdy nie odwiedzić obszarów chronionych.
Nie otworzymy ludziom oczu na żywotne znaczenie środowiska przyrodniczego jako
systemu niezbędnego do życia, jeśli nie otworzymy przed nimi „drzwi”: udostępnianie parków i
obszarów chronionych większej liczbie ludzi wymaga znacznego wysiłku, odpowiednich
środków, możliwości i motywacji. Rekreacja na terenach chronionych powinna być traktowana
jak „re-kreacja” – sposób na odświeżenie umysłu i ducha, ucieczka od presji miejskiego życia i
ponowne odkrywanie samego siebie poprzez bezpośredni kontakt z przyrodą i pięknem
naturalnych krajobrazów. Trzeba podnosić społeczną świadomość możliwości rekreacyjnych
stwarzanych przez obszary chronione.
Choć tworzone dla dobra ludzi, obszary chronione mogą nadal być niekiedy miejscami,
gdzie odwiedzający postrzegani są jak niemile widziani intruzi. Społeczeństwo uważa więc, że
parki i rezerwaty nie są tak naprawdę organiczną częścią jego życia. Ludzie może nawet
rozumieją, że miejsca te są na swój sposób „szczególne”, ale nie odczuwają, by istniały specjalnie
dla nich. Zarządzający parkami i obszarami chronionymi muszą podkreślać trwałe znaczenie
parków i obszarów chronionych jako miejsc przyczyniających się do poprawy jakości życia
człowieka. Nie wspominając o względach etycznych, rekreacyjna rola obszarów chronionych
może przyczynić się do wzrostu poparcia dla nich ze strony odwiedzających. Już dziś możliwości
te wykorzystuje wiele obszarów chronionych. Rekreacja zbliża ludzi do parków i poszerza pole
wzajemnego zrozumienia.
Innym istotnym sposobem budowania zrozumienia i poparcia społecznego jest edukacja
ekologiczna prowadzona w wielu obszarach chronionych w Europie. Ważnymi grupami
docelowymi są społeczności lokalne i goście, a w szczególności młodzież. Ludziom należy
dostarczać łatwo dostępnych informacji na temat obszarów chronionych.
Tworzenie klimatu sukcesu zależy ostatecznie od efektywnej komunikacji. Nie jest ona
łatwa ze względu na potrzebę dostosowania języka do wymogów odbiorców, a często także z
powodu braku czasu i środków związanych działalnością informacyjną. Zarządzający obszarami
chronionymi mogą jednak zjednywać sobie potężnych sprzymierzeńców, którzy nie tylko
popierają politykę ochrony przyrody, ale i propagują jej przesłanie. Przykładem mogą być
dziennikarze, artyści, społeczności lokalne i organizacje pozarządowe. Poniżej zamieszczono
pewne wskazówki związane ze sposobem ich pozyskiwania.
Żeby jednak przesłanie znalazło zrozumienie, zarządzający obszarami chronionymi i
specjaliści w zakresie ochrony środowiska muszą się nauczyć posługiwać językiem naprawdę
zrozumiałym dla odbiorców. Mimo pewnych godnych uwagi wyjątków, ludzie zajmujący się
ochroną środowiska wciąż bywają za bardzo nastawieni na wymianę informacji w wąskim gronie
specjalistów, a w kontaktach z szerszymi kręgami społeczeństwa posługują się żargonem
naukowym, w większości niezrozumiałym dla zwykłego człowieka. Komunikacja przy użyciu
języka i terminologii dostosowanej do okoliczności i do potrzeb słuchających – młodszych,
starszych, mieszkańców miast czy wsi, polityków i turystów - ma fundamentalne znaczenie dla
uzyskania poparcia społecznego. Rozwiązanie, jak zawsze, tkwi w jasności i prostocie
wypowiedzi.
Pamiętać należy, że znaczna część odbiorców nie mieszka w pobliżu obszarów
chronionych, lecz w zatłoczonych miastach, często w zdegradowanym środowisku miejskim. W
efekcie, ludzie są często pozbawieni, tak psychicznie, jak i fizycznie, kontaktu z przyrodą. W
6
7
sposób nieunikniony przyczynia się to do braku zrozumienia, co z kolei powoduje brak
wystarczającego poparcia społecznego dla obszarów chronionych.
Edukacja ekologiczna musi się zaczynać w miejscu zamieszkania. Wiele krajów
europejskich już stosuje w miastach i wokół nich pomysłowe i nowatorskie programy
przywracające ludziom kontakt z naturą. Jeśli programy edukacyjne zaczynają się dopiero wtedy
gdy ludzie sami przyjadą do parku narodowego lub rezerwatu, batalia o ich serca i umysły jest już
w połowie przegrana.
Osiągnięcie zrozumienia dla kwestii ochrony środowiska napotyka również na bariery w
terenach wiejskich. Osoby zaangażowane w ochronę przyrody wciąż bywają traktowane przez
społeczności lokalne z pewną podejrzliwością i nieufnością, niekiedy wręcz z jawną wrogością. W
niektórych przypadkach może to wynikać z braku zrozumienia ze strony pracowników obszarów
chronionych dla miejscowej wrażliwości, tradycji i sposobów zarobkowania.
Wszystkie te zagadnienia dotyczące zrozumienia, świadomości i zaangażowania
społecznego poruszano także na IV Światowym Kongresie Parków Narodowych, gdzie
podkreślano zasadniczy wzajemny związek między obszarami chronionymi a zaspokajaniem
potrzeb społeczeństwa. Obecnie trzeba tę wizję przełożyć na skuteczne działanie. Skoro celem
jest realizacja postulatu „ludzie dla parków”, to należy znacznie wyraźniej wykazać, że parki są dla
ludzi i że stanowią one element fundamentalnego dla istnienia życia systemu, od którego zależy
przetrwanie gatunku ludzkiego.
7
8
1.3. Podnoszenie świadomości społecznej
Główny wysiłek należy skierować na angażowanie mediów w pozyskiwanie poparcia dla
parków i obszarów chronionych. Chociaż kampanie zmierzające do podnoszenia świadomości
będą na ogół najskuteczniejsze, jeśli obejmą cały kraj lub jego część, powinny jednak mocno
stawiać kwestię obszarów chronionych w kontekście europejskim.
Wykorzystując wszystkie dostępne środki propagandowe i edukacyjne, kampanie można
oprzeć na dwóch związanych ze sobą założeniach: (a) Ochrona przyrody zaczyna się w domu i
(b) Przyroda jest dziedzictwem Europy. Podane niżej zalecane działania stanowią podstawę
programu edukacyjnego i strategii public relations służącej propagowaniu idei ochrony środowiska.
Przedstawiciele mediów, specjalizujący się w kwestiach środowiskowych i politycznych, powinni
być postrzegani jako główni sprzymierzeńcy w sprawie europejskich obszarów chronionych.
Zalecane działania:
Wykorzystanie Parków dla życia jako osi kampanii na rzecz obszarów chronionych i ochrony
przyrody w mediach lokalnych i ogólnokrajowych.
Zachęcamy zarządzających terenami chronionymi oraz instytucje zajmujące się ochroną
przyrody, by potraktowały niniejszy plan jako podstawę ogólnospołecznych kampanii
uwrażliwiających na wartości i znaczenie obszarów chronionych. W tym celu powinno się
zaangażować media. Szczególnie silnie oddziałującym środkiem przekazu jest telewizja.
Położenie większego nacisku na wykorzystanie obszarów chronionych do celów
rekreacyjnych.
Agendy ochrony przyrody powinny potwierdzać i upowszechniać pogląd, że rekreacja jest
podstawowym i pożądanym sposobem użytkowania większości obszarów chronionych,
zwłaszcza ujętych w Kategorii II i V według IUCN (zob. tab. 1), przy odpowiedniej ochronie
miejsc bardziej podatnych na zagrożenia. Zarządzający obszarami chronionymi winni bardziej
podkreślać ich rolę rekreacyjną oraz wpływ na poprawę jakości życia. Odwiedzający obszary
chronione powinni zawsze czuć się mile widzianymi gośćmi, wszyscy oni są bowiem
potencjalnymi orędownikami ochrony przyrody i przyjaciółmi terenów prawnie chronionych.
Ścisła współpraca z dziennikarzami
Zainteresowanie dziennikarzy zagadnieniami dotyczącymi środowiska i obszarów
chronionych stwarza ogromne możliwości. Do stałej praktyki powinny zatem wejść regularne
spotkania informacyjne zarządzających obszarami chronionymi z dziennikarzami. Powinno się
organizować grupowe wizyty przedstawicieli mediów do parków narodowych i obszarów
chronionych. Grupa dziennikarzy europejskich mogłaby zostać zaproszona do parków, w
których szczególnie skomplikowane problemy zostały rozwiązane w sposób godny uwagi.
„Artyści dla przyrody i parków narodowych”
Obszary chronione powinny być promowane jako inspiracja dla artystów, pisarzy,
muzyków i fotografów. Powinno się też opracować i rozpropagować program kulturalnoedukacyjny pt. „Artyści dla przyrody i parków narodowych”. Następnie, w galeriach, muzeach i
parkach, można urządzać ekspozycje, które w żywy i pomysłowy sposób wprowadzałyby
tematykę parków i obszarów chronione do miast.
Przybliżanie parków ludziom
Wśród mieszkańców największych skupisk ludzkich w Europie należy podjąć działania
zmierzające do usuwania barier stojących na drodze wzajemnego zrozumienia miasta a wsi.
Wykazywać należy, że parki narodowe i obszary chronione odgrywają żywotną rolę w
zapewnianiu dalszego istnienia całego społeczeństwa – również mieszkańców miast.
8
9
Rządy i samorządy powinny zatem kontynuować i wzmagać wysiłki mające na celu
rehabilitację terenów śródmiejskich i poprawę środowiska miast poprzez programy dotyczące
terenów zielonych. Tereny zielone, a w praktyce obszary chronione, stwarzają możliwość
rekreacji i nieformalnej edukacji ekologicznej w naturalnym otoczeniu, stanowiąc
równocześnie ostoje dzikiej zwierzyny (zob. tab. 3).
TABELA 3 Przyroda w miastach
W Europie znajduje się kilka największych i najbardziej zatłoczonych regionów miejskich świata. Sprawą najwyższej wagi jest
zachowanie terenów zielonych w małych i dużych miastach i na ich przedmieściach, np. w postaci lasków, jezior, mokradeł i bagien
czy nawet miejskich użytków rolnych. Urbaniści powinni:
Tworzyć parki miejskie wykorzystując istniejące przestrzenie otwarte czy to na terenach miejskich, czy prywatnych;
Na ile to możliwe łączyć poszczególne parki w zielone strefy, jak palce wyciągające się ku miastu;
Odnawiać tereny zaniedbane i włączać je do sieci parków;
Zapewniać, by przyszłe inicjatywy (np. autostrady, linie kolejowe, rozbudowa miasta) nie zmniejszały i nie niszczyły areału
terenów zielonych;
Zachęcać ludzi do odwiedzania parków, zapewniając niezbędną infrastrukturę i promując ich rolę w edukacji ekologicznej.
Monitorowanie i wymiana informacji na temat programów podnoszenia świadomości
społecznej
Zarządzający obszarami chronionymi powinni regularnie sprawdzać skuteczność programów
promocyjnych, edukacyjnych i informacyjnych oraz dzielić się zdobytą wiedzą. Poszczególne
kraje powinny przygotować raporty na temat stanu prowadzonych kampanii podnoszenia
świadomości społecznej, ich sukcesów i porażek oraz wyciąganych z nich lekcji. Wiele krajów
już dysponuje znakomitymi programami informacyjnymi i edukacyjnymi, które mogą
stanowić nieocenione źródło praktycznych wskazówek. Wyjazdy zarządzających terenami
chronionymi z różnych krajów mogłaby być narzędziem wymiany informacji.
9
10
1.4. Edukacja formalna
„Edukacja” w przyjętym tu znaczeniu obejmuje rozwijanie świadomości, zrozumienia,
wrażliwości i zdolności, a skupia się nie tylko na ochronie roślin i zwierząt czy na procesach
biologicznych. Ma ona uświadamiać wzajemne relacje człowiek – przyroda oraz zapewniać
trwałość i równowagę tych relacji.
Obszary chronione, jak i środowisko naturalne w ogóle, są znakomitymi zielonymi
szkołami, w których uczyć można wielu przedmiotów, a w szczególności geografii, nauk
społecznych, historii, biologii i geologii. Badania wykazują, że nauka w terenie przynosi
szczególnie dobre rezultaty zarówno wśród uczniów, jak i dorosłych, a także pozwala na
wykraczające poza program nauczania podejście do edukacji przyrodniczej. Powinno się stale
zachęcać szkoły i uczelnie do wykorzystywania obszarów chronionych dla celów edukacji
formalnej i nieformalnej. Szczególnie istotne jest określenie wyraźnych celów i osiągniętych
efektów działań ukierunkowanych na podnoszenie świadomości. Korzystne może być podejście
strukturalne stosowane w parkach narodowych Holandii.
Jednakże w wielu krajach europejskich tylko niewielka część uczniów ma możliwość
odwiedzać obszary chronione w ramach edukacji formalnej. Nawet jeśli takie wycieczki są
praktykowane, często są one jednorazowe, co zmniejsza ich wartość edukacyjną. Powinno się
także zapewnić materiały, z którymi uczniowie mogliby się zapoznać przed i po wycieczce, co
pozwalałoby im na refleksję i pogłębienie doświadczeń.
Obszary chronione mogą też stanowić cenny temat dla projektów szkolnych, nawet jeśli
nie zorganizowano wycieczki celem ich poznania. Zarządzający obszarami chronionymi i agendy
ochrony przyrody powinny zapewnić stosowne informacje, a materiały dotyczące obszarów
chronionych mogą z łatwością zostać zamienione na materiał edukacyjny do wykorzystania na
każdym szczeblu nauczania. Równie ważna jest koncepcja „wprowadzania parków do szkół”.
Odwiedzając szkoły pracownicy obszarów chronionych mogą efektywnie wspomagać kształcenie
poprzez omawiane szeregu czynników środowiskowych, kulturowych i społecznogospodarczych, które oddziałują na obszary chronione.
Edukacja w zakresie obszarów chronionych tradycyjnie koncentrowała się na historii
naturalnej, mniejszy nacisk kładąc na zagadnienia społeczno-gospodarcze dotyczące społeczności
lokalnych, na których życie bezpośrednio wpływa istnienie obszaru chronionego. W stosunku do
obszarów chronionych i ich problemów powinno się przyjąć podejście bardziej kompleksowe.
Wiele szkół posiada na swym terenie „zielone klasy” na wolnym powietrzu – miniaturowe
obszary chronione dostarczające materiału edukacyjnego i przyczyniające się do powiększania
„terenów zielonych” w miastach.
Istotne jest stworzenie motywacji i pobudzenie zapału u dzieci, najlepiej poprzez
bezpośrednie ich zaangażowanie, tak, by chciały chronić przyrodę. Obecnie istnieją już
zachęcające świadectwa rosnącej świadomości zagadnień dotyczących środowiska i obszarów
chronionych wśród ludzi młodych, którzy stanowią naszą nadzieję na przyszłość. Edukacja
ekologiczna jest przecież edukacją na rzecz życia, co dla wielu dzieci jest już prawdą oczywistą.
Istniejące zainteresowanie problematyką środowiska wśród młodzieży można pogłębiać poprzez
wykorzystanie pobudzających wyobraźnię projektów ochrony przyrody w ramach systemu
edukacji formalnej.
Podejście edukacyjne powinno polegać raczej na odkrywaniu niż na prezentacji gotowych
faktów i opinii. Przedstawienie zbyt wielu faktów może stłumić poczucie własnego
zaangażowania i samodzielnego odkrywania, hamując równocześnie naturalną ciekawość dziecka.
Choć zarządzanie obszarami chronionymi nie stanowi na ogół samodzielnego kierunku
studiów, szereg zajęć w programie studiów magisterskich i doktoranckich obejmuje już
planowanie środowiska i zarządzanie zasobami naturalnymi, ale powinno ich być jeszcze więcej.
Nauczanie powinno także skupiać się w większym stopniu na zagadnieniach zrównoważonego
rozwoju i jego złożonych implikacji etycznych i kulturowych.
10
11
Uczelnie mogą odgrywać i odgrywają doniosłą rolę w badaniach istotnych dla zarządzania
obszarami chronionymi i środowiskiem. Faktycznie obszary chronione stwarzają nieskończone
możliwości angażowania placówek naukowych w twórczą wymianę poglądów. Oprócz nauk
przyrodniczych, dyscypliny takie jak planistyka i architektura, socjologia, inżynieria i ekonomia
powinny być wykorzystywane w szerokim zakresie zagadnień związanych z planowaniem i
zarządzaniem obszarami chronionymi. Przykładem może być zarządzanie komunikacją,
projektowanie układów architektonicznych w miejscach szczególnie wrażliwych środowiskowo
czy monitorowanie oddziaływania turystów. Uczelnie mogą też pomagać w prowadzeniu szkoleń
i badań w dziedzinie edukacji ekologicznej. Szkoły pedagogiczne mogą na przykład zachęcać
studentów do realizowania projektów na temat i na terenie obszarów chronionych.
System edukacji formalnej ma do odegrania kluczową rolę we wspieraniu europejskich
obszarów chronionych. Proponowane są następujące działania.
Zalecane działania:
Obszary chronione jako „zielone klasy”
Zarządzający obszarami chronionymi powinni zachęcać do wykorzystywania tych terenów
jako „zielone klasy” i aby, gdzie to możliwe, miejscowi pracownicy byli przygotowani na
przyjęcie grup edukacyjnych.
Wprowadzanie parków do szkół
Wiedząc o ograniczonych możliwościach organizowania wycieczek szkolnych na tereny
chronione, zarządzający tymi obszarami powinni przygotować materiały edukacyjne do
użytku szkolnego. Priorytetem powinny być wizyty pracowników obszarów chronionych w
szkołach oraz zachęcanie dzieci i młodzieży do włączenia się do debaty na temat kwestii
dotyczących obszarów chronionych. Powinno się również zachęcać do tworzenia zielonych
zakątków przy szkołach, które służyłyby zarówno jako materiał edukacyjny jak i „teren
zielony” – miniaturowy obszar chroniony.
Włączanie edukacji ekologicznej do programów nauczania
Rząd i władze odpowiedzialne za edukację na szczeblu krajowym powinny zadbać o
włączenie edukacji ekologicznej do programów nauczania. Podejście takie powinno polegać
na odkrywaniu. Edukacja ekologiczna powinna mieć charakter interdyscyplinarny i powinna
przenikać całą edukację formalną.
Wsparcie ze strony uczelni dla obszarów chronionych.
Liczba kursów magisterskich i doktoranckich kształcących w dziedzinie planowania i
zarządzania zasobami w obszarach chronionych powinna być większa. Szereg dyscyplin
akademickich powinno uwzględniać zagadnienia planowania i zarządzania obszarami
chronionymi, w tym architektura i projektowanie, inżynieria, socjologia i ekonomia. Istotna
jest także badawcza funkcja placówek naukowych.
Włączenie zagadnień zrównoważonego rozwoju do systemu edukacji formalnej
Złożona globalna koncepcja zrównoważonego rozwoju powinna być w pełni ujęta w
systemie edukacji formalnej. Dobrym punktem wyjścia jest raport „Caring for the Earth”*
(„Troska o Ziemię”). Potrzebne są jednak dalsze materiały edukacyjne dla szkół i uczelni.
*
Dokument „Caring for the Earth” jest światową strategią ochrony przyrody opracowaną przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody
IUCN, Program Narodów Zjednoczonych na Rzecz Środowiska UNEP i Światowego Funduszu na Rzecz Ochrony Przyrody WWF,
opublikowanym w 1991.
11
12
1.5. Rzetelna informacja i udogodnienia dla odwiedzających
Rzetelna informacja jest kamieniem węgielnym w budowaniu poparcia dla
funkcjonowania obszarów chronionych. Może ona pomóc w zaspokajaniu rosnącego
zapotrzebowania na informacje dotyczące przyrody i krajobrazu. Można ją wykorzystać jako
narzędzie w realizacji celów ekologicznych. A co najważniejsze, może ona inspirować
odwiedzających, zaszczepiając im wiedzę i entuzjazm mieszkańców i pracowników obszarów
chronionych.
Informacje przygotowywane dla odwiedzających powinny sprawiać, że w obszarze
chronionym poczują się oni dobrze i ciekawie spędzą czas. Nie trzeba wspominać, że publikacje
powinny być interesujące i zrozumiałe. Znaczną pomocą służyć mogą projekty informacyjne z
udziałem innych organizacji, włączając profesjonalistów: utalentowanych pisarzy i grafików.
Materiały informacyjne muszą być dostosowane do różnych odbiorców. Mogą wśród
nich być osoby o ogólnych zainteresowaniach, dzieci w różnym wieku, ludność miejscowa,
specjaliści (np. botanicy, ornitolodzy, alpiniści) oraz obcokrajowcy nie znający miejscowego
języka.
Tytułem ostrzeżenia należy wspomnieć, że wystawy i materiały informacyjne nie powinny
narzucać odwiedzającym sposobu spędzania czasu w parku. Częstym błędem jest nadmierna
interpretacja. Zarządzający parkami powinni również szanować dzikość przyrody i nie stosować
na przykład zbyt licznych znaków czy nadmiernie rozwiniętej sieci ścieżek.
Potrzeba przygotowania materiałów informacyjnych może być dobrym pretekstem do
konstruktywnych rozmów z miejscowymi przedsiębiorcami (np. „Proszę określić jaka jest
dokładnie emisja zanieczyszczeń waszej fabryki, abyśmy mogli ją umieścić w naszej szkolnej bazie
danych”), a proces edukacyjny może czasem pomagać w dialogu między parkiem a sąsiadującymi
z nim przedsiębiorstwami.
Materiały informacyjne mogą być wzbogacane objaśnieniami udzielanymi na miejscu.
Obejmują one wybiórczą prezentację wystaw i eksponatów stymulujących zapał do działań
ekologicznych (zob. tab. 4).
TABELA 4 Przykłady technik objaśniania
Gazety, plakaty, ulotki i książki;
Filmy video, pokazy slajdów, informacje na taśmach magnetofonowych;
Tablice informacyjne, szlaki, wystawy, ośrodki informacyjne/turystyczne;
Strażnicy leśni, przewodnicy, obsługa edukacyjna i informacyjna;
Nowoczesna interpretacja z wykorzystaniem sztuk teatralnych i wizualnych;
Komputery, ekrany dotykowe i gry
Powszechnym podejściem do edukacji ekologicznej jest organizacja ośrodków edukacji
ekologicznej i informacji dla turystów. Budowa drogiego ośrodka jest często wykorzystywana do
zilustrowania sukcesu programu edukacyjnego w obszarze chronionym. Jednak w aspekcie czysto
edukacyjnym trudno uzasadnić istnienie takich ośrodków, a przy tym potrzebny jest ścisły
rachunek zysków i strat. Na przykład zapoczątkowane w latach 60-tych w Wielkiej Brytanii
terenowe ośrodki edukacji wszędzie poddawane są krytyce i w każdym roku kolejne z nich są
zamykane. Niektóre obszary chronione wprowadzają natomiast obecnie koncepcję „terenowego
ośrodka badawczego” w plecaku.
Sponsor może sfinansować budowę centrum informacyjno-edukacyjnego, lecz koszty
jego utrzymania mogą pochłaniać znaczne sumy. Liczba odwiedzających ośrodek nie jest
wskaźnikiem jego wartości. Któż nie mijał szybkim krokiem ścian obwieszonych plakatami i
12
13
zaciemnionych sal mieszczących bogate wystawy, byle tylko wydostać się wreszcie na zewnątrz,
na łono natury? Konieczna jest dokładniejsza ocena wykorzystania i wartości takich centrów
informacyjnych na obszarach chronionych.
Najlepszym podejściem może być tworzenie ośrodków jako obiektów służących
komunikacji społecznej tworzonych również z myślą o społeczności lokalnej, a ich orientacja nie
powinna być nastawiona jedynie na edukację ekologiczną czy informację. Na przykład cele
Centrum Informacji w Parku Narodowym Triglav w Słowenii obejmują rewitalizację
miejscowych tradycji, prowadzenie przedszkola środowiskowego oraz gabinetu lekarskiego. W
ten sposób Centrum jest w pełni zintegrowane ze społecznością lokalną i spełnia szereg różnych
funkcji.
Zalecane działania
Dostarczanie odpowiednich materiałów edukacyjnych
Każdy, nawet najmniejszy, obszar chroniony powinien mieć własną broszurkę czy ulotkę
informacyjną dla odwiedzających. Powinna ona zawierać mapę i informacje na temat:
a) co jest przedmiotem ochrony;
b) jakie są ich najważniejsze cechy;
c) dokąd mogą się udać odwiedzający i co mogą robić;
d) jaka jest infrastruktura turystyczna;
e) przepisy dla turystów i dlaczego są one niezbędne.
Ważna jest również informacja zwrotna, a prosty kwestionariusz dla odwiedzających mógłby
odzwierciedlić ich poglądy na temat obszaru chronionego oraz dostępnych w nim usług i
obiektów.
Wykorzystanie różnorodnych technik informacyjnych.
Zarządzający obszarami chronionymi powinni wykorzystywać szereg technik zaspokajających
miejscowe potrzeby informacyjne i odpowiadających charakterowi ich otoczenia. Powinni
jednak minimalizować wpływ wykorzystywanych technik na środowisko.
Właściwe wykorzystanie ośrodków informacyjno-edukacyjnych .
Ośrodki informacji i edukacji na terenach chronionych mogą być ważne i pożyteczne, ale
zarządzający obszarami chronionymi powinni dbać, by nie były one zbyt rozbudowane i by
nie „zasypywały” ogromem informacji. Szczególną uwagę należy zwrócić na to, by struktura
ośrodka nie narzucała wizualnie ani nie odwracała uwagi od prawdziwych wartości obszaru
chronionego, których najlepiej doświadczać w bezpośrednim kontakcie. W wielu obszarach
chronionych ośrodek informacyjny to po prostu miejsce, gdzie można się schronić przed
deszczem, wziąć ulotkę i ewentualnie napić się herbaty.
Większe centra mogą jednak być dobrym miejscem na prowadzenie krótkich kursów lub
programów dla szkół i innych odwiedzających. Mogą być odpowiednie do realizacji
niektórych zaleceń przytoczonych w niniejszym rozdziale, mogą też służyć innym celom, np.
do rozwijania współpracy z artystami czy do tworzenia podstaw dla klubów przyjaciół
obszarów chronionych.
Zapewnienie powszechnego dostępu do informacji na temat zarządzania
Rząd powinien zagwarantować prawo powszechnego dostępu do wszelkich istotnych
informacji na temat polityki i planów dotyczących obszarów chronionych. Jako że podatnicy
płacą za utrzymanie i zarządzanie większością obszarów chronionych, powinni oni z założenia
mieć prawo do informacji. Rząd i agendy powołane do ochrony powinny działać w sposób
otwarty i odpowiedzialny.
13
14
1.6. Budowanie podstaw poparcia
Obszary chronione potrzebują licznych przyjaciół. Ich zwolennicy i przyjaciele mogą się
stać partnerami w zarządzaniu i wykonywać ważne zadania. Najlepszymi sprzymierzeńcami
terenów prawnie chronionych są społeczności lokalne, o czym będzie mowa w następnym
podrozdziale.
Tereny prawnie chronione jako swoista część struktury i dziedzictwa każdego kraju
potrzebują wsparcia zarówno ze strony rządu, samorządów jak i organizacji pozarządowych.
Agendy rządowe i samorządowe powinny kierować się „dobrem społecznym”, natomiast
organizacje pozarządowe mogą dążyć do czerpania pewnych korzyści z istnienia obszarów
chronionych. Dopóki korzyści te nie kolidują z ochroną środowiska, mogą one być
najsilniejszymi motywacjami dla społeczeństwa dla zapewnienia rozkwitu i przetrwania obszarów
chronionych.
Proponowanymi partnerami w zarządzaniu obszarami chronionymi są:
Rolnicy i leśnicy, jako sprawujący pieczę nad większością terenów wiejskich w Europie są
partnerami szczególnie ważnymi. Należy dołożyć starań, by zaangażować ich w sprawy
obszarów chronionych, tym bardziej że rolnicy potrzebują nowych źródeł dochodu w
obecnych czasach charakteryzujących się nadwyżkami w produkcji rolnej. Leśnicy mogliby
gospodarować na obszarze lasów w sposób mniej intensywny, ustanawiając obszary
chronione w ważnych siedliskach leśnych.
Organizacje rybackie. Ochrona stawów zarybieniowych i tarlisk jest niezbędna do utrzymania
komercyjnych zasobów ryb. Słodkowodne stawy rybne, tak powszechne w Europie
Środkowej i Wschodniej, mogą być przyjazną dla środowiska formą zdobywania środków
utrzymania w obszarach chronionych. Są też istotne ze względu na ptactwo wodne.
Myśliwi. W wielu krajach organizacje łowieckie zarządzają dużymi obszarami naturalnego i
częściowo przekształconego środowiska, wykorzystując je jako rezerwaty łowieckie, gdzie
nadrzędnym celem jest zachowanie równowagi ekologicznej ekosystemu. Myślistwo nie jest
wskazane na obszarach chronionych, których zasadniczym celem jest ochrona przyrody.
Władze miejskie. Potencjalnie duże znaczenie maja parki miejskie przede wszystkim ze
względu na ich potencjał edukacyjny (zob. tab. 3) oraz jako obszarów chronionych samych w
sobie.
Kościół. Organizacje religijne powinny przedstawiać etyczne aspekty ochrony przyrody. Są
one ponadto właścicielami dużych połaci gruntów, często o wspaniałych walorach
naturalnym, jak np. w przypadku Góry Athos i niektórych wysp z Archipelagu Sporady w
Grecji. Obszary te również mogą wymagać ochrony.
Przemysł i lokalni przedsiębiorcy mogą być ważnymi partnerami w obszarach chronionych,
poprzez przestrzeganie wysokich norm w zakresie ochrony środowiska, udostępnianie części
swoich gruntów dla tworzenia miejscowych rezerwatów przyrody czy udzielanie wsparcia
organizacjom pozarządowym i grupom społecznym w ich działaniu.
Wojsko. Mimo znacznej redukcji sił zbrojnych w Europie, wiele gruntów pozostaje w rękach
wojska. Cechą charakterystyczną tych terenów jest niewielka interwencja ludzka, stąd ich
wartości naturalne są często wysokie. Władze wojskowe powinny przyjmować politykę
ochronną na tych terenach.
14
15
Organizacje pozarządowe. Grupy zajmujące się ochroną przyrody mogą spełniać różnorodne
ważne role we wspieraniu obszarów chronionych jako ich właściciele i zarządzający, jako
organizatorzy prac ochotniczych, jako ich twórcy jego charakteru – zwłaszcza na poziomie
lokalnym – i obrońcy. Rząd i samorządy powinny korzystać z ich rad i poparcia, a także
traktować je jak partnerów w realizacji swej polityki.
Lista ta nie jest bynajmniej kompletna. Jest też wiele innych środowisk społecznych –
potencjalnych sprzymierzeńców terenów prawnie chronionych, takich jak: architekci krajobrazu,
którzy zajmują się konserwacją i ochroną krajobrazu historycznego; archeolodzy i organy
odpowiedzialne za dziedzictwo chroniący miejsca i obiekty historyczne, przy których często
występują cenne pół-naturalne siedliska przyrody (w samej Anglii istnieje ponad 13.000 takich
zabytków). W rzeczy samej, trudno sobie wyobrazić jakąś grupę społeczną, która nie mogłaby
mieć swojego wkładu na rzecz obszarów chronionych.
Zalecane działania:
Budowanie bazy poparcia dla obszarów chronionych
Zarządzający obszarami chronionymi powinni przyjąć taki styl działania, który zapewni
solidną bazę poparcia dla obszarów chronionych.
Tworzenie klubów „Przyjaciół obszarów chronionych”
Zarządzający obszarami chronionymi powinni zachęcać do tworzenia towarzystw przyjaciół
poszczególnych obszarów chronionych. Mogą one udzielać wsparcia oraz stanowić grupy
nacisku i kompetentne ciała doradcze. Im bardziej towarzystwo takie działa w oparciu o
społeczność lokalną, tym lepiej, jako że minimalizuje to niebezpieczeństwo antagonizmów
między ludnością miejscową a mającymi najlepsze intencje ludźmi z zewnątrz.
15
16
1.7. Budowanie poparcia społeczności lokalnych
Poparcie społeczności lokalnych jest niezbędne do osiągnięcia długofalowego sukcesu
obszarów chronionych. Bez niego obszary chronione nigdy nie zrealizują w pełni swych celów.
Poparcie społeczności lokalnych jest szczególnie istotne w Europie, gdzie obszary chronione
mieszczą się zwykle w sąsiedztwie terenów zamieszkanych lub nakładają się na nie terytorialnie.
Demokratyczny udział społeczności lokalnych w procesach decyzyjnych, które mają bezpośredni
wpływ na obszary chronione, oddziałując tym samym na życie miejscowej ludności, ma tu
fundamentalne znaczenie. Rząd, samorządy i agendy powołane do ochrony powinny zawsze
dążyć do udziału społeczności lokalnych w zakładaniu i zarządzaniu obszarami chronionymi.
Długa jest historia nieufności i podejrzliwości przejawianych przez przedstawicieli
niektórych społeczności lokalnych wobec ochrony środowiska, traktowanej jako zagrożenie i
niepożądane ograniczenie tradycyjnych metod gospodarowania. Zrozumiałe jest, że społeczności
wiejskie o wielowiekowych kulturowych korzeniach charakteryzują się głębokim przywiązaniem
do ziemi. Z tego względu mogą służyć ogromną wiedzą i doświadczeniem, które powinni
wykorzystywać i szanować zarządzający obszarami chronionymi.
Koncepcja zarządzania obszarami chronionymi poprzez partnerstwo na szczeblu
krajowym i lokalnym może stanowić rozwiązanie wieloletniego niepokoju o społeczności lokalne
na całym świecie w długiej historii zarządzania parkami narodowymi i obszarami prawnie
chronionymi.
Zalecane działania:
Współpraca z przedstawicielami i liderami społeczności lokalnych
Agendy powołane do ochrony oraz zarządzający obszarami chronionymi powinni:
a) Współpracować z przedstawicielami i liderami ludności miejscowej w opracowywaniu
wspólnych działań poprzez forum dyskusyjne. Powinno się poruszać wszystkie tematy,
warto jednak skupić się na potencjalnym zaangażowaniu przedstawicieli społeczności
lokalnych w działania organów zarządzających, na problemie udostępniania obszarów
chronionych odwiedzającym oraz na celach długoterminowych;
b) Omawiać z ludnością miejscową potrzebę przyjęcia szczególnych regulacji i narzędzi
związanych z zarządzaniem obszarami chronionymi, uwzględniając rady i zyskując
poparcie;
c) Współdziałać z ludnością miejscową, poszukiwać sposobów poprzez które obszary
chronione mogą przyczynić się do zachowania tradycyjnego stylu życia i tożsamości
kulturowej;
d) Szanować i wykorzystywać naturalną dumę z lokalnego dziedzictwa, rozbudzając
poczucie wspólnej własności terenu.
Umożliwianie i zachęcanie ludności miejscowej do korzystania z obiektów mieszczących się
na obszarach chronionych.
Zarządzający obszarami chronionymi powinni udostępniać ludności miejscowej obiekty
mieszczące się w obszarach chronionych, np. kliniki, zaplecze telekomunikacyjne, usługi
biurowe oraz – tam, gdzie to niezbędne – zachęcać ludzi do korzystania z nich.
W szczególności mogą oni pomóc ludziom w korzystaniu z możliwości, jakie otwiera przed
nimi sąsiedztwo obszaru chronionego (prowadzenie pensjonatów, restauracji, małych
muzeów). Dla ludności miejscowej korzystniejsza może być wiedza o tym, jak prowadzić
usługi gastronomiczne czy hotelarskie niż jak rozpoznawać gatunki ptaków.
