Suplement - Polskie Towarzystwo Entomologiczne

Transkrypt

POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XVII, Suplement
43 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
Poznań, 4 – 6 września 1998
MATERIAŁY ZJAZDOWE
POZNAŃ
1998
43 ZJAZD
POLSKIEGO TOWARZYSTWA ENTOMOLOGICZNEGO
W Roku Jubileuszu 75-lecia PTE
Poznań, 4 – 6 września 1998 roku
Pod honorowym patronatem
Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa,
Prof. dr hab. Jana SZYSZKO
Zorganizowany przez:
Polskie Towarzystwo Entomolologiczne Oddział w Poznaniu;
Instytut Ochrony Roslin w Poznaniu;
Katedrę Entomologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego
w Poznaniu;
Zakład Zoologii Systematycznej Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu.
Komitet Organizacyjny:
Prof. dr hab. Stefan P RUSZYŃSKI
Dr hab. Janusz NOWACKI
Dr Edward BARANIAK
Dr Marek BUNALSKI
Inż. Lech BUCHHOLZ
Mgr Wojciech KUBASIK
Mgr Pawel SIENKIEWICZ
POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XVII, Suplement
43 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
MATERIAŁY ZJAZDOWE
POZNAŃ
1998
Redakcja
Lech BUCHHOLZ (sekretarz), Marek B UNALSKI (zastępca redaktora naczelnego), Jerzy M. GUTOWSKI, Janusz NOWACKI (redaktor naczelny)
Weryfikacja tekstów w języku angielskim: Beata M. P OKRYSZKO
Projekt graficzny znaczka wykonał Tomasz MAJEWSKI
Copyrigh © by Polskie Towarzystwo Entomologiczne
Poznań 1998
ISBN 83-01-08125-2
ISSN 0138-0737
Wydano z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych
Adres redakcji
ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. (061) 848-79-19
Wydanie I. Nakład 300 + 25 egz. Ark. druk. 13., ark. wyd. 15.
Druk ukończono w sierpniu 1998 r.
Druk: PRODRUK, ul. Małopolska 19, Poznań.
WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 17, Suplement
43 Zjazd
Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
MATERIAŁY ZJAZDOWE
43th Congress
of the Polish Entomological Society
Poznań, 1998 August 4 – 6
CONGRESS MATERIALS
Poznań 1998
TREŚĆ
Opracowania (referaty) zamówione
Tadeusz B. HADAŚ – 75 lat Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Część 1. Geneza i działalność Polskiego Związku Entomologicznego do końca roku 1951 . . . . . .
5
Jerzy J. LIPA – Entomologia stosowana i ochrona roślin w XXI wieku . . . . . . . . .
51
Andrzej SZUJECKI – Przegląd osiągnięć ekologii owadów lądowych w Polsce . . . . .
79
Przemysław TROJAN – Nowe perspektywy w badaniach entomofaunistycznych . . . .
137
Streszczenia zgłoszonych posterów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
Lista uczestników Zjazdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
197
CONTENTS
Invited lectures
Tadeusz B. HADAŚ – 75 years of the Polish Entomological Society. Part 1. Origin and
activities of the Polish Entomological Union till the end of 1951 . . . . . . . . . . . .
5
Jerzy J. LIPA – Applied entomology and plant protection in XXI century . . . . . . . .
51
Andrzej SZUJECKI – A review of achievements of terrestrial insect ecology in
Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
Przemysław TROJAN – New prospects for entofaunistic studies . . . . . . . . . . . . .
137
Summaries of posters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
List of the Congress members . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
197
Wiad. entomol.
17 Supl.: 5-50
Poznań 1998
75 lat Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
Część 1. Geneza i działalność
Polskiego Związku Entomologicznego do końca roku 1951*
75 years of the Polish Entomological Society
Part 1. Origin and activities of the
Polish Entomological Union till the end of 1951
TADEUSZ B. HADAŚ
ul. Miodowa 34/51, 42-606 Tarnowskie Góry
ABSTRACT: The establishment (1920) and activities of the Entomological Section of the
Lwów Division of the Kopernik Society of Naturalists and the Polish Entomological Union
that originated from it in 1922, till the end of 1951, are presented.
KEY WORDS: history of entomology, scientific societies, Polish Entomological Society,
Poland.
Pierwszych prób podsumowania dorobku Polskiego Związku Entomologicznego podjął się z okazji 40 lat jego istnienia ówczesny Przewodniczący
PZE Konstanty STRAWIŃSKI1). Kolejna, najpełniejsza z dotychczasowych,
analiza dokonań PTE, wyszła spod pióra Macieja M ROCZKOWSKIEGO ,
w związku z jubileuszem 50 rocznicy założenia towarzystwa2). Omówienia
* Artykuł zamówiony u autora przez Komitet Organizacyjny 43 Zjazdu PTE i zaprezentowany w formie referatu podczas tego Zjazdu.
1)
K. STRAWIŃSKI, Towarzystwo naukowe jednoczące entomologów polskich, „Nauka Polska”
1961, R. IX, nr 2 (34), s. 195-199; tenże, 40 lat zrzeszenia entomologów polskich. „Polskie
Pismo Entomologiczne” Ser. B, 1962, z. 1-2 (25-26), nr 1, s. 7-19.
2)
M. MROCZKOWSKI, Krótki rys historii Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, „Polskie
Pismo Entomologiczne” 1971, t. XLI, fasc. 4, s. 713-722.
6
T. B. HADAŚ
dorobku stowarzyszenia w pierwszych dziesięciu powojennych latach podjął
się Tadeusz JACZEWSKI 3), zaś Henryk SANDNER i Waldemar MIKOŁAJCZYK
sporządzili na prośbę Rady Towarzystw Naukowych i Upowszechniania Nauki PAN opracowanie podsumowujące okres 1945–19704). Prace te jednak,
będąc pozbawionymi warsztatu historycznego, miały charakter esejów popularnonaukowych, bądź suchych sprawozdań. Ogólna charakterystyka PTE
pojawiła się za sprawą MROCZKOWSKIEGO w Słowniku polskich towarzystw
naukowych5) . Poza nimi, o lwowskich początkach Związku wspominał Tadeusz RIEDL w monograficznej pracy poświęconej polskiej entomologii we
Lwowie, nie wykraczając jednak poza ustalenia swych poprzedników6). Warte uwagi jest nieopublikowane jeszcze Kalendarium 75-lecia „Polskiego Pisma Entomologicznego - Bulletin Entomologique de [la] Pologne” autorstwa
Jerzego Pawłowskiego, prezentujące w skrócie rozwój naukowego organu
stowarzyszenia tle dziejów PTE7).
Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia dziejów i podsumowania
dokonań Polskiego Towarzystwa Entomologicznego w 75-leciu. Zniszczenie,
bądź zaginięcie lwowskich dokumentów Związku oraz znaczna niekompletność Archiwum Zarządu Głównego PTE we Wrocławiu, a co za tym idzie,
brak wielu istotnych materiałów źródłowych8), przy jednoczesnej skrótowości
większości sprawozdań publikowanych w „Polskim Piśmie Entomologicznym”, uniemożliwił autorowi pełne spojrzenie na historię stowarzyszenia,
ani rozwiązanie wielu nasuwających się problemów. Przeprowadzenie w nie3)
T. JACZEWSKI, Pogląd na osiągnięcia polskiej entomologii w ostatnim dziesięcioleciu, „Polskie Pismo Entomologiczne” Ser. B, 1957, z. 2 (5), nr 2, s. 15-30.
4)
H. SANDNER, W. MIKOŁAJCZYK, PTE w okresie ostatniego 25-lecia, „Biuletyn Informacyjny Polskiego Towarzystwa Entomologicznego” 1971, nr 6, s. 1-10.
5)
M. MROCZKOWSKI, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. I, Towarzystwa naukowe działające obecnie w Polsce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978, s. 223-225.
6)
T. RIEDL , Polska entomologia we Lwowie, „Wiadomości Entomologiczne” 1992 [druk
1993], t. XI, nr 4, s. 235-252.
7)
J. PAWŁOWSKI , Kalendarium 75-lecia „Polskiego Pisma Entomologicznego - Bulletin Entomologique de [la] Pologne”, Kraków 1998 [mps]; por. streszczenie posteru Kalendarium
pojubileuszowe 75-lecia „Polskiego Pisma Entomologicznego – Bulletin Entomologique de
[la] Pologne”, „Wiadomości Entomologiczne” 1998, XVII, Supl., s. XXXXX.
8)
Archiwum Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Entomologicznego we Wrocławiu
(dalej: AZGPTE) posiada dwa nieuporządkowane i niekompletne zbiory dokumentów:
Akta Zarządu Głównego PTE (sprawozdania z działalności PTE [roczne] 1965–1992;
sprawozdania z działalności PTE [kadencyjne] 1965–1992; sprawozdania z zebrań Zarządu Głównego PTE od 1969 r.; dokumenty różne [w tym sprawozdania finansowe i bieżącą korespondencję] od 1963 r.) oraz akta oddziałów terenowych i sekcji tematycznych od
końca lat 70 (w tym tylko jedną kompletną jednostkę – Akta Oddziału Częstochowskiego).
75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951
7
dalekiej – miejmy nadzieję – przyszłości szeroko zakrojonych badań nad historią PTE będzie konieczne dla pełnego poznania i dokonania wiarygodnej
oceny wkładu stowarzyszenia w rozwój nauk entomologicznych oraz zakresu
kształtowania zainteresowań owadoznawczych w społeczeństwie polskim9).
Część pierwsza, obecnie prezentowana, obejmuje dzieje formowania się
ogólnopolskiego stowarzyszenia entomologów i trwający prawie 30 lat
(z przerwą wojenną) okres jego niezależnej działalności. Koniec tej epoki
określają zdarzenia, rozgrywające się w latach 1951–1952: I Kongres Nauki
Polskiej i utworzenie Polskiej Akademi Nauk, rezygnacja z kierownictwa
Związku przez prof. inż. Aleksandra K OZIKOWSKIEGO i objęcie funkcji prezesa przez prof. dr hab. Konstantego STRAWIŃSKIEGO oraz utrata samodzielności PZE na okres 40 lat w wyniku przejścia pod kuratelę PAN. Obydwie epoki łączą zbliżone kierunki badań i wielu pracowitych i oddanych nauce ludzi. Dzieli natomiast brak samodzielności oraz coraz silniej zaznaczająca się etatyzacja i ideologizacja.
***
Polskie Towarzystwo Entomologiczne jest jednym z młodszych towarzystw owadoznawczych w Europie. Powstało bowiem dopiero w 90 lat po
założeniu pierwszego na świecie stowarzyszenia owadoznawczego – Société
entomologique de France (1832) 10), na co decydujący wpływ miały niekorzystne warunki polityczne, panujące w kraju podzielonym między trzech zaborców11). Przed powstaniem Polskiego Związku Entomologicznego, na terenach wchodzących w skład współczesnej Polski działały prężnie liczne towarzystwa niemieckie: Entomologisher Verein w Szczecinie (zał. 1837) 12),
9)
Autor pragnie serdecznie podziękować Panom Profesorom Jerzemu PAWŁOWSKIEMU
i Andrzejowi WARCHAŁOWSKIEMU za udzielenie wielu cennych informacji i porad.
10)
Z. FEDOROWICZ, Zarys historii zoologii, PWN, Warszawa 1962, s. 317.
11)
W drugiej połowie XIX w. powstało w kraju wiele towarzystw naukowych, z których
większość nie przetwała kilkadziesiąt lat. Największą korporacją przyrodniczą było Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, powstałe w 1875 r. we Lwowie. Z niego
„wypączkował” na początku dwudziestolecia międzywojennego szereg specjalistycznych
towarzystw naukowych, m.in. Polski Związek Entomologiczny. K. M AŚLANKIEWICZ ,
Z. WÓJCIK, 1875–1975 – 100 lat Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika,
[w:] Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika 1875–1975 pod red. K. MAŚLANKIEWICZA, PWN, Warszawa, 1981, s. 46.
12)
SCHMIDT, [Erster Jahresbericht des Entomologischen Vereins zu Stettin], „Jahresbericht
des Entomologischen Vereins zu Stettin” 1839, Jber. I, s. 12.
8
T. B. HADAŚ
Verein für schlesische Insektenkunde we Wrocławiu (zał. 1847)13) , Internationaler Entomologischer Verein w Gubinie (zał. 1884, od 1906/07 w Gubinie)14), Entomologischer Verein Oberschlesien w Bytomiu (zał. 1902) 15), Entomologischer Verein w Poznaniu16) i kilka pomniejszych, czy sekcje entomologiczne przy towarzystwach ogólnych, jak np. Entomologische Section der
Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur we Wrocławiu
(1808–1887)17).
Wśród polskich stowarzyszeń entomologicznych PTE również nie jest
najstarszym, albowiem wyprzedza je Łódzkie Towarzystwo Entomologów,
założone w 1910 r. przez grupę amatorów owadów z Edwardem KORBEM
– jako przewodniczącym – na czele. Towarzystwo to wydawało w latach
1910–1912 pierwsze polskie czasopismo entomologiczne pt. „Entomolog
Polski”, które miało zasięg ogólnopolski (w granicach trzech państw zaborczych), trafiając również do badaczy owadów z innych krajów europejskich.
Dynamiczny rozwój korporacji, przejawiający się m.in. dość dużą liczbą
członków (49 w kwietniu 1911 r.), organizowaniem wystaw, czy bogatą
i aktualną tematyką oraz znaczną poczytnością „Entomologa Polskiego”,
uległ zahamowaniu z początkiem 1912 r., zapewne z powodu braku środków
na działalność. Wraz z zawieszeniem wydawania swego organu, upadło także
towarzystwo, kończąc swój niespełna trzyletni żywot18).
Ponadto w 1911 r. powstała w Warszawie Sekcja Entomologiczna przy
tamtejszym Towarzystwie Miłośników Przyrody, działającym w latach
1908–191819) . Sekcja przez rok owocnie współpracowała z Łódzkim Towarzy13)
Stowarzyszenie to działało w Brzegu już od 1840 r. pod nazwą Schlesischer Tauschverein
für Schmetterlinge. R. D ITTRICH , Der Verein für schlesische Insektenkunde zu Breslau
während der 50 Jahre seines Bestehens 1847–1897, [w:] Fest-Schrift zur Feier des
fünfzigjährigen Bestehens des Vereins für schlesische Insektenkunde in Breslau. 1847–1897,
In Commission bei Maruschke & Behrendt, Breslau 1897, s. 1-2.
14)
U. LEHMANN, Zum 45. Jahrgang, „Entomologische Zeitschrift” 1931, Jg. XXXXV,
Nr. 1, s. 1.
15)
H. RAEBEL, 25 Jahre Entomologischer Verein Oberschlesien!, [w:] Denkschrift zur Feier des
25 jährigen Bestehens des Entomologischen Vereins Oberschlesien am 23. Oktober 1927,
Neumans Stadtbuchdruckerei, Gleiwitz 1927, s. [1].
16)
K. STRAWIŃSKI, 40 lat zrzeszenia..., s. 8.
17)
F. PAX [jun.] Die Tierwelt Schlesiens, Verlag von Gustav Fischer, Jena 1921, s. 18-19.
18)
W. K ASZUBINA, Pierwsze polskie czasopismo entomologiczne, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1970, t. XL, fasc. 4, s. 881-890.
19)
W. KASZUBINA , op. cit, s. 887, 889; B. K RAJEWSKA-TARTAKOWSKA, Towarzystwo Miłośników Wiedzy i Przyrody, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 2, Biblioteka PAN w Warszawie, Warszawa 1994, s. 462.
9
stwem Entomologów, organizując wspólnie ruch owadoznawczy nie tylko
w zaborze rosyjskim, lecz również w Galicji, jak i żywo wpływająć na kolegów z polonijnych ośrodków rosyjskich – Kijowa i Stawropola oraz stolicy
Austrii – Wiednia, którzy przysyłali swe artykuły do druku w „Entomologu
Polskim”. Członkowie obydwu wspomnianych towarzystw zasilili szeregi powstałej po odzyskaniu niepodległości Sekcji Entomologicznej Lwowskiego
Oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika20).
Sekcja Entomologiczna Lwowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika
Nie bez powodu zamysł powołania stowarzyszenia zrzeszającego entomologów polskich narodził się wśród pracowników Muzeum imienia Dzieduszyckich we Lwowie21) . W mieście tym, będącym w początkach II Rzeczpospolitej drugim po Warszawie ośrodkiem naukowym w kraju, działały 4 wyższe uczelnie: Uniwersytet Jana Kazimierza, Politechnika Lwowska, Akademia Weterynaryjna i Akademia Rolnicza w Dublanach oraz nieakademicka
Wyższa Szkoła Lasowa (włączona później wraz z Akademią Rolniczą do Politechniki). Współdziałające z nimi: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, liczne instytuty badawcze i stowarzyszenia naukowe, np. Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej (przekształcone później w Akademickie Towarzystwo
Naukowe) i Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika oraz wspomniane muzeum, stanowiły doskonałe zaplecze intelektualne dla rozwoju
nowoczesnego przyrodoznawstwa22).
Projektodawcą utworzenia w ramach Lwowskiego Oddziału Polskiego
Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Sekcji Entomologicznej, był
prof. Jarosław ŁOMNICKI23) – dyrektor Muzeum im. Dzieduszyckich. Przed
zwołaniem zebrania założycielskiego, ŁOMNICKI poprosił o zgodę Zarząd
Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika, który „...na posiedzeniu
z dn. 7 grudnia 1920 uchwalił na jego wniosek udzielić placet na powstanie
Sekcji entomologicznej.” Wspólnie z trójką nauczycieli gimnazjalnych:
dr Adamem KRASUCKIM, Janem KINELEM i Janem NOSKIEWICZEM zaprosił
do Muzeum im. Dzieduszyckich na godz. 1900 dnia 13 grudnia 1920 r. „...grono entomologów lwowskich [...] dla naradzenia się nad zawiązaniem towa20)
W. KASZUBINA , op. cit, s. 887, 889.
21)
G. BRZĘK, Lwów i Wilno. O dwu zgaszonych w 1939 roku ogniskach polskiej zoologii, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 1995, s. 52.
22)
Por. B. JACZEWSKI, Polityka naukowa państwa polskiego w latach 1918–1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978 (Monografie z Dziejów Nauki i Techniki,
t. CXVI), s. 14, 31-33.
23)
Zob. fot. 1.
10
T. B. HADAŚ
Fot. (Phot.) 1. Prof. Jarosław ŁOMNICKI (1873–1931).
rzystwa entomologicznego”. Na zebranie przybyło poza nimi 11 osób: dr Ludwik JAXA BYKOWSKI (jako gość), prof. dr Benedykt FULIŃSKI, prof. dr Jan
HIRSCHLER (dyrektor Instytutu Zoologicznego UJK), Tadeusz JAROSZ, Stefan KÉLER , Michał KŁAPACZ , prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI, Roman
P ATKIEWICZ , Jan ROMANISZYN , Kazimierz S MULIKOWSKI i dr Michał
ŚWIĄTKIEWICZ. Oprócz nich w kontakcie z grupą inicjatywną pozostawalo
kilkoro entomologów, popierających utworzenie Sekcji, którzy jednak nie
uczestniczyli w zgromadzeniu24). Po wygłoszeniu przemówienia przez
prof. Ł OMNICKIEGO i odbyciu długiej dyskusji, założyciele podjęli następującą uchwałę:
„Zebrani w dniu 13. grudnia 1920 r. w Muzeum im. Dzieduszyckich entomologowie uchwalają zawiązać autonomiczną Sekcję entomologiczną lwowskiego oddziału Polskiego Twa Przyrodników im. Kopernika, opartą na ustawach tegoż Twa z następującemi dodatkami: Członkiem Sekcji entomologicznej może być każda osoba, zajmująca się entomologją. Członkowie Sekcji dzielą się na zwyczajnych i nadzwyczajnych, zależnie od tego, czy należą
24)
Zob. tab. I i II.
11
Tab. I. Członkowie Sekcji Entomologicznej Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika oraz
Polskiego Związku Entomologicznego w latach 1920–1952.
Members of the Entomological Section of the Lwów Division of the Kopernik Society of Naturalists and the Polish Entomological Union in 1920–1952.
Rok
(Year)
Liczba członków
(Number of members)
Rok
(Year)
Liczba członków
(Number of members)
1920
16a
1933
177a
1921
30
a
1934
178a
1922
85a
1935
205a
1923
125a
1936
206a
1924
147a
1937
200a
1925
159
a
1938
[206]a
1926
166a
1939
brak danych (no data)
1927
194
a
1947
129 c
1928
194a
1948
134d
1929
192
a
1949
123d
1930
171a
1950
170d
1931
180a
1951
230d
1932
169a
1952
256d
(14)b
a – stan na koniec roku (state at the end of the year)
b – założyciele Sekcji Entomologicznej (founders of the Entomological Section)
c – stan w drugiej połowie roku (state in the second half of the year)
d – stan na początku roku (state at the beginning of the year)
do Polsk. Twa Przyrodników im. Kopernika, czy też nie. Wszyscy członkowie
Sekcji płacą osobno wkładki, które w całości – prócz innych źródeł dochodu
– stanowią majątek Sekcji.”
Następnie wybrano Zarząd Sekcji, w skład którego weszli: prof. Jarosław
ŁOMNICKI (przewodniczący), August STÖCKL (zastępca przewodniczącego),
Jan NOSKIEWICZ (skarbnik), Jan KINEL (sekretarz), oraz Komisję Rewizyjną z dr Michałem ŚWIĄTKIEWICZEM, prof. inż. Aleksandrem KOZIKOWSKIM
i Józefem GROLLÉ25) .
Tego dnia podjęto również inne, nie mniej istotne uchwały, które dotyczyły m.in. spisania lwowskich zasobów literatury entomologicznej oraz zregestowania publicznych i prywatnych zbiorów owadów, a także zwrócenia się do
25)
Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. I. Zebranie konstytuujące dnia 13. grudnia 1920 r., „Kosmos” 1921, R. XLVI, z. 1, s. 149-150.
12
T. B. HADAŚ
Tab. II. Władze Sekcji Entomologicznej Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika oraz Polskiego Związku Entomologicznego w latach 1920–1952*.
Zastępca
Skarbnika
(Vice-treasurer)
Sekretarz
Zarządu
(Secretary)
Bibliotekarz
(Librarian)
Członkowie
Zarządu
(Council Members)
7
8
9
Roman
PATKIEWICZ
–
–
Jan
KINEL
Stefan
KÉLER
–
Jan
NOSKIEWICZ
Jan
KINEL
–
Józef
GROLLÉ
Roman
KUNTZE
Jan
NOSKIEWICZ
Jan
KINEL
–
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
Józef
GROLLÉ
Roman
KUNTZE
Jan
NOSKIEWICZ
[dr]
Jan
KINEL
–
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
Józef
GROLLÉ
Roman
KUNTZE
Jan
NOSKIEWICZ
[dr]
Jan
KINEL
–
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
Józef
GROLLÉ
dr
Roman
KUNTZE
Jan
NOSKIEWICZ
[dr]
Jan
KINEL
–
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
Józef
GROLLÉ
dr
Roman
KUNTZE
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
–
2
3
4
prof. [gimn.]
Jarosław
ŁOMNICKI
(przew.)
August
STÖCKL
–
1922
SE
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
–
I
1923
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
(przew.)
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
II
1924
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
III
1925
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
IV
1926
PZE
V
1927
PZE
Kadencja
(Term)
II Zastępca
(Vice-president II)
6
I Zastępca
(Vice-president I)
5
Przewodniczący
/ Prezes
(President)
Skarbnik
(Treasurer)
Authorities of the Entomological Section of the Lwów Division of the Kopernik Society of Naturalists and the Polish Entomological Union in 1920–1952.
1
1920–1921
SE
Jan
NOSKIEWICZ
(bez funkcji)
13
Pomocnicy
redaktora
(Editorial
Secretaries)
Data Walnego
Zgromadzenia
(Date of General
Assembly)
Redaktor
odpowiedzialny
(Executive Editor)
10
11
12
13
14
dr Michał,
Ś WIĄTKIEWICZ,
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
Józef GROLLÉ
–
–
–
–
I ZK
Józef GROLLÉ,
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
August
S TOECKEL
–
prof. dr
Benedykt
F ULIŃSKI,
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr Adam
KRASUCKI
–
–
II ZA
''
2. I. 1922
(zebranie
administracyjne SE)
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr Edward
M AZUR,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
[Jan KINEL]
–
III ZA,
I ZK
''
4. XII. 1922
(zebranie
administracyjne SE,
konstytuujące
PZE, z wyborami, godz. 18 00)
8. I. 1923 zjazd
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr Edward
M AZUR,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
[Jan KINEL]
–
II WZ
''
7. I. 1924
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr Edward
M AZUR,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
[Jan KINEL]
–
III WZ
''
5. I. 1925
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr Edward
M AZUR,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
[Jan KINEL]
–
IV WZ
''
4. I. 1926
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr Edward
M AZUR,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
V WZ
''
3. I. 1927
Numer Walnego
Zgromadzenia
(Number of General Assembly)
Komitet
Redakcyjny
(Editorial Board)
17
Członkowie
Wydziału
(Members of the
Division)
16
Komisja
Rewizyjna
(Auditory Board)
Miejsce Walnego
Zgromadzenia
(Location of General Assembly)
15
Lwów,
Muzeum
im. Dzieduszyckich
13. XII. 1920,
godz. 1900
(zebranie
konstytuujące
SE)
14
T. B. HADAŚ
6
7
VI
1928
PZE
1
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
2
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
3
prof. dr
Ryszard
BŁĘDOWSKI
4
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
dr
Roman
KUNTZE
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
–
VII
1929
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI
prof. dr
Ryszard
BŁĘDOWSKI
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
dr
Roman
KUNTZE
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
–
VIII
1930
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI,
prof. dr
Ryszard
BŁĘDOWSKI
–
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
dr
Roman
KUNTZE
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
(i redaktor PPE)
–
IX
1931
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof.
Jarosław
ŁOMNICKI,
prof. dr
Ryszard
BŁĘDOWSKI
–
dr
Roman
KUNTZE
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
(bez funkcji)
X
1932
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
dr
Roman
KUNTZE
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
(czł. zwycz.)
XI
1933
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
–
dr
Roman
KUNTZE
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Tadeusz
JACZEWSKI
XII
1934
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
–
dr
Roman
KUNTZE
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Tadeusz
JACZEWSKI
XIII
1935
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
–
dr
Roman
KUNTZE
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Tadeusz
JACZEWSKI
XIV
1936
PZE
prof. dr
Zygmunt
MOKRZECKI
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI,
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ
–
dr
Roman
KUNTZE
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Tadeusz
JACZEWSKI,
dr
Stanisław
MINKIEWICZ
(przedst. SES)
prof. dr
Ryszard
BŁĘDOWSKI
5
8
9
15
11
12
13
14
15
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
(przew.),
Józef GROLLÉ
(członek),
inż. Jan
ROMANISZYN
(członek)
10
–
–
dr
Jan KINEL
–
VI WZ
16
''
2. I. 1928
17
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
(przew.),
Józef GROLLÉ,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
VII WZ
''
14. I. 1929
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
(przew.),
Józef GROLLÉ
(członek),
inż. Jan
ROMANISZYN
(członek)
–
–
dr
Jan KINEL
–
VIII WZ
''
13. I. 1930
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
(przew.),
Józef GROLLÉ
(członek),
inż. Jan
ROMANISZYN
(członek)
–
–
dr
Jan KINEL
–
IX WZ
''
12. I. 1931
Józef GROLLÉ,
Bronisław
OSTROWSKI,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
X WZ
''
11. I. 1932
Józef GROLLÉ,
Bronisław
OSTROWSKI,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
XI WZ
''
9. I. 1933
Józef GROLLÉ
(przew.),
Bronisław
OSTROWSKI,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
XII WZ
''
15. I. 1934
Józef GROLLÉ
(przew.),
Bronisław
OSTROWSKI,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
XIII WZ
''
14. I. 1935
Józef GROLLÉ
(przew.),
Bronisław
OSTROWSKI,
inż. Jan
ROMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
XIV WZ
''
13. I. 1936
16
T. B. HADAŚ
1
2
3
4
XV
1937
PZE
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ,
dr
Tadeusz
JACZEWSKI
–
XVI
1938
PZE
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
dr
Michał
ŚWIĄTKIEWICZ,
dr
Tadeusz
JACZEWSKI
XVII
1939
PZE
[prof. inż.
[dr
Aleksander
Michał
KOZIKOWSKI] SWIĄTKIEWICZ,
dr
Tadeusz
JACZEWSKI]
XVIII
12.V.1947–
–22.I.1949
PZE
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
doc. dr
Tadeusz
JACZEWSKI
XIX
22.I.1949–
–14.II.1950
PZE
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
XX
14.II.1950–
–23.II.1951
PZE
XXI
23.II.1951–
–26.I.1952
PZE
5
6
7
8
9
radca
Franciszek
BEDRNIK
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Stanisław
MINKIEWICZ
(przedst. SES)
–
Franciszek
BEDRNIK
–
dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Jan
KINEL
dr
Stanisław
MINKIEWICZ
(przedst. SES)
[–]
[Franciszek
BEDRNIK]
[–]
[dr
Jan
NOSKIEWICZ]
[dr
Jan
KINEL]
[dr
Stanisław
MINKIEWICZ
SES]
dr
Jan
KINEL
mgr
Eugenia
RADECKA
–
prof. dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Stanisław
C HUDOBA
prof. dr hab.
Konstanty
STRAWIŃSKI
(przew. SES)
doc. dr
Tadeusz
JACZEWSKI
dr
Jan
KINEL
mgr
Eugenia
RADECKA
–
prof. dr
Jan
NOSKIEWICZ
dr
Stanisław
C HUDOBA
prof. dr hab.
Konstanty
STRAWIŃSKI
(przew. SES)
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
(prezes)
prof. dr
Tadeusz
JACZEWSKI
(I zast.
prezesa)
doc. dr
Jan
KINEL
(II zast.
prezesa)
mgr
Eugenia
RADECKA
–
prof. dr
Jan
NOSKIEWICZ
mgr
Zofia
KOZIKOWSKA
–
prof. inż.
Aleksander
KOZIKOWSKI
prof. dr
Tadeusz
JACZEWSKI
prof. dr
Jan
RUSZKOWSKI
mgr
Piotr
NIEZGODZIŃSKI
–
prof. dr
Jan
NOSKIEWICZ
mgr inż.
Adam
GOOS
–
* nie uwzględniono zmian, które nastąpiły na drodze kooptacji między walnymi zgromadzeniami.
* changes through co-opting between the general assemblies not considered
17
10
11
12
13
14
15
16
17
Józef GROLLÉ,
Bronisław
OSTROWSKI,
inż. Jan
R OMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
XV WZ
''
11. I. 1937
Józef GROLLÉ,
Bronisław
OSTROWSKI,
inż. Jan
R OMANISZYN
–
–
dr
Jan KINEL
–
XVI WZ
''
17. I. 1938
[Józef GROLLÉ,
Alfred
F ALKOWSKI,
inż. Jan
R OMANISZYN]
[–]
[–]
[dr
Jan KINEL]
[–]
XVII WZ
['']
?. I. 1939
prof. dr
Józef HELLER,
prof. dr
Gustaw
P OLUSZYŃSKI,
dr h.c.
Jan S TACH
–
doc. dr
Tadeusz
JACZEWSKI,
dr Jan KINEL
(red.),
prof. dr Jan
NOSKIEWICZ,
prof. dr hab.
Konstanty
STRAWIŃSKI
dr
Jan KINEL
–
XVIII WZ
Wrocław,
[Instytut
Zoologiczny
Uniwersytetu
Wrocławskiego]
12. V. 1947
prof. dr
Józef HELLER,
prof. dr
Gustaw
P OLUSZYŃSKI,
dr h.c.
Jan S TACH
–
doc. dr
Tadeusz
JACZEWSKI,
dr Jan KINEL
(red.),
prof. dr Jan
NOSKIEWICZ,
prof. dr hab.
Konstanty
STRAWIŃSKI
dr
Jan KINEL
–
XIX WZ
Wrocław,
Instytut
Zoologiczny
Uniwersytetu
Wrocławskiego
22. I. 1949
prof. mgr
Józef HELLER,
prof. dr
Gustaw
P OLUSZYŃSKI,
dr. h.c.
Jan S TACH
prof. dr hab.
Konstanty
S TRAWIŃSKI ,
dr Bogdan
KIEŁCZEWSKI
prof. dr
Tadeusz
JACZEWSKI,
prof. dr Jan
NOSKIEWICZ,
prof. dr hab.