Niniejszy Plan funkcjonuje zgodnie z Programem ochrony i rozwoju obszarów rzadko
zaludnionych CADISPA Światowego Funduszu na Rzecz Ochrony Przyrody (WWF)*, którego
*
CADISPA – Project for Conservation and Development in Sparsely Populated Areas – projekt ochrony i rozwoju terenów rzadko
zaludnionych
16
17
celem jest jednoczesne promowanie rozwoju terenów wiejskich i realizacja programów
ekologicznych. Jego podejście polega na wykorzystywaniu edukacji formalnej i nieformalnej w
podnoszeniu świadomości potrzeby ochrony środowiska naturalnego. CADISPA pomaga na
przykład ludności wiejskiej zamieszkałej nad Jeziorem Prespa w północnej Grecji w wypasie
bydła, co pozwala na zachowanie trzcin rosnących wokół jeziora.
Zapewnienie jak najlepszego dostępu ludności miejscowej do obszaru chronionego.
Zarządzający obszarami chronionymi powinni zadbać o jak najlepszy dostęp ludności
lokalnej do obszaru chronionego, a korygowanie dotychczasowych praw dostępu powinno mieć
miejsce jedynie w sytuacji bezwzględnej potrzeby ochrony danego obszaru.
Literatura:
1. Parks for Life. Action for Protected Areas in Europe, The IUCN Commission on Natural Parks
and Protected Areas (CNPPA), IUCN, The World Conservation Union, Gland,1994.
2. Parki dla Życia. Program działań na rzecz terenów chronionych w Europie. Streszczenie, Sekcja
Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego, Kraków.
3. Caring for the Earth. A Strategy for Sustainable Living, IUCN, UNEP, WWF, Gland, 1991.
17
18
2. Społeczne formy ochrony przyrody i ich znaczenie dla
krajobrazów chronionych
Jessica Brown
Brent Mitchell
Quebec-Labrador Foundation/Atlantic Center for the Environment
2.1. Wstęp
Krajobraz każdego kraju i regionu kształtuje wieloletnie wzajemne oddziaływanie
człowieka i przyrody. Krajobraz ten odzwierciedla bogactwo tradycyjnych metod
gospodarowania ziemią przyczyniające się do zachowania różnorodności biologicznej i innych
wartości przyrodniczych, które przez stulecia zapewniały równowagę, a dziś stanowią żywy
przykład dziedzictwa kulturowego. W miarę jak poszczególne kraje powiększają zasięg i
umacniają status swych obszarów prawnie chronionych, większą uwagę przykładać należy do
ochrony naturalnych krajobrazów wiejskich, w których ludzie mieszkają i pracują.
Wyłaniające się tendencje w ochronie przyrody i zarządzaniu obszarami chronionymi
przygotowują grunt dla nowego podejścia, które angażuje miejscową ludność w społeczną
ochronę zamieszkiwanego przez nią krajobrazu i obejmują wzajemne oddziaływanie ludzi i
przyrody.
Jedną z tendencji jest powstawanie coraz liczniejszych bioregionalnych strategii ochrony
środowiska, określających działania na skalę całych spójnych ekosystemów oraz szerszego
krajobrazu w celu kompleksowej ochrony różnorodności biologicznej. Druga ważna zmiana
dokonuje się w sposobie postrzegania parków narodowych i obszarów chronionych. Na całym
świecie rośnie świadomość, że obszarów chronionych nie można już traktować jak
odseparowanych wysp, lecz należy je rozpatrywać w szerszym kontekście. Przykładowo w
rejonach takich jak Ameryka Łacińska i basen Morza Karaibskiego zjawisko „parków na
papierze” – obszarów chronionych jedynie z nazwy – wykazało w sposób przekonujący, że
podejście polegające wyłącznie na uregulowaniach prawnych, nakazach i zakazach jest drogie i
zbyt często bezowocne. Zarządzający obszarami chronionymi zwracają się więc w kierunku
modeli zintegrowanych, które uwzględniają interesy społeczności lokalnych, nie dążą do ich
wysiedlenia i zachęcają ludność miejscową do czynnego udziału w planowaniu i zarządzaniu
obszarami chronionymi [1].
Trzecia tendencja to rosnąca świadomość związku natury i kultury. Zdrowe krajobrazy
kształtowane są zarówno przez kulturę człowieka, jak i siły natury, bogata bioróżnorodność
często zbiega się z różnorodnością kulturową, a ochrona przyrody nie może być realizowana bez
zaangażowania ludzi korzystających z jej zasobów.
Dla tych nowych kierunków w zarządzaniu obszarami chronionymi kwestią
fundamentalną jest potrzeba angażowania i wspierania społeczności lokalnych w ochronie ich
dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.
18
19
2.2. Społeczne formy ochrony przyrody
Społeczne formy ochrony przyrody (z jęz. angielskiego landscape stewardship) to po
prostu wspólna opieka nad Ziemią. Najogólniej koncepcja ta odnosi się do zasadniczej roli
jednostek i społeczności w troskliwym zarządzaniu naszym wspólnym bogactwem
przyrodniczym i kulturowym dziś i w przyszłości. Społeczne formy ochrony przyrody i
krajobrazu to wysiłki zmierzające do tworzenia, pielęgnowania i szerzenia odpowiedzialności
właścicieli gruntów i użytkowników zasobów naturalnych w zakresie zarządzania i ochrony Ziemi
oraz jej dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.
Koncepcja ta bazuje na podstawowej motywacji człowieka jaką jest troska o dom i
otoczenie: czy to działkę, osiedle, zabytek, czy większy dział wodny, łańcuch górski lub fragment
wybrzeża. Wykorzystuje ona ludzkie poczucie obowiązku wobec innych – wobec rodziny,
społeczności, przyszłych pokoleń. Kształtując indywidualne i społeczne poczucie
odpowiedzialności, społeczne formy ochrony przyrody przekazują ochronę środowiska w ręce
ludzi, którzy są z nim najbliżej związani.
Biorąc pod uwagę ochronę dziedzictwa przyrodniczego, krajobrazowego i kulturowego
koncepcja landscape stewardship oznacza:
ochronę otwartych przestrzeni i wrażliwych obszarów naturalnych przed naciskiem ze strony
niezrównoważonego rozwoju gospodarczego, szczególnie na obszarach, gdzie kontrola
planowania jest bardzo słaba;
ochronę bioróżnorodności poprzez ochronę siedlisk fauny i flory oraz unikalnych
ekosystemów;
podtrzymywanie integralności krajobrazu wobec zmieniających się metod korzystania z ziemi
i zanikania gospodarki wiejskiej;
podtrzymywanie tradycyjnych metod gospodarowania ziemią, takich jak uprawa roli i
leśnictwo małej skali, ważnych ze względu na wartości ekologiczne, ekonomiczne i
estetyczno-krajobrazowe;
kreowanie korytarzy biologicznych, zielonych szlaków na obszarach prywatnych;
wzmacnianie możliwości agend rządowych do pozyskiwania i zarządzania narodowymi
obszarami chronionymi poprzez propagowanie idei partnerstwa i zarządzania zintegrowanego
[8].
Koncepcja wspólnej ochrony przyrody podkreśla znaczenie integracji ludzi i natury w
przeciwieństwie do prób izolacji obu systemów. Uświadamia, że krajobrazy są elementem
kultury i że ochrona przyrody musi mieć miejsce na obszarach, które nie są odcięte od
istnienia i gospodarowania człowieka.
Krajobrazy są zwykle mozaiką różnych form własności ziemi: prywatnej, publicznej, a w
wielu krajach i gminnej. Malowniczość oraz cechy biologiczne i kulturowe, które nadają pewnym
krajobrazom charakter szczególny są wynikiem wieloletniej interakcji ludzi i przyrody. Ochrona
tych krajobrazów musi więc z konieczności polegać na angażowaniu właścicieli lub mieszkańców
tych ziem. Przykłady ochrony gruntów prywatnych w Ameryce Północnej – a stopniowo i w
innych rejonach świata – wskazują na szereg instrumentów ochrony naturalnych i kulturowych
wartości krajobrazu. Poszczególne instrumenty wspólnej ochrony przyrody uzależnione są od
ograniczeń społecznych, prawnych, ekologicznych i instytucjonalnych, wszystkie one jednak
promują, umożliwiają i formalizują odpowiedzialne zarządzanie. Techniki te obejmują edukację
ekologiczną, demonstracje, informacje praktyczne, modelowe projekty, promocję osiągnięć i
sukcesów, certyfikację, dotacje na ograniczenie pewnych form gospodarowania lub preferujące
ekstensywne użytkowania terenu (np. uprawie ekologicznej), partnerstwo sektora publiczno –
prywatnego w zarządzaniu obszarami chronionymi oraz proste nabywanie własności przez
organizacje prywatne i tworzenie tzw. land trustów. Instrumenty te (jak i wiele innych, w tym
pochodnych) odzwierciedlają ogrom możliwości od takich, które nie wymagają formalnych
19
20
zobowiązań ani zaangażowania i pociągają za sobą jedynie niewielkie inwestycje per capita (np.
edukacja) po bardziej trwałe i zdecydowane działania ochronne (np. ocena i nabywanie) [4, 5, 7,
9].
20
21
TABELA 5 Podstawowe cechy społecznych form ochrony krajobrazu
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Polegają na inicjatywach prywatnych (organizacje pozarządowe, prywatni właściciele ziemi) i publiczno-prywatnych;
Kreują, pielęgnują i szerzą odpowiedzialność użytkowników i właścicieli ziemi na rzecz ochrony zasobów naturalnych i
krajobrazu;
Opierają się o tradycyjne metody zarządzania dostosowane do zmieniających się potrzeb;
Poszerzają zakres myślenia i patrzenia na krajobraz, biorąc pod uwagę zarówno potrzeby ochrony bioróżnorodności jak i życia i
działalności gospodarczej człowieka, której nie można oddzielać od ziemi i jej zasobów.
Wzmacniają lokalną i regionalną tożsamość społeczno-kulturową i tradycje;
Umożliwiają ludziom długofalowe inwestycje społeczne zachowując zasoby dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego dla
przyszłych pokoleń;
Dodają wartość i wzmacniają konwencjonalne działania konserwatorskie w parkach narodowych i obszarach prawnie
chronionych poprzez tworzenie nowych społecznych narzędzi ochrony przyrody i krajobrazu.
Źródło: Beckmann A., Caring for the Land. A decade of promoting landscape stewardship in Central Europe, Environmental
Partnership for Central Europe, QLF/Atlantic Center for the Environment, Stare Mesto, Czechy 2000
2.3. Naturalne krajobrazy wiejskie jako obszary chronione – potencjalna rola
Kategorii V wg IUCN
Parki narodowe i inne obszary ściśle chronione, mimo swego ogromnego znaczenia, same
nie gwarantują osiągnięcia zamierzonej ochrony bioróżnorodności ani nie obejmują krajobrazów
wiejskich, w których ludzie żyją i pracują. Niezbędne są nowe modele ochrony, które rozwiążą
różnorakie problemy, z jakimi borykają się te krajobrazy.
Jak piszą Beresford i Phillips, podejście uwzględniające ochronę krajobrazu jest podstawą
nowego paradygmatu obszarów chronionych opartego na integracji, partnerstwie i wzajemnych
zależnościach. Podejście to może dostarczyć cennych modeli integracji ochrony różnorodności
biologicznej, ochrony dziedzictwa kulturowego i zrównoważonego korzystania z zasobów
naturalnych.
Definicja Kategorii V (zob. tab. 1) krajobrazu chronionego (w tym morskiego) według
„Guidelines for Protected Area Management Categories” („Wskazówki dla kategorii zarządzania
obszarami chronionymi) IUCN brzmi następująco:
... obszar ziemi, obejmujący w stosownych przypadkach również wybrzeże i wody morskie, któremu wieloletnia
interakcja ludzi i natury nadała charakter szczególny, wiążący się z określonymi wartościami estetycznymi,
ekologicznymi i/lub kulturowymi, a często i z dużą różnorodnością biologiczną. Troska o integralność tej
tradycyjnej interakcji jest niezbędna do ochrony i ewolucji takiego obszaru [6].
Podejście ukierunkowane na ochronę krajobrazu może być szczególnie korzystne w
różnych rejonach świata, ponieważ:
uwzględnia zarówno potrzeby ludzi, jak i ochronę bioróżnorodności;
obejmuje zwykle mozaikę form własności ziemi, z własnością prywatną i gminną włącznie;
może się dostosować do rozmaitych systemów zarządzania, ze zwyczajowymi prawami
zarządzania zasobami włącznie;
działa na korzyść społeczności lokalnych, zapewniając dobra i usługi ekologiczne;
sprawdza się w pewnych rejonach, w których zawiodły metody ścisłej ochrony, ponieważ w
zarządzaniu zasobami uwzględnia ich tradycyjne wykorzystanie oraz zwyczajowe narzędzia.
Podejście ukierunkowane na ochronę krajobrazu włącza społeczności lokalne we wspólne
działania związane z ochroną przyrody, ponieważ:
wzmacnia ono poczucie odpowiedzialności ludności miejscowej za zarządzanie zasobami;
bazuje na istniejących obowiązkach poszczególnych instytucji;
zachęca do elastycznego zarządzania zasobami, które obejmuje współpracę w zarządzaniu i
szereg prywatnych instrumentów wspólnej ochrony przyrody [2].
21
22
TABELA 6 Społeczne formy ochrony przyrody w Europie Środkowej
Nabywanie ziemi przez organizacje pozarządowe i tworzenie prywatnych rezerwatów przyrody,
Współpraca organizacji pozarządowych z rządami i samorządami lokalnymi na rzecz ustanawiania i zarządzania terenami
chronionymi,
Współpraca organizacji pozarządowych z prywatnymi właścicielami ziemi w celu poprawy zarządzania i gospodarowania zasobami
przyrody i krajobrazu,
Tworzenie nowych możliwości prawnych do ustanawiania obszarów chronionych i budowanie społecznego poparcia dla nich,
Promowanie ochrony poprzez ekoturystykę i zwiększanie publicznego dostępu do obszarów naturalnych.
Źródło: Mitchell B, Możliwości i perspektywy rozwoju społecznych form ochrony przyrody i krajobrazu w Europie Środkowej, w:
Społeczności lokalne a tereny prawnie chronione, Zeszyty Problemowe Sekcji Parków Narodowych, Zeszyt nr 7, Polski Klub
Egologiczny – Sekcja Parków Narodowych, Kraków 1998
Krajobraz jest dynamiczny i zmienia się wraz z zamieszkującą go ludnością. Jak zauważył
Adrian Phillips ze Światowej Komisji Terenów Chronionych (WCPA) Międzynarodowej Unii
Ochrony Przyrody (IUCN), dynamika ta jest przyczyną podstawowego paradygmatu w dziedzinie
ochrony krajobrazu. „Nie wystarczy próbować chronić krajobraz jako taki – trzeba zwrócić
uwagę na styl życia społeczności lokalnych kształtujących ten krajobraz, od których zależy
przetrwanie jego bioróżnorodności”. Ochrona powinna polegać na zrównoważonym podejściu
do zagospodarowania ziemi i do rozwoju” [10].
Każda strategia ochrony krajobrazów, w których ludzie żyją i gospodarują wymagać
będzie instrumentów przystosowanych do szczególnych cech kontekstu lokalnego i
ogólnokrajowego, które stosować można w całej mozaice form własności ziemi i modeli
gospodarowania nią. Będzie ona respektowała prawa rdzennych mieszkańców i innych ludzi do
ziemi i jej zasobów. Będzie polegała na podejściu angażującym społeczności lokalne i budowana
na tradycjach opieki nad dziedzictwem naturalnym i kulturowym.
Społeczne formy ochrony przyrody dają ogromne możliwości utrzymania równowagi
szczególnych krajobrazów w różnych rejonach świata.
22
23
2.4. Wyzwania stojące przed społeczną ochroną krajobrazu
Definicja krajobrazu chronionego kładzie nacisk na wieloletnie interakcje ludzi i przyrody
oraz implikuje, że ludzie zamieszkujący dany krajobraz są jego gospodarzami. W zmieniającym się
świecie potrzebne są nowe instrumenty wspierające i promujące społeczne formy ochrony
dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego zgodnie z celami ochrony przyrody. Techniki tej
wspólnej ochrony oferują wielkie możliwości wzmacniania i poszerzania wpływu
konwencjonalnych obszarów chronionych.
Wyzwania stojące przed inicjatywami społecznej ochrony przyrody obejmują:
Tworzenie ram prawnych sprzyjających inicjatywie prywatnej. Ustawodawstwo danego kraju
musi zachęcać do ochrony przyrody i do najlepszej praktyki zarządzania (np. poprzez
przywileje podatkowe). Nawet dobrowolne i niezobowiązujące instrumenty często zyskują
dzięki poparciu rządu. Organizacje pozarządowe, istotny sektor społeczeństwa
obywatelskiego, jako kluczowi realizatorzy społecznych formach ochrony przyrody,
potrzebują stabilnych podstaw prawnych do wykonywania społecznej opieki nad
krajobrazem.
Przygotowanie mechanizmów prawnych i instytucjonalnych zapewniających „ciągłość
ochrony”. Perspektywiczne podejście do zarządzania i monitoringu będzie niezbędne w
zapewnianiu stosowania się do porozumień oraz w ocenie skuteczności różnych podejść.
Tworzenie klimatu produktywnego, trwałego partnerstwa między sektorami. Agendy rządowe
odpowiedzialne za zarządzanie obszarami chronionymi muszą być na tyle elastyczne, by wejść
w odpowiednie partnerstwo z organizacjami pozarządowymi i sektorem prywatnym. By
stworzyć atmosferę zaufania i współpracy, rząd musi traktować organizacje pozarządowe jak
prawdziwych partnerów, a nie jak subkontrahentów. Organizacje pozarządowe natomiast
muszą wykazać gotowość zawiązywania przyjaznych relacji z rządem. Wszyscy muszą uznać
nadrzędne znaczenie nieprzerwanej komunikacji i koordynacji starań.
Wpisanie społecznych form ochrony przyrody w planowanie gospodarowania ziemią i
zarządzanie obszarami chronionymi. Prywatne wysiłki w ramach społecznych form ochrony
przyrody, choćby największe, nie zastąpią silnej roli rządu w planowaniu gospodarowania
ziemią i ochronie przyrody. Wysiłki te mogą wspomagać planowanie i politykę
gospodarowania ziemią na wszystkich szczeblach. Jednocześnie inicjatywa prywatna powinna
być nie dodatkiem, lecz osią realizacji celów ochrony i zarządzania. Istotna jest więc
koordynacja działań środowisk prywatnych i publicznych uczestniczących w społecznej
opiece nad krajobrazem.
Zapewnienie udziału wszystkich zainteresowanych. Społeczne formy ochrony przyrody
bazują, jak sama nazwa wskazuje, na poparciu i udziale społeczeństwa. W kontaktach z
właścicielami ziem i na forum publicznym należy dać ludziom, którzy najmocniej odczuwają
skutki decyzji dotyczących zagospodarowania ziemi, możliwość wypowiedzenia swoich obaw.
Należy uznać wartość lokalnej wiedzy i tradycyjnych systemów zarządzania zasobami. Należy
wykorzystywać możliwość wspólnego zarządzania.
Zdobywanie niezbędnych środków. Do nabywania ziemi i do rekompensaty pewnych praw
związanych z rozwojem niezbędne są odpowiednie fundusze. Organizacje pozarządowe mają
często duże możliwości gromadzenia prywatnych środków na te cele. Zachęty fiskalne, np.
23
24
zmniejszony podatek od nieruchomości, mogą powodować pewne koszty w postaci
zmniejszonych wpływów gmin.
Równowaga między wykorzystywaniem możliwości a podejściem strategicznym. Utrzymanie
integralności ekologicznej krajobrazów i ochrona reprezentatywnych ekosystemów wymaga
podejścia strategicznego. Zasadniczym wyzwaniem jest koordynacja wysiłków różnych
partnerów używających rozmaitych metod w celu osiągnięcia celów ochrony
bioróżnorodności na skalę bioregionu. Odpowiadając na pojawiające się możliwości ochrony,
lokalne inicjatywy w ramach społecznej ochrony przyrody muszą być przezorne i odpowiadać
na pojawiające się tendencje zagospodarowania ziemi, np. reprywatyzację czy zwiększoną
presję rozwojową.
TABELA 7 Wyzwania społecznych form ochrony przyrody w Europie Środkowej
Wykreowanie podstaw prawnych dla podejmowania prywatnych inicjatyw na rzecz ochrony przyrody i krajobrazu,
Tworzenie klimatu poparcia dla społecznych form ochrony, szerzenie partnerstwa w różnych sektorach życia społecznego i
gospodarczego regionów,
Integracja społecznych form ochrony z planowaniem przestrzennym i zarządzaniem terenami chronionymi,
Zapewnianie udziału wszystkich zainteresowanych stron w realizacji koncepcji stewardship,
Przygotowywanie potrzebnych zasobów i narzędzi ekonomicznych, prawnych, społecznych, marketingowych itp.
Źródło: Mitchell B, Możliwości i perspektywy rozwoju społecznych form ochrony przyrody i krajobrazu w Europie Środkowej, w:
Społeczności lokalne a tereny prawnie chronione, Zeszyty Problemowe Sekcji Parków Narodowych, Zeszyt nr 7, Polski Klub
Egologiczny – Sekcja Parków Narodowych, Kraków 1998
24
25
2.5. Międzynarodowe sesje ekspertów „Landscape Stewardship Exchange”
Kanadyjsko-amerykańska Fundacja Quebec-Labrador Foundation – Atlantic Center for
the Environment posiadając doświadczenia z zakresie tworzenia społecznych form ochrony
przyrody w Ameryce Północnej i Południowej zainteresowała się Europą Środkową w 1989 r.
Najważniejszym partnerem w regionie okazało się środkowoeuropejskie Konsorcjum
„Environmental Partnership for Central Europe” EPCE skupiające dzisiaj 5 niezależnych
Fundacji Partnerstwo dla Środowiska w Polsce, Czechach, Słowacji, Węgrzech i Rumunii.
Organizacje wspólnie zorganizowały szereg szkoleń, stypendiów, warsztatów i wyjazdów
studialnych.
Jednym z najważniejszych przedsięwzięć na rzecz społecznych form ochrony przyrody w
Europie Środkowej były i są międzynarodowe sesje warsztatowe zatytułowane Landscape
Stewardship Exchange, spotkania interdyscyplinarnych grup specjalistów z krajów Ameryki
Północnej i Europy zajmujących się ochroną przyrody i zrównoważonym rozwojem ze
społecznościami lokalnymi różnych cennych przyrodniczo i kulturowo regionów Europy
Środkowej. Podczas trwającej około tygodnia sesji grupa ekspercka spotyka się z różnymi
przedstawicielami społeczności lokalnej danego terenu. Celem spotkań i dyskusji jest
zdiagnozowanie sytuacji, zebranie istniejących w regionie pomysłów i działań oraz wypracowanie
propozycji jak radzić sobie z problemami rozwojowymi w formie raportu, którego publiczna
prezentacja odbywa się na otwartym spotkaniu podsumowującym sesję z wszystkimi
zainteresowanymi mieszkańcami regionu. Ważną zaletą międzynarodowych sesji jest możliwość
konfrontacji wizji i sposobu postrzegania regionu przez miejscową społeczność z zewnętrzną
perspektywą prezentowaną przez zaproszoną grupę ekspercką. Spotkania i dyskusje z grupą
ekspercką są pretekstem do spotkania się i wymiany poglądów różnych środowisk społecznych
regionu, stymulując do poszukiwania dialogu, większego zaangażowania i przyczyniając się do
wyłaniania lokalnych liderów i inicjatyw. Ponadto całość organizacyjna przeprowadzenia sesji na
miejscu pozostaje w rękach miejscowej społeczności (lokalnego komitetu organizacyjnego), w
sposób naturalny pobudzając inicjatywę i często po raz pierwszy angażując przedstawicieli
różnych środowisk społecznych w organizację wspólnego projektu. Sesje warsztatowe
zatytułowane „Landscape Stewardship Exchange“ odbyły się dotychczas w Czechach, na
Słowacji i po raz pierwszy w roku 1999 również w Polsce – pod Babią Górą , o którym to
spotkaniu szczegółowo będzie mowa w kolejnych rozdziałach niniejszej publikacji.
25
26
TABELA 7 Międzynarodowe Sesje „Landscape Stewardship Exchange” w Europie Środkowej
Data
Miejsce
Tytuł i tematyka
1994
Czechy
Mikulow
„Poszerzenie Rezerwatu Biosfery Palava”
Wypracowywanie modelu zagospodarowania przestrzennego obszaru
chronionego krajobrazu, a jednocześnie rezerwatu biosfery UNESCO. Po raz
pierwszy spotkali się przy jednym stole przedstawiciele samorządu, organizacji
pozarządowej i administracji teren chronionego podejmując wspólna decyzję o
poszerzeniu obszaru chronionego.
1995
Słowacja i Czechy
Białe Karpaty
„Rozwój społeczności lokalnej w Białych Karpatach”
Spotkanie miało na celu wypracowanie pomysłów na lokalny rozwój i ochronę
dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w regionie Białych Karpat podzielonych
sztuczną granicą państwa. Sesja wzmocniła współpracę słowacko-czeską i
zaowocowała konkretnymi projektami zrównoważonego rozwoju podejmowanymi
przez mieszkańców i organizacje pozarządowe.
1995
Słowacja
Góry Chocske vrchy
„Alternatywne formy rozwoju w górach Chocske vrchy”
Sesja obyła się w jednym ze słowackich regionów tatarzańskich i zmierzała do
stworzenia wizji rozwoju terenu alternatywnej do propagowanych w owym czasie
ciężkich inwestycji sportowo-turystycznych w Tatrach z zimową olimpiadą
włącznie. Jako rezultat lokalna organizacja A-projekt wzmocniła swoją pozycję
lidera społecznego i zainicjowała szereg działań rozwoju opartego o turystykę
zrównoważoną, zdrową żywność, rzemiosło i sztukę.
1997
Czechy
Góry Izerskie, region
Frydlandu
„Rozwój zrównoważony w Górach Izerskich, Frydlantsko”
Celem spotkania było zintegrowanie środowisk społecznych zaniedbanego regionu
położonego na krańcu Republiki Czeskiej w Górach Izerskich i wypracowanie
pomysłów na zrównoważony rozwój terenu charakteryzującego się z jednej strony
wysokim stopniem degradacji ekologicznej a z drugiej strony regionu o bogatym
dziedzictwie przyrodnoczo-kulturowym.
1999
Polska
Zawoja i Babiogórski Park
Narodowy
2000
Czechy
„Ludzie i Park. Współpraca i rozwój”
Poruszano problematykę funkcjonowania społeczności lokalnych przy parku
narodowym, możliwości związanych z zamieszkiwania na terenie prawnie
chronionym i szans wynikających ze współpracy samorządu z Babiogórskim
Parkiem Narodowym oraz współpracy transgranicznej. Sesja zaowocowała m.in.
wykreowaniem i wzmocnieniem liderów lokalnych, powstaniem lokalnego
stowarzyszenia, wykreowaniem lokalnych inicjatyw, zbliżeniem terenów polskich i
słowackich po obu stronach babiej Góry oraz powstaniem Szkoły Edukacji
Środowiskowej na Bursztynowym Szlaku w Zawoi Przysłop.
“Jurajski Obszar Chronionego Krajobrazu “Cesky kras”
Sesja dotyczyła problematyki ochrony i zagospodarowania przestrzennego
cennego regionu czeskiej Jury położonego w niedalekim sąsiedztwie Pragi i
zagrożonego presją urbanizacji. Celem było zwrócenie uwagi mieszkańców na
potrzebę ochrony tego terenu i zaproponowanie nowych pomysłów i strategii
rozwoju zrównoważonego przy zaangażowaniu wszystkich kluczowych partnerów
lokalnych.
Źródło: Beckmann A., Caring for the Land. A decade of promoting landscape stewardship in Central Europe, Environmental Partnership for Central
Europe, QLF/Atlantic Center for the Environment, Stare Mesto, Czechy 2000
26
27
Koncepcja społecznych form ochrony przyrody może dostarczać wartościowych narzędzi
dla realizowania wyzwań ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w różnych
regionach świata. Oprócz bezpośrednich korzyści, jakie przynosi samej ochronie przyrody i
krajobrazu, koncepcja ta może służyć również do wzmacniania działań miejscowych władz i
różnych instytucji, do aktywizowania udziału społeczności i zbliżania do siebie przedstawicieli
grup społecznych na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów. W Europie Środkowej znajduje
się ogromny potencjał zasobów i instrumentów dla tego rodzaju działań. Trzeba tylko pamiętać,
że prawdziwymi ekspertami od społecznego zarządzania przyrodą nie są naukowcy ani inni
profesjonaliści w dziedzinie ochrony przyrody. Ekspertami są miejscowi ludzie, związani
tradycjami ze swoją Ziemią, od których powinniśmy uczyć się, na czym polega prawdziwe życie
w harmonii z naturą [8].
Literatura:
1. Borrini-Feyerabend G., Collaborative Managemnet of Protected Areas: Tailoring the Approach to the
Context, Issues in Social Policy, Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody IUCN, Gland,
Szwajcaria 1996;
2. Brown J.L., Stewardship of Andean landscapes: A potential role for Category V protected areas, w:
Proceedings of the International Working Session on Stewardship of Protected Landscapes, Światowa
Komisja Terenów Chronionych IUCN, Instytut Badań Ochrony Przyrody (Conservation
Study Institute), Fundacja QLF-Atlantic Center for the Environment 1999
3. Caring for the Land. A decade of promoting landscape stewardship in Central Europe, red. Beckmann A.,
Environmental Partnership for Central Europe, QLF/Atlantic Center for the Environment,
Stare Mesto, Czechy 2000
4. Diehl J., Barrett T. S., The Conservation Easement Handbook, Trust for Public Land and Land
Trust Exchange, San Francisco i Aleksandria 1988;
5. Endicott E., Land Conservation through Public-Private Partnerships, Lincoln Land Institute Island
Press, Covelo, Kalifornia 1993;
6. Guidelines for Protected Area Management Categories, Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody
IUCN, Gland, Szwajcaria i Cambridge, Wielka Brytania 1994
7. Hilts S., Moull T.C., Protecting Ontario’s Natural Heritage through Private Land Stewardship,
University of Guelph, Guelph, Ontario 1988
8. Mitchell B, Możliwości i perspektywy rozwoju społecznych form ochrony przyrody i krajobrazu w Europie
Środkowej, w: Społeczności lokalne a tereny prawnie chronione, Zeszyty Problemowe Sekcji Parków
Narodowych, Zeszyt nr 7, Polski Klub Egologiczny – Sekcja Parków Narodowych, Kraków
1998;
9. Mitchell B. A., Brown J.L., Stewardship: A working definition, w: “Environments: A Journal of
Interdisciplinary Studies”, nr 26/1 1998;
10. Phillips A., Landscape approaches to national parks and protected areas, w: National Parks and Protected
Areas: Keystones to Conservation and Sustainable Development, pod red. Nelson J.G. i Serafin R.,
NATO Asi Series, Vol. G-40, Springer-Verlag, Berlin i Heidelberg 1997
27
28
3. „Społeczności lokalne a tereny prawnie chronione”.
Działania Sekcji Parków Narodowych Polskiego Klubu
Ekologicznego w Regionie Babiogórskim
Jerzy Sawicki
Przewodniczący Sekcji Parków Narodowych
ZG Polskiego Klubu Ekologicznego
W roku 1996 Zawoja stała się miejscem gminnego referendum dotyczącego ogólnie
biorąc relacji pomiędzy Babiogórskim Parkiem Narodowym a społecznością lokalną. W
referendum tym społeczność lokalna kategorycznie wypowiedziała się przeciwko zamierzeniom
służb ochrony przyrody zmierzającym do powiększenia parku narodowego i utworzenia jego
otuliny. Wydarzenie to sprawiło, że gmina Zawoja stała się wręcz podręcznikowym przykładem
terenu konfliktowego na płaszczyźnie ludzie i parki. W tym samym czasie, już po referendum, p.
dr Rafał Serafin zorganizował w Krakowie przy zaangażowaniu Departamentu Zaawansowanych
Badań Naukowych Paktu Północnoatlantyckiego NATO międzynarodową konferencję dotyczącą
parków narodowych oraz terenów chronionych, której towarzyszył wyjazd terenowy na trasie
Zawoja-Zakopane przez Orawę i Chochołów, który przygotowała Sekcja Parków Narodowych
PKE. Uczestnicy konferencji, a byli to delegaci z całej Europy natowskiej, Kanady oraz USA,
specjaliści w skali światowej od terenów chronionych, fakt referendum w Zawoi, gdzie odwiedzili
dyrekcję Babiogórskiego Parku Narodowego, przyjęli jako „dziwoląga” na skalę międzynarodową.
Liczne padające wtedy w naszym kierunku uwagi oraz refleksje utwierdziły nas w przekonaniu o
roli i potrzebie działań na rzecz tworzenia klimatu poparcia społecznego dla terenów
chronionych. Wybraliśmy zatem Zawoję jako miejscowość o „modelowej” problematyce z
bieżącymi konfliktami, które należy w pierwszym etapie uspokoić, a w przyszłości zastąpić
konflikt pomiędzy parkiem a lokalną społecznością konstruktywną współpracą według zasad
rozwoju zrównoważonego.
Pierwsze nasze kontakty z wójtem Zawoi, wówczas Andrzejem Pająkiem a obecnym
starostą suskim, możemy określić jako w pewnym sensie nieśmiałe, coś w rodzaju wzajemnych
prób przekonywania się o braku złych zamiarów oraz wiarygodności. Zorganizowane w Zawoi w
lutym 1998 Międzynarodowe Warsztaty pn. „Społeczności lokalne a tereny prawnie chronione”
czynnie włączyły do rzeczowej dyskusji przedstawicieli samorządu i Babiogórskiego Parku
Narodowego. Wszystkie strony rzeczywistego lub pozornego konfliktu zasiadły przy jednym stole
obrad, a organizatorzy zapewnili im możliwość zapoznania się z doświadczeniami z najbliższych
krajów Europy Środkowej, z innych regionów Polski oraz wysłuchania relacji ze Stanów
Zjednoczonych oraz opinii przedstawicieli Światowej Unii Ochrony Przyrody. Pamiętam jednak,
że już wtedy dostrzegliśmy u wszystkich naszych rozmówców z Zawoi głębokie zrozumienie
potrzeby ochrony przyrody i krajobrazu. Ta postawa wyrażała się w przywiązaniu i miłości do
miejscowej swojszczyzny i jakże bogatych tradycji historycznych miejscowości i do zrozumienia
istnienia wartości ogólnonarodowych. Od pierwszych rozmów i spotkań w Zawoi było
oczywistym, że mieszkańcy gminy nie są do Babiogórskiego Parku Narodowego nastawieni
drastycznie wrogo, ale obawiają się, że aktualnie wątłe prawo nie daje im żadnych elementów
ekonomicznej stabilizacji i komfortu spokojnego bytowania na tym terenie.
Powoli zaczęliśmy coraz bardziej systematyczną współpracę z gminą Zawoja oraz
spotkania i rozmowy z nowym jej wójtem p. Markiem Listwanem. Co jakiś czas spotykaliśmy się
również z dyrektorem Babiogórskiego Parku Narodowego starając się osiągnąć możliwie
bezstronny stan naszej wiedzy o lokalnych problemach. Poszukiwania optymalnych dla Zawoi
rozwiązań skłoniły nas do zorganizowania spotkania przedstawicieli mieszkańców Zawoi z
dyrektorem Gorczańskiego Parku Narodowego, p. Andrzejem Gruszczykiem w siedzibie parku w
28
29
Porębie Wielkiej połączonym z relacjami tamtejszej społeczności o jej współpracy z Gorczańskim
PN. Narastający konflikt pomiędzy Gminą Zawoja a dyrektorem Babiogórskiego Parku
Narodowego osiągnął swoją kulminację w dużej mierze z konsekwentnie błędnego traktowania
samorządu przez dyrektora Babiogórskiego PN, który w końcu został aż tak negatywnie oceniony
zarówno przez samorząd jak i przez pracowników Parku, że Ministerstwo odwołało go z
zajmowanego stanowiska. Dla naszych działań zaistniała nowa sytuacja, ponieważ w pewnym
sensie znikło uosobienie przyczyn konfliktu. Nie chcemy tu analizować wszystkich przyczyn
zaistniałej sytuacji, musimy natomiast stwierdzić, że nasza aktywność na terenie Zawoi
zaowocowała m.in. takimi faktami jak: jednoznaczne umieszczenie Sekcji Parków Narodowych
PKE w strategii rozwoju turystyki w gminie Zawoja czy też systematycznym zapraszaniu nas już
to na zebrania Rady Gminy, już to uczestnictwo w prowadzonych przez nas dyskusjach i
szkoleniach.