Konstanty
STRAWIŃSKI
doc. dr
Jan KINEL
–
XX WZ
''
14. II. 1950
prof. mgr
Józef HELLER,
prof. dr
Jan S TACH ,
mgr Eugenia
R ADECKA
prof. dr hab.
Konstanty
S TRAWIŃSKI ,
prof. dr Jan
RUSZKOWSKI,
dr Bogdan
KIEŁCZEWSKI
prof. dr
Tadeusz
JACZEWSKI,
prof. dr hab.
Konstanty
STRAWIŃSKI
prof. dr Jan
NOSKIEWICZ
mgr Zofia
KOZIKOWSKA ,
mgr inż.
Władysław
STROJNY
XXI WZ
''
23. II. 1951
18
T. B. HADAŚ
PTP im Kopernika o użyczenie w czasopiśmie „Kosmos” odrębnego działu
dla spraw Sekcji oraz zaprenumerowania jednego z zagranicznych periodyków entomologicznych. Ustalona wtedy na rok 1921 składka członkowska
wynosiła 100 Marek polskich. Odtąd członkowie Sekcji mieli się spotykać się
w Muzeum im. Dzieduszyckich, w każdy pierwszy poniedziałek miesiąca
o godz. 1800, na zebraniach „...poświęconych swobodnej wymianie myśli bez
przymusowych referatów.” 26)
Pierwsze zebranie administracyjne (podobnie jak następne) odbyło się
tradycyjnie w siedzibie stowarzyszenia – Muzeum im. Dzieduszyckich
– 2 stycznia 1922 r., na którym prof. ŁOMNICKI wygłosił referat podsumowujący dokonania Sekcji Entomologicznej w pierwszym roku działalności.
W ciągu 1921 r. liczba członków Sekcji wzrosła do 3027). Odbyto 9 zebrań
miesięcznych, na których 16 prelegentów wygłosiło 36 referatów i omówień
artykułów. Zrealizowano częściowo postulat spisania literatury entomologicznej w bibliotekach Politechniki Lwowskiej, Wyższej Szkoły Lasowej
i Muzeum im. Dzieduszyckich. Sekcja nawiązała współpracę z dwoma niemieckimi towarzystwami entomologicznymi – Deutsches Entomologisches
Institut w Berlinie - Dahlem i Verein für schlesische Insektenkunde we Wrocławiu28), polegającą na wymianie publikacji i korzystaniu z zasobów bibliotecznych. Podjęto również nieudaną na razie próbę współpracy z Towarzystwem Przyjaciół Polski w Paryżu. Po udzieleniu absolutorium ustępującemu
Zarządowi, wybrano nowy na 1922 r. w składzie: prof. J. ŁOMNICKI (przewodniczący), dr M. ŚWIĄTKIEWICZ (zastępca), J. KINEL (sekretarz), J. NOSKIEWICZ (bibliotekarz) i S. KÉLER (skarbnik) oraz Komisję Rewizyjną, do
której weszli: J. GROLLÉ (występował jako przewodnicący) , prof. A. KOZIKOWSKI i A. STÖCKEL. Utworzono zatem funkcję bibliotekarza, dzięki czemu z początkiem 1922 r. Sekcja Entomologiczna oficjalnie utworzyła własną
bibliotekę. Na zebraniu tym powołano także Komitet Redakcyjny w osobach
prof. B. FULIŃSKIEGO, prof. A. KOZIKOWSKIEGO i dr A. K RASUCKIEGO,
którego zadaniem było przygotowanie wydania z funduszy Sekcji podręczni26)
Ibidem, s. 150.
27)
Zob. tab. I.
28)
Sekcja Entomologiczna Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika jako „Lemberger Entomologenkreis” została w 1920 r. członkiem zwyczajnym Verein für schlesische Insektenkunde (Jahresberichte für 1919/20, „Jahresheft des Vereins für schlesische Insektenkunde zu Breslau” 1921, H. XIII, s. 2). W 1927 r. członkostwo to zniesiono, wpisując Polski Związek Entomologiczny na listę towarzystw, z którymi wrocławska korporacja prowadziła wymianę naukową i wydawniczą (Nachträge zum Mitgliederverzeichnisse, „Zeitschrift für Entomologie” 1927, Jg. XV, Nr. 2, s. 18).
19
ka prof. KOZIKOWSKIEGO pt. Entomologia lasowa. Ustalono również wysokość składki członkowskiej na 1922 r. – 400 Mp., którą można było rozłożyć
na dwie raty29).
W 1922 r. Sekcja Entomologiczna zorganizowała 10 zebrań miesięcznych
(pierwsze i ostatnie – administracyjne), na których wygłoszono 38 referatów
i komunikatów30). Na zebraniu odbytym 6 lutego postanowiono w ramach
sprawozdań ogłaszać wyniki badań członków nad entomofauną Lwowa
w formie wykazów opatrzonych odrębnym nagłówkiem, co miało ożywić zespołowe prace w tym regionie. Nawiązano w ten sposób do wcześniejszych
prac koleopterologicznych ŁOMNICKIEGO pt. Fauna okolic Lwowa. I.
Chrząszcze (Coleoptera), publikowanych w „Sprawozdaniach Komisji Fizyograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie”. Jako pierwsze ukazały się
na łamach „PPE” wykazy Haliplidae (Coleoptera) Kinela 31) i Chrysididae
(Hymenoptera) J. Noskiewicza32). Natomiast 6 marca „...uchwalono jednogłośnie przystąpić bezzwłocznie do wydania pierwszego zeszytu pisma entomologicznego, objętości jednego arkusza na koszt S.E.”33). Prawdopodobnie
wspomniany wyżej Komitet Redakcyjny doprowadził do wydania pierwszego
zeszytu w maju, zaś w grudniu drugiego zeszytu pierwszego tomu organu
Sekcji, któremu nadano tytuł: „Polskie Pismo Entomologiczne / Bulletin entomologique de la Pologne” 34). Obydwa zeszyty wyszły spod pras drukarni
Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Publikacja pierwszego zeszytu
„PPE” wywołała niezadowolenie Zarządu Głównego PTP im. Kopernika,
który na posiedzeniu odbytym 30 września 1922 r. uchwalił na wniosek prof.
HIRSCHLERA powołanie w ramach „Kosmosu” osobnego działu pt. „Prace
Sekcji Entomologicznej” i „...zwrócić się do Zarządu Sekcji Entomologicz29)
Protokoły posiedzeń administracyjnych Oddziałów T-wa [Przyrodników im. Kopernika]. II.
Oddział Lwowski, „Kosmos” 1922, t. XLVII, z. 4, s. 612-615.
30)
Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922,
t. I, z. 1, s. 20-24; Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 45-48.
31)
J. KINEL , Fauna okolic Lwowa. Haliplidae (Col.), „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922,
t. I, z. 1, s. 18-20.
32)
J. NOSKIEWICZ , Fauna okolic Lwowa. Chrysididae (Hym.), „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 2, s. 44-48.
33)
t. I, z. 1, s. 21-22.
34)
Skład redakcji „PPE” nie został podany ani w tomie I, ani w następnych. Przedmowę do
pierwszego zeszytu napisał zapewne Jan K INEL, który jako sekretarz SE, podał swoje nazwisko i adres dla celów korespondencyjnych. Oficjalnie redaktorem (jedynym) został
dopiero od tomu VI (za 1927 r.). Por. Od redakcji, „Polskie Pismo Entomologiczne”
1922, t. I, z. 1, s. 1-2.
20
T. B. HADAŚ
nej z prośbą, by zaniechała osobnego wydawnictwa swych prac, a zastosowała się do powyższej uchwały Zarządu Głównego.”35). Zarząd Sekcji oczywiście nie miał zamiaru likwidować świetnie zapowiadającego się czasopisma,
które wydatnie przyczyniło się do zintegrowania środowiska entomologicznego oraz wzbogacenia zasobów bibliotecznych, uzyskiwanych drogą wymiany. Prawdopodobnie wspomniane żądanie Zarządu Głównego PTP im. Kopernika przyspieszyło decyzję utworzenia odrębnego towarzystwa entomologicznego.
Dynamiczny rozwój Sekcji wyrażał się również wzrostem liczby członków,
która w końcu 1922 r. wynosiła już 85 osób36) .
Zarząd Sekcji prowadził bardzo rozsądną i oszczędną politykę finansową.
Zdawano sobie sprawę z tego, że początkowo ze względu na niewielką liczbę
członków, składki wystarczą jedynie na wydatki kancelaryjne i korespondecję. Dlatego w 1921 r. wystarano się w Ministerstwie Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego o subwencję (100.000 Mp.), którą natychmiast wymieniono na państwowe bilety skarbowe, dzięki czemu na koniec roku uzyskano prawie 700 Mp. odsetek. Umożliwiło to zakup literatury entomologicznej dla tworzącej się biblioteki Sekcji i dofinansowanie badań entomofauny południowo-wschodniej części Podola, jakie prowadzono wiosną
1922 r. W drugim roku działalności Sekcji uzyskano kolejną dotację rządową
w wysokości 1.250.000 Mp., którą wydano na druk dwóch zeszytów pierwszego tomu „Polskiego Pisma Entomologicznego”. Poza tym na dochody Sekcji
złożyły się niewysokie darowizny. Skarbnik Sekcji dbał o pozostawianie na
następny rok pewnej sumy pieniędzy w celu utrzymania płynności płatniczej37).
Sekcja od początku swego istnienia była powszechną korporacją naukową, skupiającą zarówno zawodowych entomologów, jak i amatorów, którzy
mogli korzystać z poradnictwa zawodowców. Zebrania poświęcone były
przedstawianiu wyników badań członków i bieżącym ich przedyskutowaniu.
Nad wysokim poziomem merytorycznym comiesięcznych spotkań czuwał
Zarząd Sekcji, z którego inicjatywy uchwalono 7 lutego 1920 r. rezolucję
„...ażeby prace entymologiczne członków tejże, przeznaczone do druku
w „Kosmosie”, były komunikowane co do swej treści na zebraniach Sekcji
i zaopatrzone dopiskiem: zgłoszone przez Sekcję Entomologiczną Oddziału
35)
Sprawozdanie z posiedzeń Zarządu Głównego Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika.
3. Posiedzenie VII w dniu 30 września 1922 r., „Kosmos” 1922, R. XLVII, z. 4, s. 633.
36)
M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 714.
37)
Protokoły posiedzeń administracyjnych Oddziałów T-wa [Przyrodników im. Kopernika]. II.
Oddział Lwowski, „Kosmos” 1922, t. XLVII, z. 4, s. 614-615; Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 48.
21
P.T.P. im. Kopernika we Lwowie”, jak również obowiązek przekazywania
przez członków pewnej ilości odbitek autorskich na potrzeby wymiany zagranicznej38).
Założyciele traktowali Sekcję jako tymczasową (choć autonomiczną) formę działalności, której kontynuacją miało być samodzielne stowarzyszenie.
Świadczy o tym chociażby wspomniany wcześniej cel zwołania zebrania założycielskiego, czy tekst jednej z pierwszych uchwał Sekcji: „...majątek Sekcji
w razie rozwiązania się jej, bez przeobrażenia się w pokrewne towarzystwo
entomologiczne, przechodzi na rzecz P. Twa Przyr. im. Kopernika...”39).
Polski Związek Entomologiczny w okresie międzywojennym
Już na przełomie lat 1921 i 1922 w Zarządzie Polskiego Towarzystwa
Przyrodników im. Kopernika toczyły się debaty poświęcone planom przekształcenia Sekcji Entomologicznej w samodzielne stowarzyszenie. Inicjatorem i głównym autorem zabiegów o utworzenie ogólnopolskiego stowarzyszenia entomologów był Jan KINEL, który jesienią 1922 r. odbył podróż do
Warszawy, Skierniewic i Krakowa w celu porozumienia się z entomologami
innych ośrodków w Polsce. Najważniejszym efektem tego wyjazdu było uzyskanie zgody prof. dr Zygmunta MOKRZECKIEGO40) z Warszawy na objęcie
godności pierwszego prezesa organizowanego dopiero Polskiego Związku
Entomologicznego41).
Na drugim zebraniu administracyjnym Sekcji Entomologicznej, które odbyło się 4 grudnia 1922 r. o godz. 1800 w Muzeum im. Dzieduszyckich, zebrani jednogłośnie podjęli następującą uchwałę: „Sekcja Entomologiczna Oddziału lwowskiego Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika na
zebraniu administracyjnem z dn. 4 grudnia 1922 r. uchwala rozwiązać się
jako taka i przeobrazić w samodzielne Towarzystwo pod nazwą: Polski Związek Entomologiczny.” Następnie wybrano pierwszy siedmioosobowy Zarząd
Polskiego Związku Entomologicznego na rok 1923 w składzie: prof. Zygmunt MOKRZECKI (przewodniczący), dr Michał Ś WIĄTKIEWICZ (I zastępca),
prof. Jarosław ŁOMNICKI (II zastępca), Józef GROLLÉ (skarbnik), Roman
KUNTZE (zastępca skarbnika), Jan NOSKIEWICZ (bibliotekarz), Jan K INEL
38)
Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. III. Posiedzenie zwyczajne dnia 7. lutego 1921, „Kosmos” 1921, R. XLVI, z. 1, s. 152.
39)
Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. I. Zebranie konstytuujące dnia 13. grudnia 1920 r., „Kosmos” 1921, R. XLVI,
z. 1, s. 150.
40)
Zob. fot. 2.
41)
J. NOSKIEWICZ, Śp. Docent Dr Jan Kinel, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk
1951], t. XX, s. 5.
22
T. B. HADAŚ
Fot. (Phot.) 2. Prof. dr Zygmunt MOKRZECKI (1865–1936).
(sekretarz)42) . Do Komisji Rewizyjnej powołano natomiast prof. inż. A. K OZIKOWSKIEGO, dr E. MAZURA i inż. J. ROMANISZYNA. Było to zatem „zebranie konstytuujące” nowego towarzystwa43).
Pierwsze Walne Zgromadzenie Polskiego Związku Entomologicznego
zorganizowano 8 stycznia 1923 r. o godz. 1800 w Muzeum im. Dzieduszyckich. Jednym z gości był prof. dr Julian TOKARSKI, „...który powitał powstały
z przeobrażenia się Sekcji Entomologicznej Związek imieniem Polskiego
Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika i złożył życzenia pomyślnego rozwoju na ręce obecnego Zarządu.” Następnie przewodniczący PZE
prof. MOKRZECKI „...złożył podziękowanie P. Tow. Przyr. im. Kopernika za
życzliwe popieranie b. Sekcji Entomologicznej w czasie jej dwuletniej działalności w łonie macierzystego Towarzystwa”44). Na zebraniu tym członkowie
42)
t. I, z. 2, s. 80.
43)
Sprawozdania z zebrań miesięcznych P.Z.E. 1923 r., „Polskie Pismo Entomologiczne”
1923, t. II, z. 2, s. 105.
44)
Ibidem, s. 103; Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1921 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 2, s. 80.
23
podjęli uchwałę o rozszerzeniu działalności Związku „...także na entomologję praktyczną w kierunkach, na jakie obecne warunki pozwalają”, popierając rezolucje na temat konieczności zorganizowania kompleksowych badań
„... z zakresu fizjografji owadów szkodliwych na ziemiach polskich oraz [...]
podjęcia prac monograficznych nad poszczególnemi, ważniejszemi szkodnikami z pośród owadów”, jakie otrzymano od uczestników Zjazdu stacji doświadczalno-rolniczych w Bydgoszczy (z lipca 1922 r.) i Zjazdu fitopatologów w Warszawie (ze stycznia 1923 r.). Odtąd wszelkie informacje, okazy
i wyniki prowadzonych obserwacji należało kierować do Zakładu Entomologji i Ochrony Lasu w Skierniewicach, kierowanego przez prof. MOKRZECKIEGO, zaś oryginalne prace, traktujące o biologii szkodników, miały być zamieszczane w „PPE”45). Ustalona na I Walnym Zgromadzeniu wysokość
składki członkowskiej na r. 1923 wynosiła 2.000 Mp.46) .
Myli się zatem MROCZKOWSKI47) , a po nim także RIEDL48) , twierdząc jakoby nazwę towarzystwa oraz Zarząd i Komisję Rewizyjną wybrano dopiero
na I Walnym Zebraniu. Z opublikowanych sprawozdań 49) wynika niezbicie,
że nastąpiło to już na zebraniu założycielskim 4 grudnia 1922 r. Nie ma też
żadnych dowodów na podejmowanie odrębnej uchwały co do przyjęcia przez
I Walne Zgromadzenie statutu, który nosi datę o trzy dni wcześniejszą niż
termin zebrania50).
Statut Polskiego Związku Entomologicznego, zawierający 25 paragrafów,
Zarząd PZE zredagował 5 stycznia 1923 r. i bez zbędnego uchwalania na
Walnym Zgromadzeniu przesłał do akceptacji Wojewodzie Lwowskiemu
z wnioskiem o dokonanie rejestracji towarzystwa. Województwo lwowskie
pismem z dnia 3 lutego 1923 r. oznajmiło, „...że nie zakazuje zawiązania tego
stowarzyszenia”, dokonując jednocześnie wpisu do rejestru. Pełny tekst statutu wydrukowano w pierwszym zeszycie drugiego tomu „PPE”. Zgodnie
z jego postanowieniami „Celem Związku jest wszechstronne badanie (systematyka, biologja, entomologja stosowana i t.d.) owadów przedewszystkiem
45)
Do członków P. Zw. Ent., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 49.
46)
t. II, z. 1, s. 49.
47)
Zob. M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 714-715.
48)
Zob. T. RIEDL, op.cit., s. 244.
49)
Zob. Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1921 r., „Polskie Pismo Entomologiczne”
1922, t. I, z. 2, s. 80.
50)
Zob. Sprawozdania z zebrań miesięcznych P.Z.E. 1923 r., „Polskie Pismo Entomologiczne”
1923, t. II, z. 2, s. 103-104; Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo
Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 50-52.
24
T. B. HADAŚ
Polski i wydawania własnych publikacyj”, zaś człokiem Związku może być
„Każdy zwolennik studjum entomologicznego mieszkający w kraju lub
zagranicą...”51).
Zgodnie z uchwałą podjętą na zebraniu założycielskim Sekcji52), jej majątek przeszedł na własność nowego towarzystwa jako „pozostałość kasowa
z roku 1922”53) . Widoczna jest zatem wyraźnie także finansowa ciągłość obu
korporacji.
Nowemu stowarzyszeniu przyszło działać w niełatwych czasach. Trudna
sytuacja finansowa państwa, głównie w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, nie sprzyjała szybkiemu rozwojowi nauki i towarzystw naukowych 54). Systematycznemu pogarszaniu ulegało położenie materialne Muzeum im. Dzieduszyckich, w gmachu którego mieściła się siedziba stowarzyszenia55) . Wyraźna poprawa warunków materialnych instytucji i towarzystw
naukowych w Polsce, w tym również PZE, była widoczna dopiero w latach
1928–1929, kiedy to Związek uzyskał rekordowo wysokie dotacje państwowe
(9.500 zł w 1928 r. i 12.500 zł w roku następnym)56). Niestety, kryzys lat
1930–1936 doprowadził naukę na skraj bankructwa i dopiero w okresie
ostatnich trzech lat okresu międzywojennego następowało systematyczne
polepszanie się koniunktury gospodarczej i, co za tym idzie, wzrost nakładów państwa oraz instytucji pozarządowych na rozwój badań i działalności
korporacji naukowych57).
51)
Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II,
z. 1, s. 50-52.
52)
Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. I. Zebranie konstytuujące dnia 13. grudnia 1920 r., „Kosmos” 1921, R. XLVI,
z. 1, s. 150.
53)
Sprawozdania z Walnego Zgromadzenia i zebrań miesięcznych P.Z.E. 1924 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1924, t. III, z. 1-2, s. 57.
54)
Por. B. JACZEWSKI, Organizacje i instytucje życia naukowego w Polsce (listopad
1918–1939), [w:] Historia nauki polskiej, t. V, 1918–1951, cz. I, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1992, passim.
55)
W latach 1927–1934 Muzeum im. Dzieduszyckich przeżywało głęboki kryzys ekonomiczny z powodu ruiny finansowej Ordynacji Poturzyckiej, której zadaniem było utrzymywanie placówki muzealnej. Dopiero po zarządzonej sądownie reorganizacji ordynacji
i przyznaniu szergu uprawnień nowemu dyrektorowi muzeum – dr J. KINELOWI , sytuacja
uległa znaczącej poprawie. J. PAWŁOWSKI , Szkic dziejów muzealnictwa przyrodniczego w
Polsce, Kraków 1995 [mps], s. 16-17.
56)
B. JACZEWSKI, Organizacje i instytucje..., s. 160; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1929 r.,
„Polskie Pismo Entomologiczne” 1929 [druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 258; Sprawozdania
z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 1-2, s. 113.
57)
B. JACZEWSKI, Organizacje i instytucje..., s. 160-167.
25
Fot. 3. Legitymacja Polskiego Związku Entomologicznego z 1936 r.
Phot. 3. Membership card of the Polish Entomological Union of 1936.
Pomimo tego, Polski Związek Entomologiczny systematycznie rozwijał
się, poszerzając szeregi członków indywidualnych i korporantów (od 85
w grudniu 1922 r. do 206 w 1938 r.)58) oraz zakres działalności. Towarzystwo
wybrało sobie logo, stanowiące wyobrażenie niepylaka apollo (Parnassius
apollo). Jego kolorowany wizerunek widniał w latach 30. na legitymacjach
członkowskich59).
Działalność Związku polegała w głównej mierze na organizowaniu zebrań. Każdego roku, w pierwszej połowie stycznia odbywały się w Muzeum
im. Dzieduszyckich Walne Zgromadzenia, na których w części sprawozdawczo-wyborczej – zajmowano się oceną działań ustępujących i wybieraniu no58)
Por. tab. I. Pełne wykazy członków PZE opublikowano dwukrotnie: Spis członków P.Z.E,
„Polskie Pismo Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI, z. 3-4, s. 260-264; Spis członków
PZ.E., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 400-404.
59)
Por. fot. 3.
26
T. B. HADAŚ
wych władz wykonawczych (Zarządu) oraz kontrolnych (Komisji Rewizyjnej), określano główne kierunki działań towarzystwa w rozpoczynającej się
kadencji. W drugiej zaś części wygłaszano referaty naukowe o charakterze
podsumowującym. Uczestniczyło w nich przeważnie 14–18 osób60) . W miesięcznych zebraniach ogólnych (oprócz lipca i sierpnia), mających również
miejsce w siedzibie Związku, uczestniczyli członkowie towarzystwa mieszkający we Lwowie i okolicy (średnio po 10–15 osób). Wzorem innych towarzystw naukowych referowano na nich bieżące wyniki badań (głównie faunistycznych), demonstrowano ciekawsze lub nowe gatunki owadów, omawiano
przebieg i wyniki obrad zaprzyjaźnionych towarzystw i zjazdów tematycznych, prowadzono dyskusje naukowe i na tematy ogólnoprzyrodnicze oraz
podejmowano uchwały w bieżących sprawach Związku (np. ustalanie wysokości składek i kooptacje we władzach). Ogółem w dwudziestoleciu międzywojennym zorganizowano 17 Walnych Zgromadzeń61) i przeszło 150 zebrań
miesięcznych. Sprawozdania z nich publikowano regularnie w „Polskim Piśmie Entomologicznym”. Przebiegu obrad ostatniego przed wojną, XVII
Walnego Zebrania, które odbyło się w styczniu 1939 r., a także zebrań miesięcznych z tego roku, nie można ustalić ze względu na zaginięcie sprawozdań62).
Spośród licznych uchwał podejmowanych w latach 1923–1938 na Walnych
Zgromadzeniach PZE, warto przypomnienieć kilka.
Na II Walnym Zgromadzeniu w 1924 r., członkowie polecili Zarządowi
„...zwrócić uwagę specjalistów, że wskazanem jest opracowywanie monograficzne poszczególnych grup owadów krajowych (rodzin, większych rodzajów)
w formie tablic analitycznych”63) . Chodziło tu oczywiście o klucze do oznaczania owadów, których wydawanie rozpoczęto dopiero po wojnie. Lukę
w tym zakresie częściowo zapełniły wydane jeszcze przed wojną dwie części
przewodników do oznaczania owadów64) oraz monograficzne opracowanie
z kluczami do oznaczania krajowych jętek65).
60)
K. STRAWIŃSKI, 40 lat zrzeszenia..., s. 9.
61)
Zob. tab. II.
62)
63)
Sprawozdania z Walnego Zgromadzenia i zebrań miesięcznych P.Z.E 1924 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1924, t. III, z. 1-2, s. 56.
64)
J. K INEL, A. KRASUCKI, J. NOSKIEWICZ, Owady krajowe. Przewodnik do określania rzędów, rodzin i rodzajów, cz. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1927; J. KINEL ,
R. KUNTZE , Chrząszcze i motyle krajowe, Warszawa 1931.
65)
J. S. MIKULSKI, Jętki (Ephemeroptera), „Fauna Słodkowodna Polski”, z. 15, Warszawa
1936.
27
W 1931 r. IX Walne Zgromadzenie „poleciło Zarządowi zająć się zorganizowaniem Słowiańskiego Zjazdu Entomologicznego w Polsce w możliwie
najbliższej przyszłości”66). Uchwała ta nigdy nie doczekała się realizacji.
Następny rok przyniósł m.in. uchwalenie następującego wniosku dr Tadeusza JACZEWSKIEGO : „Dla nawiązania żywszej łączności ze znajdującemi się
poza Lwowem ośrodkami pracy entomologicznej w Polsce X-e Walne Zgromadzenie P.Z.E. uznaje za pożądane, by doroczne Walne Zgromadzenia
P.Z.E. odbywały się od czasu do czasu w innych miastach Polski prócz Lwowa”67). Praktyka pokazała jednak, że pierwsze Walne Zgromadzenie PZE,
które odbyło się poza Lwowem, obradowało w 1947 r. we Wrocławiu.
XIII Walne Zgromadzenie (1935 r.) postanowiło „powołać do życia Sekcję entomologii stosowanej w łonie Polskiego Związku Entomologicznego”
oraz „wnieść do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
memoriał w sprawie utrudnień celnych przy otrzymywaniu przesyłek materiałów naukowych z zagranicy przez członków PZE oraz przy zwrocie
takichże materiałów wypożyczanych przez instytucje zagraniczne lub przez
naukowców zagranicznych od członków PZE; tosamo w sprawie przyborów
entomologicznych”, co było istotne dla wielu członków, prowadzących wymianę materiałów naukowych68).
XIV Walne Zgromadzenie (1936 r.) uchwaliło poszerzenie składu Zarządu o przedstawiciela Sekcji Entomologii Stosowanej, co nastąpiło jeszcze
w styczniu, zaraz po rejestracji statutu69).
Po śmierci prof. MOKRZECKIEGO (3 marca 1936 r.), na XV Walnym
Zgromadzeniu w 1937 roku, członkowie wybrali nowego przewodniczącego,
którym został prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI70) – zastępca przewodniczącego od śmierci prof. ŁOMNICKIEGO (14 kwietnia 1931 r.) 71).
W omawianym okresie dwukrotnie dokonano zmiany statutu Związku.
Po raz pierwszy w 1933 r. XI Walne Zgromadzenie uchwaliło poprawki zgłoszone przez dr JACZEWSKIEGO jeszcze w trakcie obrad poprzedniego zgro66)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1931 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1931, t. X, z. 1,
s. 90.
67)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1932 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933],
t. XI, z. 1-4, s. 135.
68)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk
1937], t. XIV-XV, s. 375.
69)
1937], t. XIV-XV, s. 381.
70)
Zob. fot. 4.
71)
1939], t. XVI-XVII, s. 298; T. RIEDL, op. cit., s. 246.
28
T. B. HADAŚ
Fot. (Phot.) 4. Prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI (1879–1956).
madzenia „...ażeby była możność tworzenia oddziałów Związku poza Lwowem” oraz przez prof. dr Gustawa POLUSZYŃSKIEGO i inż. Tadeusza JARO SZA72). Statut ten, liczący 38 paragrafów, został zarejestrowany 26 kwietnia
1933 r., z trzema uzupełnieniami wprowadzonymi przez Urząd Wojewódzki
we Lwowie73) . Po raz drugi statut znowelizowało XIII Walne Zgromadzenie
w 1935 r. na wniosek Zarządu, w związku z utworzeniem Sekcji Entomologii
Stosowanej. Obejmował on już 40 paragrafów. Rejestracji trzeciej wersji statutu PZE, Wojewoda Lwowski dokonał 17 stycznia 1936 r.74) Oddziały do
72)
t. XI, z. 1-4, s. 135; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1933 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1933 [druk 1934], t. XII, z. 1-4, s. 307; Statut Polskiego Związku Entomologicznego
zmieniony przez XI. Walne Zgromadzenie w dn. 9 stycznia 1933, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 152-159.
73)
t. XIII, z. 1-4, s. 218.
74)
1937], t. XIV-XV, s. 375; Statut Polskiego Związku Entomologicznego zmieniony przez XIII
Walne Zgromadzenie w d. 14 stycznia 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936
[druk 1937], t. XIV-XV, s. 408-414.
29
końca dwudziestolecia międzywojennego jednak nie powstały, za to jedyna
wówczas sekcja tematyczna pracowała bardzo aktywnie.
Dwukrotnie też nadano członkostwa honorowe: w 1932 r. na X Walnym
Zebraniu pierwszemu Przewodniczącemu PZE, prof. dr Zygmuntowi MO KRZECKIEMU75) oraz w 1933 r., na XI Walnym Zebraniu – kierownikowi
I Katedry Zoologii i Anatomii Porównawczej Uniwersytetu Jana Kazimierza
we Lwowie, prof. dr Janowi HIRSCHLEROWI i kustoszowi Zoologisches Abteilung w Naturhistorisches Museum w Wiedniu, dr Karlowi HOLDHAUSO WI76).
Podstawowym celem działalności Polskiego Związku Entomologicznego
było, jak głosił § 3 statutu, „...wszechstronne badanie (systematyka, biologia,
entomologia stosowana i t. d.) owadów przedewszystkiem Polski [...]”77) .
Realizacją tego celu zajmowali się głównie sami członkowie, będący bądź to
zawodowcami, bądź też amatorami. Rola Związku w tym zakresie polegała
głównie na zbliżaniu obydwu grup członków, inicjowaniu, ułatwianiu i koordynowaniu ich wspólnych badań oraz wymiany doświadczeń i różnych informacji, a niekiedy również na poszukiwaniu sponsorów i przeznaczaniu funduszy niezbędnych do prowadzenia konkretnych tematów badawczych. Badania były prowadzone w zakresie dwóch głównych gałęzi entomologii – systematycznej z faunistyką i stosowanej.
Najważniejszym kierunkiem badawczym realizowanym w Związku była
bez wątpienia entomologia systematyczna. Powiązana z nią entomofaunistyka cieszyła się zaś największym wzięciem wśród członków PZE. Dlatego też
głównie w drugiej dziedzinie rozwijała się ścisła współpraca zawodowców
z amatorami, o co zabiegało towarzystwo. Prace badawcze prowadzono
głównie w katedrach zoologicznych uniwersytetów (Kraków, Warszawa,
Lwów, Wilno, Poznań), Politechnice Lwowskiej, Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, nielicznych instytutach naukowych oraz muzeach: (Polskim) Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie, Muzeum
im. Dzieduszyckich we Lwowie i Muzeum Fizjograficznym PAU w Krakowie78). Badaniami objęto niemalże wszystkie grupy systematyczne: owady
75)
t. XI, z. 1-4, s. 135.
76)
t. XII, z. 1-4, s. 307.
77)
Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II,
z. 1, s. 50.
78)
Szerzej na ten temat pisali: K. K OWALSKA, Zoologia, [w:] Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 379-399; H. SZARSKI , J. PAWŁOWSKI, Zoologia polska w latach 1919–1953, [w:] Historia nauki polskiej, t. V, 1918–1951,
cz. II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław [w druku], passim; J. P AWŁOWSKI,
Szkic dziejów muzealnictwa..., passim.