W takim stanie rzeczy próba zorganizowania w Zawoi Międzynarodowej Sesji dyskusyjnoroboczej z udziałem międzynarodowych ekspertów, a jeszcze, co niebagatelne, za środki
amerykańskie, stała się przecież naturalna. Tak doszło do odbycia prezentowanej w niniejszym
wydawnictwie Sesji.
29
30
Rozdział II
„Ludzie i park. Współpraca i rozwój”
Czas poświęcony dyskusjom nad wspólną przyszłością z pewnością nie jest czasem straconym. Jest to trudna droga
nakreślenia wspólnej wizji i wymaga dużo czasu, ale jest to niewątpliwie dobry sposób do osiągnięcia konsensusu
wśród społeczności lokalnej, pozwala na wprowadzenie pomysłów w czyn. W bardzo ogólnym sensie to podejście
stanowi podstawę dla partnerstwa, gdzie cała lokalna społeczność, niezależnie od wieku, zawodu czy statusu
społecznego wraz z władzami samorządowymi, podejmuje decyzje dotyczące najważniejszych dla społeczności
lokalnych kwestii. Jordi Pietx i Colom
Raport z Międzynarodowej Sesji Landscape Stewardship Exchange
Autorzy Raportu: Heather Black, Michael Creasey, Angela Curtean, Barbara Kazior, Paul Labovitz, Brent
Mitchell, Robert W. Mysłajek, Jordi Pietx i Colom, Andrzej Szeliga, Dominika Zaręba
1. Wprowadzenie
W dniach 20-26 października 1999 r. Odbyły się w Zawoi Międzynarodowe Warsztaty
specjalistów ds. społecznych form ochrony przyrody zatytułowane „Ludzie i Park. Współpraca i
rozwój” organizowane przez amerykańsko-kanadyjską Fundację Quebec-Labrador Foundation
przy Atlantyckim Centrum na Rzecz Ochrony Środowiska, Fundację Partnerstwo dla Środowiska
„Program Szlak Bursztynowy” wspólnie z Sekcją Parków Narodowych Polskiego Klubu
Ekologicznego, Gmina Zawoja i Babiogórskim Parkiem Narodowym. Celem Warsztatów była
próba stworzenia wizji zrównoważonego rozwoju Gminy w oparciu o poszanowanie lokalnego
dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego oraz wypracowanie płaszczyzny współpracy pomiędzy
władzami samorządowymi, społecznościami lokalnymi, agendami ochrony przyrody oraz innymi
sektorami lokalnego życia społecznego. Interdyscyplinarny zespół specjalistów z sześciu krajów
zapoznał się z problematyką regionu, spotykał się z miejscowymi liderami opinii publicznej,
samorządem, przedstawicielami Babiogórskiego PN i lokalnego biznesu oraz mieszkańcami.
Końcowym efektem rozmów, wizyt i wycieczek terenowych organizowanych w ramach
Sesji LSE jest niniejszy raport zawierający zbiór obserwacji i sugestii na temat kierunków rozwoju
proekologicznego Gminy Zawoja. Raport prezentuje zbiór uwag i propozycji związanych z
infrastrukturą komunalną i turystyczną, rozwiązaniami komunikacyjnymi i marketingowymi,
sposobami na poszukiwanie zewnętrznych źródeł finansowania. Jego autorzy nie ukrywają, że
większość zaprezentowanych pomysłów usłyszeli podczas rozmów z miejscową ludnością.
Często okazuje się, że dopiero słowa osób z zewnątrz mogą sprawić, że miejscowi ludzie
zaczynają doceniać i dostrzegać indywidualność oraz niepowtarzalność ich małej ojczyzny.
Pracując nad raportem jego autorzy próbowali uchwycić i wyeksponować wiele zasłyszanych
podczas Sesji pomysłów oraz utwierdzić ich twórców w przekonaniu o słuszności takich
rozwiązań dodając odwagi i podpowiadając jak można je zrealizować.
30
31
2. Uczestnicy i organizatorzy Sesji
Lokalny Komitet Organizacyjny
Marek Listwan
Jerzy Pająk
Franciszek Klimasara
Janusz Tomasiewicz
Maciej Mażul
Mariusz Zasadziński
Dariusz Racułt
Wójt Zawoi
Przewodniczący Rady Gminy Zawoja
Wice-Wojt Zawoi
p.o. Dyrektora Babiogórskiego Parku Narodowego
Pracownik Babiogórskiego Parku Narodowego, Radny
Przewodnik, Nauczyciel biologii, członek PTTK
Inspektor ds. Promocji i Turystyki w Zawoi
Grupa Koordynująca
Brent Mitchell
Barbara Kazior
Dominika Zaręba
Quebec-Labrador Foundation / Atlantic Center for the Environment
Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Program Szlak Bursztynowy
Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Program Szlak Bursztynowy
Sekcja Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego
Skład Grupy Eksperckiej
Heather Black
KANADA
Michael Creasey
USA
Angela Curtean
RUMUNIA
Paul Labovitz
USA
Robert W. Mysłajek
POLSKA
Jordi Pietx i Colom
HISZPANIA
Andrzej Szeliga
POLSKA
Heritage Resources Center
University of Waterloo
Blackstone River Valley National
Heritage Corridor Commission
Clubul "ECOTUR" Sibiu,
Rivers and Trails Conservation Assistance
National Park Service
Stowarzyszenie dla Natury "WILK", Godziszka
LA VOLA, Companyia de Serveis Ambientals (Environmental Services Co.)
Stowarzyszenie Ekologiczno Kulturalne „Las”
Ludzi Aktywnych Społecznie, Wysoka
31
32
Program Sesji
20.X
-
Przyjazd uczestników i zapoznanie się gości z organizatorami Sesji
21.X
-
Uroczyste przywitanie i otwarcie Sesji przez Wójta Zawoi Marka Listwana, Urząd Gminy Zawoja;
Wprowadzenie uczestników Sesji w problematykę działań społecznych w Zawoi pn. „Ludzie i Park”, Urząd Gminy :
• Historia działań społecznych w Zawoi – Jerzy Sawicki, Przewodniczący SPN PKE;
• Zaangażowanie Fundacji w działania Zawoi – Radosław Tendera, Dyrektor Programowy FPŚ;
• Prezentacja Programu Szlak Bursztynowy, Dominika Zaręba, Koordynator Programu Szlak Bursztynowy;
Występ zespołu regionalnego „Juzyna”, Jaworzynka;
Wycieczka po Zawoi z miejscowym przewodnikiem – Mariuszem Zasadzińskim;
Spotkanie z samorządem lokalnym
• Wprowadzenie w problematykę działań samorządu w Zawoi – Jerzy Pająk, Przewodniczący Rady Gminy;
• Dyskusja o problemach i wyzwaniach Zawoi.
Wizyta w siedzibie Babiogórskiego Parku Narodowego, spotkanie z p.o. Dyr. BPN Januszem Tomasiewiczem, zwiedzanie
Ośrodka Edukacji Ekologicznej BPN z pomocą Katarzyny Fujak;
Wycieczka po Babiogórskim Parku Narodowym z przewodnikami – Maciejem Mażulem i Bogdanem Kidoniem; obiad w
schronisku w Markowych Szczawinach;
Zwiedzanie skansenu PTTK w Markowych Rówienkach;
Spotkanie z Dyrekcją i Pracownikami BPN, przedstawicielami nadleśnictwa, PTTK i GOPR w zawojskiej chacie u stóp Babiej
Góry, dyskusja o możliwościach i formach współpracy Parku ze społecznością lokalną, skansen PTTK;
-
22.X
-
23.X
-
-
Spotkanie w Ekologicznej Szkole Podstawowej na Przysłopiu z mieszkańcami i Sołtysem p. Klimasarą , Dyr. Wiesławą
Krzeszowiak, Ojcem Romualdem Wilkiem i Mariuszem Zasadzińskim – rozmowa o możliwościach rozwoju przysiółka
Przysłop; zwiedzanie Klasztoru Karmelitów Bosych w Zakamieniu i zapoznanie się z proekologicznymi inwestycjami Ojców
Karmelitów;
Przejazd rowerami z Przysłopia do Gołyni
Wizyta w Szkole Podstawowej krzewiącej lokalną kulturę, spotkanie z Zofią Bugajską i zespołem dziecięcym „Babiogórcy”;
Obiad w gospodarstwie ekologicznym państwa Kobielów
Spotkanie z przedstawicielami małego i średniego biznesu hotelarskiego (agroturystyka, pokoje gościnne, pensjonaty), u
Państwa Trzebuniaków w „Chacie pod Kwiatkiem”;
Spotkanie z przedstawicielami lokalnego biznesu, Dom Wczasowy „Krakus”;
24 X.
-
Wycieczka na słowacką stronę Babiej Góry i spotkanie z samorzadami oraz przedstawicielami Programu Szlak Bursztynowy,
dyskusja o możliwościach współpracy polsko-słowackiej „ponad granicami”;
25.X
-
-
Spotkanie ze Starostą Suskim, Andrzejem Pająkiem na Zamku Suskim, Sucha Beskidzka;
Spotkanie z Zarządem Stowarzyszenia Gmin Babiogórskich, Andrzejem Pająkiem, Januszem Kociołkiem, Stanisławem
Smyrakiem, Karczma „Rzym”;
Spotkanie w Gminnym Ośrodku Kultury, rozmowa z Dyr. Ośrodka Danutą Gimzą o działalności kulturalnej w Zawoi,
zapoznanie z działalnością Redakcji lokalnego czasopisma „Pod Diablakiem”; prezentacja działalności centrum informacji
turystycznej – Dariusz Racułt
Prezentacja Strategii rozwoju turystyki w Gminie Zawoja – Dariusz Racułt
-
Publiczna prezentacja raportu z konferencją prasową
-
26.X
32
33
3. Omówienie zasobów lokalnych
Charakterystyka istniejących wartości
Zawoję w oczach przyjezdnych wyróżniają korzystne warunki naturalne, predestynujące ją
do wprowadzania rozwoju opartego na lokalnych walorach przyrody i kultury. Trzeba zwrócić
uwagę zarówno na położenie, krajobraz i układ przestrzenny, walory przyrodnicze, dziedzictwo
kulturowe, istniejącą infrastrukturę, szereg ciekawych imprez oraz ludzi pełnych inicjatywy i pasji.
Różnorodność zasobów regionu daje możliwość rozwoju terenów podbabiogórskich nie tylko w
oparciu o turystykę, ale też z wykorzystaniem szeregu innych, bezpośrednio lub pośrednio
związanych z turystyką form działalności społeczno-gospodarczej, w tym pasterstwa, rzemiosła,
przetwórstwa żywności, edukacji, kultury itp.
Położenie
•
•
•
•
•
Lokalizacja u stóp Babiej Góry, najwyższego szczytu Beskidów. Babia Góra, Królowa
Beskidów jest ważnym i powszechnie znanym punktem na mapie kraju. Stanowi niewątpliwy
magnes przyciągający turystów i miłośników gór.
Położenie w masywie Beskidów, w głównym łańcuchu Karpat. Teren Karpat przyciąga coraz
większą uwagę różnych międzynarodowych środowisk jako jedna z ostatnich ostoi
naturalnego środowiska o bogatej bioróżnorodności. Karpaty stają się obiektem coraz
większego zainteresowania w opinii zarówno specjalistów ochrony środowiska i turystyki, jak
też przedstawicieli mediów czy biznesu, szukających atrakcyjnych inwestycyjnie terenów
naturalnych.
Położenie w obrębie Babiogórskiego Parku Narodowego, a jednocześnie Międzynarodowego
Rezerwatu Biosfery UNESCO. Chociaż lokalizacja na terenie i w pobliżu obszaru prawnie
chronionego powoduje pewne ograniczenia, (m.in. związane z prowadzeniem działalności
gospodarczej), Park stanowi bardzo silny magnes przyciągający zarówno turystów jak i
potencjalnych inwestorów w ten region. Rezerwat Biosfery jest najlepszą wizytówką Gminy w
opinii międzynarodowej. Warto podkreślić, że tereny prawnie chronione już dzisiaj są i będą
objęte ofertą specjalnych programów pomocowych, których realizacja może się przyczynić do
rozwoju miejscowości leżących w ich obszarze.
Położenie w rejonie przygranicznym pozwala na tworzenie projektów polsko-słowackich i
poszukiwanie ich źródeł finansowania. Programy transgraniczne zyskują większe
zainteresowanie i poparcie. Dają też możliwości wypracowania wspólnej i bardziej
urozmaiconej oferty, opartej na zróżnicowanych zasobach przyrodniczych i kulturowych
regionów leżących po obu stronach Babiej Góry.
Usytuowanie w niewielkiej odległości od dwóch dużych aglomeracji Krakowa i Katowic,
gęsto zaludnionych i o dużym zanieczyszczeniu. Zawoja może stanowić atrakcyjne miejsce
wypoczynku dla mieszkańców tych aglomeracji zarówno w okresie zimowym i letnim jak i w
ramach całorocznej turystyki weekendowej, konkurując swoją ofertą z funkcjonującymi już
dużymi ośrodkami wypoczynkowymi, położonymi w dalszej odległości od obu tych miast.
Bliskie sąsiedztwo dużych aglomeracji może też odgrywać znaczną rolę w przyciąganiu
inwestorów do gminy i całego regionu. Dodatkowym atutem Zawoi są dość dobre połączenia
drogowe i kolejowe przy równoczesnym zachowaniu przez miejscowość pewnej izolacji,
dzięki której, turyści mogą wypoczywać w spokoju i poczuciu odosobnienia i kontaktu z
naturą.
Krajobraz i układ przestrzenny
33
34
•
•
•
•
Niepowtarzalne walory krajobrazu górskiego. Z jednej strony szczyt Babiej Góry, najwyższe
pozatatrzańskie wzniesienie w Polsce z wyraźnym podziałem na pietra roślinności, z drugiej
niezwykle malownicze łagodne wzgórza pasma Jałowca i pokryte lasami masywne i dzikie
pasmo Policy.
Krajobraz leśny: lasy zróżnicowane gatunkowo: iglaste oraz mieszane tworzące kolorowy
krajobraz porą jesienną z zachowanym w niektórych miejscach starodrzewem i rzadkimi
roślinami górskimi oraz runem leśnym.
Krajobraz wiejski z polami, pastwiskami, zalesieniami śródpolnymi oraz dobrze zachowaną
typową zabudową wiejską, harmonijnie współistniejącą z przyrodą i doskonale wpisaną w
krajobraz gór.
Zawoja jest największą i równocześnie jedną z najdłuższych wsi w Polsce. Składa się z
licznych przysiółków rozrzuconych malowniczo po okolicznych wzgórzach i w dolinach.
Rozproszenie osad ludzkich na dużej przestrzeni sprzyja urozmaiceniu i uatrakcyjnia
krajobraz miejscowości.
Walory przyrodnicze i dziedzictwo kulturowe
•
•
•
Zabytkowa architektura drewniana mieszkalna i sakralna, w tym m.in.:
- drewniane domy zrębowe z zachowanym tradycyjnym układem zabudowań
gospodarskich,
- Dworzec Babiogórski i inne przedwojenne zabudowania pensjonatów,
- Schronisko im. H. Zapałowicza na Markowych Szczawinach,
- Klasztor O.O. Karmelitów Bosych,
- kapliczki przydrożne.
Regionalne muzea:
- skansen budownictwa drewnianego PTTK im. J. Żaka na Markowych Rówienkach,
- Muzeum Turystyki Górskiej,
- Ośrodek Babiogórskiego Parku Narodowego, prezentujący nie tylko przyrodę ale
także lokalne budownictwo, architekturę wnętrz, rzemiosło, życie codzienne i
obyczaje górali babiogórskich.
Tradycje lokalne:
- kuchnia regionalna,
- muzyka, śpiewy i tańce regionalne; aktywnie funkcjonujące zespoły folklorystyczne
reprezentujące bardzo wysoki poziom artystyczny – „Juzyna” i „Babiogórcy”,
- regionalne stroje ludowe,
- obrzędy i zwyczaje ludowe,
- artyści ludowi i rzemieślnicy.
Infrastruktura
•
•
•
•
istniejąca sieć dróg, w tym połączenia z dwoma dużymi aglomeracjami miejskimi Krakowem i
Katowicami,
oznakowane szlaki piesze (w tym tematyczne np. Szlak Papieski) i dobrze rozwinięta sieć tras
rowerowych,
stadnina koni, oferująca zarówno naukę jazdy jak i przejażdżki po okolicy (niestety w
niewielkim stopniu rozreklamowana),
rozwinięta baza noclegowa, liczne pensjonaty i kwatery prywatne, w tym gospodarstwa agro- i
ekoagroturystyczne (np. gospodarstwo państwa Kobielów),
34
35
•
•
•
rozwinięta baza gastronomiczna, w tym restauracje oferujące potrawy kuchni
regionalnej (np. „Jadło pod Lipami”),
rozwój form komunikacji alternatywnej, jak: wozy i sanie,
ciekawe elementy infrastruktury turystyczno-informacyjnej np. mapa plastyczna Babiej Góry
przystosowana dla potrzeb osób niewidomych i słabo widzących.
Wydarzenia kulturalne, sportowe i turystyczne oraz inicjatywy społeczne, takie jak:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Babiogórska Jesień,
Wyścigi Psich Zaprzęgów,
Lato w Zawoi,
Zima w Zawoi,
Wyścigi Rowerowe,
Misteria religijne,
Wystawy twórczości artystów ludowych,
Imprezy muzyczno-taneczne, organizowane przez restauracje i pensjonaty,
Inicjatywy edukacyjne, ekologiczne i kulturowe szkół (np. Szkoła Podstawowa w ZawoiPrzysłop i w Zawoi-Gołyni),
Inicjatywy podejmowane przez OO Karmelitów Bosych w Zawoi-Przysłop.
Z wyżej scharakteryzowanych zasobów Zawoi, które zdaniem odwiedzających miejscowość
zasługują na największą uwagę można wyróżnić następujące:
• dobrze zachowany krajobraz karpackiej miejscowości,
• silne poczucie przynależności i tożsamości oraz przywiązania do regionu,
• aktywni obywatele zainteresowani planowaniem przyszłości zdolni do przyjęcia wielu
wyzwań,
• promocja regionu, choć stale w fazie rozwoju, już w chwili obecnej dobrze funkcjonująca –
profesjonalnie przygotowane i na wysokim poziomie imprezy (aktywna działalność p. Dariusz
Racułta),
• bogate środowisko naturalne i kulturowe,
• Istnienie lokalnego symbolu, jakim jest Babia Góra. To ona ma wpływ na pogodę,
występowanie zwierząt i roślin, kształtuje krajobraz, dostarcza wody, z nią związane są
legendy i wiersze, to ona łączy Zawoję ze Słowacją, jest przyczyną powołania Parku
Narodowego, ona także dostarcza środków do życia dla ludzi, którzy zamieszkują u jej stóp.
Określenie wyzwań na przyszłość
Poza niezliczonymi walorami, Gmina Zawoja boryka się również z wieloma problemami i
niedogodnościami związanymi zarówno z jej uwarunkowaniami geograficznymi, naturalnymi czy
kulturowymi jak i natury ekonomicznej, społecznej, infrastrukturalnej itp. Jednak nie należy tych
problemów traktować jako bariery i zagrożenia dla lokalnego rozwoju. Są one wyzwaniami na
przyszłość, które w istotny sposób powinny wpływać na politykę władz Gminy, Parku
Narodowego jak i działalność innych środowisk społecznych w regionie oraz ukierunkować
działania i inicjatywy w regionie.
Położenie
•
Lokalizacja gminy na krańcu obecnego województwa małopolskiego wiąże się z mniejszym
zainteresowaniem władz wojewódzkich tym terenem,
35
36
•
•
•
Babia Góra silnie przyciąga uwagę dominując krajobraz, co sprzyja niedocenianiu innych
równie atrakcyjnych widokowo i turystycznie rejonów (np. Pasmo Jałowca i Policy),
Brak porozumienia co do sposobów korzystania z terenów prywatnych leżących w obrębie
Babiogórskiego Parku Narodowego,
Położenie górskie stawia wyraźne przeszkody w rozwoju rolnictwa (trudności terenowe, niska
klasa ziem, często utrudniająca nawet uprawy przydomowe).
Krajobraz i układ przestrzenny
•
•
Rozproszenie przysiółków stwarza znaczne problemy organizacyjne i komunikacyjne
zarówno dla mieszkańców jak i turystów odwiedzających region,
Zanikanie tradycyjnego krajobrazu wiejskiego w skutek zabudowy letniskowej i wkraczanie
bezstylowego budownictwa i obcych lokalnym tradycjom form architektonicznych.
Walory przyrodnicze i dziedzictwo kulturowe
•
•
•
•
Niedostateczne wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych,
Brak dostatecznej informacji o wielu atrakcyjnych przyrodniczo i kulturowych miejscach,
Niedocenianie lokalnych tradycji architektonicznych, brak dbałości o zachowanie istniejących
obiektów budownictwa drewnianego i charakterystycznych dla regionu piwniczek,
Brak koncepcji i działań zmierzających do racjonalnego wykorzystania istniejących walorów
przyrodniczych, poprzez rozśrodkowanie ruchu turystycznego i kreowanie innych
atrakcyjnych turystycznie miejsc (np. Zawoja Przysłop), odciążając rejony o zbyt nasilonym
ruchu turystycznym,
Infrastruktura i warunki społeczno-gospodarcze
• Niedostateczna infrastruktura towarzysząca, brak kompleksowej informacji turystycznej,
wypożyczalni sprzętu turystycznego i sportowego, ofert kulturalno-rozrywkowych,
• Brak trwałych rozwiązań proekologicznych w gospodarce komunalnej gminy: gospodarka
odpadowa, ściekowa, energetyczna, sprzyjające degradacji środowiska naturalnego,
• Niedostosowana do potrzeb ilość parkingów i miejsc do parkowania (np. w obrębie posesji
prywatnych),
• Niedostateczna ilość i brak zróżnicowania połączeń komunikacyjnych w ramach prywatnej
sieci transportowej,
• Brak wyznaczonych miejsc spacerowych, deptaków,
• Wiele z pensjonatów i domów wczasowych wymaga modernizacji i przystosowania do
współczesnych wymagań co do jakości usług,
• Brak zróżnicowanych miejsc noclegowych, w tym brak pensjonatów o wysokim standardzie
dostosowanych do przyjmowania np. turystów zagranicznych,
• Oferta gastronomiczna słabo rozbudowana, zarówno pod względem ilościowym jak i
jakościowym, niewiele restauracji oferujących potrawy kuchni regionalnej,
• Oferta turystyczna nie uwzględnia propozycji dla turystów poza tradycyjnym sezonem,
• Brak badań rynku dotyczących profilu, zainteresowań i potrzeb turystów przyjeżdżających do
Zawoi,
• Wysoki procent bezrobotnych i brak nowych ofert pracy,
• Brak pieniędzy na inwestycje komunalne i infrastrukturę turystyczną i paraturystyczną,
• Brak docelowej wizji rozwoju regionu i wykorzystania innych niż turystyka form
przedsiębiorczości.
36
37
Wydarzenia kulturalne, sportowe i turystyczne oraz inicjatywy społeczne
• Część imprez jest słabo spopularyzowana,
• Brak imprez, które wydłużałyby sezon, np. wiosną i późną jesienią,
• Brak lokalnych organizacji pozarządowych,
• Brak integracji i współdziałania społeczności lokalnej i wiary w powodzenie inicjatyw
oddolnych,
• Niewykorzystanie możliwości współpracy transgranicznej,
• Brak współpracy różnych instytucji i środowisk, w tym samorządu, parku, lokalnych
przedsiębiorców, szkół, etc.
37
38
4. Możliwości lokalnego rozwoju
Rozwój organizacji
Wiele koncepcji i zamierzeń łatwiej wprowadzić w życie mając w regionie organizacje
pozarządowe. Skupiają one mieszkańców o podobnych zainteresowaniach i pomysłach i
tworzone są dla pełnienia specyficznych, ściśle określonych funkcji. Propozycje dotyczące
możliwości rozwoju lokalnych organizacji wiążą się zarówno z aktywizowaniem, poszerzaniem i
kontynuacją działań już istniejących grup formalnych jak i tworzeniem nowych, które przyczynią
się do wzmocnienia w gminie Zawoja i Regionie Babiogórskim działalności edukacyjnej,
kulturalnej, ekologicznej oraz aktywności ściśle gospodarczej.
Poszerzenie obszaru działalności Stowarzyszania Gmin Babiogórskich
Jednym z pomysłów zasłyszanych podczas spotkań zarówno z przedstawicielami gminy,
samorządów słowackich z drugiej strony Babiej Góry jak i Zarządem samego Stowarzyszenia
Gmin Babiogórskich (SGB) była propozycja poszerzenia obszaru działalności SGB o tereny
przygraniczne po stronie słowackiej*. Ożywianie współpracy transgranicznej jest tematem bardzo
aktualnym i potrzebnym. Stymulowanie takiej kooperacji może wiązać się nie tylko ze
wzmocnieniem rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów położonych u stóp Babiej Góry, ale
pobudzać też będzie kontakty kulturowe, wymianę doświadczeń i łączenie wysiłków ku ochronie
wspólnego dziedzictwa. Ponadto w dobie zbliżania się i dostosowywania norm prawnoekonomicznych obu krajów do standardów Unii Europejskiej, kiedy to rozwijają się szanse na
rożnego rodzaju unijne fundusze pomocowe, warto angażować się w programy ponadgminne i
transgraniczne, bo na takie przedsięwzięcia łatwiej zdobyć środki finansowe, poparcie i
sprzymierzeńców.
Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich wspólnie z samorządami po słowackiej stronie
Babiej Góry może zajmować się m.in.:
• działalnością marketingową, promocją produktów i atrakcji turystycznych (usług
noclegowych i gastronomicznych, produktów rzemieślniczych i wytworów sztuki ludowej,
lokalnych produktów spożywczych, imprez kulturalnych i innych atrakcji przyrodniczych i
kulturowych regionów po dwóch stronach Babiej Góry);
• integracją mieszkańców z obydwu stron Babiej Góry, wzmacnianie współpracy wszystkich
środowisk społecznych zainteresowanych zrównoważonym rozwojem terenu;
• wprowadzaniem ułatwień w ruchu granicznym dla mieszkańców (np. upraszczanie i
łagodzenie przepisów celnych) oraz ułatwień dla turystów podróżujących po regionie
Babiogórskim (turystyczne przejścia graniczne, wspólne trasy turystyczne etc.);
• tworzeniem wspólnych programów rozwoju i poszukiwanie dla nich źródeł finansowania;
Aby rozpocząć współpracę najlepiej skoncentrować się w pierwszej fazie na jednym
wspólnym działaniu, które w najlepszy sposób łączyć będzie interesy obu stron i będzie
stanowiło namacalny efekt wspólnych wysiłków. Może to być stworzenie, oznakowanie i
wypromowanie, przywoływanej często podczas dyskusji, trasy rowerowej dookoła Babiej Góry,
zrealizowanej np. pod auspicjami międzynarodowego Programu Szlak Bursztynowy.
Rozwój nowych organizacji pozarządowych w gminie
W regionie istnieje wiele mniejszych środowisk społecznych, grup nieformalnych które
mają wspólne cele i interesy i byłoby zasadne, gdyby sformalizowały swoją działalność. W gminie
mogłyby powstać przykładowo takie organizacje jak:
• Stowarzyszenie gospodarstw agroturystycznych
*
W roku 2000 Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich podpisało porozumienie o współpracy transgranicznej ze
słowackim Zdrużeniem Babia Hora.
38
39
Tego typu organizacje przyczyniają się do wymiany doświadczeń i wiedzy na temat systemów
obsługi turystów. Dodatkowe korzyści wiążą się z prowadzeniem wspólnej działalności
marketingowej: wydawaniem przewodników, broszur, ulotek, promocją na targach turystycznych
itp. W ramach stowarzyszenia można dążyć do osiągnięcia samowystarczalności poszczególnych
gospodarstw w zakresie zaopatrzenia w lokalne produkty spożywcze. Członkowie-rolnicy
mogliby zaopatrywać się z poszczególne produkty nawzajem u siebie w zależności od specjalizacji
danego gospodarstwa. W ten sposób, przynajmniej w większej części mieliby zagwarantowane
zaopatrzenie w produkty, po pierwsze miejscowe, pod drugie wyprodukowane w zdrowym
czystym środowisku, po trzecie tańsze, ze względu na pominięcie marży, którą nakładają
hurtownicy, a potem sklepy detaliczne.
• Stowarzyszenie lokalnego biznesu
Taka organizacja mogłaby mieć na celu przede wszystkim budowanie wspólnego marketingu dla
produktów i usług z Zawoi (np. wspólna promocja, poszukiwanie sposobów dystrybucji,
kreowanie wspólnej marki produktów i usług np. przy wykorzystaniu logo Zawoi).
Stowarzyszenie mogłoby też od czasu do czasu organizować seminaria-konferencje oraz targi,
podczas których następowałaby wymiana informacji o nowych technologiach, trendach
rynkowych, preferencjach konsumentów). Stowarzyszenie pełniłoby też funkcję lobbyingu na
wyższych szczeblach administracji np. powiatu czy województwa i w ten sposób przyczyniać się
do budowania polityki sprzyjającej rozwojowi lokalnego biznesu (preferencje podatkowe, dostęp
do kredytów), np. dla przedsiębiorców zatrudniających miejscową ludność a tym samym
kreujących nowe miejsca pracy i przyczyniających się do obniżenia bezrobocia, etc.
• Stowarzyszenie twórców ludowych
Zawoja dysponuje ogromnym potencjałem dla rozwoju rzemiosła artystycznego i sztuki ludowej
opartej o tradycyjne wzorce. Największy problem stanowi tutaj brak wykreowanych sposobów
zbytu tych produktów, a tym samym ich rynków zbytu. Praktycznie przeciętny turysta
przyjeżdżający do Zawoi nie ma możliwości kupić ciekawej pamiątki, wyrobu rzemieślniczego,
nawet jeśli chce wydać na taki zakup pieniądze. Sami przekonaliśmy się o tym będąc tutaj na
miejscu, gdzie mimo najlepszych chęci nie mieliśmy możliwości dokonania takich zakupów.
Turysta wyjeżdżając na swój upragniony urlop czy wakacje jest nastawiony na to, że będzie
znacznie bardziej rozrzutny niż na co dzień. Dlatego trzeba dać mu jak najwięcej okazji, żeby
mógł wydać swoje oszczędności przeznaczone na wypoczynek i żeby był zadowolony ze swoich
zakupów. Drugim problemem jest brak promocji produktów rzemiosła i sztuki z Zawoi.
Niewielu turystów zdaje sobie sprawę np. z istnienia w regionie tak wielu twórców ludowych.
Gdyby lokalni twórcy ludowi połączyli swe siły, mogliby stworzyć bardzo silny rynek na tego
typu produkty, zarówno w samym regionie (rynek przybywających do Zawoi turystów) jak i poza
regionem, w większych miastach czy nawet za granicą. Szczególnie zalecane byłoby również
włączenie w poczet członków stowarzyszenia twórców słowackich z drugiej strony Babiej Góry.
Tego typu organizacja byłaby silną motywacją dla twórców i rzemieślników, aby rozwijali swoją
działalność, zdolności i umiejętności i prezentowali je szerszej publiczności. Byłoby to także
szansą na przetrwanie wielu ginących zawodów, rzemiosł i form sztuki. W ramach działalności
stowarzyszenia mogłyby być organizowane kursy rzemiosła, podczas których mistrzowie
przekazywaliby swoją wiedzę młodszemu pokoleniu i w ten sposób tradycje i lokalne specjalności
miałyby szansę przetrwać. Specjalne kursy można też organizować dla dzieci miejscowych i
przyjeżdżających do Zawoi na wypoczynek w ramach działań edukacyjnych.
Klub Młodego Rzeźbiarza w Wysokiej
W Wysokiej, w gminie Jordanów, młody twórca ludowy, Stanisław Szeliga postanowił założyć Klub Młodego Rzeźbiarza. Dzieci i
młodzież z miejscowej wsi żywo interesowały się pracą rzeźbiarza i przychodziły do pracowni przyglądać się jego pracy. Tak zrodził
się pomysł założenia Klubu z warsztatem artystycznym pełniącym rolę rekreacyjno-edukacyjną dla dzieci. Pracownia i działalność
Klubu, założonego w roku 1999, ma na celu rozpowszechnianie wartości kultury i sztuki regionu wśród młodzieży wiejskiej.
Prowadzone są cykliczne warsztaty, podczas których każdy członek Klubu rzeźbi w lipie swoje prace pod okiem fachowca,
Stanisława Szeligi. Organizowane są też wystawy rzeźby i rysunku w pracowni artystycznej, okolicznych galeriach i przy innych
39
40
okazjach np. na targach i wystawach artystycznych. Prace młodych członków Klubu pojechały do Warszawy na Forum Inicjatyw
Pozarządowych, we wrześniu 1999 r. i cieszyły się ogromnym powodzeniem, a wiele osób odwiedzających stoiska wystawowe
Forum deklarowało chęć zakupu prac. Dzieci z Klubu wyczarowały z lipowego drzewa Aniołka wysockiego z Bursztynowego
Szlaku. Stał się nie tylko symbolem miejscowości, ale też lokalnym markowym produktem, który dzisiaj można kupić na jarmarkach,
wystawach i w pracowni młodych rzeźbiarzy.
Stowarzyszenie mogłoby prowadzić działalność gospodarczą, za pomocą sklepów-galerii w
Zawoi, a także wydawać katalogi w kilku językach opisujące rodzaj prowadzonej działalności i
oferowane na sprzedaż produkty. Prace szczególnie cenne, nie przeznaczone na sprzedaż byłyby
eksponowane na stałej wystawie zorganizowanej w Zawoi, na której też można byłoby zarabiać
np. sprzedając bilety wstępu. Stowarzyszenie brałoby też czynny udział we wszystkich
regionalnych a także ponadregionalnych i zagranicznych imprezach kulturalno-artystycznych (np.
Babiogórska Jesień, Dni Kultury Żywieckiej itp.)
• Ekologiczno-kulturalne stowarzyszenie przyjaciół Przysłopia*
Stowarzyszenie założone przy Szkole Podstawowej nr 4 w Zawoi Przysłop, które integrowałoby
mieszkańców przysiółka z trzech gmin i pełniłoby rolę aktywizatora działań społecznych,
ekologicznych i gospodarczych miejscowej ludności. Mając na Przysłopie Stowarzyszenie łatwiej
szukać środków finansowych i dotacji. Stowarzyszenie mogłoby założyć również celowy fundusz
lokalny, którego donatorami byliby np. turyści przybywający na Przysłop, lokalni przedsiębiorcy
etc.