30
T. B. HADAŚ
bezskrzydłe Apterygota (Zygmunt KOŹMIŃSKI i in.), ważki Odonata (Józef
FUDAKOWSKI , Stanisław SUMIŃSKI, Jan ZAĆWILICHOWSKI i in.), jętki Ephemeroptera (Józef MIKULSKI), pluskwiaki Hemiptera (Adam KRASUCKI , Stanisław SMRECZYŃSKI sen., Konstanty STRAWIŃSKI i in.), niektóre grupy
błonkówek Hymenoptera (Jan NOSKIEWICZ, Ryszard B ŁĘDOWSKI, Kazimiera K RAIŃSKA), wiele rodzin chrząszczy Coleoptera (Jan KINEL, Roman KUNTZE, Witold EICHLER, Szymon TENENBAUM, Tadeusz TRELLA i in.), sieciarki Neuroptera s.l. (Jan ZAĆWILICHOWSKI), chruściki Trichoptera (Maria RACIĘCKA) i najbardziej popularnymi motylami Lepidoptera (Jerzy KREMKY,
Marian GIEYSZTOR , Jan PRÜFFER, Jan ROMANISZYN, Fryderyk SCHILLE,
Sergiusz TOLL , Witold NIESIOŁOWSKI i in.) 79). Kontynuowano, rozpoczęte
jeszcze w Sekcji Entomologicznej PTP im. Kopernika, badania owadów okolic Lwowa80) , a także zaczęto prace lub znacznie rozszerzono ich zakres w innych regionach kraju, m.in. na Podolu i Wołyniu81), w różnych częściach Małopolski82) , na Pomorzu83) i Górnym Śląsku84). Rozwinięto również w znacznym stopniu prace nad syntezami fauny różnych grup owadów w skali Polski85. Cenną inicjatywą, mającą ułatwić badaczom korzystanie z rozproszonego piśmiennictwa fachowego, było rozpoczęcie w 1937 r. przez prof.
79)
T. JACZEWSKI, M. M ROCZKOWSKI, Osiągnięcia polskiej entomologii systematycznej, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1971, t. XLI, z. 4, s. 725. Praca ta szerzej omawia wkład
PZE w rozwój entomologii systematycznej.
80)
Przykładowo: M. KŁAPACZ, Fauna owadów okolic Lwowa. Colymbetinae – Dytistinae (Colep.), „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 4, s. 204-208; J. SCHNAIDER, Tęgopokrywe, Korniki (Coleoptera, Ipidae) rzadsze i nowe, zebrane w l. 1934–1935 w okolicach
Lwowa i na Polesiu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV,
s. 366.
81)
Przykładowo: J. KINEL , J. NOSKIEWICZ, Einige Bemerkungen über die zoogeographischen
Verhältnisse von Podolien und Volhynien des polnischen Anteils, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 3-4, s. 272-288; I. HEINRICH, Ichneumoninae Podola, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1934, t. XIII, z. 1-4, s. 21-42.
82)
Przykładowo: S. K ARPOWICZ, Spis łuskoskrzydłych ziemi Sandomierskiej. I, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925, t. IV, z. 2, s. 106-118; tenże, Spis łuskoskrzydłych ziemi Sandomierskiej. II, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1928 [wyd. 1929], t. VII, z. 1-4,
s. 93-122; L. i M. M ASŁOWSCY, Motyle okolic Zawiercia, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1928 [wyd. 1929], t. VII, z. 1-4, s. 210-279; ciż, Motyle okolic Zawiercia. II cz., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929 [druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 1-51.
83)
Przykładowo: J. BEGDON, Studja nad mrówkami Pomorza, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 57-97.
84)
J. W. SZULCZEWSKI, Notatki entomologiczne i zoocecidiologiczne z powiatu lublinieckiego
na Górnym Śląsku, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1931, t. X, z. 2, s. 124-141.
85)
Przykładowo: J. ROMANISZYN, F. SCHILLE, Fauna motyli Polski, t. I, II, „Prace Monograficzne Komisji Fizjograficznej PAU”, t. VI, VII, Kraków 1929, 1930.
31
dr Kazimierza S IMMA prac nad katalogiem literatury entomologicznej
w Polsce, w opracowaniu którego mieli pomagać członkowie Związku86) .
Drugim kierunkiem badań podejmowanych przez Polski Związek Entomologiczny od początku jego istnienia była entomologia stosowana87). Ich
koordynacją w ramach PZE zajmował się początkowo prof. dr Zygmunt
MOKRZECKI, kierujący Związkiem i Zakładem (później Katedrą) Ochrony
Lasu i Entomologii Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Skierniewicach, a po nim kolejny prezes PZE i kierownik Katedry Ochrony Lasu i Entomologii Politechniki Lwowskiej – prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI wraz
z dr Stanisławem MINKIEWICZEM, pełniącym m.in. od 1935 r. funkcję przewodniczącego Sekcji Entomologii Stosowanej PZE. Towarzystwo szczególnie aktywnie uczestniczyło w ogólnokrajowych programach badań nad
szkodnikami upraw88). Już w 1925 r., kiedy zorganizowano finansowaną
przez państwo akcję zwalczania szkodników zbóż, szczegółowy program prowadzenia badań „nad muchami zbożowemi” opracował prof. MOKRZECKI.
Dr Adam K RASUCKI zajął się natomiast koordynacją terminowego zbierania
próbek. Oprócz tego, entomolodzy zrzeszeni w Związku prowadzili w ramach akcji kursy praktycznego określania i zwalczania chorób i szkodników
roślin w różnych ośrodkach w Polsce89). Jednym z efektów tej akcji było zorganizowanie przez komitet pod przewodnictwem Prezesa PZE, prof. MO KRZECKIEGO Konferencji Fitopatologów i Entomologów, która obradowała
w dniach 13–14 lutego 1927 r. w Warszawie. Zebrani, proponując szereg
przygotowanych na obrady projektów reformatorskich, zaapelowali m.in. do
Sejmu o „wydanie obowiązującej na obszarze całego państwa ustawy
o ochronie roślin”, a do rządu o utworzenie sieci placówek państwowej służby ochrony roślin, przy jednoczesnym upaństwowieniu i zreorganizowaniu
nielicznych wówczas instytutów i stacji badawczych oraz zorganizowaniu
przy nich poradni ochrony roślin i specjalnych kursów entomologiczno-fitopatologicznych. W realizacji zgłoszonych wówczas postulatów, trwającej niemal do końca okresu międzywojennego, czynny udział brali członkowie
PZE, walnie przyczyniając się do powstania w Polsce nowoczesnej służby
86)
Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1937 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938
[druk 1939], t. XVI-XVII, s. 299.
87)
Por. wspomnianą wcześniej uchwałę, podjętą na I Walnym Zebraniu PZE w 1923 r.
88)
Udział PZE w rozwoju entomologii rolniczej w Polsce omówiony został w pracy: I. RUSZKOWSKA, R. ŁĘSKI, Osiągnięcia entomologii rolniczej, „Polskie Pismo Entomologiczne”
1971, t. XLI, fasc. 4, s. 775-802.
89)
Z entomologii praktycznej. Państwowa akcja zwalczania szkodników zbóż, „Polskie Pismo
Entomologiczne” 1925, t. IV, z. 2, s. 143-147.
32
T. B. HADAŚ
ochrony roślin90) . Ważnym programem, nadzorowanym przez Związek, były
badania szkodników owadzich plantacji buraka cukrowego, prowadzone
w latach 1921–1929 przez dr KRASUCKIEGO, a finansowane (wraz z drukiem
publikacji) w latach 1928–1932 przez Bank Cukrownictwa91).
Członkowie PZE poświęcali się również badaniom z zakresu entomologii
leśnej (badania szkodników leśnych) w oparciu o trzy prężnie działające
ośrodki badawcze: wspomniane już katedry kierowane przez prof. MO KRZECKIEGO i prof. K OZIKOWSKIEGO oraz Oddział Ochrony Lasu przy
utworzonym w 1930 r. Zakładzie Doświadczalnym (od 1934 r. Instytucie Badawczym) Lasów Państwowych, którego organizatorem i szefem był prof. dr
inż. Marian NUNBERG 92 .
Owocna działalność PZE w zakresie nauk stosowanych, znacznie rozwinięta przez utworzoną w 1935 r. Sekcję Entomologii Stosowanej, została
uhonorowana w 1936 r. przyznaniem towarzystwu miejsca w Sekcji Lasowej
Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych. Delegatem Związku w Radzie został wybrany prof. dr Roman KUNTZE93) .
Z grona entomologów pracujących w Sekcji Entomologii Stosowanej
PZE wyszła w 1937 r. inicjatywa opracowania polskiej nomenklatury i terminologii entomologicznej, co uchwalono na XV Walnym Zebraniu Związku,
wybierając jednocześnie komitet dla opracowania projektu94).
Prezentacji wyników badań, sprawozdawczości Związku i współpracujących z nim instytucji naukowych, recenzowaniu ważniejszych publikacji oraz
informowaniu o bieżących sprawach PZE, służył jego statutowy organ periodyczny (pierwotnie kwartalnik) „Polskie Pismo Entomologiczne”, przejęty
(od tomu II) od zlikwidowanej Sekcji Entomologicznej PTP im. Koperni90)
A. K OZIKOWSKI, Państwowa służba ochrony roślin. (Sprawozdanie z Konferencji Fitopatologów i Entomologów w Warszawie w dn. 13–14. II. 1927), „Polskie Pismo Entomologiczne” 1926 [wyd. 1927], t. V, z. 3-4, s. 166-173; K. STRAWIŃSKI, Kursy entomologiczno-fitopatologiczne w Warszawie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4,
s. 262-263; I. R USZKOWSKA, R. ŁĘSKI, op. cit., passim.
91)
Wyniki tych badań: A. KRASUCKI, Szkodniki owadzie na plantacjach buraków cukrowych
w połud.-wsch. Polsce w latach 1921–1928, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1928
[wyd. 1929], t. VII, z. 1-4, s. 201-206; tenże, Szkodniki owadzie na plantacjach buraków
cukrowych w połud.-wsch. Polsce w roku 1929, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929
[druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 207-210.
92)
Na temat wkładu PZE w rozwój nauk leśnych pisał S. KAPUŚCIŃSKI, Osiągnięcia polskiej
entomologii leśnej w okresie półwiecza, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1971, t. XLI,
fasc. 4, s. 763-774.
93)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E . 1937 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938
[druk 1939], t. XVI-XVII, s. 296.
94)
Ibidem, s. 299.
33
ka95). Przez cały niemal okres międzywojenny czasopismo ukazywało się
głównie dzięki uzyskiwanemu co roku „zasiłkowi” rządowemu, o który zabiegał osobiście pierwszy Przewodniczący PZE prof. MOKRZECKI 96). Dotacje
te jednak rzadko pozwalały na sfinansowanie w całości jakiegoś tomu. Dlatego też Zarząd Związku utworzył tzw. fundusz wydawniczy, w skład którego
wchodziły dotacje ministerialne i z rzadka otrzymywane od innych instytucji
fundusze, a także duży procent kwot uzyskiwanych od członków w postaci
składek i darowizn. Pomimo tych starań i ofiarnej pracy redaktora, którym
przez cały czas był Jan K INEL, „PPE” często ukazywało się z opóźnieniem,
a cztery ostatnie przedwojenne tomy redakcja zmuszona była wydać połączone w dwóch woluminach.
Polski Związek Entomologiczny był reprezentowany przez swoich delegatów na większości kongresów entomologicznych. Na III Międzynarodowym
Kongresie Entomologicznym, który odbył się w dniach 19–25 lipca 1925 r.
w Zurychu, PZE reprezentowali: dr Ryszard B ŁĘDOWSKI, dr Stanisław MINKIEWICZ, Jan NOSKIEWICZ i Jan K INEL. Wygłosili oni łącznie 6 referatów97) .
Na IV Kongres w sierpniu 1928 r., w Ithaca (USA, Stan Nowy Jork) wyjechał
tylko dr BŁĘDOWSKI98). W V Kongresie, połączonym z obchodami stulecia
zaprzyjaźnionego ze związkiem Societé entomologique de France, który odbył się w dniach 16–23 lipca 1931 r. w Paryżu, PZE reprezentował
prof. dr. Stanisław SMRECZYŃSKI jun.99) Na ostatni przed wojną, VII Międzynarodowy Kongres Entomologiczny, zorganizowany w dniach 15–20
sierpnia 1938 r. w Berlinie, pojechało 18 polskich entomologów. Oficjalnym
95)
Statutowy tytuł pisma posiadał od początku istnienia PZE brzmienie wyłącznie w języku
polskim. Francuska wersja tytułu („Bulletin entomologique de la Pologne”) stanowi zatem, zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami opracowania edytorskiego naukowych wydawnictw ciągłych, jedynie nieobligatoryjny „przekład na jeden z języków kongresowych”, nie mający większego znaczenia w międzynarodowym systemie informacji naukowej. Zob.: Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne”
1923, t. II, z. 1, s. 50 (§ 4); Statut Polskiego Związku Entomologicznego zmieniony przez XI.
Walne Zgromadzenie w dn. 9 stycznia 1933, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932
[druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 159 (§ 33); Statut Polskiego Związku Entomologicznego zmieniony przez XIII Walne Zgromadzenie w d. 14 stycznia 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 414 (§ 35); Zasady typowego opracowania
edytorskiego naukowych wydawnictw ciągłych, PWN, Warszawa 1964, s. 12 (p. 22 b).
96)
Zob. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX,
z. 1-2, s. 113. Po śmierci prof. MOKRZECKIEGO (1936) towarzystwo nie otrzymywało już
funduszy z tego źródła.
97)
Sprawozdanie z III. międzynarodowego Kongresu entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925, t. IV, z. 3, s. 218.
98)
99)
t. XI, z. 1-4, s. 138-140.
34
T. B. HADAŚ
przedstawicielem PZE był na Kongresie prof. inż. A. KOZIKOWSKI100) . Poza
tym członkowie reprezentowali Związek w niemal wszystkich krajowych
zjazdach przyrodników, m.in.: w XII Międzynarodowym Kongresie Rolniczym w Warszawie (21–24 czerwca 1925 r.)101), XII Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich w Warszawie (13–16 lipca 1925 r.), na którym staraniem
PZE utworzono specjalistyczną podsekcję entomologiczną w ramach sekcji
przyrodniczo-rolniczej102) , Zjeździe Fitopatologów i Entomologów w Warszawie (14–16 lutego 1927 r.)103), czy w XV Zjeździe Lekarzy i Przyrodników
we Lwowie (16 stycznia 1938 r.) – w obradach współorganizowanej przez
PZE podsekcji entomologicznej (w ramach Sekcji Zoologicznej) pod przewodnictwem prof. KOZIKOWSKIEGO oraz w specjalnie zorganizowanej wówczas wystawie dokonań przyrodników na terenie Targów Wschodnich104).
Polski Związek Entomologiczny był członkiem innych stowarzyszeń, przy
czym przejął członkostwa uzyskane jeszcze przez Sekcję Entomologiczną.
Poza wymienionym już Verein für schlesische Insektenkunde we Wrocławiu,
m.in. w 1927 r. PZE przystąpił do Związku Polskich Towarzystw Naukowych
we Lwowie, którego głównym celem było „zapoznanie społeczeństwa polskiego i zagranicy z całokształtem aktywności naukowej miasta Lwowa oraz
koordynacja tej działalności”105). Natomiast w 1928 r. Związek został człon100)
M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 717-718.
101)
Z. MOKRZECKI, Entomologja na XII Międzynarodowym Kongresie Rolniczym w Warszawie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4, s. 258-260.
102)
K. STRAWIŃSKI, Obrady entomologiczne na XII Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich
w Warszawie w r. 1925, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4,
s. 260-262.
103)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1927 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927, t. VI, z. 1-2,
s. 176-177. Zjazd ten obradował bezpośrednio po Konferencji Fitopatologów i Entomologów, o której wcześniej wspominano.
104)
Na wystawie zjazdowej Związek zaprezentował „...11 gablot owadów brazylijskich z daru
członka inż. BIEŻANKI oraz komplet Polskiego Pisma Entomologicznego i próbki torfonu”, zaś „...p. GROLLÉ motyle i chrząszcze egzotyczne w 80 przeszło pudełkach;
p. DWORSKI hodowlę 3 gatunków żywych gąsienic i tablicę poczwarek mimetycznych, zakonserwowanych wraz z środowiskiem swoim każda; p. JAROSIEWICZ 3 gabloty, w których zestawił skalę zmienności ubarwienia kilku gatunków motyli; p. PRZETOCKI zbiór
motyli krajowych”, Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 301-302.
105)
K. K ORZON, Związek Polskich Towarzystw Naukowych we Lwowie, [w:] Słownik polskich
towarzystw naukowych, t. II, Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające
w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 2, Biblioteka PAN w Warszawie, Warszawa 1994,
s. 49-50. Decyzję w tej sprawie podjęło V Walne Zgromadzenie w dniu 3 stycznia 1927 r.