Ekologiczna odznaka a wspieranie ochrony dziedzictwa doliny rzeki Cuyahonga w USA
Organizacja pozarządowa, która powstała dla ochrony dziedzictwa doliny rzeki Cuyahonga gromadzi środki finansowe na swoją
działalność m.in. poprzez przyznawanie odznaczeń dla wszystkich turystów, którzy zechcą przyczynić się i wesprzeć symboliczną
kwotą ochronę odwiedzanego miejsca. Odznakę przyznaje się na okres jednego roku po wpłaceniu ustalonej sumy na poczet
organizacji Cuyahonga Valley Association. Odznaczany staje się automatycznie członkiem tej organizacji. Odznaka jest
nobilitująca, bo turyści noszą ją zwiedzając teren i w ten sposób demonstrują, że sami przyczynili się do ochrony dziedzictwa
lokalnego. Jest kilka rodzajów odznak, każda dedykowana innemu zakątkowi doliny albo innej trasie turystycznej (rowerowej,
pieszej, konnej, kajakowej). Wraz z odznaką otrzymuje się list podpisany przez Dyrektora organizacji informujący o przyjęciu w
poczet członków i o korzyściach z takiego członkostwa. Oto fragmenty w/w listu:
„Drogi Przyjacielu. (...) Serdecznie zapraszamy do przyłączenia się do naszej organizacji Cuyahonga Valley Association (CVA),
która pracuje wspólnie z Narodowymi Służbami na rzecz Parków Narodowych (National Park Service), aby wspierać zrównoważony
rozwój doliny rzeki Cuyahonga. Twoje członkostwo gwarantuje, że:
- będziesz otrzymywał nasz kwartalnik z informacjami o naszej działalności i dziedzictwie terenu, który poznajesz,
- będą Ci przysługiwały specjalne rabaty na wszelkie imprezy, które będziemy organizować w tym roku i na produkty oraz usługi
przez nas oferowane,
- będziesz informowany o wszelkich imprezach odbywających się w każdym kwartale roku,
- będziesz otrzymywał zaproszenia na imprezy i na doroczne spotkanie członków naszej organizacji.
Twój finansowy udział przyczyni się do tego, że uda nam się zachować to wielkie dziedzictwo dla przyszłych pokoleń. Bardzo
dziękujemy za Twój wkład i troskę.
Dyrektor CVA”.
Kontynuacja i poszerzanie pola działania takich organizacji jak Polskie Towarzystwo
Turystyczno-Krajoznawcze, Oddział Sucha Beskidzka.
Działalność PTTK/O Sucha Beskidzka odgrywa ważną rolę w rozwoju turystyki w
Zawoi. Powinno się częściej włączać tę organizację w różnego rodzaju działalność mającą na celu
np. wytyczanie i znakowanie nowych tras rowerowych, tras dziedzictwa kulturowego czy ścieżek
tematycznych, a także w promocję lokalnej turystyki. Wydaje się, że duże doświadczenie
turystyczne PTTK nie jest w regionie dostatecznie wykorzystywane, np. przy opracowywaniu
map czy przewodników, wytyczaniu tras turystyczno-krajoznawczych czy samemu planowaniu i
wdrażaniu rozwoju turystyki. PTTK powinno poszerzać swoją ofertę turystyczną i przewodnicką
*
Stowarzyszenie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop” powstało w 2000 r. przy Szkole Podstawowej
nr 4 w Zawoi Przysłop.
40
41
o bardziej spektakularne i nietypowe formy turystyki, w tym ekoturystyki. Przy odpowiednich
staraniach można rozwinąć działalność skansenu w Markowych Rówienkach, zakładając tam np.
centrum edukacyjne, gdzie prowadzone będą warsztaty kulinarne, taneczne czy rzemieślnicze dla
zainteresowanych grup turystycznych czy realizując inne oryginalne przedsięwzięcia.
Marketing turystyczny
Trzeba przyznać, że główną formą przedsiębiorczości w Zawoi jest rozwój usług
turystycznych. Rozwijają się różne prywatne inicjatywy ekonomiczne mające na celu dostarczanie
turystom wysokiej jakości wypoczynku i przeżyć. Jednak należy też zauważyć, iż nie ma wśród
lokalnego biznesu turystycznego rzetelnej wiedzy i poglądów na temat:
• Profilu turystów, którzy mogą przyjechać do Zawoi,
• Charakterystyki turystów, jakich Zawoja chce przyjąć,
• Przyczyn dla których turyści mieliby do Zawoi powrócić (jak sprawić, by chcieli jeszcze raz
tutaj przyjechać).
Sytuacja ta wiąże się częściowo z brakiem określenia segmentów rynku (i nisz rynkowych), które
Zawoja mogłaby najlepiej zaspokoić. Istnieje na przykład bardzo realna szansa i pilna potrzeba,
aby produkt turystyczny Zawoi przyjazny przyrodzie i kulturze regionu zaistniał na rynkach
zagranicznych.
Należy zatem odpowiedzieć na poniższe pytania:
• Jaka jest nisza rynkowa dla produktu turystycznego Zawoi?
Trzeba się zastanowić, co robimy lepiej niż inni. Jeśli produkt turystyczny jest watpliwej jakości
albo oferowany wszędzie i wszystkim, to w dłuższej perspektywie nie gwarantuje to sukcesu
ekonomicznego.
• Jaki jest popyt rynku?
Trzeba zrobić gruntowne i kompleksowe badania rynkowe i dowiedzieć się jaki potrzeby mają
turyści. Takie badania nie muszą być wyszukane, skomplikowane, i kosztowne, ale wymagają
zebrania informacji np. od biur podróży (w Polsce i za granicą) albo poprzez przeprowadzenie
ankiet wśród przybywających do Zawoi turystów (np. za pomocą internetu lub przy
biletowanych wejściach do Parku Narodowego). Określenie popytu rynku nie może być oparte
jedynie na intuicji.
• Jaką niszę rynkową decydujemy się obsługiwać?
Należy dowiedzieć się jakie są punkty styczności pomiędzy tym, jakie potrzeby mają potencjalni
turyści, a tym co miejscowi ludzie mogą najlepszego im zaoferować, coś czego nie znajdą nigdzie
indziej.
• Jaki typ turystów chcemy mieć w regionie?
Po dokonaniu analizy lokalnych atrakcji i możliwości należy określić profil turystów, których
chcemy do regionu przyciągnąć. Dobrze jest wyspecjalizować się w ofercie kierowanej do kilku
różnych segmentów rynku i do niej dostosowywać infrastrukturę oraz wszelkie formy
marketingu.
Przykładowe typy turystów w Zawoi
Wśród przykładów turystów, którzy byliby w szczególny sposób zainteresowani specyfiką
Zawoi można wymienić następujące grupy:
41
42
1. Przedstawiciele tzw. klasy średniej (o średnim poziomie zarobków w skali kraju) - rodziny
poszukujące zdrowego, spokojnego odpoczynku w otoczeniu atrakcyjnym przyrodniczo i
kulturowo.
Dlaczego?
- Mają oni mniejsze potrzeby związane z infrastrukturą turystyczną (nocują zwykle w kwaterach
prywatnych i pensjonatach);
- Badania rynku turystycznego pokazują, że są skłonni wydać na swój wypoczynek sumę
pieniędzy większą ponad przeciętną, bo chętnie płacą za szereg atrakcji i usług, które
urozmaicą im pobyt oraz dostarczą ciekawych przeżyć i doznań związanych z przebywaniem
blisko przyrody i kultury.
2. Turyści indywidualni, „niskobudżetowi”, głównie młodzież ucząca się i pracująca, amatorzy
turystyki aktywnej, wędrówek górskich itp.
Dlaczego?
- Nie mają wygórowanych potrzeb dotyczących infrastruktury turystycznej, szczególnie co do
wysokiego standardu usług noclegowych;
- Mimo, że oszczędnie gospodarują przeznaczonymi na podróż pieniędzmi, to jednak w
porównaniu z turystami zorganizowanymi (klientami biur podróży) zostawiają zazwyczaj w
regionie więcej pieniędzy (turysta zorganizowany płaci głównie firmom turystycznym i ich
pośrednikom spoza regionu penetracji turystycznej);
- Bardziej interesują się i doceniają unikalne walory przyrody, krajobrazu i kultury.
3. Osoby niewidome, niepełnosprawne o specjalnych potrzebach co do opieki i formy zwiedzania.
Dlaczego?
- W regionie istnieją warunki i częściowo infrastruktura oraz wyspecjalizowane osobyprzewodnicy do organizacji pobytu tego typu turystom (m.in. trójwymiarowe mapy z legendą
w piśmie Braille’a);
- W wielu krajach coraz bardziej popularne są programy jazdy konnej czy narciarskiej oraz
wycieczek pieszych dla turystów niewidomych i niepełnosprawnych czy upośledzonych. Na
rozwój tego typu programów łatwiej o środki pomocowe od rządu, różnych funduszy
celowych, fundacji etc.;
- Zawoja, miejscowość spokojna, w wysokim stopniu naturalna, jest idealnym miejscem na
„inne” poznawanie i przeżywanie regionu np. słuchanie szumu strumieni, odgłosu ptaków i
innych zwierząt, rozpoznawania gatunków kwiatów po zapachu czy drzew po dotyku.
4. Typowi ekoturyści, którzy wybierają miejsca o wysokich walorach naturalnych, zlokalizowanych
w okolicach terenów chronionych i uprawiają aktywne i poznawcze formy zwiedzania regionu
(również turyści zagraniczni).
Dlaczego?
- Ekoturystyka jest najszybciej rozwijającym się segmentem rynku turystycznego na świecie;
- Badania rynkowe pokazują, że ekoturyści skłonni są zostawić w regionie dużą sumę pieniędzy
w zamian za zaoferowanie im prawdziwej przygody i możliwości kompleksowego poznania
dziedzictwa przyrodniczo-kulturalnego regionu;
- Do obsługi ekoturystów potrzebni są wyspecjalizowani przewodnicy, którzy znają miejscową
przyrodę, kulturę, tradycje i potrafią ciekawie je zaprezentować. Takich przewodników w
Zawoi nie brakuje;
- Podstawowym założeniem ekoturystyki jest po pierwsze wspieranie lokalnej gospodarki
(poprzez zakup głównie miejscowych produktów i usług) a także przyczynianie się do
ochrony dziedzictwa (ekoturyści chętnie wnoszą wkład finansowy w różne lokalne inicjatywy
pro-ekologiczne i pro-kulturowe).
42
43
Dzięki rozpoznaniu potencjalnego profilu turystów można już świadomie kształtować
produkt turystyczny Zawoi i dostosowywać go do potrzeb osób tutaj przyjeżdżających. Łącząc
produkt turystyczny z jego odbiorcami można znaleźć najbardziej optymalny rodzaj turystyki,
który w najlepszy sposób łączy wysoką jakość usług z zachowaniem bardzo wrażliwych zasobów
środowiska naturalnego i kulturowego. Jednocześnie można zapewnić trwałość tych zasobów i
wartości, które stanowią podstawę lokalnej gospodarki, rozwoju społecznego i jakości życia ludzi.
Przykłady strategii promocji produktu turystycznego Zawoi
• Docelowy rynek
Już po zidentyfikowaniu właściwych, docelowych segmentów rynku, można zaplanować
specyficzny sposób promocji kierowany do odpowiednich grup klientów. Trzeba w tym celu
m.in. wybrać środki medialne, za pomocą których będzie można trafić do tych turystów. Taka
świadoma i zaplanowana promocja jest ekonomiczna i efektywniejsza niż strategia promocji
„masowej” (czyli do wszystkich typów turystów).
• Organizacja podróży studyjnych
Jest to specyficzny rodzaj promocji poprzez organizowanie specjalnych podróży dla
dziennikarzy i przedstawicieli biur turystycznych, które mogą być potencjalnymi partnerami
regionu. Promocja polega na zorganizowaniu im pobytu z prezentacją głównych atrakcji
lokalnych, które w najlepszy sposób oddają tożsamość i niepowtarzalność regionu. Biura
podróży będą mogły włączyć Zawoję do swojej oferty, a dziennikarze opiszą i opowiedzą o
swoich przygodach reklamując miejscowość albo konkretny produkt turystyczny szerokiej
publiczności. Zwykle przy okazji tworzenia materiału publicystycznego pojawiają się też
użyteczne kontakty i numery telefonów informacji turystycznej. Biura podróży mogą z kolei
promować region i jego ofertę w swoich katalogach, broszurach czy na targach i salonach
turystycznych.
• Uczestnictwo w pokazach, prezentacjach multimedialnych
Pokazy i prezentacje regionów i produktów turystycznych towarzyszą zwykle targom
turystycznym albo imprezom o charakterze kulturalnym, sportowym, ekologicznym itp. Takie
pokazy są bardzo popularne w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Ze względu na
wysokie koszty można brać w nich pośredni udział np. poprzez wysłanie przedstawiciela gminy
z materiałami promocyjnymi, wspólny udział np. Gminy Zawoja z sąsiednią gminą słowacką
albo za pośrednictwem większego, współpracującego z Zawoją biura podróży w Polsce czy za
granicą, które w swoim pokazie i prezentacji uwzględni również Zawoję. Warto nawiązać
współpracę z zagranicznymi agencjami turystycznymi, które są coraz bardziej zainteresowane
krajami Europy Środkowej i Wschodniej, w Niemczech, Holandii czy nawet w Kanadzie (np. z
Toronto latają od niedawna bezpośrednie i stosunkowo niedrogie samoloty do Krakowa).
• Wykorzystanie internetu
Interenet jest bardzo dobrym narzędziem dotarcia do ludzi, którzy byliby zainteresowani
Zawoją, szczególnie do turystów z zagranicy. Szczególnie ważna jest możliwość dokonywania
rezerwacji miejsc noclegowych przez internet – coraz bardziej popularna wśród turystów z
zagranicy. Na stronach www Gminy powinny być zamieszczone zdjęcia i dokładniejszy opis
poszczególnych miejsc noclegowych. Dobrze jeśli informacje pojawiają się w kilku językach np.
angielskim i niemieckim. Internet jest o wiele tańszą formą promocji niż np. wydawnictwa
informacyjno-reklamowe.
• Promocja kompleksowych pakietów turystycznych
Oprócz pojedynczych usług oferowanych przez różnych przedsiębiorców turystycznych (usługi
noclegowe, żywieniowe, przewodnickie, wynajem sprzętu sportowego i turystycznego, wycieczki
43
44
konne, przejazdy wozami i saniami) dobrze jest opracować i wypromować kompleksowe pakiety
turystyczne, szczególnie dla potencjalnych turystów zagranicznych np.:
- „Poznawanie życia wiejskiego - ekologiczny wypoczynek u rolnika”,
- „Odkrywanie góralskiej kultury i tradycji” (pakiet z nauką tańców regionalnych),
- „Po zdrowie do Zawoi” (turystyka zdrowotna).
W ramach pakietów dla gości z zagranicy trzeba zapewnić transport z oraz na lotnisko.
Jednodniowe wycieczki do wiosek rzemieślników w Indonezji
W Indonezji rozwinięto produkt jednodniowych wycieczek objazdowych po wioskach rzemieślników dla turystów zagranicznych,
którzy nie dysponują własnym środkiem transportu. Samochód osobowy zabiera 6-8 turystów i obwozi ich po ciekawych
miejscowościach, gdzie rozwinęły się różnorodne formy rzemiosła, a ludzie utrzymują się z tego typu produkcji otrzymując
dodatkowe dochody z turystyki. Wśród rodzajów rzemiosła lokalnego można oglądnąć i kupić miejscowe przetwory spożywcze,
hafciarskie, ceramikę, zabawki, barwniki naturalne, instrumenty muzyczne i drewniane meble. Wycieczki są reklamowane w
hotelach, pensjonatach, restauracjach i kawiarniach znajdujących się w większych miastach na Jawie, z usług których korzystają
turyści indywidualni. W pakiecie turystycznym jest też piknik i posiłek na wolnym powietrzu.
44
45
Rozwój przedsiębiorczości
Teren wiejski ze wspaniałym parkiem narodowym ma wiele możliwości, aby wzmocnić
już istniejącą przedsiębiorczość i zainicjować rozwój i powstanie nowych form
przedsiębiorczości. Dobrze rozwinięty system atrakcji turystycznych, we właściwy sposób
„opakowany”, wypromowany i sprzedawany na właściwym rynku, a także wydłużenie sezonu
turystycznego, sprawi, ze w regionie pojawi się więcej tych „właściwych” turystów, czyli takich,
którzy potrafią docenić atrakcje i odpowiednio za nie zapłacić.
Możliwości rozwoju lokalnej przedsiębiorczości.
•
•
•
•
Wśród możliwości rozwoju biznesu turystycznego w Zawoi można wyróżnić m.in.:
Zwiększenie wykorzystania miejsc noclegowych w lokalnych kwaterach, pensjonatach i
hotelach, równomiernie w ciągu całego roku poprzez wejście na nowe rynki turystyczne np.
turystyka konferencyjna, turystyka rehabilitacyjna dla osób starszych, emerytów, rencistów z
terenów miejskich;
Wzrost drobnej przedsiębiorczości handlowej, gastronomicznej, pamiątkarskiej i innych
usług kierowanych głównie do przyjezdnych;
Poszerzenie i zwiększenie działalności już istniejących przedsiębiorstw w regionie, takich jak:
cukiernia, tartak czy zakład produkcji mebli;
Zwiększenie liczby i rodzajów tras turystycznych (np. dla narciarstwa biegowego w Paśmie
Jałowca i Policy, tematyczne trasy spacerowe np. łączące kapliczki i zabytki sakralne czy
przysiółki, w których mieszkają twórcy ludowi albo znajdują się nietypowe atrakcje jak:
wiatrak, kolektory słoneczne, ekologiczna szkoła na Przysłopiu czy szkoła kulturotwórcza w
Zawoi Gołyni. Zadbanie o nowe trasy turystyczne przyczyni się do rozwoju drobnej
przedsiębiorczości w rozsianych po Zawoi przysiółkach;
Wyprawy rowerowe i piesze w różnych zakątkach świata
W wielu miejscach na świecie oferuje się turystom – amatorom turystyki pieszej i rowerowej oferty tego typu wypraw. W pakiecie
turystycznym znajdują się przede wszystkim propozycje trasy oraz zarezerwowane noclegi i niektóre posiłki na trasie, którą turyści
pokonują zwykle indywidualnie. W pakiecie może znaleźć się też oferta zorganizowania transportu bagażu oraz zapewnienie
fachowego przewodnika na niektórych odcinkach albo całej trasie. Podstawą sukcesu takich produktów turystycznych jest również
ich zróżnicowanie pod względem tematyki dostosowanej do zainteresowań turystów. Np. w regionach winiarskich Francji wycieczki
rowerowe organizowane są dla turystów ze Stanów Zjednoczonych i Kanady, pasjonatów francuskiej kuchni i wina. W Nepalu
piesze wyprawy trekkingowe oferuje się przybyszom z Japonii, Europy i Ameryki Północnej. Podczas takich wypraw nocuje się w
namiotach, a żywność i część bagażu noszą wynajęci przewodnicy, którzy przygotowują też posiłki na trasie. Na Majorce
przygotowano trasy rowerowe dla wyczynowców. Wzdłuż katalońskiego wybrzeża Morza Śródziemnego (Hiszpania) wytyczono
szlaki rowerowe łączące miasteczka i wioski, w których żyli i tworzyli słynni poeci, pisarze, artyści. Są to elitarne wycieczki
przygotowane dla zamożnych turystów, którzy mają zapewnione noclegi w hotelach o wysokim standardzie.
•
•
Rozwój gospodarstw rybnych i turystyki wędkarskiej, wędkarstwa sportowego przy
strumieniach i stawach połączony np. z organizacją zawodów i konkursów;
Poszerzenie oferty lokalnych przewodników o usługi specjalistyczne np. wycieczki w celu
obserwacji zwierząt w ich naturalnym środowisku, „bezkrwawe łowy” z aparatem
fotograficznym, wyprawy botaniczne, wyprawy dla miłośników tradycyjnej architektury
drewnianej, objazd po gospodarstwach wiejskich, turystyka rowerowa, kajakowa,
narciarstwo przełajowe, zimowe wyprawy piesze w rakietach turystycznych, wycieczki
przygodowe (np. z noclegami w kolibach pasterskich) etc.;
45
46
„Śladami wilka” w Beskidzie Śląskim i Żywieckim
Stowarzyszenie dla Natury „Wilk” z siedzibą w Godziszce realizuje na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego projekt pn. „Przyroda.
Tradycja i Ludzie. Ekorozwój w Beskidach”, którego głównym celem jest stworzenie i wypromowanie produktu turystycznego opartego
o istnienie w Beskidach dużych drapieżników karpackich (wilka, rysia, niedźwiedzia) oraz zachowane elementy tradycyjnej kultury.
Tropienie, podsłuchiwanie, obserwowanie życia i poszukiwanie śladów dzikich zwierząt w ich naturalnym środowisku jest mocnym
przeżyciem i dużą atrakcją turystyczną szczególnie dla turystów zagranicznych, pochodzących z krajów, gdzie duże drapieżniki już
wyginęły. Na produkt turystyczny oprócz samych atrakcji przyrodniczych i wycieczek terenowych składają się noclegi w
gospodarstwach rolnych, tradycyjna kuchnia, imprezy kulturalne i folklorystyczne. Wykreowanie i wypromowanie produktu
turystycznego sprawi, że w dalszych etapach realizacji projektu będzie on już sam się finansował i przynosił korzyści ekonomiczne
regionowi i miejscowym ludziom (zob. rozdz. III).
•
•
Rozwój wypożyczalni sprzętu sportowego i turystycznego, poszerzenie oferty o
wypożyczanie i naprawę rowerów zarówno do jazdy górskiej jak i długodystansowej
(turystycznej), nart biegowych, rakiet do zimowej turystyki pieszej, sprzętu wędkarskiego,
kempingowego etc.
Wzrost produkcji żywności ekologicznej roślinnej i zwierzęcej, na którą rośnie popyt w
miastach i na terenach o skażonym środowisku naturalnym, zarówno w Polsce jak i za
granicą.
Wzrost sprzedaży i nowe rynki zbytu lokalnych produktów i usług
Bogata tradycja produkcji żywności i innych produktów miejscowych wciąż istnieje w
regionie. Te produkty mogłyby być w lepszy sposób wypromowane, „opakowane” i udostępniane
odwiedzającym region na miejscu. Mogłoby temu posłużyć wykreowanie marki lokalnych
produktów i usług i znakowanie ich logo np. Babiogórskiego Rezerwatu Biosfery. Warto byłoby
też zadbać o to, by miejscowe sklepy sprzedawały głównie produkty miejscowe nie tylko na
potrzeby turystów, ale też zaspokajające częściowo potrzeby ludności miejscowej. Lokalne
produkty żywnościowe powinny być również wykorzystywane w hotelach, pensjonatach,
restauracjach i barach. Atrakcyjnymi rynkami zbytu dla markowych produktów miejscowych są
też tereny poza Zawoją, głównie w pobliskich aglomeracjach krakowskiej i górnośląskiej.
Ciekawą ofertą dla turystów byłaby też możliwość uczestniczenia w produkcji i wyrobie
niektórych typowych dla regionu produktów czy to żywnościowych (nauka gotowania
tradycyjnych potraw regionalnych, wyrobu przetworów owocowych, dżemów, serów, wyrobów
cukierniczych i piekarskich) czy to rzemieślniczych (wyroby wełniane, skórzane, produkty z
drewna, hafciarstwo etc.). W krajach Europy Zachodniej czy Ameryki Północnej uczestniczenie i
nauka wyrobu lokalnych produktów jest bardzo często urozmaiceniem pobytu i swoistą atrakcją
turystyczną.
Jak już było wspomniane powyżej, regionalne produkty powinny być etykietowane i
licencjonowane (np. logo Rezerwatu Biosfery) i sprzedawane na znacznie szerszych niż lokalne
rynki w innych częściach Polski, a nawet i za granicą.
Jeszcze innym pomysłem związanym z wykorzystaniem walorów krajobrazowych Zawoi
do rozwoju przedsiębiorczości może być rozwinięcie i wypromowanie specjalnego pakietu-oferty
dla przemysłu filmowego. Na świecie, wiele miejscowości jest wykorzystywanych do produkcji
filmów dokumentalnych czy fabularnych np. seriali komediowych, które przynoszą pokaźne zyski
lokalnej gospodarce.
Większa liczba turystów i innych przyjezdnych nabywających wiele różnorodnych
produktów i usług oznacza dla regionu więcej dodatkowych źródeł zarobkowania a dla gminy
większe dochody z podatków. Wraz ze wzrostem rynku turystycznego w Zawoi
reprezentowanego przez ludzi doceniających jej wysokie walory krajobrazowe, przyrodnicze i
kulturowe, będzie tworzył się coraz lepszy klimat dla rozwoju biznesu, a tym samym polepszy
gospodarka regionu, a miejscowi ludzie zyskają motywacje do ochrony zasobów, które stanowią o
unikalności i niepowtarzalności Zawoi.
46
47
5. Organizacja Centrum
Motywacje powstania Centrum
Zawoja jest powszechnie znana jako miejscowość wypoczynkowa i turystyczna.
Doceniane są także jej walory widokowe, bogactwo flory i fauny czy wreszcie fascynująca kultura
górali babiogórskich, ich tradycje, obyczaje i folklor. Dodatkowym atutem Zawoi jest
niewątpliwie istnienie Babiogórskiego Parku Narodowego z Rezerwatem Biosfery UNESCO. Jest
więc Zawoja potencjalnie niezwykle atrakcyjnym miejscem dla turystów, wczasowiczów, ludzi
ciekawych przyrody i kultury a także samych mieszkańców. Ponadto od wielu lat mają tu miejsce
liczne imprezy kulturalne, sławne nie tylko w regionie ale w całym kraju, na które rezerwacje są
dokonywane na długo wcześniej i które na stałe wpisały się w kalendarz interesujących imprez w
Polsce. Niewątpliwie rozwojowi zarówno turystki, jak i kultury oraz życia społecznego samych
mieszkańców Zawoi i całego regionu mogłoby służyć utworzenie nowego Centrum
zlokalizowanego w środkowej części wsi. Mogłoby ono pełnić podwójną rolę: z jednej strony
byłoby odpowiedzialne za kierowanie turystów do najciekawszych „pożądanych” (z punktu
widzenia interesów rozwoju lokalnego oraz ochrony przyrody i dziedzictwa kulturalnego) miejsc,
z drugiej mogłoby się stać miejscem spotkań i imprez dla społeczności lokalnej. Równocześnie
mogłoby w nim znajdować się biuro informacji turystycznej i rezerwacji miejsc. Zawoja
zdecydowanie potrzebuje organizacji lepszych połączeń między różnymi miejscami i atrakcjami
turystycznymi, które pozwoliłyby na stworzenie pełniejszej oferty dla turystów, a dla ludności
miejscowej mogłoby się przyczynić do usprawnienia funkcjonowania gminy, ułatwienia w
poruszaniu się po okolicy oraz lepszego poznania i pełniejszego wykorzystania walorów
przyrodniczych i kulturowych regionu. Wydaje się więc wysoce celowe ustanowienie nowych oraz
zabezpieczenie i rozwinięcie już istniejących połączeń między poszczególnymi punktami na
mapie gminy. Niezbędne dla przeprowadzenia takiego przedsięwzięcia jest stworzenie atmosfery
partnerskiej współpracy, polegającej na wypracowaniu wspólnej koncepcji Centrum a następnie
współdziałania przy jej realizacji.
Przedsięwzięcie partnerskie
Centrum mogłoby stać się wspólnym przedsięwzięciem władz Gminy, Babiogórskiego
Parku Narodowego, Skansenu, lokalnego koła PTTK przy czynnym udziale szkół działających w
regionie, przedstawicieli lokalnej przedsiębiorczości i wszystkich mieszkańców zainteresowanych
harmonijnym rozwojem swojej miejscowości i regionu. Organizacja Centrum powinna zostać
oparta na partnerskiej współpracy wymienionych środowisk, tak żeby Gmina, BPN, mieszkańcy
Zawoi, szkoły i inni mogli koordynować jego działalność i współuczestniczyć w zyskach
płynących z jego istnienia (fundusze, nowe miejsca pracy, promocja regionu, sprzęt, materiały,
itp.). Lokalizacja Centrum w środku wsi mogłaby również przyczyniać się do połączenia
interesów społeczności lokalnej i Babiogórskiego Parku Narodowego. Powstanie wiejskiego
Centrum mogłoby zmniejszyć presję na najbardziej oblegane trasy w obrębie Parku, poprzez
rozbudowę dodatkowej infrastruktury w nowych miejscach, niemniej atrakcyjnych a
korzystniejszych z punktu widzenia realizacji celów ochrony przyrody. Działalność Centrum
miałaby na celu zwiększenie możliwości rozwoju dla lokalnej przedsiębiorczości a także
przyciągnięcie turystów przybywających do Zawoi i skierowanie ich na zgodne z ich
zainteresowaniami trasy, wytyczone zgodnie z interesem mieszkańców i Babiogórskiego Parku
Narodowego.
Chociaż pozornie różne od samej idei stworzenia i działania Centrum, niezwykle żywotne
dla strategii rozwoju regionu, w tym także turystyki jest podtrzymywanie lokalnej tradycji i idei
ochrony środowiska w szkołach. „Zielona Szkoła” w Zawoi-Przysłop i „Szkoła Dziedzictwa
Kulturowego” w Zawoi-Gołyni są doskonałymi przykładami propagowania wśród dzieci i
młodzieży miłości i przywiązania do lokalnego krajobrazu i przyrody, kultury, tradycji i
47
48
dziedzictwa regionu. Takie działania mogłyby i powinny być powielane w innych szkołach na
terenie całego regionu. Obie te szkoły w ramach funkcjonowania Centrum, mogłyby stanowić
ośrodki edukacji i promocji dla innych szkół, zainteresowanych rozwinięciem dodatkowej
działalności edukacyjno-wychowawczej, prezentując swoje metody pracy i osiągnięcia, dzieląc się
doświadczeniami i praktycznymi poradami. Szkoła w Zawoi-Przysłop jest w chwili obecnej w
trakcie tworzenia podstaw i rozwijania ośrodka edukacji ekologicznej i planuje zajmować się
rozpowszechnianiem wśród ludzi wiedzy na temat praktycznego zastosowania rozwiązań
ekologicznych.
Usługi i działalność Centrum
Centrum mogłoby prowadzić działalność i oferować usługi, których rozwinięcie i
istnienie mieszkańcy uznaliby za korzystne dla rozwoju i pomyślności miejscowości oraz regionu.
Centrum zostałoby stworzone z jednej strony dla potrzeb społeczności lokalnej, z drugiej zaś
stanowiłoby propozycję skierowaną do turystów odwiedzających region. Działalność i usługi
mogłyby obejmować:
• centrum informacji turystycznej i rezerwacji miejsc, obejmujące cały teren babiogórski
(broszury, informacje o bazie noclegowej i gastronomicznej, atrakcjach turystycznych,
szlakach, szeroko rozumiana promocja itp.),
• przytulna kawiarenka (oferująca lokalne wypieki, stanowiąca także miejsce odpoczynku z
wydzieloną salę na potrzeby tzw. „kawiarni internetowych”, gdzie turyści mogą „spotkać” ze
swoją rodziną i przyjaciółmi za pośrednictwem internetu),
• galeria z ekspozycjami czasowymi, prezentującymi dziedzictwo regionu (możliwość
prezentacji twórczości lokalnych artystów, rzemieślników, przedstawicieli ginących
zawodów),
• sklepik, w którego ofercie znalazłyby się wyroby miejscowego rzemiosła, płyty i kasety z
muzyką regionalną, książki, przewodniki, mapy itp.,
• salka kinowa, w której można by organizować pokazy filmów i slajdów, prezentujących
region,
• centrum dokumentacyjne dziedzictwa regionalnego, zajmujące się zbieraniem i ochroną
obiektów zarówno kultury materialnej regionu, w tym strojów ludowych, tradycyjnych
narzędzi, wytworów miejscowego rzemiosła i sztuki jak i dorobku w dziedzinie kultury
duchowej, dialektu, muzyki, przyśpiewek i pieśni babiogórskich, dokumentów historycznych i
literackich dotyczących regionu, także przepisów kulinarnych, zapisów dotyczących
miejscowych obyczajów i ginących tradycji itp.,
• sala konferencyjna, mogąca służyć zarówno jako miejsce spotkań i imprez lokalnych jak i
także sesji i wydarzeń o charakterze ponadregionalnym.
Na zewnątrz Centrum można by zorganizować teren dla organizacji imprez na otwartym
powietrzu, takich jak:
• imprezy specjalne, w tym oczywiście już istniejące wydarzenia kulturalne, cykliczne spotkania
tematyczne, imprezy sezonowe,
• stały targ, gdzie lokalni wytwórcy mogliby oferować swoje towary: produkty rolne, dzieła
miejscowego rzemiosła i sztuki,
• scena z miejscami dla widowni na imprezy w rodzaju koncertów, pokazów tańca, występów
grup regionalnych.
Dodatkowo w pobliżu Centrum powinien być zlokalizowany nowoczesny parking (najlepiej
strzeżony) zarówno dla przyjezdnych jak i dla autobusów i mikrobusów prowadzących usługi
transportowe do Parku, Skansenu czy na szlaki turystyczne.
48
49
Uwagi dotyczące lokalizacji Centrum
Centrum może stanowić zarówno całkowicie nowe rozwiązanie architektoniczne, może też
powstać w istniejącym już budynku czy wręcz budowli zabytkowej przeniesionej z innej części
wsi do centrum. Powinny jednak zostać uwzględnione pewne istotne kryteria przy wyborze jego
lokalizacji:
• Centrum powinno zostać zlokalizowane przy głównej drodze prowadzącej do Zawoi i
powinno być łatwo dostępne; daje to możliwość „wyłapywania” turystów i kierowania ich
zarówno do miejsc noclegowych, punktów gastronomicznych jak i w różne atrakcyjne i mniej
odwiedzane miejsca;
• teren pod przyszłe Centrum powinien być na tyle rozległy, aby można było zaprojektować
wszystkie niezbędne dla spełnienia jego celów i dobrego funkcjonowania elementy,
• gdyby to było wykonalne, Centrum mogłoby być zlokalizowane w ramach istniejącej
struktury w ramach porozumienia zainteresowanych stron,
• w wypadku budowy nowego obiektu, styl architektoniczny powinien zostać dostosowany do
krajobrazu i wybudowany w zgodzie z lokalną tradycją architektoniczną.
Centrum edukacyjno-turystyczne w sercu Pirenejów
Doskonałym przykładem może być realizowany już w Katalonii (Hiszpania) projekt budowy centrum pn. „Les Planes de Son”,
w miejscowości Son (Pallars Sobira), finansowane przez katalońską Fundację i Bank. Będzie ono stanowiło centrum
edukacji ekologicznej i ochrony przyrody w sercu Pirenejów. Budynek centrum został zaprojektowany tak aby komponował
się i pozostawał w całkowitej harmonii z otaczającym krajobrazem i przyrodą oraz przy wykorzystaniu najnowszych
technologii proekologicznych (np. kolektory słoneczne). Wszystkie okna budowli umieszczone będą na jej południowej
ścianie generując maksymalną ilość energii i ciepła. Centrum zostało zlokalizowane na wysokości 1500 m, w pobliżu wioski
Son, na granicy otuliny Parku Narodowego Aiguestortes i Estany de Sant Maurici, w wyjątkowo pięknej i bogatej
przyrodniczo dolinie lodowcowej. W Centrum zaplanowano zarówno sale wykładowe i laboratoria, centrum dokumentacyjne,
salę audytoryjną na 250 osób, planetarium i obserwatorium astronomiczne oraz ośrodek badań fauny pirenejskiej.
Sieć połączeń
Połączenia są rozumiane jako infrastruktura komunikacyjna, która obejmuje system
transportowy umożliwiający ludziom poruszanie się po całym terenie regionu. Niektóre
połączenia już w regionie istnieją, wiele jednak wymaga rozbudowy a część powinna dopiero
zostać zaprojektowana w sposób uwzględniający istniejące i przewidywane potrzeby. Istnienie
dobrze pomyślanej i funkcjonalnej sieci połączeń jest kluczową kwestią zarówno dla
mieszkańców jak i dla przybywających do Zawoi turystów i wczasowiczów. Powoduje, że wiele
atrakcji „przybliża się” i stanowi o dostępności wielu często niedocenianych obiektów i atrakcji, a
tym samym umożliwia ich promocję i właściwe wykorzystanie. Urozmaicona sieć połączeń
(zarówno drogi, szlaki piesze, rowerowe, konne) może też być elementem przyciągającym
turystów szukających różnego rodzaju wypoczynku. Szczególnie korzystne w sytuacji Zawoi
może być rozwinięcie czy utworzenie poniżej scharakteryzowanych połączeń, które przyczynią
się do uatrakcyjnienia, wzbogacenia oferty turystycznej i oczywiście „przybliżenia” do siebie
samych mieszkańców Zawoi:
Szlak między Zawoją a Babiogórskim Parkiem Narodowym
Obecnie istnieje tylko jedna droga do mieszczącego się w Parku Centrum Edukacji
Ekologicznej. Szlak oddzielony od drogi mógłby stanowić znacznie atrakcyjniejszą trasę dla
turystów pieszych, rowerowych czy konnych, pokonujących odległość między wsią a Parkiem.
Szlak ten mógłby mieć swój początek na parkingu lub przystanku autobusowym w Zawoi.
49
50
Nowe szlaki poza Babiogórskim Parkiem Narodowym
Park może nie być jedynym atrakcyjnym miejscem pieszych wędrówek. Inne możliwości
dają tereny leśne i rolnicze samej Gminy. Szlaki mogłyby się zaczynać w ogólnodostępnych
punktach na terenie Zawoi i prowadzić wokół niej. Różne szlaki mogłyby być połączone ze sobą
tworząc zorganizowaną sieć. Połączenia tego rodzaju mogłyby być wykorzystywane również
przez mieszkańców Zawoi i okolic na jednodniowe wycieczki, czy przybyszów z najbliższych
aglomeracji na wycieczki weekendowe.
50
51
System szlaków łączących park narodowy z miejscowościami okołoparkowymi na terenie Garrotox w Katalonii
Park Narodowy na Obszarze Wulkanicznym Garrotoxa w Katalonii (Hiszpania) słynie z Bukowego Lasu Jorda, rosnącego na
pokładach lawy. Szlaki w obrębie Lasu są wyjątkowo popularne wśród turystów, co powoduje wysokie przeciążenie tego
terenu. Zarządzający Parkiem zdecydowali się na współpracę z sąsiadującymi wioskami w celu stworzenia nowych szlaków,
które mogłyby przejąć część przybywających w ten rejon gości. Zaowocowało to z jednej strony odciążeniem
najpopularniejszych szlaków, z drugiej otworzyło przed mieszkańcami okolicznych wsi nowe możliwości zarobku.
Transgraniczny szlak wokół Babiej Góry.
W chwili obecnej istniejąca sieć szlaków turystycznych wokół Babiej Góry opiera się
głównie na oddzielnych szlakach z polskiej i słowackiej strony na szczyt Babiej Góry, pomimo
kilku otwartych przejść turystycznych. Istnieje obecnie strategiczna szansa na wyznaczenie szlaku
wokół Babiej Góry, biegnącego poprzez teren obu krajów. Szlak mógłby być przeznaczony
zarówno dla rowerzystów jak i pieszych wędrowców, lub szlak rowerowy mógłby być dłuższy,
wykorzystując istniejące zielone przejście graniczne. Powstaniu szlaku o charakterze
transgranicznym może towarzyszyć rozbudowa drobnej infrastruktury, w rodzaju niewielkich
punktów gastronomicznych, informacyjnych, handlowych.
Szlaki transgraniczne na świecie
W wielu krajach europejskich istnieją tego typu transgraniczne szlaki, umożliwiające zaplanowanie kilkudniowych wycieczek,
obejmujących znaczne odległości; Szlak w Apallachach stanowi przykład tego rodzaju rozwiązania na terenie wschodniej
części USA, podobnie jak Szlak Objazdowy Annapurny w Nepalskich Himalajach. Szlaki te przecinają główne przełęcze
górskie, mają punkty przystankowe we wsiach, gdzie turyści mogą przenocować, kupić pożywienie czy zjeść w restauracji.
Oferta turystyczna.
W efekcie utworzenia transgranicznego szlaku z miejscami noclegowymi po obu stronach
Babiej Góry (Zawoja i Oravska Polhora) otwiera się możliwość stworzenia wspólnej oferty
turystycznej. Szlak tego rodzaju mógłby zaczynać się przy wybranym obiekcie noclegowym z
jednej strony góry. Turysta miałby możliwość zapoznania się z przyrodą i kulturą po jednej
stronie granicy. Następnie mógłby odbyć wędrówkę lub przejazd rowerowy na drugą jej stronę i
tam miałby zapewniony nocleg i możliwość spędzenia kolejnych paru dni na odkrywaniu piękna i
tradycji innego fragmentu regionu. Bagaż mógłby zostać przewieziony z hotelu do hotelu w
ramach usługi turystycznej. Również turyści mogliby być przewiezieni z powrotem do punktu
wyjścia mikrobusem, lub podwiezieni do miejsca zamieszkania czy bezpośrednio na lotnisko w
Balicach czy Pyrzowicach, w przypadku turystów zagranicznych. Tego typu oferty wakacyjne
cieszą się dużą popularnością m.in. na obszarze śródziemnomorskim, gdzie turyści coraz częściej
oczekują kompleksowej usługi wraz z zapewnionym transferem bagażu, a nie wyłącznie oferty
stacjonarnej, w samej miejscowości turystycznej czy wypoczynkowej.
Transport lokalny.
Istniejąca już w Zawoi i okolicach sieć szlaków obejmuje niewielką ilość tras „okrężnych”
(wracających do punktu wyjścia). Na przykład Szlak Papieski, bardzo atrakcyjny dla różnego
rodzaju turystów, rozpoczyna się i kończy w dwóch różnych punktach. W efekcie, oczywista
wydaje się potrzeba transportu na miejscu, który połączyłby dwa końce tego samego szlaku. W
celu jak najlepszego wykorzystania istniejących zasobów, dobrze byłoby połączyć usługę
przewozu turystów na miejscu z opisaną powyżej ofertą przewozu bagażu pomiędzy bazami
noclegowymi po obu stronach Babiej Góry. Wydaje się, że istnieją tu prawie nieograniczone
możliwości połączenia różnego rodzaju ofert transportowych.
Wiele z powyżej przytoczonych propozycji połączeń komunikacyjnych może stać się
podstawą rozwinięcia innych atrakcji turystycznych w regionie, jak wyprawy przyrodnicze z
przewodnikiem, wycieczki psich zaprzęgów czy narciarstwo biegowe.
51
52
6. Programy
Istnieje wiele możliwości realizacji w Zawoi programów, które przyczynią się do edukacji i
wzrostu świadomości społecznej dotyczącej szczególnego charakteru regionu. Niewątpliwą
korzyścią płynącą z tego typu programów jest kształtowanie bardziej świadomego społeczeństwa,
zdolnego do podejmowania działań na rzecz ochrony unikatowych zasobów regionu. Istotne
wydaje się aby nie tylko mieszkańcy, ale także odwiedzający region ludzie zdawali sobie sprawę z
tego, jak bardzo dzisiejszy krajobraz odzwierciedla przemiany środowiska ukształtowane pod
wpływem naszej kultury. Zarówno mieszkańcy jak i turyści powinni mieć możliwość zapoznania
się z tematyką różnego rodzaju projektów realizowanych na terenie regionu. Położenie Zawoi
daje też szansę na wypracowanie programów nie tylko ograniczonych do granic regionu, ale także
możliwość realizacji wspólnych polsko-słowackich programów transgranicznych.
Dobrze przygotowane programy mogą być realizowane na różnych terenach. Najlepsze
rezultaty przynoszą jednak dobrze opracowane programy wprowadzane w życie w miejscach
autentycznych pod względem przyrody i kultury. Rejon Babiej Góry wydaje się mieć ogromny
potencjał dla wdrażania różnorodnych programów, wykorzystujących atrakcyjność i dostępność
terenu, otwartość i zaangażowanie jego mieszkańców oraz istnienie podstawowej infrastruktury.
Przykładami takich programów mogą być:
- przygotowanie centrum szkoleniowego dla bezrobotnych,
- planowanie i rozwój turystyki opartej na lokalnych zasobach dziedzictwa,
- rozwój organizacyjny i usługowy,
- programy dotyczące ochrony i wykorzystania zasobów przyrodniczych i kulturowych,
- programy edukacyjne,
- organizacja imprez tematycznych i festiwali,
- poznawanie dzikich roślin i ich wykorzystanie w homeopatii,
- programy dla różnych grup (ludzi ułomnych, młodych ludzi z uzależnieniami, mieszkańców
dużych aglomeracji miejskich i terenów uprzemysłowionych),
- zagospodarowanie i ochrona terenów, w tym społeczne formy ochrony środowiska,
- kolekcjonowanie faktów i pamiątek historycznych np. z czasów drugiej wojny światowej,
- stworzenie warunków dla otwarcia domu spokojnej starości.
Produkcja pocztówek i edukacja w Meksyku
W Meksyku powstał projekt poszukiwania środków finansowych na zakup książek i stypendia dla dzieci wiejskich, które nie
mogą pozwolić sobie na naukę w większych miastach i kupno podręczników oraz materiałów szkolnych. Dzieci mieszkają w
bardzo ubogich wioskach oddalonych od głównych traktów komunikacyjnych o wysokim stopniu bezrobocia. Dzieci zostały
zaangażowane w przygotowywanie kolorowych kart i pocztówek, na których rysują, malują i ozdabiają na wiele sposobów.
Kartki sprzedawane są do sklepów z pamiątkami w okolicznych miastach i miasteczkach często odwiedzanych przez
turystów. Na kartach umieszcza się wyjaśnienie, na jaki cel zostanie przeznaczony dochód z ich sprzedaży. Projekt okazał
się bardzo efektywny, dzięki któremu wiele dzieci mogło podjąć i kontynuować naukę. Podobne przedsięwzięcie można
zrealizować w Zawoi angażując dzieci w „biznes pocztówkowy”, z którego pieniądze mogłyby być wykorzystywane na
uzupełnienie i polepszenie ich edukacji (np. naukę języków obcych) oraz wspomaganie działalności edukacyjnej,
kulturotwórczych czy turystycznej takich placówek jak Szkoła na Przysłopiu czy w Zawoi Gołyni.
52
53
7. Znaczenie ochrony przyrody i krajobrazu
Krajobraz i przyroda są dwoma najważniejszymi walorami Regionu Babiej Góry. Decyzja
o tym, jak powinny zostać zagospodarowane tereny przesądzi o przyszłości tych dwóch walorów.
Ludzie muszą nauczyć się rozumieć i doceniać znaczenie ochrony wartości przyrody i krajobrazu.
Plan zagospodarowania przestrzennego
Plan zagospodarowania przestrzennego powinien w zrównoważony sposób określać, jakie
tereny powinny zostać wyłączone od rozwoju i zagospodarowania, jak również, które obszary
przeznaczyć pod zabudowę, inwestycje i inne formy zagospodarowania. Podstawą takiej decyzji
powinno być określenie obszarów ważnych dla ochrony przyrody i krajobrazu, a także
dziedzictwa historycznego i kulturowego jakim jest np.: tradycyjna zabudowa wsi czy układ pól.
Trzeba też określić zapotrzebowanie i skalę planowanego rozwoju oraz przewidywane granice
tego rozwoju, tak żeby Zawoja nie utraciła swojego atrakcyjnego wiejskiego krajobrazu i
wizerunku i nie została przeinwestowana oraz przesadnie, chaotycznie zabudowana.
Krajobraz w przyszłości
Czy mieszkańcy Zawoi potrafią sobie wyobrazić jak krajobraz Regionu Babiogórskiego,
miejsca gdzie żyją i pracują, powinien wyglądać w przyszłości? Gdzie powinny stać ich domy? Jak
wiele powinno ich tu być? Czy pastwiska i pola uprawne będą wyglądać tak samo jak dzisiaj? Czy
w lasach i na grzbietach górskich będą centra narciarskie i kolejki? Gdzie zachowana zostanie
tradycyjna architektura, drewniane domy? Na takie pytania można spróbować odpowiedzieć
poprzez graficzne symulacje obrazów terenu, symulacje na fotografiach, plakatach i mapach.
Szeroka wizja docelowego ukształtowania krajobrazu może być tematem objętym tego typu
analizami i planowaniem.
Projektowanie zagospodarowania krajobrazu w Massachusets (USA)
W Massachussets w Stanach Zjednoczonych projektowanie różnych wersji rozwoju i zagospodarowania krajobrazu
konkretnego terenu albo jego fragmentu jest obecnie bardzo popularną metodą prezentowania różnych alternatyw, w jaki
sposób zagospodarować teren i jak umiejscowić w przestrzeni daną inwestycję. W ten sposób można np. podejmować
decyzje czy umieścić nowy zespół osiedli domków pośrodku otwartego pola czy też wybudować i „ukryć” domy pośród grupy
drzew. Tak planuje się też formę inwestycji gospodarczych, które powinno wdrażać się na danym terenie. Czy np.
zainwestować w pole golfowe, które zajmować będzie całą przestrzeń wybranego fragmentu terenu czy też zainwestować w
małą fabrykę lodów i sklep, zajmujące jedynie mały „wycinek” terenu pozostawiając całą jego resztę w formie naturalnej.
Zarządzanie przyrodą
Wysoki stopień zagospodarowania przez ludzi niektórych środowisk silnie wpływa na ich
faunę i florę. Biorąc pod uwagę znaczenie niektórych gatunków i siedlisk istniejących w regionie,
istnieje potrzeba wzmocnienia i zachowania bioróżnorodności. Jednocześnie dbać trzeba o
tworzenie możliwości dla rozwoju biznesu. Przykładami zarządzania zasobami przyrody, które
powinny być brane pod uwagę są np.: rolnictwo ekologiczne i hodowla, utrzymanie śródleśnych
hal wypasowych, itp.
Rekompensaty ekologiczne
Wysiłek i poświęcenie lokalnych społeczności, które zamieszkują na terenach prawnie
chronionych i których ziemie są objęte ochroną zasobów przyrody i krajobrazu, powinny być w
jakiś sposób wynagradzane, rekompensowane. Np. poprzez celowe dotacje, niskoprocentowe lub
nieoprocentowane kredyty czy inne preferencje np. podatkowe. Lokalni mieszkańcy powinni
53
54
zgadzać się z wizją ochrony i zagospodarowania krajobrazu i natury, w którą te fundusze będą
inwestowane.
8. Zachować tożsamość
Tożsamość przyrodnicza i kulturowa Zawoi jest wartością i atutem niepowtarzalnym.
Tygodniowy pobyt w Gminie dał nam pełen obraz elementów, składających się na jej wizerunek
a często już wspominanych w poprzednich rozdziałach raportu. Dlatego tak ważne jest rozważne
planowanie wszelkich przedsięwzięć lokalnych, szczególnie społeczno-ekonomicznych. W taki
sposób, aby swoją własną tożsamość zachować i ustrzec się przed ujednoliceniem regionu, jego
kultury, krajobrazu, lokalnych produktów oraz usług. Budowanie rozwoju Gminy przyjazne dla
mieszkańców, ich tradycji i środowiska w którym żyją jest najpewniejszym gwarantem trwałości
podejmowanych inwestycji, w perspektywie przynajmniej kilku pokoleń zawojan.
Gmina Zawoja nie powinna stać się kolejnym z kurortów oferujących jedynie szablonowe
formy turystyki. Ale powinna zachować, kształtować i promować własny, niepowtarzalny i
charakterystyczny wizerunek gminy oparty na jej największych atutach, którymi są:
• dobrze zachowana przyroda,
• wciąż żywe lokalne tradycje oraz
• ludzie - pasjonaci tego regionu i jego wartości.
Zawoja stać się może, znanym w całej Polsce i poza jej granicami, ośrodkiem rodzinnej
turystyki ekologicznej oraz centrum specjalistycznych form turystki przyrodniczej i kulturowej.
Ważnym elementem stać się powinna również turystyka konferencyjna oraz wytwarzanie
lokalnych wysokiej jakości produktów sygnowanych logo Babiogórskiego Rezerwatu Biosfery.
Podane przez nas wcześniej propozycje dotyczące rozwoju biznesu, sposobów
marketingu, utworzenia centrów spotkań, koordynacji odpowiednich programów, i innych
działań, mogą składać się na podtrzymanie i uwypuklenie charakterystycznego wizerunku Zawoi,
pozwalając na zrównoważony rozwój i bogacenie się lokalnej społeczności, a jednocześnie na
zachowanie jej unikalnej przyrody i kultury.
54
55
9. Partnerstwo dla Zawoi i Regionu Babiogórskiego
Proces powstawania społecznych form ochrony krajobrazu
Poprzednia część raportu, prezentująca potencjalne możliwości i propozycje, może być
traktowana jako ogólna szeroka wizja kierunków rozwoju Zawoi i regionu babiogórskiego. Wizja
ta jest efektem spotkań i wymiany zdań pomiędzy grupą ekspertów a mieszkańcami Zawoi. W
trakcie spotkań wymiana myśli i opinii na temat obecnej sytuacji i potencjalnego przyszłego
scenariusza rozwoju stanowiła bardzo istotny aspekt dyskusji. Ludzie, szczególnie mieszkańcy
tych okolic, spotykający się i rozmawiający ze sobą na temat tych istotnych kwestii, umawiający
się na przyszłe spotkania i co więcej gotowi do współpracy, to naszym zdaniem, rzecz równie
ważna, o ile nie ważniejsza. Członkowie grupy eksperckiej odbyli trzy długie i burzliwe dyskusje
oraz sesje robocze w celu uzgodnienia podstaw niniejszego raportu. Gdyby nie ograniczenia
czasowe z pewnością można by dyskutować jeszcze wiele godzin i dni. Jest to zawsze punktem
wyjścia i podstawą przyszłych działań.
Czas poświęcony dyskusjom nad wspólną przyszłością z pewnością nie jest czasem
straconym. Jest to trudna droga nakreślenia wspólnej wizji i wymaga dużo czasu, ale jest to
niewątpliwie dobry sposób do osiągnięcia konsensusu wśród społeczności lokalnej. Proces ten
pozwala na wprowadzenie pomysłów w czyn, ponieważ prowadzi on poprzez naukę na własnych
sukcesach i porażkach.
W bardzo ogólnym sensie to podejście stanowi podstawę dla partnerstwa, gdzie cała
lokalna społeczność, niezależnie od wieku, zawodu czy statusu społecznego wraz z władzami
samorządowymi, podejmuje decyzje dotyczące najważniejszych dla społeczności lokalnych
kwestii.
Partnerstwo w regionie Babiogórskim
Taki sposób działania nie jest w regionie babiogórskim nowy i wiele różnego rodzaju
organizacji wykorzystywało podobne metody pracy w rozwiązywaniu lokalnych i regionalnych
kwestii na tym terenie (Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Sekcja Parków Narodowych
Polskiego Klubu Ekologicznego, Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich, władze powiatowe).
Partnerstwo powinno dawać możliwość dyskusji i tworzenia wspólnej niezależnej wizji
zarówno dla samej Zawoi jak i szerszej dla całego regionu babiogórskiego. Szanse i potencjalne
możliwości przedstawione w powyższym raporcie stanowią przykład takiej wizji, ale społeczność
lokalna może wypracować całkowicie inną koncepcję, opartą na innych priorytetach.
Najważniejszą jednak rzeczą jest by ta wizja miała charakter globalny, uwzględniający zarówno
całość obszaru (wieś, tereny rolnicze, leśne, rekreacyjne, obszar parku narodowego) jak też całe
spektrum społeczne (przedstawicieli przedsiębiorczości, oświaty, turystyki, ludzi zajmujących się
przyrodą i kulturą itp.).
Aby jednak partnerstwo zaistniało w pracach nad globalną wizją, zasadniczą kwestią jest
aby zostały zaangażowane wszystkie grupy społeczne regionu (por. poniższy rysunek). Efektem
tego zaangażowania nie może być jednak wyłącznie podpisanie wspólnej deklaracji czy umowy
partnerskiej ale ustalenie i realizacja wspólnych działań. Szanse i potencjalne możliwości,
przedstawione w tym raporcie są tylko przykładami tego rodzaju działań i stanowią raczej punkt
wyjścia dla mieszkańców regionu, znających lepiej przede wszystkim walory ale także słabe
punkty swojego regionu, choć niekiedy nie w pełni zdający sobie z nich sprawę.
Trzeba również zrozumieć, że partnerstwo nie jest celem samym w sobie, ale procesem
ciągłym, stale udoskonalanym, przynoszącym wymierne korzyści dla gminy i regionu i przede
wszystkim ich mieszkańców.
55
56
Rys. 3 Partnerstwo dla Babiej Góry
Rolnicy,
Gospodarstwa
agrotursytyczne
Twórcy
ludowi,
rzemieslnicy
Organizacje
pozarządowe
BPN
Lokalny
liznes
Gmina
Propozycja porozumienia
Partnerstwo dla Babiej Góry „ŁĄCZY NAS BABIA GÓRA” mogłoby być nazwą dla
porozumienia wszystkich grup społecznych Zawoi i równocześnie mogłoby być podstawą
szerszego partnerstwa regionalnego. Inne społeczności lokalne w całym regionie mogłyby
wykorzystać doświadczenia Zawoi dla stworzenia swoich własnych lokalnych porozumień.
Niektóre z potencjalnych grup zaangażowanych w partnerstwo zostały opisane w części
dotyczącej możliwości działań w ramach różnych organizacji ale oczywiście mogą do tej listy
dołączyć także inne. Wydaje nam się jednak że obecność przedstawicieli władz samorządowych
Gminy Zawoja i Babiogórskiego Parku Narodowego jest niezbędnym warunkiem dla
funkcjonowania tego procesu.
Wszystkie grupy działające w ramach partnerstwa powinny mieć możliwość
uczestniczenia w procesie decyzyjnym na tym samym, równie poziomie, jak płatki kwiatka (por.
rysunek). Środek kwiatka powinien stanowić zespół koordynujący działania w ramach
partnerstwa. Może on przyjąć formę organizacji usługowej, być jednoosobowy bądź tworzony
przez komitet, wybrany i zaakceptowany przez wszystkie zaangażowane strony.
56
57
„Piosenka przybyła z wiatrem”
Miguel Marti i Pol (poeta kataloński)
Nastał czas, żeby spojrzeć na wszystko od początku
Na drzewa nad brzegiem rzeki
Na kwiaty i zioła z ogrodów i łąk
Na ludzi, którzy odchodzą
Na to, co przychodzi nieznane tej ziemi
Na kobiety
Na dzieci
Na hałas ulicy
Na hałas od lasu i wiatru
Na szum wody płynącej pod mostem.
Nastał czas, żeby ujrzeć wszystko od początku
Słowa i gesty
Ciszę i milczenie
Drogi, które nie mają końca
I niepewność
I to czego nie powiedzieliśmy
I to o czym nie pomyśleliśmy
I to czego pragniemy
Dojrzeć to co piękne i dalekie
I to co bliskie i niepewne.
Nastał czas żeby zacząć wszystko od początku.
To co najbardziej pewne
To czego najbardziej potrzeba
TO PASJA I SIŁA
By zacząć wszystko od początku
Jeszcze raz.
(tłum. Dominika Zaręba)
57
58
Rozdział III
Ważne wydarzenia w Regionie Babiogórskim 1999-2001
Lokalne inicjatywy, jak również wykorzystanie wiedzy i doświadczeń mieszkańców stanowić mogą podstawę
rozwoju regionu. Ważnym wnioskiem, płynącym z doświadczeń sesji było przekonanie się, że eksperci nie
wymyślili tak naprawdę nic nowego, że wiedza i znajomość lokalnych zasobów jest wśród mieszkańców ogromna,
potrzeba natomiast impulsu i płaszczyzny do wspólnego działania. Maciej Mażul
1. "Ludzie i Park - Współpraca i Rozwój"
Maciej Mażul
Dnia 26 października 1999 r. w Ośrodku Wypoczynkowym "Górnik" w Zawoi odbyło się
uroczyste zakończenie trwającej tydzień Międzynarodowej Sesji Ekspertów pod roboczym
tytułem "Zawoja - Ludzie i Park - szansa na sukces" („Ludzie i Park. Współpraca i Rozwój”),
odbywającej się w ramach Landscape Stewardship Exchange. Sesja została zorganizowana przez
Atlantyckie Centrum na Rzecz Środowiska Fundacji Quebec-Labrador z USA, Fundację
Partnerstwo dla Środowiska z Krakowa, Sekcję Parków Narodowych Polskiego Klubu
Ekologicznego z Krakowa, Urząd Gminy Zawoja i Babiogórski Park Narodowy. Wśród
ekspertów znaleźli się przede wszystkim specjaliści od społecznych form ochrony przyrody,
reprezentujący różne kraje i doświadczenia w tej dziedzinie.
Sesja miała za zadanie przyczynić się do wypracowania szerokiego porozumienia
pomiędzy Parkiem a Gminą, sprzyjającego podejmowaniu działań, które służyłoby zarówno
mieszkańcom jak i otaczającej ich przyrodzie oraz pozwalało na zachowanie dziedzictwa
kulturowego regionu. W czasie trwania sesji jej uczestnicy zapoznawali się z problematyką tego
cennego przyrodniczo i kulturowo fragmentu Karpat Polskich. Eksperci spotykali się z
przedstawicielami samorządu i władz gmin otaczających Babią Górę po polskiej i słowackiej
stronie, pracownikami Babiogórskiego Parku Narodowego, przedstawicielami lokalnego biznesu
oraz mieszkańcami. Mieli okazję objechać i zobaczyć Babią Górę od północy i południa,
uczestniczyć w występach lokalnych zespołów folklorystycznych, degustować dania regionalne,
zwiedzać atrakcje turystyczne z wysokości roweru i wozu drabiniastego oraz pieszo zapuszczać
się w lasy babiogórskie poznając piękno ich pierwotnej przyrody.
W programie Sesji jeden z dni był całkowicie poświęcony Babiogórskiemu Parkowi
Narodowemu. Członkowie grupy eksperckiej mieli okazję zwiedzić Ośrodek Edukacyjny BPN
oraz poznać tajniki i problematykę funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego. Podczas
wycieczki na Babią Górę mogli zobaczyć piękno i wyjątkowy charakter przyrody oraz problemy
związane z jej ochroną. Jednym z nich jest niewątpliwie ochrona zbiorowisk nieleśnych przed
postępującym procesem naturalnej sukcesji świerka, czego dobrym przykładem może być Hala
Czarnego. Przyczyna tkwi w nieopłacalności gospodarki na tych obszarach. W przeważającej
większości stanowią one własność prywatną. Właściciele ze względów ekonomicznych nie są
zainteresowani utrzymaniem ich w dotychczasowej postaci, Park zaś nie posiada środków na ich
wykup. Zbiorowiska te są jednymi z najbogatszych pod względem gatunkowym a ich strata
przyczyni się do zubożenia substancji przyrodniczej parku oraz utracenia szczególnych walorów
krajobrazowych jakie tworzą.
Później, tego samego dnia, w skansenie na Markowych Rówienkach uczestnicy Sesji
spotkali się z radnymi Gminy Zawoja, pracownikami BPN, przedstawicielami GOPR, PTTK i
Nadleśnictwa Sucha. Problemy jakie poruszano na tym spotkaniu związane były z wzajemnym
współdziałaniem tych środowisk i choć czasami nie szczędzono sobie wielu gorzkich uwag
dyskusja miała konstruktywny charakter.
Podsumowaniem całej Sesji była publiczna prezentacja fragmentów raportu
przygotowanego przez grupę ekspertów, dotyczącego możliwości rozwoju Gminy Zawoja w
58
59
oparciu o współpracę pomiędzy społecznością lokalną a agendami ochrony przyrody oraz
innymi sektorami lokalnego życia społecznego przy zachowaniu najcenniejszego kapitału regionu,
który stanowi niewątpliwie lokalne dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe. Na spotkaniu
podsumowującym, oprócz uczestników sesji i mieszkańców gminy, obecni byli: Wojewódzki
Konserwator Przyrody - Bożena Kotońska, Starosta Suski - Andrzej Pająk, Wice-Prezes
Polskiego Klubu Ekologicznego - Zbigniew Witkowski, Wójt Gminy Zawoja - Marek Listwan,
p.o. Dyrektora Babiogórskiego Parku Narodowego - Janusz Tomasiewicz, Przewodniczący Sekcji
Parków Narodowych PKE - Jerzy Sawicki, Przewodniczący Rady Gminy Zawoja - Jerzy Pająk,
Dyrektor Fundacji Partnerstwo dla Środowiska – Rafał Serafin, Wice-Dyrektor Fundacji
Partnerstwo dla Środowiska - Radosław Tendera.
Pod koniec stycznia 2000 roku ukazał się w formie roboczej raport z sesji, zawierający
zbiór obserwacji na temat lokalnych uwarunkowań Zawoi i regionu Babiej Góry, zarówno pod
względem jej walorów jak i w kontekście wyzwań a także wnioski i sugestie związane z
infrastrukturą komunalną i turystyczną, rozwiązaniami komunikacyjnymi i marketingowymi,
sposobami na poszukiwanie zewnętrznych źródeł finansowania. W tekście raportu wielokrotnie
podkreślono wartość lokalnych inicjatyw, jak również wykorzystanie wiedzy i doświadczeń
mieszkańców, które stanowiły podstawowe źródło inspiracji dla jego twórców. Raport kończy się
ważnym przesłaniem, zawierającym propozycję partnerskiego porozumienia i współpracy
skierowaną do wszystkich środowisk Zawoi, pod nazwą "Partnerstwo dla Babiej Góry". Stanowi
ono równocześnie podstawę do stworzenia szerszego partnerstwa regionalnego, bo przecież
"łączy was Babia Góra" - jak stwierdzili eksperci. Ważnym wnioskiem, płynącym z doświadczeń
sesji było również przekonanie się, że eksperci nie wymyślili tak naprawdę nic nowego, że wiedza
i znajomość lokalnych zasobów jest wśród mieszkańców ogromna, potrzeba natomiast impulsu
do wspólnego działania i jak się wydaje taką rolę odegrały spotkania sesyjne.
Dziś z perspektywy dwóch lat, które upłynęły od czasu gdy miała miejsce sesja w Zawoi,
możemy stwierdzić, że zaczęła ona przynosić wymierne korzyści. Mediacja PKE i pomoc
Fundacji Partnerstwo dla Środowiska pozwoliła na otwarcie się obu stron na siebie, Parku i
Gminy. Stosunki w relacji Gmina - Park znacznie się od czasu sesji poprawiły. Odbywają się
comiesięczne spotkania robocze, w czasie których omawiane są bieżące problemy. Zapobiega to
powstawaniu sytuacji konfliktowych. Podpisano porozumienie o współpracy między Parkiem i
Stowarzyszeniem Gmin Babiogórskich, mającego na celu wspólne działania w dziedzinie ochrony
przyrody i dziedzictwa kulturowego, a także w realizacji wspólnej promocji i podejmowaniu
inicjatyw wydawniczych. Babiogórski Park włącza się w organizację imprez związanych z
kultywowaniem lokalnych tradycji regionu, np. Babiogórską Jesień oraz promocję gminy w
internecie jak również w uczestnictwo w targach ekologicznych, tworząc nawet z gminą wspólne
stoisko. Ścisła współpraca łączy BPN ze Szkołą Podstawową nr 4 w Zawoi Przysłop i
Ośrodkiem Edukacji Środowiskowej na Bursztynowym Szlaku, zorganizowanym przy niej. Dzięki
tej inicjatywie nie tylko udało się uchronić małą ale prężną wiejską szkołę przed zamknięciem ale
tworzy się modelowy pod względem ekologicznym ośrodek, który poprzez włączanie dzieci i
dorosłych w różnorodne akcje prowadzi szeroko zakrojoną kampanię edukacyjną na rzecz
ochrony środowiska. Warto także podkreślić, że powstanie w Zawoi Przysłop pierwszej w gminie
organizacji pozarządowej – Stowarzyszenia na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop”
może pośrednio stanowić owoc oddziaływania sesji. Samorząd poprzez Gminne Centrum
Kultury, Promocji i Turystyki udostępnia łamy pisma "Pod Diablakiem" do prezentacji tematyki
poświęconej przyrodzie i BPN. Na bieżąco rozwija się również wspólna inicjatywa Parku ze
Starostwem Powiatowym w sprawie planowanych tras rowerowych łączących gminy polskie i
słowackie, w ramach programu ”Łączy nas Babia Góra”. Działania te i wiele innych, sprzyjają
szerszej akceptacji Babiogórskiego Parku Narodowego oraz promują Gminę jako przyjazną
ochronie środowiska. Istnieje jednakże jeszcze wiele do zrobienia by przekonać mieszkańców o
korzyściach płynących z istnienia Parku i pokazać im jak z nich czerpać.
59
60
2. W zgodzie z dekalogiem i naturą.
Działalność mieszkańców Przysłopia i Szkoły Podstawowej nr 4
na rzecz zrównoważonego rozwoju lokalnego.
Mariusz Zasadziński
2.1. Charakterystyka przysiółka Przysłop
Przysłop to typowy przysiółek charakteryzujący beskidzką wieś. Jest on malowniczo położony na wys.
700 m. n.p.m. na południowych stokach Magurki w Paśmie Jałowieckim Beskidu Żywieckiego. Stanowi
doskonałe miejsce widokowe na Pasmo Babiej Góry i Policy. Usytuowany jest na terenie trzech gmin: Zawoi,
Stryszawy i Makowa Podhalańskiego, w bliskim sąsiedztwie z Babiogórskim Parkiem Narodowym. Krzyżują
się tu szlaki turystyczne piesze i ścieżki rowerowe biegnące z Zawoi, Stryszawy, Suchej Beskidzkiej i Makowa
Podhalańskiego. W okolicy można jeszcze spotkać stare drewniane domy, piwniczki i liczne kapliczki
przydrożne. Jest tu również Klasztor OO. Karmelitów Bosych, przy którym istnieją obiekty proekologiczne
(elektrownia wiatrowa, pompy ciepła, kolektory słoneczne), które nie tylko przyczyniają się do ochrony
środowiska, ale pełnią też ważną rolę edukacyjną, kształtując świadomość ekologiczną miejscowej ludności,
przybywających tu licznie grup dzieci i młodzieży i innych turystów. Głównymi zajęciami mieszkańców
Przysłopia są: praca na roli, stolarstwo, murarstwo, drobne chałupnictwo oraz handel. Mimo to stopień
bezrobocia jest dość wysoki a młodzi ludzie wyjeżdżają do miasta w poszukiwaniu pracy.
Ze względu na przepiękne widoki na pasmo Babiej Góry i Policy, usytuowanie Klasztoru i
elektrowni wiatrowej oraz wysokie walory przyrodniczo-kulturowe, Przysłop stał się atrakcyjnym
miejscem zwiedzania przez licznych turystów indywidualnych i grup zorganizowanych z całej
Polski.
2.2. Szkoła Edukacji Środowiskowej na Bursztynowym Szlaku
W tak malowniczo położonym miejscu znajduje się jedna z kilku szkół w Gminie Zawoja.
Chociaż organem prowadzącym jest samorząd, szkołę wspiera Stowarzyszenie na Rzecz
Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop”. Szkoła jako jedna z czterech pierwszych w Polsce,
otrzymała Zielony Certyfikat – świadectwo jakości działania placówki oświatowej jako lokalnego
ośrodka rozwoju zrównoważonego.
Jest to szkoła sześcioklasowa z oddziałem przedszkolnym, obecnie uczęszcza do niej 70
dzieci. Brakuje zaplecza sanitarnego, kuchni, stołówki, prawdziwych szatni, sali gimnastycznej.
Szkoła podstawowa powstała w 1959 r. z inicjatywy i przy dużym wkładzie społecznym
mieszkańców. Stała się centrum życia społecznego i kulturalnego przysiółka Przysłop. Prowadzi
działalność proekologiczną i aktywnie angażuje mieszkańców do ekorozwoju przysiółka.