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1927 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927, t. VI, z. 1-2,
s. 176-177.
35
kiem utworzonej w styczniu tego roku Ligi Ochrony Przyrody106), co w pewnym stopniu wpłynęło na ożywienie badań faunistycznych i ekologicznych na
terenach chronionych lub planowanych do ochrony107).
Szeroko zakrojoną współpracę podjęto z Wołyńskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Łucku w zakresie badań entomologicznych, koordynowanych
przez Komisję Przyrodniczą WTPN. Wyniki prac badawczych na Wołyniu,
a zwłaszcza w specjalnie utworzonej wspólnymi siłami stacji doświadczalnej
w Siekierzycach pod Kiwercami oraz w pracowni przyrodniczej w Gimnazjum Państwowym Łucku, prezentowano na zebraniach Związku we Lwowie108).
Władze PZE utrzymywały przyjazne stosunki z wieloma stowarzyszeniami ogólnymi i przyrodniczymi, m.in. z Polską Akademią Umięjętności, Towarzystwem Naukowym Warszawskim, Towarzystwem Naukowym we Lwowie, Polskim Towarzystwem Przyrodników im. Kopernika i powstałym
w 1937 r. Polskim Towarzystwem Zoologicznym, czemu sprzyjało wspólne
członkowstwo wielu osób. Przyjazne stosunki łączyły PZE również ze wspomnianym już Societé entomologique de France, czy Entomological Society
of London 109). Ponadto staraniem Jana NOSKIEWICZA , pełniącego funkcję
bibliotekarza i innych członków, systematycznie zwiększano w bibliotece wymianę „PPE”, która w 1937 r. objęła 77 tytułów czasopism zagranicznych wydawanych przez wszystkie ważniejsze towarzystwa i instytuty entomologiczne z całego niemal świata (m.in. British Museum) i 10 periodyków krajowych oraz liczne publikacje zwarte110). W dużej mierze wymiana dobrze redagowanego organu Związku wpłynęła na pozytywny wizerunek PZE
w świecie nauki.
W 1924 r. powstało w Poznaniu Towarzystwo Entomologiczne, będące
kontynuacją Entomologischer Verein Posen. Inicjatorem jego założenia
i pierwszym przewodniczącym był miejscowy nauczyciel TRYNKA, a sekreta106)
Por. A. LEŃKOWA , Zarys historii ochrony przyrody, [w:] Ochrona przyrody i kształtowanie
środowiska przyrodniczego pod red. W. MICHAJŁOWA i K. ZABIEROWSKIEGO, PWN, Warszawa – Kraków, s. 169; Komunikaty, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927, t. VI, z. 1-2,
s. 183.
107)
Przykładowo: J. J. K ARPIŃSKI, Korniki (Ipidae) Puszczy Białowieskiej, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1931, t. X, z. 1, s. 18-39.
108)
J. KURJATA, Wołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na
ziemiach polskich, cz. 2, Biblioteka PAN w Warszawie, Warszawa 1994, s. 47.
109)
Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1934 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1934
[druk 1936], t. XIII, z. 1-4, s. 218.
110)
Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938
[druk 1939], t. XVI-XVII, s. 302.
36
T. B. HADAŚ
rzem Jerzy Wojciech SZULCZEWSKI. Stowarzyszenie to nie stanowiło konkurencji dla PZE. Wobec braku oddziałów terenowych w PZE, w dużym stopniu uzupełniało działalność Związku w Wielkopolsce, skupiając głównie entomologów-amatorów i regularnie organizując posiedzenia naukowe.
W 1924 r. zrzeszało 9, a w następnym – już 24 członków. Towarzystwo Entomologiczne w Poznaniu w 1925 r. zostało przyjęte do PZE na prawach członka-korporanta. Do 1939 r. działało pod prezesurą dr Antoniego LINKE, zrzeszając w najlepszych latach do 30 osób. Prowadziło własną bibliotekę i pracownię, założoną przez P. MATERNĘ , której zadaniem było dostarczanie
członkom przyborów entomologicznych111).
Członkami-korporantami PZE zostawały również placówki naukowo-badawcze oraz szkoły, np. w 1937 r. – Państwowa Szkoła Ogrodnicza w Wólce
Kapitańskiej k. Lwowa. W ramach Sekcji Entomologii Stosowanej pracowały wówczas: Dział Szkodników Roślin Państwowego Instytutu Naukowego
Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, Stacje Ochrony Roślin w Kielcach,
Lublinie, Poznaniu, Wilnie i Łucku oraz Zakład Pszczelarstwa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie112).
Stałą współpracę podjęły ze Związkiem instytucje kierowane przez dwóch
pierwszych przewodniczących PZE – Zakład Ochrony Lasu i Entomologii
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Skierniewicach i Zakład
Ochrony Lasu i Entomologii Politechniki Lwowskiej. Sprawozdania z działalności tych placówek ukazywały się na łamach „PPE”113).
Przyjazne stosunki łączyły władze Związku z ordynatem Włodzimierzem
DZIEDUSZYCKIM jun., dzięki czemu PZE mógł korzystać z gościny w gmachu Muzeum im. Dzieduszyckich, uzyskując w bezpłatne użytkowanie pomieszczenia na bibliotekę i zbiory, a także możliwość organizowania walnych zgromadzeń i comiesięcznych zebrań naukowych. W zamian muzeum
otrzymywało kolekcje owadów, darowanych przez wielu członków Związku
i użyczało miejsca w „Polskim Piśmie Entomologicznym” dla sprawozdań
111)
J. W. SZULCZEWSKI , Sprawozdanie roczne Towarzystwa Entomologicznego w Poznaniu.
R . 1925, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4, s. 257-258;
M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 715; K. STRAWIŃSKI, 40 lat zrzeszenia..., s. 8-9.
112)
Spis członków PZ .E., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937],
t. XIV-XV, s. 400-404.
113)
Przykładowo: Z. MOKRZECKI , Sprawozdanie z działalności Zakładu Ochrony lasu i Entomologji w Skierniewicach, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI,
z. 3-4, s. 265-325; A. K OZIKOWSKI, Entomologja lasowa na VII międzynarodowym kongresie leśnych zakładów badawczych w Sztokholmie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929
[druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 249-256.
37
z działalności i wyników badań prowadzonych przez pracowników tej placówki114).
Zarząd Polskiego Związku Entomologicznego dbał o zaspokajanie potrzeb członków stowarzyszenia, związanych z działalnością owadoznawczą.
Ułatwiał kontakty i wymianę doświadczeń między amatorami i zawodowcami; oferował „Polskie Pismo Entomologiczne” w ramach składki, w którym
każdy członek miał możliwość publikowania wyników swoich badań; zapewniał bieżącą informację o najnowszej literaturze fachowej i pomocniczej;
umożliwiał wypożyczanie książek i czasopism z biblioteki Związku; pośredniczył w zakupie piśmiennictwa i sprzętu entomologicznego; pomagał w uzyskiwaniu funduszy na badania naukowe. Dzięki temu, PZE stanowił atrakcyjną dla wielu entomologów organizację, dzięki której pod opieką zawodowców mogli się rozwijać amatorzy i przyszli naukowcy. Niestety, stosunkowo wysoka składka roczna w dwudziestoleciu międzywojennym115) powodowała, że większość amatorów nie mogła sobie pozwolić na członkostwo
w Związku. Stąd też tak mało niezamożnych osób wstępowało do PZE, choć
wiadomo, że wśród nich znajdowali się liczni zapaleńcy, którzy kolekcjonowali i wytrwale badali owady, zwłaszcza motyle i chrząszcze116).
Członkowie, doceniając dbałość Zarządu o rozwój stowarzyszenia i ich
potrzeby, dokonywali częstych darowizn pieniężnych i rzeczowych, wśród
których najwięcej znalazło się książek i czasopism, przeznaczonych dla biblioteki. Najcenniejsza była jednak kolekcja owadów, ofiarowana stowarzyszeniu w 1934 r. przez inż. Czesława BIEŻANKĘ, obejmująca okazy zebrane
przez niego i Ojców Misjonarzy w Guarami w Brazylii. Zapoczątkowała ona
własny zbiór PZE, na którego urządzenie zakupiono natychmiast niezbędne
114)
Por. J. K INEL, Prace konserwatorskie, wykonane w dziale entomologicznym Muzeum
im. Dzieduszyckich w ll. 1936–1937, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938
[druk 1939], t. XVI-XVII, s. 278-282.
115)
Wysokość rocznej „wkładki” członkowskiej w okresach stabilizacji ekonomicznej kształtowała się powyżej 5 zł (np. w 1925 r. – 8 zł), stanowiąc ok. 2/3 wartości prenumeraty
„PPE” dla nieczłonków. Powodowało to częste zaleganie członków z opłacaniem składek, których Zarząd skreślał po 3 latach niepłacenia. W styczniu 1935 r. zaległości
w opłatach składek wynosiły 2.000 zł, a w tym samym miesiącu 1938 r. – 2.453 zł, czyli
prawie połowę wszystkich dochodów PZE w 1937 r. [!]. Por. Komunikaty Zarządu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1924 [druk 1925], t. III, z. 4, s. 190; Sprawozdania z zebrań
P.Z.E. 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935-1936 [druk 1937], t. XIV-XV,
s. 375; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1936 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935-1936
[druk 1937], t. XIV-XV, s. 381; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937-1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 302.
116)
Przeszło 3/4 przedwojennych członków PZE stanowili naukowcy, urzędnicy, inżynierowie
i nauczyciele, a więc osoby dobrze uposażone. Por. Spis członków P.Z.E, „Polskie Pismo
Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI, z. 3-4, s. 260-264; Spis członków PZ.E., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 400-404.
38
T. B. HADAŚ
materiały117) . Preparacji zbioru BIEŻANKI oraz opieki nad kolekcją Związku
podjął się inż. Stanisław KAPUŚCIŃSKI118).
Podobnie, jak Sekcja Entomologiczna, PZE prowadził rozważną
i oszczędną politykę finansową. Nawet w najtrudniejszym okresie kryzysu ekonomicznego (1930–1936) udawało się odkładać pewne kwoty na rok następny.
Najgorszym rokiem był 1933, kiedy towarzystwo uzyskało zaledwie 2000 zł przychodów119), najlepszym zaś 1929, kiedy miało w dyspozycji 14.500 zł120). Dochody
PZE w okresie międzywojennym obejmowały: składki członkowskie, zasiłki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1923–1937)121), Kasy
Pomocy dla Osób Pracujących Naukowo im. J. Mianowskiego (1924,
1938–1939), Funduszu Kultury Narodowej Józefa Piłsudskiego (1934, 1936,
1938–1939), Magistratu Miasta Lwowa (1927), Rady Miasta Lwowa (1928),
Banku Cukrownictwa (1927-1932)122) i Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (1937)123). Natomiast rozchody dotyczyły głównie: przygotowania technicznego i druku „PPE” (co rok), obsługi biblioteki (prenumerata czasopism, zakup
książek i mebli bibliotecznych – 1923–1927, 1929–1939), wydatków związanych
z urządzaniem zbioru entomologicznego (1934, 1937), badań szkodników buraka cukrowego (1928–1929), a także: udziału delegacji Związku w III Międzynarodowym Kongresie Entomologicznym w Zurychu (1925)124), uroczystości związanych ze śmiercią znanych postaci (1930, 1931)125) i składek członkowskich w innych towarzystwach (1929–1939).
117)
Sprawozdania z zebrań P.Z .E. 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936
[druk 1937], t. XIV-XV, s. 374.
118)
t. XIII, z. 1-4, s. 220.
119)
Ibidem, s. 219.
120)
Tego roku PZE otrzymał rekordową dotację z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w wysokości 12.500 zł. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie
Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 1-2, s. 113.
121)
Stała dotacja celowa na druk „PPE”. Zob. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie
Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 1-2, s. 113.
122)
Dotacja celowa na badania szkodników buraka cukrowego i druk ich wyników w „PPE”.
Zob. Sprawozdania z zebrań P.Z .E. 1929 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929
[druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 258.
123)
Była to dotacja celowa na biografię śp. prof. MOKRZECKIEGO (Sprawozdania z zebrań
P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII,
s. 302). Biografia ta ukazała się w „PPE” w 1937 r. – J. A. C ZYŻEWSKI, Zygmunt Mokrzecki, znakomity entomolog polski, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk
1937], t. XIV-XV, s. 1-80.
124)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1926 r., „Polskie Pismo Entomologiczne”, 1926, t. V, z. 1-2,
s. 114.
125)
W 1930 r. uczczono pamięć prof. Benedykta DYBOWSKIEGO, a w 1931 r. – prof. ŁOMNICKIEGO .
39
Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego w czasie II wojny światowej
Napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę i zajęcie kresów wschodnich
przez ZSRR, spowodowały zawieszenie działalności, a w nastałej rzeczywistości prawnej – likwidację polskich stowarzyszeń naukowych126). W przypadku PZE, którego siedziba mieściła się we Lwowie, sprawa miała się nieco
inaczej, niż na terenach opanowanych od razu przez Niemców.
Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną w dniu 20 września 1939 r. Muzeum im. Dzieduszyckich upaństwowiono, zapewniając jednak dotychczasowym pracownikom zatrudnienie. Problemem stało się ogrzewanie pomieszczeń w zimie i działalność placówki zależała wówczas od aktualnej temperatury127). Z powodu niemożności kontaktowania się z większością członków
i w obawie przed władzami radzieckimi, PZE zmuszony był zawiesić działalność. Wkroczenie Niemców do Lwowa, co nastąpiło 30 czerwca 1941 r., spowodowało zamknięcie muzeum, lecz niektórzy pracownicy (głównie były dyrektor dr KINEL i bibliotekarz dr NOSKIEWICZ) nielegalnie przychodzili do
muzeum i w miarę możliwości pracowali naukowo. Odbywało się to za cichą
zgodą lwowianina Franciszka KALKUSA, który został mianowany niemieckim
zarządcą placówki128). Mimo tego, z powodu braku ogrzewania, środków do
konserwacji i dezynsekcji oraz uszkodzenia budynku w czasie ofensywy radzieckiej, wiele kolekcji uległo zniszczeniu. Po ponownym wkroczeniu Armii
Czerwonej (27 lipca 1944 r.) muzeum zostało przemianowane na Lvivskij
Prirodoznavčij Muzej i objęte patronatem Ukraińskiej Akademii Nauk129) .
Na krótko, bo do początku 1946 r., dyrektorem placówki został ponownie
dr K INEL. Natomiast dr NOSKIEWICZ wykładał na Wyższych Kursach Nauczycielskich, a później na Gosudarstvennom Universitete im. Ivana Franki.
W 1946 r. obaj zostali eskpatriowani, opuszczając Lwów na zawsze130) .
126)
W Generalnej Guberni wszystkie stowarzyszenia polskie zlikwidowano dekretem z sierpnia 1940 r. Jedynie Polską Akademię Umiejętności rozwiązano dopiero 28 lutego 1943 r.
Zob. W. ROLBIECKI, Społeczny ruch naukowy w Polsce w latach 1939–1951, [w:] Historia
nauki polskiej, t. V, 1918–1951, cz. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992,
s. 473-474.
127)
J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 19.
128)
Muzeum im. Dzieduszyckich nie zostało zlikwidowane dzięki interwencji prof. dr Erwina
STRESEMANNA, prezesa Deutsche Ornithologische Gesellschaft, na prośbę ordynata
Włodzimierza DZIEDUSZYCKIEGO. Sam DZIEDUSZYCKI nie miał możliwości wspierania
muzeum, gdyż ordynacja została przejęta przez administrację niemiecką. J. PAWŁOWSKI ,
Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 19.
129)
G. BRZĘK, op. cit., s. 67-68.
130)
G. B RZĘK, op. cit., s. 68; J. A. CZYŻEWSKI, Noskiewicz Jan Włodzimierz (1890–1963),
[w:] Słownik biologów polskich, PWN, Warszawa 1987, s. 392; J. WIKTOR, Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego. Historia i ludzie 1814–1994, „Acta Universitatis
Wratislaviensis” 1997, No 1920, s. 20.
40
T. B. HADAŚ
W muzeum zbiory ograniczono później do trzech działów: zoologicznego,
botanicznego i geologiczno-paleontologicznego, a w ramach akcji „likwidowania śladów burżuazyjnej Polski” – zniszczono archiwum muzealne, zaś bibliotekę wywieziono na przemiał131).
Podczas wojny nie wszyscy członkowie zmuszeni byli zawiesić działalność
badawczą i kolekcjonerską. W stosunku do ziem polskich, znajdujących się
pod okupacją niemiecką, na terenach włączonych do ZSRR życie naukowe
początkowo toczyło się prawie normalnie. We Lwowie, w pierwszym okresie
rządów radzieckich (1939–1941) pracowali bez przeszkód niemal wszyscy
miejscowi entomologowie, m.in.: na Gosudarstvennom Universitete im. Ivana Franki (d. Uniwersytet Jana Kazimierza) wykładali prof. dr Benedykt FULIŃSKI i doc. dr hab. Jan NOSKIEWICZ 132), w Lvivskom Veterinarijnom Institute (d. Akademia Medycyny Weterynaryjnej) – prof. dr Gustaw POLUSZYŃSKI133) , a w Lvivskom Politechničnom Institute (d. Politechnika Lwowska)
– prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI i prof. FULIŃSKI134). W drugim okresie
władzy radzieckiej, poza zmarłym w 1942 r. prof. FULIŃSKIM , prawie wszyscy
powrócili na swoje dawne stanowiska, na ponownie otwartym uniwersytecie
i w instytutach. Jednak na przełomie lat 1944–1945 rozpoczęła się masowa
ekspatriacja i wywózki do łagrów, którymi objęto wraz z inteligencją polską
większość lwowskich i wileńskich członków PZE135).
W Wilnie, po likwidacji z końcem 1939 r. Uniwersytetu Stefana Batorego, kierownik Zakładu Zoologii, prof. dr Jan PRÜFFER przeszedł do pracy
w Stacji Ochrony Roślin, a później w Laboratorium Kwarantanny i Ochrony
Roślin Litewskiej Republiki Radzieckiej. Wraz z nim w stacji pracował
dr Borys OGIJEWICZ (zmarł w kwietniu 1943 r.)136).
Pod okupacją niemiecką swoboda egzystencjalna i badawcza możliwe
były jedynie po wyparciu się polskości i podpisaniu niemieckiej listy narodowościowej, stąd też tylko nieliczne grono przedwojennych członków towarzy131)
J. P AWŁOWSKI , Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 19. Nie jest znany zakres zniszczeń
w zbiorach będących własnością PZE, które przechowywano w Muzeum im. Dzieduszyckich.
132)
G. BRZĘK, op. cit, s. 66.
133)
Z. EWY , Losy Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie w latach 1939–1945,
[w:] Lwowskie środowisko naukowe w latach 1939–1945, pod red. nauk. I. STASIEWICZJASIUKOWEJ, wyd. 3 popr. i uzup., Wydawnictwo IHNOiT PAN, Warszawa, 1992, s. 8081.
134)
G. BRZĘK, op. cit., s. 42; S.M. BRZOZOWSKI, Wydział Rolniczo-Lasowy, [w:] Politechnika
Lwowska 1844–1945, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1993, s. 486.
135)
G. BRZĘK, op. cit., s. 68, 150.
136)
Ibidem, s. 108, 132.
41
stwa oficjalnie i bez przeszkód kontynuowało rozpoczęte wcześniej prace137).
Istniała również druga grupa członków PZE, którzy, pozostając nadal Polakami, mogli pracować na mniej eksponowanych stanowiskach. We Lwowie,
wcielonym do Generalnej Guberni, od kwietnia / maja 1942 r. zatrudnienie
uzyskała większość polskich naukowców (w tym prawie wszyscy lwowscy
członkowie PZE) pracujących wcześniej w radzieckich instytutach, przekształconych teraz w niemieckie wyższe szkoły zawodowe: Staatliche Medizinisch-Naturwissenschaftliche Fachkurse, Staatliche Tierärztliche Fachkurse
(prof. P OLUSZYŃSKI)138), i Staatliche Technische Fachkurse (później Forstwirtschaftliche Fachkurse; prof. K OZIKOWSKI , dr Adam K RASUCKI)139)
oraz w Instytucie Badań Tyfusu Plamistego prof. dr Rudolfa W EIGLA
(m.in. doc. NOSKIEWICZ i dr Stanisława SŁOWIKOWSKA)140). Poza tym w Puławach działał pod niemieckim kierownictwem Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie oprócz dr KÉLERA w Działe Entomologii pracował doc. dr Stanisław MINKIEWICZ141) . W Warszawie początkowo
funkcjonowało w ograniczonym zakresie Państwowe Muzeum Zoologiczne,
którego kierownikiem pozostał do marca 1940 r. doc. dr Tadeusz JACZEWSKI142). Natomiast w Krakowie, w Naturwissenschaftlisches Museum (d. Muzeum Fizjograficzne PAU) pracowali m.in. prof. dr Jan STACH, doc. dr Józef
FUDAKOWSKI i doc. dr Roman WOJTUSIAK (dwaj ostatni dopiero po zwol137)
W czasie okupacji hitlerowskiej pracowali naukowo jako Niemcy m.in.: prof. dr Jan HIRSCHLER (Kaiser Wilhelm Institut für Biologie w Berlinie - Dahlem), prof. dr Władysław
SZELIGA -MIERZEYEWSKI (Zoologisches Institut der Reichsuniversität Posen i Zoologisches Museum w Poznaniu), dr Stefan KÉLER (Zakład Ochrony Roślin b. PINGW w Puławach – jeszcze jako Polak, a od 1944 w Naturschutzgebiet Glaushau – już jako Niemiec), dr Sergiusz hr. T OLL (Schlesisches Grenzlandmuseum w Bytomiu). G. BRZĘK ,
op. cit., s. 16, 63; H. SZARSKI, J. PAWŁOWSKI , op. cit., s. 51 mps; T. B. HADAŚ, Stulecie
badań lepidopterologicznych w Lesie Segieckim (1896–1996), „Acta entomologica silesiana” 1996 [druk 1997], vol. IV, No. 1-2, s. 31.
138)
Z. EWY , op. cit., s. 81, 88.
139)
G. B RZĘK, op. cit., s. 59; R. SZEWALSKI, Politechnika Lwowska w latah wojny i okupacji
(1939–1945), [w:] Lwowskie środowisko naukowe w latach 1939–1945, pod red. nauk.
I. STASIEWICZ-J ASIUKOWEJ, wyd. 3 popr. i uzup., Wydawnictwo IHNOiT PAN, Warszawa, 1992, s. 24-26; S. M. BRZOZOWSKI, op. cit., s. 486.
140)
G. B RZĘK, op. cit., s. 25; J. A. CZYŻEWSKI, Noskiewicz..., s. 392.
141)
J. A. CZYŻEWSKI, Minkiewicz Stanisław Piotr (1877–1944), [w:] Słownik biologów polskich, PWN, Warszawa 1987, s. 373.
142)
JACZEWSKI zrezygnował wtedy z kierownictwa muzeum w związku ze wprowadzonym
przez Niemców zakazem prowadzenia badań naukowych i ograniczeniem liczby pracowników. K. KOWALSKA, Jaczewski Franciszek Tadeusz Antoni (1899–1974), [w:] Słownik
biologów polskich, PWN, Warszawa 1987, s. 220.
42
T. B. HADAŚ
nieniu z obozu)143), a w powstałym w czasie okupacji Głównym Oddziale Leśnym przy Generalnym Gubernatorstwie – dr inż. Marian NUNBERG 144).
Wielu entomologów brało również udział w tajnym nauczaniu.
Wojna zdziesiątkowała szeregi ostatniego przed wojną Zarządu i Komisji
Rewizyjnej PZE. Zmarli wówczas: dr Michał ŚWIĄTKIEWICZ (zastępca przewodniczącego), radca Franciszek BEDRNIK (skarbnik), dr Stanisław MINKIE WICZ (przedstawiciel Sekcji Entomologii Stosowanej) oraz Alfred FALKOWSKI i Jan ROMANISZYN (członkowie Komisji Rewizyjnej)145). Działalność pozostałych członków Zarządu w czasie wojny omówiono powyżej. Warto jednak dodać kilka szczegółów i uzupełnień odnośnie ich losów bezpośrednio
po wojnie. Przewodniczący Związku, prof. inż. Aleksander K OZIKOWSKI
w okresie okupacji niemieckiej działał również jako wykładowca wśród jeńców wojennych, a w latach 1944–1945 organizował Instytut Leśny we Lwowie. W styczniu 1945 r. został wywieziony do obozu w Krasnodonie, z którego powrócił w końcu tego roku do kraju, osiedlając się w Poznaniu. Tam zorganizował od podstaw i kierował do śmierci (1956 r.) Katedrą Ochrony Lasu
na Wydziale Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego146). Dr Tadeusz JACZEWSKI
(zastępca przewodniczącego) po rezygnacji z kierownictwa Państwowym
Muzeum Zoologicznym w Warszawie, nadal pracował tam nieoficjalnie
i prowadził tajne nauczanie na Uniwersytecie Warszawskim, będąc członkiem Tajnej Organizacji Wojskowej i Kedywu. W 1944 r. brał udział w powstaniu warszawskim, a po jego upadku przebywał w oflagach. W drugiej
poł. 1945 r. był członkiem Zarządu Centrali Szkolnictwa Polskiego w Niemczech, a następnie oficerem w Polskiej Misji Repatriacyjnej. Po powrocie do
kraju, w grudniu 1946 r. został docentem na Uniwersytecie Warszawskim 147).
Dr Jan KINEL, pełniący przed wojną funkcję sekretarza, bezpośrednio po
ekspatriacji przybył do Wrocławia, gdzie został kustoszem uniwersyteckiego
Muzeum Zoologicznego148). Bibliotekarz PZE, dr hab. Jan NOSKIEWICZ po
ekspatriacji otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego systematyki
zwierząt i zoogeografii na Uniwersytecie i Politechnice we Wrocławiu 149).
Losy Józefa GROLLÉ, będącego członkiem Komisji Rewizyjnej PZE, nie są
znane.
143)
J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 17.
144)
G. BRZĘK, op. cit., s. 61.
145)
Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego zmarli lub polegli w ubiegłym 10-leciu,
„Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 3-4.
146)
S. M. BRZOZOWSKI, op. cit., s. 486.
147)
K. K OWALSKA, Jaczewski..., s. 220.
148)
J. WIKTOR, op. cit., s. 20.
149)
J. A. CZYŻEWSKI , Noskiewicz..., s. 392.
43
Ogółem, podczas wojny poległo, bądź zostało zamordowanych 11 członków PZE (5,5% stanu osobowego z końca 1937 r.)150), a dalszych 22 zmarło
śmiercią naturalną151).
Restytucja Polskiego Związku Entomologicznego po II wojnie światowej
i ostatnie lata jego niezależności (1947–1951)
Wobec utraty przez Polskę Lwowa i „odzyskania” Wrocławia, w którym
zaistniał we wrześniu 1945 r. polski uniwersytet z przekształcenia niemieckiego Schlesische Friedrich-Wilhelms-Universität152), wiadomym było, że
w wyniku ekspatriacji do nadodrzańskiej metropolii przeprowadzi się większość ocalałych z pożogi wojennej naukowców lwowskich153), a z nimi przedwojenne towarzystwa naukowe. Zniszczenia wojenne i związane z tym trudności lokalowe, nękające osadników i instytucje we Wrocławiu, a także późne powroty do kraju członków Zarządu, nie pozwalały jednak na szybkie odrodzenie się działalności PZE. Na domiar złego, następował bardzo niebezpieczny i niekorzystny dla dawnych korporacji okres etatyzacji społecznych
instytucji naukowych, który początkowo zaowocował m.in. przyznaniem
w 1947 r. Ministerstwu Oświaty prawa do „likwidowania nie wykazujących
czynności towarzystw naukowych”154). Zapewne widmo zaprzepaszczenia
owocnego dorobku stowarzyszenia stanowiło powód zwołania naprędce
pierwszego po wojnie, XVIII Walnego Zgromadzenia PZE, które odbyło się
12 maja 1947 r. na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocławskiego155) . Prawdopodobnie głównym jego celem było pokazanie władzom,
150)
Byli to: Antoni BARTOSZYŃSKI, dr Henryk CISZKIEWICZ, inż. Antoni KŁOS , dr Zygmunt
K OŹMIŃSKI, dr Roman KUNTZE , Ludwik MASŁOWSKI, inż. Witold Jan PAWŁOWICZ ,
dr Wacław ROSZKOWSKI , dr Michał Stanisław S UMIŃSKI, dr Szymon TENENBAUM
i dr Stefan BLANK WEISBERG. Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego zmarli
lub polegli w ubiegłym 10-leciu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948],
t. XVIII, z. 1, s. 3-4; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 301.
151)
„Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 3-4.
152)
J. FIEMA, Organizacja, [w:] Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–1955, t. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1959, s. 26.
153)
Spośród lwowskich entomologów do Wrocławia przenieśli się m.in.: mgr Stanisław CHUDOBA , dr Jan K INEL, dr Adam K RASUCKI , prof. dr Jan NOSKIEWICZ , prof. dr Gustaw
P OLUSZYŃSKI, inż. Jan R OMANISZYN i mgr Włodzimierz ROMANISZYN . T. RIEDL ,
op. cit., s. 246.
154)
P. HÜBNER , Polityka naukowa w Polsce w latach 1944–1953. Geneza sysytemu, t. I, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 368.
155)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1947 r. XVIII Walne Zgromadzenie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 116-117.
44
T. B. HADAŚ
że Związek istnieje i rozpoczyna właśnie działalność. O tym, że był to odruch
ratunkowy, a towarzystwo nie miało jeszcze możliwości podjęcia normalnej
działalności w zniszczonym Wrocławiu, świadczy późniejszy (roczny) brak
zebrań miesięcznych156), zaplanowanie drugiego po wojnie Walnego Zebrania dopiero na 1949 r.157) oraz opóźniająca się jego rejestracja158).
Na XVIII Walnym Zgromadzeniu, któremu przewodniczył prof. K OZIKOWSKI , podjęto kilka uchwał. Najważniejsza z nich brzmiała następująco:
„Ośmnaste Walne Zgromadzenie Polskiego Związku Entomologicznego
stwierdza, że działalność Związku jest z dniem dziesiejszym wznowiona i to
we wszystkich tych kierunkach, co przed wojną. Na siedzibę Związku wybiera się miasto Wrocław na wniosek grupy członków tu zamieszkałych.
W.Z. zleca Zarządowi, który ma być wybranym, przeprowadzenie odnośnych
zmian w statucie i zarejestrowanie Związku w Dolnośląskim Urzędzie Wojewódzkim”. Postanowiono także „kontynuować wydawnictwo periodyku
związkowego pod niezmienioną nazwą i w tej samej formie” oraz „przeprowadzić ewidencję zbiorów entomologicznych w kraju i zwrócić się z apelem
do entomologów o nadsyłanie wiadomości dotyczących przedwojennych
zbiorów w całym kraju”. W wyborach 20 uczestników zebrania wyłoniło
pierwszy powojenny Zarząd z prof. inż. Aleksandrem KOZIKOWSKIM jako
przewodniczącym, doc. dr. Tadeuszem JACZEWSKIM (I zastępcą), dr Janem
KINELEM (II zastępcą), prof. dr Janem NOSKIEWICZEM (bibliotekarzem),
dr Stanisławem CHUDOBĄ (sekretarzem), mgr Eugenią RADECKĄ (skarbnikiem) i prof. dr Konstantym S TRAWIŃSKIM (przewodniczącym Sekcji Entomologii Stosowanej), a także Komisję Rewizyjną (prof. dr Józef HELLER,
prof. dr Gustaw P OLUSZYŃSKI, dr Jan S TACH)159). Następnie na wniosek
dr Jana RUSZKOWSKIEGO, zebrani zobowiązali Zarząd do podjęcia kroków
„...celem wydania klucza do oznaczania gatunków gospodarczo ważnych” 160).
Na posiedzeniu nowego Zarządu Związku, odbytym zaraz po zamknięciu
obrad Walnego Zgromadzenia „...starania o uzyskanie zasiłku na wydawnic156)
Pierwsze po wojnie zebranie miesięczne PZE odbyło się dopiero 4 kwietnia 1948 r. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1948 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948
[druk 1949], t. XVIII, z. 2-4, s. 432.
157)
Sprawozdania z zebrań P.Z .E. 1947 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948
[druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 117.
158)
W 1949 r. „Urgowano Woj. Radę Narodową w sprawie legalizacji Związku, oraz zgłoszono istnienie Związku w M. Radzie Narodowej we Wrocławiu.” Sprawozdanie z zebrań
P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk 1951], t. XX, s. 119.