Reforma oświaty, a konkretnie perspektywa ubytku dwóch klas, VII i VIII, rzuciła cień na
przyszłość naszej szkoły. Nauczyciele, zdając sobie doskonale sprawę, że może to doprowadzić
do likwidacji placówki zaczęli się zastanawiać jakie działania podjąć, aby nie spotkał nas ten sam
los co inne szkoły wiejskie. Z ciekawym pomysłem wystąpił szkolny katecheta, Ojciec Romuald
Wilk z pobliskiego Klasztoru Ojców Karmelitów Bosych, który zaproponował, aby utworzyć coś
jeszcze, co mogłoby utrzymać szkołę i bardziej ją rozwinąć. I tak zrodził się pomysł utworzenia
przy szkole Ośrodka Edukacji Środowiskowej, który umożliwiłby pobyt i udział w zajęciach
edukacyjnych grupom dzieci i młodzieży przyjeżdżających do Zawoi. Rozpoczęły się pierwsze
rozmowy z Babiogórskim Parkiem Narodowym (BPN) na temat współpracy z istniejącym już
Ośrodkiem Edukacyjnym BPN.
Bodźcem do realizacji tego pomysłu stała się Fundacja „Partnerstwo dla Środowiska”,
która organizując Międzynarodową Sesję Ekspertów w Zawoi (jedno ze spotkań odbyło się w
60
61
naszej szkole), podpowiedziała nam jak zabrać się do realizacji tej inicjatywy, zapraszając naszą
szkołę do międzynarodowego Programu „Szlak Bursztynowy”.
W ten oto sposób powstał projekt „Szkoła Edukacji Środowiskowej na Bursztynowym
Szlaku”, który jest realizowany przy współpracy Fundacji „Partnerstwo dla Środowiska”,
Babiogórskiego Parku Narodowego, Fundusz GEF, Akademii Rozwoju Filantropi w Polsce,
Powiatu Suskiego i Gminy Zawoja.
Ośrodek Edukacji Środowiskowej pełni funkcję dydaktyczną, informacyjną,
wystawienniczą i kulturotwórczą w zakresie edukacji ekologicznej i regionalnej w oparciu o
posiadane zasoby przyrodnicze i kulturowe dla dzieci i młodzieży z placówek oświatowych
naszego powiatu i całego kraju. To innowacyjne przedsięwzięcie jest wyjściem naprzeciw
założeniom reformy oświatowej, szansą na utrzymanie szkoły a zarazem alternatywnym
sposobem pełniejszego wykorzystania posiadanej bazy lokalowej.
61
62
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Przedsięwzięcia SP 4 w Zawoi Przysłop
Nawiązanie stałej współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym z zakresu edukacji ekologicznej;
Uczestnictwo w konkursie zorganizowanym przez Fundację Partnerstwo dla Środowiska pt. „Cenna energia” i
otrzymanie nagrody za projekt „Cenna energia na Szlaku Bursztynowym”;
Opracowanie projektu pt. „Szkoła Edukacji Środowiskowej na Szlaku Bursztynowym” i otrzymanie dotacji FPŚ na jego
realizację;
Rozpoczęcie rozbudowy szkoły (zaplecze sanitarne, kuchnia, stołówka, świetlica, biblioteka) przy pomocy finansowej
Gmin: Zawoja, Stryszawa i Maków Podhalański;
Uzyskanie poparcia powiatu suskiego i Starosty dla działań szkoły .
Zaangażowanie rodziców uczniów w aktywne prace na rzecz szkoły: prace społeczne przy rozbudowie szkoły i
tworzeniu ośrodka edukacji środowiskowej, organizowanie imprez kulturalnych, pomoc w zdobywaniu środków
pieniężnych i realizacji bieżących działań oraz projektów;
Prowadzenie akcji zbierania puszek aluminiowych po napojach;
Współudział w organizacji Międzynarodowej Sesji Ekspertów ds. Społecznych Form Ochrony Środowiska pn. „Ludzie i
Park. Współpraca i Rozwój”, Zawoja 20-26 X 1999;
Udział w wymianie doświadczeń ekologicznych z innymi szkołami podstawowymi w Małopolsce;
Utworzenie Stowarzyszenia na rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop”;
Zorganizowanie polsko-słowackiego spotkania nt. współpracy transgranicznej, 27 I 2000;
Udział w programie transgranicznym pn. „Łączy nas Babia Góra”;
Uczestnictwo w pracach Sekcji Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego;
Wspieranie Babiogórskiego Parku Narodowego w odciążaniu turystycznym, tworzenie dobrego klimatu społecznego,
wspieranie i prowadzenie działań na rzecz ochrony środowiska w otulinie Parku.
Uzyskanie Zielonego Certyfikatu – świadectwa jakości działania placówki oświatowej jako lokalnego ośrodka rozwoju
zrównoważonego;
Organizacja Rajdu Edukacyjnego „Wiatrak 2000”;
Organizacja dwóch Festynów Świętojańskich pt. „W noc Kupały i świętojańskich robaczków”.
Oznakowanie pierwszej szkolnej ścieżki przyrodniczo-edukacyjnej ukazującej lokalne wartości kulturowe, przyrodnicze
i krajobrazowe.
Prowadzenie punkt doradztwa z zakresu działań na rzecz lokalnego zrównoważonego rozwoju.
Zgromadzono słownictwo gwarowe i miejscowe oraz wydano mini-słownik gwary babiogórskiej – „Chudok”.
Zbieranie i opisanie starych eksponatów do przyszłej izby regionalnej.
Przeprowadzenie akcji edukacyjnej z zakresu oszczędzania wody w społeczności lokalnej.
Opracowanie przewodnika po Przysłopiu.
Wykonanie przeźroczy dotyczących walorów kulturowych, przyrodniczych i krajobrazowych Przysłopia na ścieżce
dydaktycznej
Zbudowanie przy szkole oczyszczalni ścieków.
Szkoła Podstawowa zakwalifikowała się do współuczestnictwa w programie „Ekomuzeum – nowy sposób prezentacji
lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego”. Program prowadzi Fundacja Partnerstwo dla Środowiska z
Krakowa.
Uczestnictwo w Krakowskich Wystawach Ekologicznych z okazji Dnia Ziemi na Placu Wolnica w Krakowie.
Wydanie poradnika mądrego korzystania z wody pt. „Ochrona i oszczędzanie zasobów wody – Przysłop”, czyli
broszurę edukacyjną dla gospodarstw domowych naszej miejscowości
Zorganizowanie szkolenia pracowników szkoły do prowadzenia zajęć z zakresu edukacji środowiskowej i ekologicznej.
Szkolenie przeprowadził Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej z Krakowa.
Opracowanie audytu energetycznego dla budynku szkoły jako podstawa do opracowania wniosków o dotację na
termomodernizację budynku szkoły z zastosowaniem pomp ciepła i kolektorów słonecznych.
2.3. Stowarzyszenie na rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop”
Z inicjatywą założenia Stowarzyszenia wyszli nauczyciele szkoły. Nowopowstałe
Stowarzyszenie jednoczy miejscową społeczność wokół wspólnych działań na rzecz
rozwiązywania problemów lokalnych (takich jak: zaopatrzenie w wodę, budowa oczyszczalni
ścieków, wprowadzanie ekologicznych systemów grzewczych, poprawa jakości dróg) oraz
wspomagania przedsięwzięć szkoły. Głównym celem działań organizacji jest zrównoważony
rozwój Przysłopia w oparciu o posiadane zasoby przyrodnicze i kulturowe. Stowarzyszenie
wspiera i promuje inicjatywy mające na celu tworzenie miejsc pracy alternatywnych w stosunku
do rolnictwa np. ekoturystyka, agroturystyka, zanikające rzemiosło przy wykorzystaniu
istniejących, dogodnych i niepowtarzalnych warunków przyrodniczych regionu i lokalne tradycje.
Stowarzyszenie ma szerokie plany działalności na rzecz społeczności lokalnych i środowiska
62
63
przyrodniczego oraz kulturowego Przysłopia. Stowarzyszenie aktywnie wspiera działania szkoły
poprzez obsługę finansową, użyczanie konta, zdobywanie dodatkowych środków na realizację
projektu, organizuje również imprezy kulturalne, z których dochód przeznacza na rozbudowę
szkoły.
Planuje m.in. stworzenie Punktu Informacji Środowiskowej, który będzie stanowić
doskonałą formę informacji turystyczno-kulturalnej i gospodarczej oraz prowadzić doradztwo z
zakresu wdrożeń proekologicznych, szkolenia i konsultacje. Inną formą wspierania lokalnych
inicjatyw ekologicznych i gospodarczych zgodnych z równoważonym rozwojem będzie
organizowanie i prowadzenie lokalnej kasy zapomogowo-pożyczkowej lub funduszu lokalnego.
Tworząc atrakcyjny i przyjazny dla środowiska produkt turystyczny, Przysłop przysłuży się w
odciążeniu turystycznym dla Babiogórskiego Parku Narodowego. W skład produktu
turystycznego będzie wchodzić: zanikające rzemiosło (bednarz, wypiek pieczywa w piecu
chlebowym), warsztat twórcy ludowego, punkty widokowe z mapami panoramicznymi (wieża
widokowa na szczycie Magurki), nowoczesne rozwiązania proekologiczne, elementy architektury i
dzieła sztuki ludowej. Stowarzyszenie ma też w swych planach prowadzenie działalności
wydawniczej oraz organizowanie imprez kulturalnych i sportowych np.: zabaw, konkursów,
biegów na orientację, rajdów rowerowych, biegów narciarskich, zawodów psich zaprzęgów. Jest
to dobry sposób na promocję przysiółka i na dodatkowe źródło dochodów.
Realizowane projekty, w które zaangażowani byli uczniowie, nauczyciele oraz rodzice
zyskały uznanie Fundacji Ośrodka Edukacji Ekologicznej EKO-OKO z Warszawy czego
dowodem jest przyznanie Zielonego Certyfikatu – znaku jakości szkoły przyjaznej środowisku –
zaakceptowanego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Ochrony Środowiska.
Wizja szkoły oraz podejmowane inicjatywy uzyskały poparcie władz Gminy Zawoja,
Starosty Powiatu Suskiego, Babiogórskiego Parku Narodowego, Polskiego Klubu Ekologicznego
oraz Kuratorium Oświaty w Krakowie.
2.4. Przysłop – modelowy przysiółek przyjazny dla środowiska
Stowarzyszenie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop” podjęło się realizacji
nowatorskiego projektu ekologizacji przysiółka Zawoja – Przysłop poprzez zastosowanie
odnawialnych źródeł energii. Pilotowo zostanie przeprowadzona modernizacja energetyczna
budynków szkoły podstawowej i klasztoru OO. Karmelitów Bosych. W oparciu o zebrane
doświadczenia i zastosowane technologie ekologiczne w przyszłości podjęte zostaną dalsze
działania na terenie całego przysiółka mające na celu wprowadzenie sprawdzonych rozwiązań
energetycznych przyjaznych dla środowiska. Docelowo chcielibyśmy doprowadzić do
przekształcenia Przysłopia w modelowy, przyjazny dla środowiska przysiółek, którego
mieszkańcy żyją „w zgodzie z przyrodą i dekalogiem”, jak głosi motto działania naszego
Stowarzyszenia.
3. „Łączy nas Babia Góra”
Podpisanie Umowy o współpracy między Stowarzyszeniem Gmin Babiogórskich a
Babiogórskim Parkiem Narodowym.
Maciej Mażul
Współpraca Babiogórskiego Parku Narodowego ze Stowarzyszeniem Gmin
Babiogórskich trwa od kilku lat i przebiega na wielu płaszczyznach. Park jest między innymi
współorganizatorem corocznej imprezy terenowej Stowarzyszenia - Złazu Samorządowców,
która popularyzuje wypoczynek aktywny połączony z poznawaniem bogactwa przyrody okolic
Babiej Góry. SGB włącza się z pomocą finansową do organizowanych przez Park warsztatów dla
nauczycieli. BPN aktywnie uczestniczy w finałach konkursu wiedzy dla młodzieży „Leonardo”
63
64
oraz w corocznej sesji naukowej organizowanej przez Stowarzyszenie. Ukazują się także wspólne
inicjatywy wydawnicze SGB i BPN, jak np. „Poezje Babiogórskie - Z halnym wiatrem
śpiewam...”.
Jednakże pomimo przykładów, że współpraca pomiędzy SGB a BPN trwa od kilku lat,
podpisanie umowy o współpracy nie byłoby możliwe gdyby nie został zażegnany konflikt na linii
BPN a społeczność lokalna. Stało się to możliwe dzięki dobrej woli obu stron i przychylności
władz zwierzchnich.
W dniu 7 grudnia 2000 roku Umowa o współpracy między Stowarzyszeniem Gmin
Babiogórskich i Babiogórskim Parkiem Narodowym została uroczyście podpisana. Umowę
podpisali z ramienia Stowarzyszenia Starosta Suski i Przewodniczący SGB – Andrzej Pająk, Wójt
Zawoi i I Zastępca Przewodniczącego SGB – Marek Listwan oraz Sekretarz SGB – Stanisław
Smyrak. Ze strony Parku umowę podpisał Dyrektor – Józef Omylak, Zastępca Dyrektora –
Małgorzata Karaś oraz Maciej Mażul Kierownik Sekcji ds. komunikacji społecznej. Świadkami
podpisania umowy byli przedstawiciele Ministra Środowiska - Krzysztof Kudła oraz Głównego
Konserwatora Przyrody - Tadeusz Burger, Krzysztof Chudzik przedstawiciel Wicemarszałka
Senatu RP Marcina Tyrny, Emil Kowalczyk przedstawiciel Posła na Sejm Franciszka Adamczyka,
Wicemarszałek Województwa Małopolskiego – Andrzej Sasuła, Przewodnicząca Rady Parku –
prof. Danuta Ptaszycka-Jackowska, Dyrektor KZPN – Grzegorz Bielecki, Przewodniczący
Powiatu Suskiego – Zdzisław Najder, Przewodniczący Sekcji Parków Narodowych Polskiego
Klubu Ekologicznego – Jerzy Sawicki oraz wójtowie z gmin słowackich ze Zdrużenia „Babia
Hora” i delegaci SGB.
Umowa zakreśla ramy współpracy w obszarze ochrony dziedzictwa kulturowego i
przyrodniczego oraz koordynacji podejmowanych działań w tym zakresie z różnych dziedzin. Jest
równocześnie wyrazem wspólnej troski o ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego
Regionu Babiogórskiego, a także efektem rzeczywistej potrzeby i chęci współdziałania na rzecz
jak najlepszej jej realizacji. Wynika ona również z zapisów zawartych w statutach obu stron.
Podpisanie umowy, jest ważnym etapem w procesie normalizacji stosunków pomiędzy
społecznościami lokalnymi a parkiem narodowym. Wskazuje również, że w dobie postępującej
komercjalizacji i konformizmu, elity społeczne potrafią dostrzec konieczność współdziałania w
zakresie ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego dla zachowania piękna dzikiej i nieskażonej
natury oraz tradycji kulturowych regionu. Jest to jednocześnie pierwszy tego typu dokument w
Polsce podpisany przez przedstawicieli lokalnego społeczeństwa z parkiem narodowym oraz
kolejny krok w procesie tworzenia klimatu społecznego poparcia dla terenów prawnie
chronionych.
Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich obejmuje trzy miasta: Jordanów, Maków Podhalański i
Suchą Beskidzką oraz 40 wsi. Wsie te wchodzą w skład dziewięciu gmin: Budzowa, Jabłonki,
Koszarawy, Lipnicy Wielkiej, Makowa Podhalańskiego, Sidziny, Stryszawy, Zawoi i Zembrzyc.
Pracami stowarzyszenia kieruje Krąg Gazdów (Zarząd) wybierany z Rady Starszych, w skład
której wchodzą delegaci poszczególnych gmin.
Gminy stowarzyszone zajmują obszar 1037 km2, który zamieszkuje ponad 96 tysięcy osób. Z tych
liczb na powiat suski przypada odpowiednio – 593 km2 i ok. 71 tysięcy osób (3 miasta i 28 wsi),
na powiat nowotarski – 380 km2 i ok. 21 250 osób (10 wsi), na powiat Żywiecki – 63 km2 i ok.
4400 osób (2 wsie).
Ponadto ze Stowarzyszeniem współpracują: gmina wiejska Jordanów oraz 7 wiosek orawskich z
terenu Republiki Słowackiej: Bobrow, Klin, Orawska Polhora, Rabca, Rabcice, Sihelne i
Zubrohlawa – tworzących Zdrużenie Babia Hora, z którym 14 czerwca 2000 roku podpisana
została oficjalna umowa o współpracy. Słowackie wioski stowarzyszone w ZBH zajmują obszar
ok. 115,5 km2, który zamieszkuje 16 625 osób.
64
65
4. Umowa o współpracy między Stowarzyszeniem Gmin
Babiogórskich
a Babiogórskim Parkiem Narodowym
Zawoja, dnia 7 grudnia 2000 roku
Obie umawiające się organizacje, zwane dalej Stronami, mając na uwadze zachowanie dziedzictwa
przyrodniczego i kulturowego obszaru działań oraz zacieśnienia współpracy wszystkich
podmiotów zainteresowanych przekazaniem przyszłym pokoleniom nienaruszonego piękna
natury rejonu Babiej Góry,
deklarują:
- rozwijanie wszechstronnej współpracy w dziedzinach ochrony przyrody
i dziedzictwa kulturowego obszaru babiogórskiego,
- organizowanie i prowadzenie wspólnych zamierzeń dotyczących rozwiązywania problemów
kulturowych i ekologicznych w tym aktywnego angażowania w tą problematykę społeczności
lokalnych,
- ciągłą i bieżącą wymianę informacji o podejmowanych zamierzeniach oraz programach obu
Stron, będących przedmiotem wspólnych zainteresowań,
- w miarę posiadanych możliwości współfinansowanie, corocznie uzgodnionych zamierzeń, w
tym wydawniczych.
Dla realizacji deklarowanych zamierzeń, Strony
postanawiają:
Art. 1
Zacieśnić współpracę drogą częstych kontaktów roboczych oraz przez wypracowanie metod
bieżącej realizacji wspólnych zadań, jak również na zasadzie angażowania przedstawicieli drugiej
Strony w swoich gremiach statutowej działalności w charakterze członka rzeczywistego lub
obserwatora, gdy stosowne prawo na to nie zezwala.
Art. 2
Inicjować, organizować i wspierać przedsięwzięcia Stron, których celem jest krzewienie idei i
wiedzy na temat ochrony wartości kulturowych i przyrodniczych oraz ich zrównoważonego
traktowania w programach społeczno-gospodarczych członków i organów Stron.
Art. 3
W zakresie wspólnych i uzgodnionych przedsięwzięć, ściśle współdziałać przy opracowywaniu
odpowiednich programów i planów realizacyjnych dla ewentualnego przedłożenia ich stosownym
władzom państwowym i samorządowym i obu Stron, jak też wspieranie zabiegów jednej ze Stron
o uzyskanie pomocy z funduszy krajowych i zagranicznych.
Art. 4
Prowadzić wzajemną, aktywną wymianę doświadczeń oraz ocenę efektów współpracy, jak też
promocję działań drugiej Strony na uzgodnionych płaszczyznach.
Art. 5
Dla sprawnej realizacji ustaleń niniejszej Umowy oraz pełnej oceny efektów współpracy,
organizować i prowadzić minimum raz w roku, na zasadzie przemienności, spotkania i narady
kierownictw Stron, albo komisji powoływanych według potrzeb.
Art. 6
Umowa zawarta jest na czas nieokreślony i może być rozwiązana przez każdą ze Stron z
zachowaniem trzy miesięcznego wypowiedzenia lub w każdym czasie za porozumieniem Stron.
65
66
Art. 7
1. Zmiany w Umowie mogą być dokonywane za porozumieniem Stron.
2. Umowę sporządzono dla każdej ze Stron, których teksty są tożsame i jednakowo ważne.
Art. 8
Umowa wchodzi w życie z dniem jej podpisania.
Umowę podpisano w Zawoi dnia 7 grudnia 2000 roku.
Za Babiogórski Park Narodowy:
Dyrektor – mgr inż. Józef Omylak
Zastępca Dyrektora – mgr inż. Małgorzata Karaś
St. ds komunikacji społecznej – Maciej Mażul
Za Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich:
Przewodniczący - Gazda mgr inż. Andrzej Pająk
I Zastępca Przewodniczącego - Gazda Marek Listwan
Sekretarz - Gazda Stanisław Smyrak
66
67
Rozdział IV
Rozwój zrównoważony na terenach prawnie chronionych i na
obszarach cennych przyrodniczo i kulturowo
Tradycja jest Twoją godnością, Twoją dumą, Twoim szlachectwem. Dbaj o zachowanie spuścizny Twych ojców:
rodzimej sztuki, rodzimej kultury. (...) Zabiegaj o zamożność ziemi,
z której wyrosłeś. (...) Nie przecinaj korzeni łączących Cię z rodną ziemią choćbyś na końcu świata się znalazł. To tak, jakbyś przeciął żyły żywota.
To winieneś Duchowi swojemu i Ojcom swoim. Władysław Orkan (Motto Memoriału Karpackiego)
1. Śladami dużych drapieżników w Beskidzie Śląskim i Żywieckim
Robert W. Mysłajek
Sabina Nowak
Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”
1.1. Dlaczego tu?
Beskid Żywiecki i Śląski to jedne z najciekawszych rejonów polskiej części Karpat. Ze względu
na liczne wartości przyrodnicze utworzono tutaj sporo obszarów chronionych: Babiogórski Park
Narodowy, Żywiecki Park Krajobrazowyu i Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego oraz
kilkanaście rezerwatów. Bogaty jest świat roślinny, rosną tu m.in. takie florystyczne rarytasy jak:
urdzik karpacki, czosnek syberyjski, niebielistka trwała i liczne storczyki. Tereny te są ostoją
wszystkich dużych drapieżników występujących w naszym kraju: niedźwiedzia, rysia i wilka, a
także rzadkich gatunków ptaków – głuszca, siewierniaka, dzięcioła trójpalczastego. Zlokalizowane
są tu dwa, najwyżej położone w Polsce, stanowiska ginącego gatunku nietoperza – podkowca
małego, a także kilka jego kolonii rozrodczych na strychach kościołów. Bardzo interesująca jest
rzeźba terenu, wiele tu skałek i jaskiń, w tym najdłuższy tego typu obiekt w Polskich Karpatach
Fliszowych – Jaskinia w Trzech Kopcach, mająca prawie kilometr długości.
Równie interesujące jak wartości przyrodnicze są pamiątki historyczne i lokalne tradycje. Od
starożytności przebiegały tędy szlaki handlowe, co potwierdzają badania archeologiczne, dzięki
którym odnaleziono tu m.in. sporo monet z okresu cesarstwa rzymskiego. Na wzgórzu Grojec
istniała także osada z okresu kultury łużyckiej. W średniowieczu napłynęła w te rejony ludność
wołoska, silnie związana z pasterstwem. Rozwinęły się więc bogate tradycje życia pasterskiego i
szałaśnictwa. Do dziś przetrwał tutejszy góralski folklor kultywowany przez miejscowe zespoły
folklorystyczne. W sierpniu każdego roku odbywa się tu Tydzień Kultury Beskidzkiej wraz z
Międzynarodowymi Spotkaniami Folklorystycznymi, natomiast w styczniu tzw. Żywieckie Gody –
festiwal zespołów kolędniczych i obrzędowych, we wrześniu w Żywcu posłuchać można
koncertów w ramach Dni Muzyki Dawnej. W Beskidzie Żywieckim i Śląskim podziwiać możemy
stare drewniane budownictwo, w tym liczne jeszcze szałasy pasterskie różnego typu, wiele
zabytkowych kapliczek. W niektórych miejscowościach zjeść można lokalne potrawy, np. w
zabytkowej karczmie w Jeleśni, gdzie serwuje się wyborną kwaśnicę, pierogi i chleb zbójnicki.
1.2. Niebezpieczeństwa
Tereny te od pewnego czasu dynamicznie się rozwijają pod względem turystycznym i
rekreacyjnym. Niestety najczęściej jest to tzw. turystyka masowa, stwarzająca poważne zagrożenia
67
68
dla wartości przyrodniczych i krajobrazowych. Do największych zagrożeń zalicza się m.in. rozwój
ośrodków narciarskich, budowę tras zjazdowych i wyciągów, imprezy masowe, itd.
Innym zagrożeniem jest wykupywanie terenu pod budowę licznych daczy, w większości
szpecących krajobraz trywialną architekturą. Podobną niedbałość o zharmonizowanie
nowopowstających budynków z krajobrazem przejawiają coraz częściej tutejsi mieszkańcy. Stare
drewniane chałupy są wyburzane lub sprzedawane na dacze, a ich nowi właściciele często
zmieniają tradycyjny wygląd np. obijając ściany sidingiem.
Lokalne społeczności często nie doceniają wagi otaczających ich wartości przyrodniczych.
Notuje się np. przypadki pozyskiwania drewna z rezerwatów, plagą jest kłusownictwo, którego
ofiarami padają również gatunki rzadkie i chronione. W zapomnienie idą lokalne tradycje i
zwyczaje. Zarówno regionalne budownictwo, jak i obrzędy odchodzą w zapomnienie, wypierane
przez coraz to bardziej zunifikowane i szablonowe formy.
1.3. Pomysł na przyszłość
Naszym zdaniem istnieje jednak możliwość bardziej zrównoważonego rozwoju tych terenów
w harmonii z przyrodą i przy zachowaniu miejscowych tradycji. Dobrym pomysłem wydaje się w
tym przypadku rozwój turystyki przyrodniczej (popularnej szczególnie wśród społeczeństw z
krajów zachodnich, lecz zyskującej liczne rzesze sympatyków także i u nas) połączonej z
promocją lokalnej kultury i historii.
Trudno, bez ekonomicznego uzasadnienia, przekonać lokalną ludność do pozostawiania
starych, drewnianych chałup czy też do zerwania z kłusownictwem, wycinaniem drzew, truciem
wilków, jeśli jest to, w ich przekonaniu, jedyny sposób na rozwój regionu. Trzeba pokazać
lokalnym społecznościom, że ekoturystyka oparta na wartościach przyrodniczych i kulturowych
obszarów, na których mieszkają, może stać się motorem lokalnego zrównoważonego rozwoju.
Charakterystyczny wizerunek regionu, jako miejsca, gdzie spotkać się można z dziką przyrodą i
lokalnymi tradycjami, podpatrywać zwierzęta w środowisku naturalnym, tropić i odnajdywać inne
ślady ich bytowania w lesie, czy też skosztować miejscowych potraw, może przywabiać rzesze
turystów, w tym turystów zagranicznych. Z ich goszczenia, oprowadzania czy żywienia,
społeczności lokalne mogą czerpać określony dochód. Z drugiej strony, turyści ci nie będą tylko
pozostawiać tu pieniądze, ale pokażą mieszkańcom jak ogromnym skarbem jest otaczająca ich
dzika przyroda, harmonijny krajobraz i kultywowanie tradycji, że wartości te nie są jedynie
zbędnym balastem utrudniającym rozwój, ale podstawowym paliwem tegoż rozwoju.
Ważnym elementem promocji regionu jest ukształtowanie jego charakterystycznego
wizerunku, swoistej wizytówki. Dobrym wyróżnikiem regionu jest, naszym zdaniem, obecność
wszystkich trzech gatunków dużych drapieżników - niedźwiedzia, wilka i rysia. Stosunkowo
nieliczne są tu przypadki szkód wśród inwentarza, dlatego stosunek lokalnej społeczności do tych
zwierząt jest wyraźnie pozytywniejszy niż np. w Bieszczadach, czy w Beskidzie Sądeckim. Z
drugiej strony duże drapieżniki są ogromnym magnesem, przyciągającym turystów, szczególnie z
krajów, w których zostały one dawno już wytępione. Bardzo atrakcyjne może być uczestniczenie
w warsztatach, podczas których poznaje się zwyczaje drapieżników, ich środowisko oraz tropi się
je osobiście w terenie.
1.4. Projekt: „Przyroda, tradycja i ludzie - ekorozwój w Beskidach”
W 1999 roku, Stowarzyszenie dla Natury „WILK” zainicjowało projekt pod nazwą „Przyroda,
tradycja i ludzie - ekorozwój w Beskidach”. Projekt realizowany jest na obszarze Żywieckiego
Parku Krajobrazowego oraz Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Jego głównym celem jest
skuteczna ochrona wartości przyrodniczych i kulturowych tej części polskich Karpat. Za cele
pośrednie stawiamy sobie: wzrost świadomości i poszanowania dla wartości przyrodniczych oraz
miejscowych tradycji przez społeczność lokalną, a także stworzenie oferty form wypoczynku i
68
69
rekreacji alternatywnych dla, agresywnej i zagrażającej wartościom przyrodniczym i kulturowym,
turystyki masowej.
W ramach projektu prowadzone są szkolenia i warsztaty dla właścicieli kwater prywatnych,
gospodarstw agroturystycznych i pensjonatów oraz lokalnych animatorów społecznych nt.
możliwości wykorzystania wartości przyrodniczych i kulturowych regionu do rozwoju turystyki.
Szczególny nacisk kładziemy na turystykę przyrodniczą związaną z wyszukiwaniem obecności
dużych drapieżników - zimowymi i letnimi tropieniami wilków i rysi, odnajdywaniem śladów
znakowania terenu, resztek ofiar, a przy odrobinie szczęścia także nasłuchiwaniem wilczego
wycia. Aby pokazać społecznościom lokalnym jak bardzo jest to interesujący temat dla turystów
zagranicznych organizujemy tzw. „Wilcze Wyprawy” (Wolf Expeditions) oraz pobyty osób
chcących uczestniczyć w prowadzonych przez Stowarzyszenie dla Natury „WILK” badaniach nad
dużymi drapieżnikami (tzw. Volunteer Workshops). Goszczący w Beskidach turyści zagraniczni i
wolontariusze korzystają z kwater prywatnych. Podczas pobytu poznają oni nie tylko życie
drapieżników, ale także ciekawe tereny chronione oraz miejscowe zabytki historyczne i lokalne
potrawy, serwowane przez kwaterodawców i miejscowe karczmy regionalne. Osobną częścią
projektu jest wpływanie na opracowywane w gminach strategie rozwoju turystyki. Stowarzyszenie
dla Natury „WILK” opracowuje propozycje rozwoju turystyki zrównoważonej na danym
obszarze i przedstawia je zarządom gmin. Nieustannie trwa także promocja wartości regionu
poprzez różnorodne media - internet, prasę, radio i telewizję. Założenia projektu oraz oferty dla
turystów zagranicznych są promowane poprzez własne wydawnictwa stowarzyszenia,
publikowane w języku angielskim, niemieckim i polskim. Wydawnictwa te są rozprowadzane
przez współpracujące z nami organizacje z Niemiec, Wielkiej Brytanii i USA.
Projekt „Przyroda, tradycje i ludzie – ekorozwój w Beskidach” sfinansowano z dotacji
Fundacji „Partnerstwo dla Środowiska”, udzielonej w ramach programu „Szlak Bursztynowy”, a
także ze środków własnych SDN „WILK” oraz darowizn osób i instytucji.
Serdecznie zapraszamy do współpracy wszystkie zainteresowane instytucje oraz osoby
indywidualne, szczególnie mieszkające w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, lub w okolicach.
Stowarzyszenie dla Natury „WILK”
ul. Górska 69, 43-376 Godziszka
tel. 0-33/8176090, 0-604/625228, 0-606/110046
e-mail: [email protected], [email protected]
http://www.most.org.pl/wolf
69
70
2. Ekomuzea (otwarte muzea tematyczne) – szansa rozwoju dla
terenów cennych przyrodniczo i kulturowo?
Barbara Kazior
2.1. Co to jest ekomuzeum?
Nazwa ekomuzeum złożona jest z dwóch greckich słów: „oikos” które znaczy „dom” lub
„istota” i „museion”, które oznacza zbiór rzeczy (od obiektów zainteresowania nauki czy historii
cywilizacji).
Zrozumienie terminu „ekomuzeum” utrudnia fakt , że słowo „muzeum” jest kojarzone z
zamknięta instytucją przypominającą nam o przeszłości; ekomuzeum, jest w rzeczywistości
żywym tworzeniem, ściśle związanym z życiem codziennym, otwartym na przyszłość ponieważ
jest synonimem ziemi i jej mieszkańców, ich działalności, ich naturalnego i kulturowego
dziedzictwa. Nie znaczy to, jednak, że mamy się czuć obiektami, ale raczej strażnikami,
przewodnikami i twórcami dziedzictwa, które stale jest odnawiane.
Ekomuzeum to rodzaj „muzeum bez murów”. Przyroda, kultura i historia są
prezentowane wspólnie, w miejscu ich pierwotnego występowania. W przeciwieństwie do
tradycyjnych konwencjonalnych muzeów prezentacja obiektów i wydarzeń pozwala na ukazanie
ich kompleksowo w pierwotnym otoczeniu, nie zaś wyrwane z kontekstu. Zainteresowanie
zwiedzających skierowane jest na wzajemne oddziaływanie pomiędzy przyrodą (miejscem) a
ludźmi. Tak więc celem powoływania ekomuzeów jest ochrona budowli, zabytków i innych
obiektów - zachowanie śladów przeszłości w krajobrazie w oryginalnym miejscu ich
występowania. Wytwory pracy ludzkiej czy zjawiska przyrodnicze powodowały stopniową
akumulację znacznej liczbę różnorodnych przedmiotów, które się zachowały: narzędzia
codziennego użytku zakopane razem ze zmarłym, ozdoby poświęcone bóstwom, architektura
szlachecka czy wiejska, drewniany kołowrotek, listy miłosne, gatunki zwierząt czy roślin,
krajobraz naturalny czy przeobrażony przez człowieka. Z dobrze opracowanym projektem,
ekomuzeum daje ogromną szansę wszechstronnej prezentacji zróżnicowanych obiektów, miejsc,
tradycji, historii czy legend, składających się na dziedzictwo ludzi i miejsca, pozwala na
zaproponowanie nowych doświadczeń i kształtowanie układów w krajobrazie oraz wykorzystanie
zaniedbanych tradycyjnych obiektów, nadając im nowe funkcje.
W tradycji muzeów europejskich dokonuje się rozróżnienia między ekomuzeami a
muzeami na wolnym powietrzu (skansenami) eksponującymi budownictwo lub sztukę ludową.
Tworzenie skansenu, formy muzeum szczególnie popularnej w Skandynawii, gdzie powstały
pierwsze tego typu obiekty polega często na gromadzeniu zabytkowych budowli,
reprezentujących przede wszystkim tradycyjną architekturę ludową w jednym miejscu poprzez
przenoszenie ich z ich pierwotnego otoczenia. Skanseny stanowią „sztuczny twór” i nie są
wyrazem istniejących pierwotnie układów, a część prezentowanych obiektów nie ma żadnego
związku historycznego z miejscem ekspozycji.
W momencie tworzenia ekomuzeum w oparciu o współpracę pomiędzy istniejącym
muzeum, centrum ochrony przyrody i innych doświadczonych specjalistów, może stać się
ważnym czynnikiem zrozumienia wykorzystania i rozwoju krajobrazu. Tak, więc, społeczności
lokalne stają się głównym celem działań, jako że poprzez funkcjonowanie ekomuzeum, mogą
uzyskać lepsze zrozumienie „lokalnej tożsamości” i „historii”. Jest to bodźcem dla dalszego
rozwijania „produktu”, jeśli turyści także są zainteresowani uczestnictwem w tych samych
działaniach i doświadczeniach, co mieszkańcy, a tym samym wzmacnia się siła oddziaływania
muzeum. Pobudzenie do działań lokalnych społeczności jest najwyższym priorytetem w
70
71
ekomuzeum, rozumianym jako entuzjastyczna prezentacja przyrody, tradycji i historii regionu.
(Danish Lake District Eco-museum)
Definicja ekomuzeum zaprezentowana przez Georges-Henri Rivière, stałego doradcę
Międzynarodowej Rady Muzeów UNESCO, pokazuje jak ta nowa forma muzeum spaja różne
kategorie dziedzictwa, działa jako laboratorium badawcze i placówka edukacyjna dla wszystkich,
służąc równocześnie jako miejsce spotkań i aktywności społecznej.
Wg G.-H. Rivière ekomuzeum jest:
• narzędziem, które jest projektowane, tworzone i zarządzane przez administrację i społeczność: administracja
współpracuje z ekspertami, zabezpiecza infrastrukturę i środki; społeczność wnosi swoje aspirację, wiedzę i zdolności
analityczne;
• zwierciadłem, w którym społeczeństwo może się przyglądać sobie, siebie odkrywać i poznawać; dzięki któremu rozwija
wiedzę na temat ziemi, do której mieszkańcy są przywiązani, poznaje też społeczeństwa, które żyły wcześniej, z
barwną historią poprzednich pokoleń; zwierciadłem, które społeczeństwo oferuje odwiedzającym, żeby mogli oni lepiej
zrozumieć i docenić ich pracę, zachowanie i wewnętrzną naturę;
• sposobem wyrażenia człowieka i natury. Człowiek jest interpretowany tutaj w swoim naturalnym środowisku. Przyroda
jest interpretowana w swoim pierwotnym stanie, ale również w formie, jaką społeczeństwo tradycyjne czy przemysłowe
nadało jej zgodnie ze swoja wizją;
• sposobem wyrażenia czasu, gdzie wyjaśnienie zaczyna się w okresie kiedy człowiek pojawił się na ziemi, przechodząc
przez kolejne okresy osadnictwa prehistorycznego i historycznego kończąc na obecnym etapie. Dostarcza okna w
przyszłość; nie stanowi organu decydującego, dostarcza raczej informacji i analizy krytycznej;
• interpretacją przestrzeni. Oferując specjalne obszary, gdzie można się zatrzymać lub podróżować dalej;
• laboratorium, w czym ma swój wkład w historyczne i współczesne studia społeczności i jej środowiska i sprzyja
szkoleniu specjalistów w tych dziedzinach, we współpracy z zewnętrznymi instytucjami badawczymi;
• cieplarnią, która pomaga zachować i promować przyrodnicze i kulturowe dziedzictwo społeczności;
• szkołą, angażując społeczność do studiów i działań wspierających ochronę; zachęca do lepszego zrozumienia
przyszłych problemów.
Połączone laboratorium, muzeum i szkoła działa w oparciu o wspólne zasady: prezentuje
kulturę, w jej najszerszym słowa tego znaczeniu; stara się ukazać jej godność i wyraz artystyczny,
niezależnie od segmentu społeczeństwa w jakim się manifestuje. Różnorodność ekomuzeów jest
nieograniczona, tak jak różnią się informacje zawarte w poszczególnych jego obiektach.
2.2. Dlaczego powstał pomysł tworzenia ekomuzeów?
Ponieważ los od zawsze stawiał człowieka pomiędzy tworzeniem a destrukcją, człowiek
wynalazł prawne i administracyjne sposoby zapewnienia ochrony i zachowania dziedzictwa
poprzez: ustawodawstwo, przepisy, galerie sztuki, muzea, rezerwaty, parki itp. Galerie, muzea i
skanseny służą przede wszystkim prezentacji dziedzictwa kulturowego natomiast parki i rezerwaty
eksponują dziedzictwo przyrodnicze. System ochrony znany nam obecnie rozwinął się w XIX
wieku. Rozwój współczesnej muzeologii, weryfikacja poglądów na temat relacji człowiek-zabytek,
nowe trendy w eksponowaniu i propozycja interaktywnego zwiedzania jak również fakt, że
tradycyjne konwencjonalne muzea przestały odpowiadać na zapotrzebowanie odbiorców,
przyczyniły się do ukształtowania nowej wizji muzeum i szerszego pojmowania jego funkcji.
Rozwój ten przyczynił się do konfrontacji pomiędzy trendami wewnętrznymi, reprezentowanymi
przez specjalistów i trendami zewnętrznymi, wyrażanymi przez potrzeby i oczekiwania społeczne.
Dodatkowe wyzwanie stanowi także rozwój technik multimedialnych oraz coraz powszechniejszy
dostęp do internetu.
W połowie XX wieku okazało się, że XIX wieczne w swoim charakterze muzeum
przestało w zadawalający sposób spełniać swoje funkcje i coraz bardziej zaczęło się oddalać od
szerokiego społeczeństwa, skupiając w wielu przypadkach zainteresowanie wąskiej grupy
specjalistów. W dobie technik multimedialnych oraz tendencji do interaktywnych metod
71
72
poznawczych „gablotowe” muzea stały się anachroniczne. Zaistniała wyraźna potrzeba
prezentacji obiektów w ich naturalnym miejscu, w sposób żywy i uwzględniający teraźniejszość i
ludzi. Tych funkcji nie spełniło także nowszego typu otwarte muzeum – skansen. Z jednej strony
nastawione na prezentacje budownictwa ludowego i ”martwe” w swym wyrazie prezentowanie
sprzętów związanych z życiem i obrzędami mieszkańców danego terenu. Skanseny nie dają
pełnego wyobrażenia o ginących sposobach gospodarowania, tradycyjnych rzemiosłach, życiu
codziennym i bogactwie tradycji i kultury, równocześnie stanowiąc sztuczny konglomerat
różnych elementów, stworzony dla potrzeb ekspozycji.
Również podział nauk na oddzielne dyscypliny oddziałuje na muzea, które specjalizują się
w sztukach pięknych, historii, archeologii, etnografii, nauce i technice, historii naturalnej i innych
gałęziach przyrody i kultury. Dopiero niedawno, około połowy lat 60-tych, zainteresowanie
ekologią umożliwiło połączenie tych dziedzin. Stało się to podstawą powstania koncepcji
ekomuzeologii. W ruchu ekomuzeów, który rozwinął się we Francji starano się interpretować
krajobraz jako całość oraz dać społecznościom możliwość wypowiedzenia się, pomóc
mieszkańcom odnaleźć poczucie dumy z siebie i własnego otoczenia. Tworzenie ekomuzeum
wymaga dokonywania interpretacji historii społecznej, krajobrazu i archeologii regionu i jego
społeczności in situ. Ruch muzeów ekologicznych rozwinął się jako reakcja na scentralizowaną
biurokrację hierarchicznego systemu muzeów francuskich. Jednakże jego głównym celem było
przełamanie barier istniejących między zawodowymi kuratorami a społecznościami,
wykorzystanie poczucia miejsca i przyznanie miejscowej ludności kontroli nad prezentowaniem
ich własnej tożsamości kulturowej. (Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie).
2.3. Jakie są lokalne korzyści z tworzenia i funkcjonowania ekomuzeum?
Trzeba sobie oczywiście odpowiedzieć na pytanie, czy wszędzie może powstać ekomuzeum –
innymi słowy czy może ono stanowić modelowe rozwiązanie na każdym terenie? A jeśli nie, to co
decyduje o predyspozycjach danego miejsca. Istnieje szereg elementów czynników, które mogą
zadecydować o sukcesie tego rodzaju przedsięwzięcia:
•
•
•
•
•
•
•
zasoby przyrodnicze – wartościowe zespoły flory i fauny, rzadkie rośliny i zwierzęta,
zjawiska geologiczne, hydrologiczne, ciekawa geomorfologia, warunki dla rozwoju
turystyki;
zasoby dziedzictwa kulturowego – stanowiska archeologiczne, miejsca historyczne,
zabytki, bogate tradycje, specyficzna gospodarka, przemysł, ciekawe zawody;
infrastruktura turystyczna – obecność miejsc noclegowych, najlepiej o zróżnicowanym
standardzie, obiekty gastronomiczne, trasy i ścieżki turystyczne, usługi przewodnickie, i
in.;
pomysł – z założenia ekomuzeum nie jest o wszystkim – koncentruje się na jednym
charakterystycznym elemencie, który stanowi podstawowy temat ekspozycji, względnie
zwierciadło czy tło dla przedstawienia bogactwa i różnorodności ciekawych obiektów i
zjawisk i ich relacji do głównego tematu;
ludzie – świadomi lokalnych wartości, zainteresowani ich szeroką prezentacją, pełni
entuzjazmu i pasji;
partnerska współpraca w ramach ekomuzeum – niezbędna do stworzenia sieci
„eksponatów”, rozrzuconych po mniejszym lub większym terenie;
atrakcje – w postaci ciekawych imprez i prezentacji, w których odwiedzający będą mogli
uczestniczyć czynnie, spróbować, doświadczyć.
Choć na pewno spotkamy też zwolenników teorii, że najważniejszy jest pomysł i ludzie,
którzy będą potrafili go zrealizować, a całą resztę można tak opakować, że turyści i tak będą
72
73
zachwyceni i szczęśliwi, że mogli odwiedzić niezwykłe, wyjątkowe miejsce i przeżyć przygodę
życia.
Czy ekomuzea stanowią alternatywę rozwojową dla terenów wiejskich. Z całą pewnością nie
należy się spodziewać, że tworzenie ekomuzeów rozwiąże wszystkie problemy ekonomiczne i
społeczne. Jest jednak szereg ważnych korzyści płynących zarówno z procesu tworzenia
ekomuzeum jak i jego funkcjonowania:
•
•
•
•
•
•
•
•
dynamiczna inwentaryzacja lokalnych zasobów – ich waloryzacja pod kątem rozwoju
turystyki;
wzbogacenie, dowartościowanie i podniesienie świadomości na temat wartości lokalnego
dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego;
szansa na zachowanie i eksponowanie lokalnych tradycji, form gospodarowania,
charakterystycznego rzemiosła czy sposobu życia poprzez prezentacje, warsztaty, pokazy
dla turystów jako dodatkowe źródło zarobkowania;
lepsze poznanie i zrozumienie własnej historii i tradycji, a przez to bardziej świadome
kształtowanie przyszłości;
kultywowanie lokalnych zwyczajów i przekazywanie ich następnym pokoleniom;
dla lokalnych producentów żywności i rzemieślników możliwość sprzedawania swoich
towarów bezpośrednio odbiorcy – zwiedzanie warsztatów i gospodarstw rolnych i
ogrodniczych może być połączone z ofertą handlową;
podniesienie atrakcyjności poszczególnych obiektów i przedsięwzięć turystycznych
poprzez stworzenie i funkcjonowanie sieci, dysponującej dobrze rozwiniętym systemem
informacji turystycznej, tworzenie wspólnego informatora, przewodnika, strony
internetowej, oferty na targach, itp.;
kształtowanie zintegrowanej strategii rozwoju turystyki w oparciu o przyjętą tematykę
(rozbudowywanie i modernizowanie pierwotnej oferty).
Choć wiele z wymienionych tu korzyści płynących z ekomuzeów, bezpośrednio nie
gwarantuje szybkiego wzrostu gospodarczego, może jednak stanowić ważną i cenną alternatywę
w rozwoju terenów wiejskich, zwłaszcza tak prężnie rozwijającej się gałęzi gospodarki, jaką
stanowi turystyka. Warto również zwrócić uwagę na rosnące zagrożenie, w kontekście
postępującej globalizacji i komercjalizacji, dla wrażliwego z natury dziedzictwa, na które składa się
wspólne pochodzenie, doświadczenia wielu pokoleń, poczucie wspólnej historii i tradycji,
decydujące o sile więzi społecznych i odporności na zmieniające się warunki.
2.4. Przykłady ekomuzeów na świecie
Słowo „ekomuzeum” zostało wprowadzone niedawno. W ciągu ostatnich kilku lat ten
neologizm stał się powszechnie przyjęty i stale pojawiają się nowe ekomuzea w różnych częściach
świata. Ludzie mają poczucie, że jest to silna koncepcja, wykorzystująca nowe podejście do relacji
i wzajemnych oddziaływań, które istniały pomiędzy człowiekiem i przyrodą przez tysiące lat.
Istotnym elementem ekomuzeum jest temat, motyw który przewija się w różnych
obiektach (niekoniecznie wszystkich), który stanowi o sile przyciągania i ma podstawę w lokalnej
specyfice. Może to być specjalizacja w lokalnej produkcji rolnej (Ekomuzeum Orzecha
Włoskiego w Périgord, Ekomuzeum Wiśni, Ekomuzeum Wina we Francji), ukształtowanie
terenu i budowa geologiczna (Avalon 2000 Centre – ekomuzeum terenów podmokłych w
Wielkiej Brytanii, czy ekomuzeum torfowisk w Kristianstad w Szwecji), środowisko (Eco
Museum Bergslagen w Szwecji), flora i fauna (Ekomuzeum Winterland), rezerwat biosfery (
Ekomuseumw Cévennes we Francji) lub prezentujące unikatowe tradycje, historię i teraźniejszość
regionów (Ecomuzeum Ithaca w USA, Kalyna Country Ecomuseum w Kanadzie).
73
74
3. Gospodarka a przyroda
Etyczne i ekologiczne aspekty gospodarowania w wypowiedziach
Jana Pawła II
Tomasz Poller
Oceny rzeczywistości gospodarczej, podejmowane współcześnie z perspektywy ekologicznej są
najoględniej mówiąc najrozmaitsze. W publikacjach krajowych spotkać można całą gamę wypowiedzi, od
bezkrytycznej gloryfikacji liberalizmu gospodarczego i wolnego rynku począwszy, skończywszy zaś na
równie radykalnych głosach wprost przeciwnych, jednoznacznie lokujących przyczynę wszelkich
nieszczęść w kapitalizmie.
Spróbujmy na tym tle spojrzeć na refleksje Jana Pawła II, zawarte w różnych miejscach
papieskiego nauczania. Przedtem jednak kilka wstępnych wyjaśnień.
Nie można powiedzieć, by społeczne nauczanie Papieża nie było przedmiotem zainteresowania i
komentarzy. Często jednak bywa ono znacznie upraszczane. Wielu komentatorów i interpretatorów
katolickiej nauki społecznej w sposób nieprawomocny wyprowadzało z niej wnioski daleko wykraczające
poza intencje, a nierzadko wręcz z nimi sprzeczne. W obecnej rzeczywistości polskiej na przykład, często
można się spotkać z interpretowaniem papieskich refleksji w duchu liberalnym.
Tymczasem musimy pamiętać, że katolicka nauka społeczna nie jest ani ideologią, ani też
prezentacją konkretnego modelu gospodarczego. Papież spogląda na problemy społeczne, ekonomiczne,
czy ekologiczne z perspektywy religijno-moralnej i poprzez nią właśnie ocenia konkretną rzeczywistość.
Nauczanie społeczne Papieża ma na celu przede wszystkim dobro całościowo pojmowanej osoby ludzkiej,
w takim też świetle należy je interpretować. W szczególności nauczanie Papieża jako część teologii posiada
swój pełny sens w świetle rzeczywistości transcendentnej.
Tekst niniejszy jest próbą najogólniejszego i skrótowego naszkicowania tych wątków nauczania
papieskiego, który dotyczą ekologicznych aspektów działalności gospodarczej.
3.1. Mechanizmy rynkowe a obowiązki państwa w kontekście kwestii
ekologicznej
Relacje podaży i popytu, wyrażające interesy producentów i konsumentów określa się mianem
rynku. Mówi się o “wolnym rynku”, który poprzez swe mechanizmy reguluje ceny, na którym istnieje
wolność wyboru, gdzie istnieje wolność gospodarcza. “Wolny rynek” jest w pewnym sensie bardziej
modelem niż praktyką, trudno bowiem mówić, by występował gdzieś w zupełnie czystej postaci, choćby
ze względu na rozmaite regulacje gospodarki przez państwo. Niemniej jednak przyjęło się określenie
“gospodarka wolnorynkowa”, odnoszące się do gospodarczej rzeczywistości współczesnych społeczeństw
zachodnich oraz innych krajów świata zmierzających do tego modelu, gdzie mechanizmy rynkowe
odgrywają rolę zasadniczą. Równocześnie, rzeczywistości gospodarczej towarzyszy tu cała sfera
przekonań, trendów kształtujących styl życia, a nawet swego rodzaju ideologia. Gruntowną analizę tej
problematyki podejmuje Jan Paweł II przede wszystkim w encyklice “Centesimus annus”. Powstanie jej
wiąże się między innymi z upadkiem komunizmu i przemianami w Europie Środkowowschodniej. Papież,
choć przede wszystkim krytyczny wobec totalitaryzmu, głównie komunistycznego, nie szczędzi słów
krytyki także wobec tzw. “społeczeństw dobrobytu” z ich modelem gospodarczym, wartościami i
ideologią. Z zadowoleniem odnotowuje upadek systemu komunistycznego w wielu krajach, co jest
czynnikiem usuwającym cały szereg negatywnych zjawisk. Równocześnie jednak zwraca uwagę, że sam
upadek komunizmu nie wystarcza do rozwiązania różnorakich, nagromadzonych problemów. Podejmując
omawiane kwestie, Papież porusza między innymi związki między gospodarowaniem a środowiskiem.
Jan Paweł II z jednej strony zwraca uwagę na pozytywne strony mechanizmów rynkowych.
Rynek, poprzez swe mechanizmy jest bowiem w stanie tak regulować eksploatację oraz dystrybucję dóbr,
by umożliwić niejako spotkanie woli i upodobań nabywcy z producentem. Zarazem jednak wyraźnie
dystansuje się od optymistycznej wiary, głoszonej nieraz przez ideologów liberalizmu, w myśl której
mechanizmy rynkowe miałyby być niejako “receptą na wszystko”. Mechanizmy rynkowe niosą ze sobą
niewątpliwe korzyści, jednak wiąże się z nimi także szereg wyzwań i zagrożeń. Papież mówi o
niebezpieczeństwie przyjęcia wobec rynku postawy “bałwochwalczej”, nie biorącej pod uwagę istnienia dóbr, które ze swej
natury nie mogą być zwykłymi towarami.
Przypomina, że nie wszystko może uzyskać na rynku odpowiednią cenę, bowiem wiele ludzkich
74
75
potrzeb czy wartościowych dóbr przerasta rzeczywistość ekonomiczno - gospodarczą i wymyka się
mechanizmom rynkowym. Dobra takie, do których - obok szeregu wartości “środowiska ludzkiego” należy także środowisko przyrodnicze, winny być według nauczania papieskiego chronione przed
niekontrolowaną eksploatacją poprzez odpowiednie działania ze strony państwa, które winno także
wyznaczyć ramy dla gry sił rynkowych. W “Centesimus annus” papież pisze o obowiązku, jaki spoczywa w
tej mierze na władzach państwowych, stwierdzając, że do obowiązków państwa należy troska o obronę i
zabezpieczenie takich dóbr zbiorowych, jak środowisko naturalne i środowisko ludzkie, których ochrony nie da się zapewnić
przy pomocy zwykłych mechanizmów rynkowych.
Świadomość ujemnych stron rynku, którego mechanizmy, jeśli nie są kontrolowane, mogą
zagrażać środowisku, jest współcześnie coraz bardziej powszechna. Mechanizmy rynkowe są zawodne w
gospodarowaniu zasobami przyrody. Podstawowym niedostatkiem rynku w kontekście problemów
ekologicznych jest - używając języka ekonomii - niemożność radzenia sobie z tzw. efektami zewnętrznymi.
Efekty zewnętrzne to nie rejestrowane przez rynek skutki procesu gospodarowania. Skutki te są widoczne
nie tylko w samej przyrodzie, ale mają one znaczenie także dla innych podmiotów gospodarczych.
Działalność jednego podmiotu może powodować straty u innego, za które pierwszy nie ponosi kosztów;
mówi się wtedy o negatywnym efekcie zewnętrznym. Przykładowo, fabryka wpuszczając do wody ścieki,
oddziałuje negatywnie na ekosystem rzeczny i równocześnie obniża wielkość i jakość połowów
poszkodowanego w ten sposób rybaka. Skutkiem wycięcia górskiego lasu pod inwestycje sportoworekreacyjne może być obniżenie możliwości retencyjnych terenu, a przez to zwiększenie zagrożenia
powodziowego. Niejednokrotnie możliwe jest przeciwdziałanie ujemnym efektom zewnętrznym, poprzez
odpowiednie przepisy i sankcje karne. W wielu wypadkach jednak, sankcje te są tak niewspółmiernie małe
wobec zysku, że likwidacja negatywnego efektu zewnętrznego nie następuje, zaś dany podmiot
gospodarczy nadal świadomie dewastuje środowisko.
3.2. Moralny kontekst gospodarowania
Już w cyklu felietonów zamieszczonych w latach 1957-1958 w “Tygodniku Powszechnym”, Karol
Wojtyła zawarł następujące zdanie: Podporządkowanie etyki ekonomii nie tylko godzi w samą jej istotę, ale godzi też
w człowieka.
Opisując zjawiska współczesnego świata, Papież kładzie zawsze nacisk na ich szerszy kontekst,
szczególnie zaś na aspekty moralne. Tak też jest w przypadku analizy problemów gospodarczych.
Ponieważ gospodarkę ujmuje on jako jedną z wielu dziedzin złożonej działalności ludzkiej, dlatego jego
ocena odnosi się nie tyle do samego systemu ekonomicznego, ile raczej do całego kontekstu moralnokulturowego, jaki sprzyja powstawaniu negatywnych zjawisk w tej dziedzinie.
Jak zwraca uwagę w “Sollicitudo rei socialis” oraz w “Laborem exercens”, tak zwany rozwój
współczesny w świetle wiary należy widzieć jako etap historii zapoczątkowanej w dziele Stworzenia. Nie
można zatem odstąpić od trudnego zadania polepszania bytu całego człowieka i wszystkich ludzi.
Koncepcja rozwoju, jaką głosi Jan Paweł II, jest jednak koncepcją rozwoju pojmowanego integralnie.
Papież, gdy mówi o rozwoju, niemal zawsze zawiera w swym przesłaniu przestrogi przed
redukcjonizmem. Prawie zawsze też pojęcie “rozwój” jest łączone z takimi pojęciami, jak “tożsamość
kulturowa”, “hierarchia wartości”, czy “rzeczywistość transcendentna”. Znamienne przede wszystkim
winny być dla nas słowa o “całym człowieku”.
W tym kontekście szczególną uwagę zwrócić musimy na mocne słowa o wewnętrznej sprzeczności
rozwoju ograniczonego tylko do dziedziny gospodarczej. Jasnym jest, że autentycznego powołania człowieka nie da
się zrealizować jedynie przez korzystanie z obfitości dóbr i usług czy dzięki dysponowaniu doskonałą
infrastrukturą.
W “Centesimus...” Papież mówi o wręcz swego rodzaju chorobie całego systemu społecznokulturalnego.
Jeżeli jednak się ją absolutyzuje ( gospodarkę - T.P.) i produkcja oraz konsumpcja towarów znajdują się
ostatecznie w centrum życia społecznego, stając się dlań jedyną, nie podporządkowaną żadnej innej wartością, to przyczyny
szukać należy nie tylko i nie tyle w samym systemie gospodarczym, co w fakcie, że cały system społeczno-kulturalny,
zapoznając wymiar etyczny i religijny, został osłabiony i ogranicza się tylko do wytwarzania dóbr i świadczenia usług.
Działalność gospodarcza, podkreśla Jan Paweł II, nie może polegać tylko na spełnianiu kryteriów
ilościowych i dostarczaniu odpowiedniej ilości dóbr, ale także na tym, by zaspokoić zapotrzebowanie na
jakość, i to jakość rozumianą szeroko, a więc nie tylko jakość towarów i usług, ale również jakość życia w
ogóle oraz - co pojawia się w papieskim nauczaniu i godne jest odnotowania - właśnie jakość środowiska.
Tak więc kryterium ekologiczne winno stać się jednym z kryteriów najbardziej podstawowych,
75
76
wyznaczających kierunki i charakter rozwoju. Papieskie wezwanie, by oprzeć się pokusie produkcji i zarobku
kosztem poszanowania natury, wypowiedziane do rolników podczas ich Jubileuszu posiada w tym świetle moc
uniwersalną.
Moralnych kryteriów gospodarowania, czy też kryteriów, które odróżniałyby prawdziwe ludzkie
potrzeby od tych sztucznie stwarzanych nie ma natomiast - jak podkreśla Papież - w samym systemie
gospodarczym. System gospodarczy jest bowiem tylko narzędziem. Dlatego konieczna jest tutaj praca na
polu wychowania i kultury, która przygotowywałaby konsumentów do odpowiedzialnego korzystania z
prawa wyboru; potrzebne jest także kształtowanie poczucia odpowiedzialności u producentów. Niezbędna
jest tu także odpowiednia polityka władz .
Papież postuluje taki styl życia oraz takie kierunki rozwoju, które odpowiadałyby autentycznej
koncepcji człowieka. Rozwój, wraz ze swym wymiarem gospodarczym, produkcją i konsumpcją winien
przede wszystkim uwzględniać wyższe wymiary człowieczeństwa: Określając nowe potrzeby i nowe sposoby ich
zaspokajania, koniecznie należy się kierować integralną wizją człowieka, która ogarnia wszystkie wymiary jego istnienia i
która wymiary materialne i instynktowne podporządkowuje wewnętrznym i duchowym.
Kreśląc obraz współczesności, Jan Paweł II mówi o alienacji człowieka. Jest to jednak nie tylko
alienacja w sferze konsumpcji, związana z wikłaniem się w sieć fałszywych i powierzchownych satysfakcji,
czy alienacja występująca w sferze pracy, której organizacja nastawiona jest tylko na maksymalizację
produkcji i zysku. To także swoista alienacja, będąca oderwaniem człowieka od przyrody. Człowiek w
nowożytnej cywilizacji, traktujący przyrodę tylko i wyłącznie jako teren ekspansji i źródło surowców do
opanowania i przekształcania, częstokroć nie potrafi uwolnić się od wyłącznie użytkowego spojrzenia na
jej bogactwo, a co gorsza, traktowania świata jako nieograniczonego rezerwuaru zasobów.
3.3. Gospodarowanie wobec równowagi natury
Dochodzimy tutaj do jeszcze jednego, bardzo istotnego wątku nauczania Papieża. Świat natury,
tak jak pojmowała go zresztą od wieków teologia i filozofia - co często powtarza Jan Paweł II - jest
harmonijnym ładem, posiadającym własną, dynamiczną równowagę. Ten porządek stworzenia człowiek
musi uszanować. Zacytujmy tutaj chociażby encyklikę “Sollicitudo rei socialis”: (...) nie można bezkarnie
używać różnego rodzaju bytów, żyjących czy nieożywionych - składników naturalnych, roślin czy zwierząt - w sposób
dowolny, jedynie według własnych potrzeb gospodarczych. Przeciwnie, należy brać pod uwagę naturę każdego bytu oraz ich
wzajemne powiązanie w uporządkowany system, którym właśnie jest kosmos.
Właśnie to kryterium powinno w istotny sposób wyznaczać ramy ludzkiej działalności. W tym
kontekście Jan Paweł II potwierdza, iż ciągle jeszcze w niedostatecznej mierze okazuje się troskę o
zachowanie zagrożonych wyginięciem różnych gatunków. Każdy gatunek wnosi bowiem wkład w ogólną
równowagę środowiska. Na skutek wyniszczenia niektórych gatunków, czy to roślin, czy zwierząt,
delikatna równowaga ekologiczna ulega zachwianiu. Według Jana Pawła II tego rodzaju działania,
realizowane niejednokrotnie z cynicznym hasłem “w imię postępu i dobrobytu”, w swej konsekwencji nie
przynoszą ludzkości żadnego pożytku, a w konsekwencji obracają się przeciwko samemu człowiekowi.
Należy więc o ile to możliwe, przywracać równowagę, która została naruszona w wyniku niepohamowanej
działalności człowieka, każdy też ma obowiązek powstrzymywania się od jej dalszego zakłócania. Jan
Paweł II postuluje taki kierunek postępu i takie technologie, które niejako “odnajdą wspólny język” z
naturą. Podczas Mszy św. Z okazji Jubileuszu rolników roku 2000 Papież powiedział między innymi: Jeśli
świat wyrafinowanej techniki nie znajdzie zdrowej równowagi z prostą mową natury, życiu człowieka grozić będzie coraz
większe niebezpieczeństwo, czego już mamy niepokojące przykłady.
Jan Paweł II tym samym zdaje się wyraźnie polemizować z nastawieniem, które w sposób wąski i
jednostronny dzieliłoby przyrodę na “potrzebną i użyteczną”, ewidentnie przydatną gospodarczo, i
“niepotrzebną”, gdy doraźnie nie widać jej przydatności dla człowieka. Papież wyraźnie zaznacza, iż
biosfera coraz bardziej ujawnia niejako swą wewnętrzną jedność.
Wartość stworzenia to zresztą nie tylko jego wartość dla gospodarowania człowieka. Płynie ona
już z samego istnienia w całym bogactwie i różnorodności, a dodatkowo, dla chrześcijanina natura jest
również objawieniem się Chwały Boga. Odczucie owej szczególnej więzi z naturą dane może być w
szczególny sposób ludziom żyjącym i pracującym wśród niej na co dzień. Podczas kazania w alpejskiej
miejscowości Val Viscende, Jan Paweł II mówił do mieszkańców: Ludzie gór potrafią kontemplować przyrodę, a
równocześnie posiadają głęboki zmysł religijny, który przenikając we wszystkie sfery ich życia, pogłębia w nich pracowitość,
ducha poświęcenia, przywiązanie do rodziny i do własnej ziemi. Czasem ta sama przyroda, która daje wam środki
utrzymania, wymaga od was tak wielkiej pracy, że wydaje się być niekiedy zbyt sroga i wymagająca; ale wy kochajcie ją jako
dar Boży, kochajcie to wspaniałe środowisko, w którym On objawia się waszym oczom we wspaniałości rzeczy przez siebie
76
77
stworzonych.
Jednym z charakterystycznych znamion współczesności jest rozwój turystyki. To właśnie między
innymi obszary przyrody naturalnej są dziś przecież obiektem zainteresowania zarówno tzw. turystyki
masowej, jak i ekoturystów, głębokich ekologów czy turystów kwalifikowanych.
Także i turystyka nie może zdaniem Jana Pawła II rozwijać się kosztem poszanowania natury.
Jest to szczególnie aktualne wyzwanie wobec społeczności lokalnej, posiadającej na swym terenie obszary
pierwotnej, niezniszczonej przyrody. Rzecz znamienna, iż podczas jednych ze swoich wakacji w alpejskiej
miejscowości Les Combes w r. 1999, Papież, wygłaszając przemówienie przy okazji niedzielnej modlitwy i
życząc udanego sezonu żyjącym z turystyki mieszkańcom, równocześnie wezwał, zarówno ich, jak i
turystów do ekologicznej odpowiedzialności i zachęcił do podjęcia w tej mierze poważnej refleksji.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
Jan Paweł II, Encyklika “Centesimus annus”
Jan Paweł II, Encyklika “Sollicitudo rei socialis”
Karol Wojtyła, Elementarz etyczny, Lublin 1983
Ochrona środowiska przyrodniczego, red. G. Dobrzański, Białystok 1997
Poller Tomasz, ....
4. Program "MEMORIAŁ KARPACKI"
4.1. O Memoriale Karpackim
W 1993 roku samorządy gmin z terenu Karpat i Sudetów opracowały "Memoriał Górski",
który był apelem do ówczesnych władz, postulującym uwzględnienie specyficznych walorów i
problemów rozwoju terenów górskich. Wypracowany dokument został zapomniany, a problem
specyfiki życia na ziemiach górskich do dzisiaj nieskutecznie "pokutuje" w kolejnych projektach
"ustaw górskich".
Karpaty to bezcenna ziemia, wciąż w wielu miejscach pierwotna, z niezwykle różnorodną
przyrodą, bogactwem wód mineralnych i źródliskami wody dla połowy kraju. Różnorodności
biologicznej dorównuje zróżnicowanie kulturowe i wciąż żywe, autentyczne tradycje. Region
dysponuje bardzo dużymi możliwościami rozwoju ekoturystyki, agroturystyki i produkcji zdrowej
żywności. Jednocześnie jest to obszar o bardzo niskich dochodach ludności, wysokim jawnym i
ukrytym bezrobociu, małych i rozdrobnionych gospodarstwach rolnych. 10 lat niejasnych
koncepcji restrukturyzacji i rozwoju rolnictwa (nie mówiąc o specyficznych uwarunkowaniach
rolnictwa górskiego) doprowadziło do znanych protestów rolników. Dążymy do połączenia z
UE, gdzie w rolnictwie pracuje 5% ludności (w Polsce około 26%). Sezon wegetacji w górach
jest o 30% krótszy, a koszty produkcji są o około 40 % wyższe niż w innych częściach Polski.
Gospodarstwa często produkują żywność wyłącznie na własne potrzeby. Rozwijają się zakłady
przemysłowe potrzebujące wysoko wykształconej kadry (np. OPTIMUS S.A.), a sektor
przetwórstwa i dystrybucji żywności jest słaby. Jeżeli w negocjacjach z UE nie zostanie
wypracowany model rozwiązania problemów gospodarowania na ziemiach górskich, grozi to
narastaniem problemów ekonomicznych i społecznych. Co najważniejsze, można utracić jedyną
praktycznie szansę uzyskania pomocy finansowej niezbędnej do rozwoju Karpat. Stąd narodził
się pomysł na wspólne (Stowarzyszenie Greenworks, Urząd Miasta Nowego Sącza, Gmina Rytro,
Fundacja "Partnerstwo dla Środowiska"), zrealizowanie "MEMORIAŁU KARPACKIEGO",
który może być pomocny w negocjacjach z Unią Europejską - i uwzględniając specyfikę rozwoju
ziem górskich - zaprezentować nasze walory przyrodnicze i kulturowe, które nie tylko chcemy
wnieść do wspólnej Europy, ale też zachować i rozwinąć. Autorzy projektu uważają za konieczne,
przekonanie lokalnych społeczności, że na połączeniu z UE można tyle samo zyskać co stracić ale efekt końcowy zależy tylko od tego jak negocjacje będą prowadzone. Do uczestnictwa w
programie zaproszono przedstawicieli przygranicznych gmin ze Słowacji i Ukrainy. Karpaty są
sztucznie podzielone granica państwową: jednak łączy nas wspólna przyroda, podobne
77
78
dziedzictwo kulturowe i historyczne. Udział przedstawicieli słowackich i ukraińskich samorządów
może być dodatkowym bodźcem do tworzenia i powstania autentycznej współpracy
przygranicznej.
4.2. Tekst Memoriału Karpackiego
Tradycja jest Twoją godnością, Twoją dumą, Twoim szlachectwem. Dbaj o zachowanie spuścizny Twych ojców:
rodzimej sztuki, rodzimej kultury. (...) Zabiegaj o zamożność ziemi,
z której wyrosłeś. (...) Nie przecinaj korzeni łączących Cię z rodną ziemią choćbyś na końcu świata się znalazł. To tak, jakbyś przeciął żyły żywota.
To winieneś Duchowi swojemu i Ojcom swoim.
Władysław Orkan
Poręba Wielka, 10 sierpnia 1922
Deklaracja “Memoriału Karpackiego”
My, mieszkańcy Karpat, przedstawiciele samorządów, organizacji pozarządowych i
instytucji użyteczności publicznej oraz przedsiębiorstw, mając na względzie wyjątkowe
walory naszej Ziemi, chcąc zadbać o zrównoważony rozwój na tych terenach, uroczyście
proklamujemy “Memoriał Karpacki”.
Memoriał nasz daje szansę wszystkim organizacjom i osobom, które pragną w sposób aktywny
włączyć się w ochronę przyrody i kultury środkowej Europy, rysując perspektywy dynamicznego
rozwoju tych ziem pod każdym względem.
Mądre działanie wykorzystujące walory “karpackiej dziedziny” może dać mieszkańcom tej Ziemi
szanse na dostatnie życie, a Europie - niepowtarzalną ofertę turystyczną.
Karpaty są na mapie Europy i Świata regionem szczególnym w wymiarze tak przyrodniczym, jak i
kulturowym. Zdrowe ziemie, bajeczne ostoje dzikiej przyrody, nieznane gdzie indziej formy życia
biologicznego i urzekające piękno krajobrazu oraz przenikanie się kultur różnorodnych grup
etnicznych i mniejszości narodowych - wszystko to tworzy mozaikę fascynującą i niezwykłą.
Memoriał Karpacki proponuje konkretne działania w zakresie ochrony dziedzictwa
przyrodniczego i kulturowego, wskazuje na wspieranie przedsiębiorczości, a szczególnie
agroturystyki i rolnictwa ekologicznego jako nadziei rozwoju gospodarczego, a współpracę
transgraniczną jako kierunek działania dla sąsiadujących ze sobą państw karpackich.
Jesteśmy przekonani, że nasza oferta jest dobrą podstawą współpracy krajów Europy ŚrodkowoWschodniej z Unią Europejską i tworzy warunki dojścia w bliskiej perspektywie do europejskiej
jedności poprzez ich zrównoważony rozwój z zachowaniem specyfiki i dziedzictwa kulturowego
poszczególnych regionów.
My, sygnatariusze “Memoriału Karpackiego” oczekujemy, że zawarte w tym dokumencie
stanowiska będą brane pod uwagę przez władze regionów, Państwo Polskie, władze pozostałych
Państw, na których terytorium znajdują się Karpaty i Unię Europejską. Uważamy bowiem, że
dotychczas problemy Karpat nie były w dostateczny sposób uwzględnianie. Składamy krajom
Europy i Świata ofertę korzystania z wyjątkowych walorów naszej przyrody i kultury, żądając w
zamian poszanowania wyjątkowości Karpat. Jednocześnie oświadczamy, że jesteśmy gotowi
współpracować z każdym dla dobra tej Ziemi.
Nowy Sącz 14 listopada 2000r.
Sygnatariusze:
Miasto Nowy Sącz - Prezydent Andrzej Czerwinski
Powiat Nowosądecki - Starosta Jan Golonka
Gmina Rytro - Wójt Władysław Wnętrzak
Gmina Biecz - Burmistrz Witold Bogdan
Gmina Rymanów - Zastępca Burmistrza Wojciech Farbaniec
Kosowska Rejonowa Administracja - Republika Ukraina - Mykołaj Fokszej
Gmina Olszanica - Wójt Tadeusz Franczyk
Gmina Ustrzyki Dolne - Burmistrz Stanisław Leszęga
78
79
Gmina Chorkówka - Wójt Leokadia Liwosz
Gmina Gorlice - Wójt Zofia Masztafiak
Gmina Zawoja - z upowaznienia gminy Maciej Mazul
Gmina Uzdrowiskowa Muszyna - Zastępca Burmistrza Zbigniew Wachno
Gmina Zarszyn - Zastępca Wójta Andrzej Piotrowski
Gmina Ropa - Wicewójt Zbigniew Sarnecki
Gmina Łabowa - Zastępca Wójta Krzysztof Skraba
Gmina Szczawnica - z upoważnienia Burmistrza Anna Szczepaniak
Gmina Uzdrowiskowa Krynica - Zastępca Burmistrza Adam Moskala
Gmina Podegrodzie - zastępca Wójta Henryk Kula
Gmina Jaworze - Wójt Czesław Wierzbicki
Fundacja “Partnerstwo dla Środowiska” - Rafał Serafin
Stowarzyszenie GREENWORKS - Grzegorz Tabasz
Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć “Energie Cites” - Agnieszka Włodarczyk
Asocjacja “Nasz Dom” - Jurij Wasidłow
Stowarzyszenie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju “Przysłop” - Stanisław Wilk
Klub Sportowy “Baszta” w Lesku - Zbigniew Przytulski
Stowarzyszenie Regiony Wspólnej Europy -Małopolska - Ewa Pabian
Stowarzyszenie dla Natury “Wilk” - Robert W. Mysłajek
Polski Klub Ekologiczny Zarząd Główny Kraków - Anna Góral
Polski Klub Ekologiczny Okręg Górnośląski - Ewa Dziekońska
Polski Klub Ekologiczny Koło w Gliwicach - Barbara Migurska
Stowarzyszenie “Bakalarz” -Piotr Leżniak
Poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej - Andrzej Szkaradek
Tatrzanski Park Narodowy - Zbigniew Krzan
Babiogórski Park Narodowy - Maciej Mazul
Popradzki Park Krajobrazowy - Tadeusz Wieczorek
Zarząd Zespołu Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie - Jan Stachyrak
Bieszczadzkie Centrum Informacji Turystycznej w Lesku - Przemysław Ołdakowski
Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Krakowie (O/Nawojowa) - Alicja Marczak
Malopolskie Centrum Kultury “Sokół” - Antoni Malczak
Biuro Parlamentarne AWS Nowy Sącz - Małgorzata Broda
Niezależne Zrzeszenie Studentów Akademii Pedagogicznej w Krakowie - Piotr Leżniak
Podpisano: 13-14 listopada 2000, Muszyna
79
80
5. Współpraca transgraniczna w Karpatach
Memoriał Karpacki
Dominika Zaręba
5.1. Wprowadzenie
“Granice są “bliznami historii”. Współpraca transgraniczna pomaga w łagodzeniu
niekorzystnych skutków istnienia owych granic, a także w przezwyciężaniu skutków położenia
terenów przygranicznych na narodowych obrzeżach państw oraz służy poprawie warunków
życiowych osiadłej tam ludności. Współpraca ta obejmować powinna wszystkie dziedziny życia
kulturalnego, społecznego i gospodarczego, a także rozwoju związanej z nimi infrastruktury (...)
Współpraca instytucji publiczno-prawnych poniżej szczebla ogólnopaństwowego oraz pomiędzy
różnymi grupami ludności prowadzona ponad wytyczonymi granicami państw wspiera pokój,
wolność, bezpieczeństwo i przestrzeganie praw człowieka oraz ochronę mniejszości etnicznych i
narodowych. Regiony graniczne i transgraniczne stają się tym samym częściami składowymi i
pomostami w procesie jednoczenia się Europy, służąc współżyciu europejskich społeczeństw i
grup mniejszościowych” – czytamy w Europejskiej Karcie Regionów Granicznych i
Transgranicznych Rady Europy.
Karpaty łączą 6 państw Europy Środkowo-Wschodniej: Polskę, Słowację, Republikę
Czeską, Węgry, Ukrainę i Rumunię. Pomimo dużej różnorodności narodowej, etnicznej, religijnej,
gospodarczej czy społecznej mieszkańców tych krajów, wszystkich ich łączy pewna wspólna
tradycja kulturowa wywodząca się z okresu wołoskich wędrówek, a Karpaty są regionem, który
sam wykazuje dużą wewnętrzną spójność kulturową. Dlatego dobrobyt i rozwój terenów
karpackich powinien odbywać się w oparciu o spójne elementy, które świadczą o odrębności i
unikalności Karpat w Europie i na świecie. Kraje dzielące wspólne dziedzictwo historyczne,
kulturowe, przyrodnicze i ekonomiczne powinny traktować poszczególne regiony karpackie jako
jedną całość pobudzając współpracę obszarów podzielonych sztucznymi granicami państwowymi
i wykorzystując tą współpracę jako atut i szansę dla budowania podstaw zrównoważonego
rozwoju a jednocześnie zachowania karpackiego “kapitału” przyrodniczo-kulturowego dla
przyszłych pokoleń.
5.2. Współpraca transgraniczna w Karpatach – stan wyjściowy
Podstawy/ramy prawne współpracy transgranicznej:
Na poziomie europejskim:
1. Europejska Konwencja Ramowa o współpracy przygranicznej między wspólnotami i
władzami terytorialnymi (Konwencja Madrycka Rady Europy z 21 maja 1980 r. wraz z
Dodatkowym Protokołem o transgranicznej współpracy pomiędzy społecznościami
władzami terytorialnymi z 1995 r.);
2. Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych z 1981 r.;
3. Europejska Karta Samorządu Terytorialnego z 15 października 1985 r.;
4. Europejska Karta Samorządu Regionalnego z 1997 r.
Na poziomie krajowym ramy prawne tworzą stosowne Umowy o wspólnych granicach
państwowych oraz o przejściach granicznych, przekraczaniu granicy na szlakach turystycznych
przecinających granicę państwową i zasadach przekraczania granicy, i inne szczegółowe umowy
międzyrządowe w zakresie np. małego ruchu turystycznego, przygranicznej wymiany handlowej,
współpracy w dziedzinie ochrony środowiska, gospodarce wodnej na wodach granicznych itp.
(tab. 1)
80
81
TAB.1 Ramy prawne dla współpracy transgranicznej w Karpatach
(dotyczy polskiej części Karpat i państw sąsiadujących z Polską)
Instytucje rządowe nadzorujące współpracę:
1. Polsko-Słowacka Międzyrządowa Komisja ds. Współpracy Transgranicznej
2. Polsko-Ukraińska Międzyrządowa rada Koordynacyjna ds. Współpracy Miedzyregionalnej
3. Polsko-Czeska Komisja Międzyrządowa ds. Współpracy Transgranicznej
Najważniejsze Umowy międzyrządowe:
1. Umowa między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Słowacką o wspólnej granicy państwowej z dnia 6 VII 1995 r.
2. Umowa pomiędzy Rządem RP a Rządem Republiki Słowackiej o przejściach granicznych, przekraczaniu granicy na
szlakach turystycznych przecinających granicę państwową oraz zasadach przekraczania granicy państwowej z 1 VII
1999 r.
3. Umowa pomiędzy Rządem RP a Rządem Republiki Słowackiej o współpracy w dziedzinie ochrony środowiska z dnia
18 VIII 1994 r.
4. Umowa między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Czeską o wspólnej granicy państwowej z dnia 17 I 1995 r.
5. Umowa pomiędzy Rządem RP a Rządem Republiki Czeskiej o przejściach granicznych, przekraczaniu granicy na
szlakach turystycznych przecinających granicę państwową oraz zasadach przekraczania granicy państwowej z 22 XI
1996 r.
6. Umowa pomiędzy Rządem RP a Rządem Republiki Czeskiej o współpracy w dziedzinie ochrony środowiska z dnia 15 I
1998 r.
7. Umowa pomiędzy Rządem RP a Rządem Ukrainy w sprawie przejść granicznych z dnia 18 V 1992 r.
8. Umowa między Rzeczpospolitą Polską a Ukrainą o stosunkach prawnych na polsko-ukraińskiej granicy państwowej
oraz o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych z dnia 12 I 1993 r.
Umowa pomiędzy Rządem RP a Rządem Ukrainy o współpracy w dziedzinie ochrony środowiska z dnia 24 I 1994 r.
Definicja
Za współpracę transgraniczną wg Konwencji Madryckiej uważa się każde wspólnie podjęte działanie
mające na celu umocnienie i dalszy rozwój sąsiedzkich kontaktów między wspólnotami i władzami terytorialnymi
dwóch lub większej liczby Umawiających się Stron, jak również zawarcie porozumień i przyjęcie uzgodnień
koniecznych do realizacji takich zamierzeń. Współpraca transgraniczna ograniczona jest ramami właściwości
wspólnot i władz terytorialnych, w sposób określony przez prawo wewnętrzne.
Istniejące formy współpracy transgranicznej w Karpatach:
• Euroregion. Zinstytucjonalizowana forma współpracy transgranicznej pomiędzy
przedstawicielami władz regionalnych i lokalnych. W krajach UE euroregiony odegrały ważną
rolę w zacieśnianiu kontaktów pomiędzy krajami członkowskimi, są też podstawą starania się o
fundusze pomocowe UE np. w ramach Programu PHARE Cross-Border Cooperation. W
Karpatach utworzono 4 Euroregiony: „Tatry”, „Śląsk Cieszyński”, „Karpacki” i „Beskidy” (tab.
2)
TAB. 2
Nazwa
Kraje
“Śląsk Cieszyński”
“Tatry”
“Karpacki”
„Beskidy”
Polska i Czechy
Polska i Słowacja
Polska, Ukraina, Słowacja, Węgry
Polska, Słowacja
Data
powstania
IV 1998
XII 1994
II 1993
II 2000
Powierzchnia
1 528 km2
8 524 km2
141 488 km2
Brak danych
Porozumienia o współpracy. Umowy o między wspólnotami i władzami terytorialnymi dwu
lub większej liczny stron mające na celu umocnienie i rozwój sąsiedzkich kontaktów, np. projekt
porozumienia władz lokalnych, regionalnych i wojewódzkich z polskich Karpat na rzecz
utworzenia obszaru funkcjonalnego „Zielone Karpaty” (docelowo poszerzonego o inne wszystkie
karpackie) w celu tworzenia szerokich możliwości zrównoważonego rozwoju regionu;
81
82
- umowa współpracy dotycząca dziedzictwa kulturowego obszaru Babiej Góry, ochrony
środowiska, oświaty, sportu, turystyki i rekreacji zawarta pomiędzy Stowarzyszeniem Gmin
Babiogórskich a Słowackim Stowarzyszeniem Gmin “Babia Hora”;
- Umowy o współpracy województwa podkarpackiego z obwodem lwowskim i wołyńskim na
Ukrainie oraz krajem preszowkim na Słowacji;
- Liczne porozumienia miast partnerskich np. Przemyśl-Lwów, Ustrzyki Dolne-Stary Sambor etc.
Programy/projekty transgraniczne. Inicjatywy organizacji i instytucji, grup społecznych
związane z realizacją wspólnie zaplanowanego działania „ponad granicami”. Realizacja projektu
może być poprzedzona zawarciem porozumienia o współpracy przy wdrażaniu projektu, np.:
- Inicjatywa na rzecz Ekoregionu Karpackiego zainicjowana przez Światowy Fundusz na Rzecz
Ochrony Przyrody WWF i realizowany wspólnie z proekologicznymi organizacjami i instytucjami
we wszystkich 6 krajach karpackich;
- inicjatywa gmin Szczawnicy i Leśnicy na rzecz utworzenia szlaku turystycznego dla ruchu
rowerowego i pieszego w Pieninach polskich i słowackich;
- programy tworzenia szlaków dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego przecinających obszary
kilku państw, np. polsko-słowacko węgierski Program Szlak Bursztynowy albo projekt
utworzenia szlaku karpackiego biegnącego główną granią karpacką dla turystyki pieszej i konnej.
Transgraniczne rezerwaty biosfery UNESCO. Obszary uznane za tereny światowego
dziedzictwa przyrodniczego przez Program Człowiek i Środowisko MAB opracowany przez
UNESCO w 1971 r. W założeniu w rezerwacie biosfery powinno się wypracować taki sposób
zarządzania środowiskiem, jaki zapewni zarówno zaspokajanie potrzeb żyjących na ich terenie
ludzi jak i ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. W praktyce większość rezerwatów
biosfery funkcjonuje jedynie na papierze i nie wykorzystuje międzynarodowej marki. Istnienie
rezerwatów biosfery po obu stronach granicy niesie wiele dodatkowych możliwości dla
współpracy w dziedzinie ochrony przyrody i promocji zrównoważonego rozwoju. W Karpatach
utworzono 2 transgraniczne rezerwaty biosfery („Tatry”, „Karpaty Wschodnie”) oraz dwa
przylegające do granic państw, ale nie mające swoich odpowiedników po drugiej stronie granicy
(„Babia Góra” i „Karpacki” na Ukrainie).
TAB. 3 Przygraniczne Rezerwaty biosfery UNESCO w Karpatach
Nazwa
Kraje
Data powstania
Powierzchnia
“Tatry”
Polska (Tatrzański Park Narodowy) i Słowacja
(Tatrzański Park Narodowy TANAP)
1992
1235,66 km2
“Karpaty Wschodnie”
Polska (m.in. Bieszczadzki Park Narodowy i 2
parki krajobrazowe), Słowacja (Obszar
Chronionego Krajobrazu Vychodne Karpaty) i
Ukraina (Rezerwat "Stużyca")
1991
1527,24 km2
„Babia Góra”
Polska (Babiogórski Park Narodowy)
1976
33,92 km2
„Karpacki”
Ukraina (m.in. obszar chroniony masywu
Czarnohory i Karpat Marmaroskich)
1992
578,80 km2
Charakterystyka terenów przygranicznych w Karpatach:
1. Dzielą wspólne dziedzictwo historyczne, kulturowe i przyrodnicze unikalne w skali Europy.
Zbliżone warunki geograficzne i przyrodnicze determinują wybór podobnego kierunku i
form rozwoju społeczno-ekonomicznego i są podstawą współpracy transgranicznej;
82
83
2. Granice państw karpackich rozdzielają wspólne historyczne krainy kulturowe takie jak:
Orawa, Spisz, Maramuresz, Bukowina, etc.
3. Regiony przygraniczne w Karpatach odczuwają psychologiczno-społeczne skutki polityczne
minionego systemu komunistycznego, kiedy to obszary przygraniczne poddane były
specjalnej kontroli, uszczelnianiom i stanowiły „ściany” mocno utrwalone w świadomości i
życiu ludzi je zamieszkujących;
4. Zbliżona sytuacja społeczno-ekonomiczna odnosi się do niższego poziomu ekonomicznego,
wyższego bezrobocia i zaniedbań infrastrukturalnych w porównaniu z regionami położonymi
dalej od granic państwowych;
5. Ukształtowanie terenu wpływa na trudne warunki życia ludzi i ogranicza możliwości
gospodarowania. Granice państw karpackich biegną zwykle wzdłuż głównych grani pasm
górskich, co może dodatkowo utrudniać współpracę, szczególnie w zakresie rozwoju
gospodarczego;
6. Współpraca transgraniczna w Karpatach ma już swoją ponad dziesięcioletnią historię w
nowej rzeczywistości systemowej (wspólne projekty i doświadczenia, liczne porozumienia
transgraniczne, Euroregiony etc.);
7. Karpackie tereny przygraniczne pełnią rolę pomostów w procesie integracji europejskiej;
8. Południowa granica Polski w Karpatach jest zewnętrzną granicą NATO i przyszłą
zewnętrzna granicą UE;
9. Granica pomiędzy Słowacją i Polską jest wewnętrzną granicą państw Grupy Wyszechradzkiej
oraz wewnętrzną granicą utworzonej przez Grupę Strefy Wolnego Handlu CEFTA;
5.3. Aktualne możliwości i zagrożenia oraz przewidywane kierunki zmian
Możliwości:
-
Partnerstwo transgraniczne postrzegane jest jako strategiczne w złożonych procesach
integracji europejskiej i euroatlantyckiej, regiony te pełnią tu rolę „pomostów”;
Lokalizacja terenów przygranicznych wiąże się z tzw. „rentą położenia”, czyli priorytetowym
traktowaniem regionów przygranicznych w Europie i funduszami celowymi przeznaczonymi
na współpracę i rozwój terenów przygranicznych, infrastrukturę etc. (tab. 5)
TAB. 5 Wybrane Programy Unii Europejskiej dotyczące współpracy transgranicznej
- PHARE CBC II – Program Współpracy Przygranicznej
Priorytety: wsparcie rozwoju sieci drogowej i przejść granicznych, ochrona środowiska, wsparcie Euroregionów i
realizowanych przez nie tzw., projektów miękkich.
- PHARE – CREDO
Wielonarodowy program dotacji dla projektów w zakresie współpracy przygranicznej między różnymi krajami Europy
Środkowej i Wschodniej, lub krajami Europy Środkowej i Wschodniej a krajami Wspólnoty Niepodległych Państw.
Cele: promocja dobrosąsiedzkich stosunków, stabilizacja socjalna i rozwój gospodarczy.
- Gminy Bliźniacze
Program wspierania wymiany pomiędzy miastami/gminami partnerskimi w dziedzinie współpracy regionalnej – wymiany
ludzi, konferencje, szkolenia.
Priorytety: - mniejszości narodowe, obywatelstwo europejskie, powiększanie UE, przeciwdziałanie ubóstwu i bezrobociu,
znaczenie międzynarodowych kontaktów pomiędzy obywatelami miast i gmin bliźniaczych, nauczanie języków partnerów.
PHARE – LIEN
Program na rzecz działań sieciowych międzyeuropejskich organizacji pozarządowych. Cele: pomoc dla krajów
Europy Środkowej i Wschodniej służąca rozwijaniu działalności organizacji pozarządowych w sektorze społecznym,
zwiększanie profesjonalnej wydajności organizacji pozarządowych i zachęcanie ich do współpracy z podobnymi
organizacjami.
-
-
INTERREG
83
84
Program promocji i wspierania transgranicznej współpracy. Priorytety: rozwój gospodarczy regionów przygranicznych oraz
integracja społeczno-ekonomiczna.
-
-
-
W Europie Zachodniej współpraca transgraniczna ma długie tradycje i zaowocowała licznymi
pozytywnymi przykładami, które stanowić mogą bazę wyjściową (wiedza i doświadczenie) dla
terenów karpackich;
Zauważa się coraz większe zainteresowanie Karpatami jako regionem o wysokiej
różnorodności przyrodniczej i kulturowej ze strony różnych instytucji i organizacji, głównie
proekologicznych, takich jak np. Światowy Fundusz na Rzecz Ochrony Przyrody WWF;
Zauważa się tendencję do ożywiania współpracy przygranicznej i likwidacji istniejących
jeszcze do niedawna „ścian” w związku z przemianami politycznymi w krajach Europy
Środkowo-Wschodniej;
Współpraca w Karpatach jest szansą na integrację krajów Europy Środkowo-Wschodniej, co
jest istotne nie tylko z punktu widzenia ekonomicznego, ale też społecznego i ekologicznego,
okazją do zachowania wspólnego dziedzictwa przyrody i kultury;
Współpraca gospodarcza regionów oparta o Strefę Wolnego Handlu CEFTA przyczynia się
do powstawania nowych miejsc pracy w sektorach wytwarzających towary i usługi na
potrzeby eksportu. Współpraca w zakresie przepływu wiedzy i informacji zwiększa poziom
innowacyjności gospodarki i podnosi konkurencyjność firm zlokalizowanych w regionach
transgranicznych;
Współpraca transgraniczna postrzegana jest też jako szansa na rozwój powiązań
komunikacyjnych uwzględniających projektowany przebieg transeuropejskich korytarzy
transportowych (autostrada A4 i planowana Via Baltica);
Korzystne dla współpracy transgranicznej zmiany administracyjne w Polsce - nowe
województwa są większe obszarowo, z silniejszym potencjałem ekonomicznym, kulturowym,
społecznym i zdolniejsze do prowadzenia polityki regionalnej i kontaktów o charakterze
transgranicznym. Zwiększyły się również kompetencje i możliwość działania na szczeblu
lokalnym i regionalnym w gminach i powiatach;
Istniejące już w Karpatach euroregiony i szereg projektów i inwestycji przygotowanych
wspólnie do realizacji stwarzają dużą szansę na ożywianie współpracy i realizację
długofalowych działań;
Zagrożenia
- Jeśli porozumienia transgraniczne, Euroregiony i inne obszary funkcjonalne, tworzone
jedynie z pobudek ekonomicznych (szansa na otrzymanie środków pomocowych z UE) mogą
pozostać deklaracją „na papierze” albo stanowić podstawę tylko dla doraźnej,
powierzchownej współpracy;
- W pewnym sensie kraje UE dyktują warunki i narzucają formy działania dla regionów
transgranicznych w Europie Środkowej i Wschodniej, co może przyczynić się do zaniku
pewnej tożsamości tych regionów, zahamowania istotnych dla danego terenu inicjatyw
oddolnych czy zaniedbania rzeczywistych potrzeb lokalnych;
- Obserwuje się chaos i brak szerokiej koordynacji współpracy transgranicznej – istnieje wiele
różnych porozumień, umów o współpracy transgranicznej, programów koordynowanych
przez różne organizacje/instytucje, realizowanych na różnych szczeblach administracyjnych i
często nakładających się na siebie czy wręcz ze sobą konkurujących (np. podobne w skali i
tematyce, a bardzo ważne inicjatywy jak: „Zielone Karpaty”, Euroregion Karpaty, Memoriał
Karpacki, Inicjatywa na Rzecz Ekoregionu Karpackiego WWF etc.);
- Różny jest stopień zaawansowania krajów karpackich w kontekście wchodzenia do struktur
europejskich – co powoduje różnice w ustawodawstwie, podziale administracyjnym,
antagonizmy społeczne oraz narastanie asymetrii w zakresie rozwoju gospodarczego w
krajach Europy Środkowo-Wschodniej;
- W wielu regionach przygranicznych w Karpatach brakuje powiązań komunikacyjnych
(zarówno kolejowych jak i drogowych) ograniczających kontakty ludzi, transfer towarów i
84
85
środków oraz rozwój różnych dziedzin gospodarki np. turystyki. Jednocześnie planowane
transeuropejskie korytarze transportowe przecinające granice karpackie mogą nie odpowiadać
rzeczywistym potrzebom, warunkom i możliwościom rozwoju lokalnego tych terenów;
Reasumując, obserwujemy znaczne ożywienie współpracy transgranicznej w Europie
Środkowej i Wschodniej, a zatem i w krajach karpackich. Głównym motywem współpracy są
pobudki polityczne i gospodarcze (integracja europejska, kraje Grupy Wyszehradzkiej etc.).
Zauważa się również znaczny wzrost liczby i różnorodności tematyki współpracy transgranicznej
oraz zainteresowanych nią instytucji i organizacji reprezentujących bardzo odmienne środowiska
społeczne. Poza samorządami lokalnymi czy związkami gmin, współpracą transgraniczną coraz
żywiej zainteresowane są instytucje i organizacje kulturalne i ekologiczne, administracje terenów
prawnie chronionych, szkoły, placówki oświatowe, kościół, ośrodki informacji i promocji
turystycznej, środowiska lokalnych przedsiębiorców i wiele innych. Klimat dla współpracy
transgranicznej w Karpatach można określić jako bardzo sprzyjający. Ważne jest, aby grupy
współpracujące były świadome celów i szerokich korzyści z partnerstwa wynikających nie tylko z
szans na pozyskanie funduszy pomocowych oraz by aktywnie wspierały wszystkie oddolne
inicjatywy, mniejsze i większe, które składają się trwałe i długofalowe programy rozwoju
zrównoważonego „ponad granicami”.
5.5. Rekomendacje działań
Korzyści wynikające ze współpracy transgranicznej są wielodyscyplinarne, można je
najogólniej podzielić na trzy grupy:
1. Korzyści ekonomiczne. Rozwój terenów przygranicznych jest szansą na wyrównywanie
różnic ekonomicznych regionów podzielonych granicą państwową. Współpraca w
Karpatach powinna umożliwiać swobodny przepływ ludzi, pomysłów, dóbr i usług.
Współpraca transgraniczna jest podstawą długofalowego i kompleksowego rozwoju
zrównoważonego;
2. Korzyści społeczno-kulturowe. Współpraca transgraniczna aktywizuje różne grupy
społeczności lokalnych, daje też możliwość działania dla marginalizowanych grup
społecznych oraz mniejszości narodowych i etnicznych. Wpiera tolerancję społecznokulturową, przyczynia się do wzmocnienia tożsamości kulturowej, zwiększa jakość życia
mieszkańców Karpat.
3. Korzyści środowiskowe. Współpraca transgraniczna jest kluczowa dla zachowania i
ochrony środowiska przyrodniczego Karpat. Naturalne ekosystemy nie są podatne na
istnienie granic, a ich prawidłowa ochrona oraz odpowiednie gospodarowanie człowieka
w ich granicach nie jest możliwe bez traktowania tych „eko-regionów” jako spójnych
obszarów przyrodniczych.
Lista rekomendacji:
1. W Karpatach potrzebna jest koordynacja dotychczas realizowanych działań, porozumień,
planowanych programów i projektów. Taka koordynacja miałaby na celu zbieranie i wymianę
informacji, inicjowanie spotkań, wydarzeń, konferencji, promowanie działań karpackich na
arenie międzynarodowej oraz skuteczne wykorzystywanie i podtrzymywanie zainteresowania
Karpatami różnych środowisk międzynarodowych (instytucji i programów unijnych,
organizacji zajmujących się ochroną przyrody, takich jak Międzynarodowa Unia Ochrony
Przyrody IUCN czy Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody WWF). Powinna się ona odbywać
się na szczeblach rządowych krajów karpackich oraz wojewódzkich. W Polsce władze
województw karpackiego i małopolskiego powinny monitorować wszelkie inicjatywy
transgraniczne i przyczyniać się do wymiany informacji w tym zakresie.
85
86
2. Pierwszym krokiem zmierzającym do uporządkowania i skoordynowania działań może być
dokonanie przeglądu zrealizowanych w Karpatach projektów i podpisanych porozumień
transgranicznych oraz stworzenie katalogu inicjatyw transgranicznych z listą kontaktową,
który będzie na bieżąco aktualizowany. Baza danych powinna być ogólnodostępna dla
wszystkich zainteresowanych, najlepszym nośnikiem wymiany informacji wydaje się internet
(stronami bezpośrednio zainteresowanymi koordynacją stworzenia takiego katalogu mogą
być: Euroregion Karpacki, inicjatywa „Zielone Karpaty” czy też samo Ministerstwo Spraw
Zagranicznych).
3. Dobrą okazją do wypromowania tematu współpracy w rozwoju terenów karpackich ponad
granicami może być pierwszy „szczyt karpacki” - spotkanie przedstawicieli rządów krajów
karpackich planowane na maj 2001 w Rumunii. Spotkanie będzie miało znaczenie dla
rozpowszechnienia problematyki karpackiej zarówno w poszczególnych krajach jak i na
szczeblu międzynarodowym i warto je wykorzystać dla promocji karpackich działąń
transgranicznych.
4. Na podstawie istniejących układów, porozumień transgranicznych powinno dążyć się do
stworzenia modelowych przykładów współpracy w Karpatach podejmujących różną
tematykę oraz do ich wypromowania na arenie międzynarodowej.
5. Zaangażowanie samorządów lokalnych jest kluczowe dla tworzenia i wdrażania współpracy
transgranicznej; porozumienia transgraniczne wzmacniają rolę władz lokalnych. Samorządy
powinny jednak w ślad za deklaracjami współpracy podejmować konkretne działania, dla
których wsparcie i źródło pomysłów mogą stanowić lokalne organizacje pozarządowe.
6. Należy dać szansę i możliwość działania wszystkich lokalnym środowiskom zainteresowanym
współpracą transgraniczną. Władze samorządowe powinny na bieżąco monitorować
powstające w regionie inicjatywy i podejmować wszelkie możliwe działania wspierające
(rekomendacja, pomoc w znalezieniu środków, dostęp do sprzętu, ekspertów, kontakty etc.).
Przykładem może być pomysł stworzenia inicjatywy partnerskiej pt. „Łączy nas Babia Góra”
w formie deklaracji współpracy, której celem będzie promowanie i rekomendowanie działań i
projektów wszystkich instytucji i organizacji działających na rzecz Regionu Babiogórskiego
(załącznik 6).
7. Bardzo ważna jest promocja lokalna i regionalna działań transgranicznych, przede wszystkim
wśród społeczności lokalnych. Tworzenie sprzyjającego klimatu poparcia dla współpracy
transgraniczej jest kluczowe dla osiągnięcia długofalowych rezultatów. Bardzo ważne jest
również rozpowszechnianie informacji na temat konkretnych rezultatów umów, porozumień
i programów transgranicznych, które przekonają mieszkańców, że podpisywane przez władze
kolejne dokumenty nie są kolejnymi deklaracjami „na papierze”.
8. Dużą szansą na realizację i promocję transgranicznych działań w Karpatach oraz potrzeby
przyjaznego dla środowiska rozwoju regionów karpackich są powołane już rezerwaty biosfery
UNESCO. Wydaje się, że swoista marka tych rezerwatów nie jest dostatecznie
wykorzystywana w Karpatach.
9. Rozwój produktu turystycznego w obszarach transgranicznych może być jednym z ważnych
tematów współpracy karpackiej. Współpraca w tym w zakresie nie tylko wzbogaca i
uatrakcyjnia ofertę turystyczną, ale umożliwia też wspólną jej promocję i obniżenie znacznych
nakładów finansowych ponoszonych na samodzielną promocję. Ponadto łączy różne grupy
interesów (samorządy lokalne, przedsiębiorców czy organizacje kulturalne i ekologiczne).
Szczególnie polecana może być współpraca lokalnych ośrodków informacji turystycznej.
10. Wyjątkowo skuteczne dla zbliżania i otwierania się regionów transgranicznych jest otwieranie
nowych przejść turystycznych, dla turystyki pieszej, rowerowej, narciarskiej, konnej etc.
Również tworzenie tras turystycznych łączących regiony przygraniczne jest dobrym
sposobem na zainicjowanie długofalowej współpracy.
11. Pomysłem na intensyfikowanie współpracy, wymianę informacji i promocję mogą być
wspólne publikacje np. czasopisma wydawane w językach krajów przygranicznych, foldery,
broszury informacyjne czy też mapy, gdzie region, przez który przebiega granica państwowa
znajduje się w centrum mapy.
86
87
12. Warto zwrócić uwagę na rolę różnych imprez kulturalnych i gospodarczych (np. festiwale,
jarmarki produktów lokalnych) przeznaczonych dla wszystkich mieszkańców regionu. Takie
spotkania zbliżają mieszkańców po dwóch stronach granicy, wzmacniają poczucie tożsamości
kulturowej i zwiększają świadomość społeczną co do roli i potrzeby współpracy.
13. Transgraniczne wymiany dzieci i młodzieży pomiędzy szkołami pełnią przede wszystkim
rolę edukacyjną, ale również kulturotwórczą i społeczną, a z pewnością owocować będą w
przyszłości.
14. Warto polecić nawiązywanie partnerskich kontaktów pomiędzy różnymi regionami
przygraniczymi w obrębie Karpat jak i całej Europy. Takie kontakty przyczyniają się do
wymiany pomysłów i doświadczeń, ułatwiają „otwieranie się” regionów i lepsze zrozumienie
unikalnej tożsamości kulturowej i przyrodniczej swojej „małej ojczyzny”.
Władze i mieszkańcy terenów przygranicznych powinny być świadome różnorodności i
interdyscyplinarności korzyści oraz możliwości związanych ze współpracą ponad granicami.
Planowanie regionalne i rozwój ekonomiczno-społeczny regionów przygranicznych w Karpatach
musi być postrzegany w bardzo szerokim kontekście, nie tylko jako sposób na budowę
infrastruktury komunikacyjnej czy otwieranie regionów na rynki międzynarodowe, ale jako szansa
na osiągnięcie trwałego dobrobytu budowanego w oparciu o lokalne zaangażowanie, tolerancję
kulturową, poczucie własnej tożsamości oraz wiedzę o wzajemnych potrzebach i priorytetach.
Literatura:
1. Europejska konwencja ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi,
„Dziennik Ustaw” nr 61, Warszawa 1993.
2. Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS we Wrocławiu, Warszawa-Wrocław 1999.
3. Malendowski W., Ratajczak M., Euroregiony - pierwszy krok do integracji europejskiej, Alta 2,
Wrocław 1998.
4. Międzynarodowa współpraca regionów. Wybór ekspertyz, red. Toczyski W., Sartorius W., Zaucha J.,
Wydawnictwo Przedświt na zlecenie Zespołu Zadaniowego ds. Polityki Strukturalnej w
Polsce, Warszawa 1997.
5. Rasz Hanna, Euroregiony na granicach Polski, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu,
Informacja nr 686, 1999.
6. Rocznik polskiej polityki zagranicznej, red. Wizimirska Barbara, Zarząd Obsługi Ministerstwa
Spraw Zagranicznych, Warszawa 1999.
7. Rościszewski Marcin, Funkcjonowanie polskich regionów granicznych po przystąpieniu Polski do Unii
Europejskiej, Materiały seminarium pt. “Rozwój regionalny Polski jako element integracji
europejskiej”, Komisja Integracji Europejskiej, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu,
22.IV 1997.
8. Rozwój regionów przygranicznych i współpracy transgranicznej. Regionalne i lokalne uwarunkowania i
czynniki restrukturyzacji gospodarki Polski, red. Winiarski B., Friedrich Ebert Stiftung, Wrocław
1996.
9. Sersli Stephanie, Vilmos Kiszel, Trends of Trans-frontier Co-operations, Ipoly Unio,
Balassagyarmat, Węgry 2000.
10. The Green Backbone of Central and Eastern Europe, Materiały z Konferencji pt. “Zielony
Kręgosłup Europy Środkowej i Wschodniej” Kraków 25-27.II 1998, red. Nowicki Peter,
European Centre for Nature Conservation, Tilburg 1998.
11. Zaręba Dominika, Współpraca transgraniczna w Karpatach, Biuletyn PKE nr 2/2001.
87