159)
Zob. tab. II.
160)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1947 r. XVIII Walne Zgromadzenie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 116-117.
45
two Polskiego Pisma Entomologicznego przekazano Komitetowi Redakcyjnemu, który wyłoniono w osobach doc. A. J ACZEWSKIEGO, dra K INELA ,
prof. NOSKIEWICZA i prof. STRAWIŃSKIEGO z tym, że redaktorem jest K INEL”161).
Polski Związek Entomologiczny był zmuszony rozpoczynać działalność
od nowa, odszukać dawnych członków i pozyskać nowych. Utracił całość zasobów bibliotecznych, archiwum, zbiory podarowane przez dr BIEŻANKĘ,
a także zapasy ostatnich tomów „PPE” i maszynopisy artykułów przeznaczonych do druku. Dzięki zrozumieniu dziekana Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocławskiego, prof. dr Kazimierza SEMBRATA, stowarzyszenie uzyskało siedzibę w gmachu Instytutu Zoologicznego 162).
Ważnym zadaniem, stojącym przed Związkiem, było również rozszerzenie badań o nowe dla nauki polskiej terytorium, zwane Ziemiami Odzyskanymi, na których (z czego w pełni zdawano sobie sprawę) „...działalność entomologiczna od dawnych lat rozwijała się intensywnie w kierunku naukowym, gospodarczym i popularyzatorskim, mając oparcie w szerokich kołach
zwolenników”. Członkowie Zarządu Związku jednak słusznie podkreślali:
„Przynosimy tu obecnie swój własny dorobek, który daje rękojmię, że zdołamy w miejsce zniszczonych stworzyć własne warsztaty”163).
Zebrania miesięczne zainaugurowano 4 kwietnia 1948 r. w sali im. prof.
dr Romana KUNTZEGO , co miało symbolizować ciągłość tradycji przed- i powojennego PZE. Zebrani pod przewodnictwem prof. KOZIKOWSKIEGO
przez powstanie uczcili pamięć członków zmarłych i poległych w czasie wojny, a następnie wysłuchali pierwszego po wojnie referatu prof. NOSKIEWICZA pt. Dodatki do fauny Gąsieniczników (Ichneumonidae) Śląska. W ten
oto sposób zapoczątkowano badania Związku nad entomofauną byłego niemieckiego Śląska164).
Pierwszy zeszyt XVIII tomu „Polskiego Pisma Entomologicznego” ukazał się w czerwcu 1948 r. dzięki dotacji otrzymanej z Prezydium Rady Ministrów i Ministerstwa Oświaty. Znalazły się w nim m.in. lista zmarłych i poległych członków oraz spis 134 członków ocalałych z pożogi wojennej, jak i no-
161)
Ibidem, s. 117.
162)
Ibidem, s. 116; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949, „Polskie Pismo Entomologiczne”
1949, t. XIX, z. 1-2, s. 98. W budynku tym pracowali doc. KINEL i prof. NOSKIEWICZ.
163)
W dziesięciolecie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII,
z. 1, s. 1-2.
164)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E . 1948 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948
[druk 1949], t. XVIII, z. 2-4, s. 432.
46
T. B. HADAŚ
woprzyjętych165). Zgodnie z przedwojenna tradycją, ustaloną przez dr KINELA i zaleceniem XVIII Walnego Zebrania, „PPE” ukazywało się w niezmienionym układzie. Jak dawniej, baczną uwagę zwracano na szczegółowość publikowanych sprawozdań z walnych zgromadzeń i zebrań miesięcznych oraz
poprawność streszczeń sporządzanych nadal w językach kongresowych.
Związek szybko odzyskiwał dawne znaczenie. Wzrastała liczba członków.
W 1948 r. przyjęto 46 nowych członków, w 1949 r. – 40, a w 1950 r. – 60166).
Prof. NOSKIEWICZ zajął się już w 1948 r. tworzeniem nowej biblioteki towarzystwa, rozsyłając „PPE” do 76 pokrewnych towarzystw na świecie167) . Podjęto współpracę z Polskim Towarzystwem Zoologicznym, w ramach której
zorganizowano wspólne zebranie naukowe, a także porozumiano się z Wrocławskim Towarzystwem Naukowym168). Z inicjatywy prof. KOZIKOWSKIEGO ,
14 lutego 1949 r. w Poznaniu został założony pierwszy oddział PZE. Jego
przewodniczącym wybrano dr Bohdana KIEŁCZEWSKIEGO169).
Jednak równie prędko następowały zmiany, spowodowane etatyzacją,
ideologizacją i sowietyzacją nauki. Pierwszą jaskółką nowych, socjalistycznych czasów, było uroczyste zebranie miesięczne, zorganizowane przez Zarząd w dniu 21 września 1949 r., w ramach miesiąca przyjaźni polsko-radzieckiej170). Przed zebranymi licznie gośćmi, doc. K INEL wygłosił zagajenie,
w którym zawarł jedną z głównych myśli etatystycznych: „Pod wpływem olbrzymich przemian, jakie dokonały się w ustroju społecznym byłego imperium rosyjskiego na skutek rewolucji październikowej a obecnie dokonują
się i umacniają w krajach demokracji ludowej, praca naukowa również zmieniła swe formy i założenia. Cechuje ją daleko posunięta zespołowość, plano165)
„Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 3-4; Spis członków Pol. Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948
[druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 124-127.
166)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949, t. XIX,
z. 1-2, s. 97; Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne”
1950 [druk 1951] , t. XX, s. 119; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo
Entomologiczne” 1951 [druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 178. Stan liczbowy członków ilustruje tab. I.
167)
z. 1-2, s. 97-98.
168)
Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950
[druk 1951], t. XX, s. 119.
169)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949. Oddział poznański, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949 [druk 1950], t. XIX, z. 3-4, s. 333.
170)
W zebraniu nie wziął udziału prof. K OZIKOWSKI , który prawdopodobnie nie popierał
ideologizacyjnych zapędów niektórych członków Zarządu.
47
wość i ścisłe związanie z życiem nowego społeczeństwa”. Dalej stwierdził, że:
„Na pierwszy plan wysuwają się nauki stosowane, dla których badania teoretyczne stanowią niezbędną podwalinę”. Następnie w półtoragodzinnym referacie przewodnim pt. Rozwój entomologii radzieckiej i jej kontakty z życiem
społecznym, prof. NOSKIEWICZ „...zobrazował rozwój entomologii radzieckiej na wszystkich polach pracy entomologicznej, zarówno teoretycznej, jak
i stosowanej”. W zaaranżowanej dyskusji doc. KINEL mówił o badania nad
szarańczą wędrowną, prowadzonych pod kierunkiem L. Z. ZACHAROVA nad
dolną Wołgą, podkreślając znaczenie wytyczania kierunków „racjonalnie
zorganizowanej, systematycznej walki, zmierzającej do zupełnego unieszkodliwienia szkodnika”; M. HORBACZEWSKI omówił rozwój pszczelarstwa
w Związku Radzieckim; prof. dr Jan RUSZKOWSKI kreślił „...niebywały rozwój organizacji ochrony roślin [...] na terytorium całego Związku”; zaś prof.
dr Józef HELLER wskazał na badania z zakresu fizjologii owadów. Obrady
zakończył doc. KINEL, który podkreślił, że „Polski Związek Entomologiczny
będzie nadal dążyć do rozbudowy jak najliczniejszych kontaktów z entomologią radziecką”171). Podobne zebranie, lecz zorganizowane z mniejszym rozmachem, odbyło się 24 października 1949 r. w Oddziale Poznańskim172).
Na XX Walnym Zgromadzeniu w 1950 r. dokonano zmian nazw funkcji
w Zarządzie: „przewodniczący” na „prezes”, a „zastępca przewodniczącego”
na „zastępca prezesa” oraz utworzono odrębne ciało – tzw. Wydział, którego
członkami zostali przewodniczący Sekcji Entomologii Stosowanej
(prof. STRAWIŃSKI) i przewodniczący oddziału w Poznaniu (dr KIEŁCZEWSKI). Natomiast na stanowisku sekretarza mgr K OZIKOWSKA zastąpiła
dr CHUDOBĘ 173). Ponadto zezwolono na stworzenie drugiego oddziału
w Warszawie, który niebawem zorganizowano staraniem członków zamieszkałych w stolicy174).
171)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949. Zebrania miesięczne, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949 [druk 1950], t. XIX, z. 3-4, s. 331-332. Przyjazne kontakty z radzieckimi
uczonymi rzeczywiście były utrzymywane już przed wojną. Nie były to więc przyjaźnie zawierane na zasadzie dobrowolnego przymusu. W 1927 r. członkami PZE byli m.in.
V. N. LUTSHNIK , dyrektor muzeum w Stawropolu i prof. J. K. TARNANI z Charkowa. Spis
członków P.Z .E., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI, z. 3-4,
s. 260-264.
172)
Referaty wygłosili wtedy: dr Sergiusz RIABININ (Entomologia w Z.S.R.R.) i inż. mgr Stefan ALWIN (Najnowsza bibliografia Z.S.R.R.). Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949. Oddział poznański, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949 [druk 1950], t. XIX, z. 3-4, s. 334.
173)
Zob. tab. II.
174)
[druk 1951], t. XX, s. 119-120.
48
T. B. HADAŚ
W dniu 1 czerwca 1950 r. zorganizowano zebranie Zarządu, na którym
„...na wniosek Oddziału Warszawskiego, postanowiono włączyć Związek do
prac przygotowawczych do I. Kongresu Nauki Polskiej. W szczególności postanowiono rozdzielić opracowanie poszczególnych najważniejszych problemów odnośnym specjalistom, a zebrany materiał zestawiony w formie wniosków przedstawić do Podsekcji Biologii Kongresu”. Na jednym z kolejnych
spotkań Zarządu ustalono natomiast, że w „PPE” „do każdej pracy musi być
dołączone streszczenie w języku rosyjskim, prócz ew. streszczenia francuskiego lub angielskiego175). Były to kolejne decyzje, podjęte pod wpływem
władz.
Wbrew wcześniejszym wypowiedziom członków Zarządu na temat konieczności rozwijania nauk stosowanych, w drugiej połowie 1950 r. z niewiadomych przyczyn zlikwidowano Sekcję Entomologii Stosowanej176).
Pod koniec 1950 r. zmarł doc. dr Jan KINEL, w związku z czym redakcję
„PPE” XXI Walne Zgromadzenie (1951 r.) powierzyło prof. NOSKIEWICZOWI, a funkcję I zastępcy prezesa prof. RUSZKOWSKIEMU. Skarbnikiem został
mgr Piotr NIEZGODZIŃSKI, a sekretarzem – mgr inż. Adam GOOS. Prof. NOSKIEWICZOWI przyznano dwóch „pomocników redaktora” – mgr Zofię K OZIKOWSKĄ i mgr inż. Władysława STROJNEGO177). Schorowany prof. K OZIKOWSKI nie wziął udziału w obradach, jednak ponownie został wybrany prezesem. Referat przewodni pt. Dorobek i stan obecny entomologii polskiej oraz
program prac na przyszłość wygłosił dr Janusz NAST178) . Stanowił on jeden
z elementów opracowania przygotowywanego przez władze Związku dla potrzeb I Kongresu Nauki Polskiej. W dyskusji nad referatem podkreślano
m.in. konieczność „rozpracowania planu prac w skali państwowej; [...] nawiązania kontaktu między poszczególnymi katedrami i wydziałami; [...] powiększenie ilości etatów”, oraz postulowano „wysunięcie komisji do spraw
wydawnictwa Fauny Polski wraz z Towarzystwem Zoologicznym”179). W ciągu 1950 r. Związek po raz pierwszy przekroczył przedwojenną liczbę członków (z 1938 r.)180) . Coraz większemu napływowi entomologów do Związku
175)
Ibidem, s. 121-122.
176)
177)
Zob. tab. II.
178)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951
[druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 178-180. Pozostałe zmiany we władzach PZE przedstawiono w tab. II.
179)
Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951
[druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 178-179.
180)
Ibidem, s. 178. Por. tab. I.
49
sprzyjały powstające oddziały. Trzeci z nich utworzono (początkowo nieoficjalnie) w końcu 1950 r. we Wrocławiu. Jego organizatorem został prof.
dr Jan RUSZKOWSKI181).
W ostatnim roku samodzielności (1951), do PZE wstąpiło 29 nowych
członków. We Wrocławiu odbyło się 10 zebrań, na których wygłoszono 14 referatów i 3 komunikaty oraz wyświetlono 2 filmy z zakresu entomologii stosowanej, a także zorganizowano 3 wycieczki entomologiczne. W Poznaniu
zaś m.in. zorganizowano wystawę pt. Szkodniki owadzie182).
XXI Walne Zgromadzenie było pierwszym, na którym „zaniechano [...]
dawnego programu zjazdów, wypełnianego tradycyjnie większą liczbą referatów specjalnych, nie tworzących żadnej powiązanej całości”. Dyskutowano
na nim „...o sprawach kadr entomologicznych i ich kształceniu, o potrzebie
badań terenowych”, zastanawiano się nad sposobami przeniesienia uchwał
plenów Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na
„teren pracy” Związku oraz udziału entomologów we wprowadzaniu ich
w życie183).
Zgromadzenie to było jednakże ostatnim, odbytym w realiach tradycyjnej
struktury nauki polskiej. Już bowiem w dniach od 29 czerwca do 2 lipca
1951 r. obradował w Warszawie wyreżyserowany przez władze partyjne
I Kongres Nauki Polskiej, którego celem miało być uzyskanie zgody przedstawicieli świata nauki na przeprowadzenie restrukturyzacji instytucji naukowych i utworzenie Polskiej Akademii Nauk184). Ustawą z 30 października
1951 r. Sejm Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej powołał do życia PAN, zorganizowaną na wzór Akademii Nauk ZSRR, której zadaniem miało być
„wszechstronne rozwijanie nauki polskiej i pogłębianie jej dorobku, współdziałanie w planowym wykorzystwaniu osiągnięć naukowych dla dalszego
rozwoju gospodarki i kultury narodowej oraz przyczynianie się do rozwoju
postępowej myśli naukowej w świecie”185).
181)
Prof. RUSZKOWSKI został w związku z tym trzecim członkiem Wydziału. Sprawozdania
z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951 [druk 1952], t. XXI,
z. 1-4, s. 178-179.
182)
[druk 1953] , t. XXII, s. 365.
183)
T. JACZEWSKI, Pogląd na osiągnięcia..., s. 16-17.
184)
S. M AUERSBERG , Nauka i szkolnictwo wyższe w latach 1939–1951, [w:] Historia nauki polskiej, t. V, 1918-1951, cz. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992,
s. 462, 465.
185)
T. JACZEWSKI, Działalność Polskiego Związku Entomologicznego w oparciu o wytyczne Polskiej Akademii Nauk dotyczące planu badań szczególnie ważnych dla rozwoju gospodarki
i kultury narodowej, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1955 [wyd. 1956], t. XXIV, Supl. 2,
nr 2, s. 10.
50
T. B. HADAŚ
W następnym roku Polski Związek Entomologiczny utracił samodzielność,
dostając się na okres 40 lat pod zarząd nowej akademii. Zanim to nastąpiło,
z ponownego ubiegania się o wybór zrezygnował dotychczasowy przewodniczący
Związku – prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI.
Gospodarka finansami Polskiego Związku Entomologicznego w latach
1948–1951 była prowadzona zgodnie z zasadami dyktowanymi przez instytucje
rządowe dotujące działalność towarzystw naukowych. Na dochody składały się
w głównej mierze subwencje przeznaczone na wydawanie „PPE”: Ministerstwa
Oświaty (1948–1950), Prezydium Rady Ministrów (1949) i Ministerstwa Szkół
Wyższych i Nauki (1951), a ponadto: składki członkowskie, fundusze na wykonanie dodatkowych odbitek i prenumeraty „PPE”. Rozchody objęły w przeważającej mierze koszty przygotowania technicznego i druku „PPE”, a od 1949 r.
również nieznane dotychczas honoraria autorskie za arytkuły naukowe i tłumaczenia streszczeń. Nową pozycją były również koszty organizacji walnych zebrań
(od 1949 r.), co było związane ze wzrostem liczby uczestniczących w nich członków. Poza tym wydawano pieniądze na działalność sekretariatu i biblioteki (zakup książek i sprzętu bibliotecznego)186).Część składek członkowskich pozostawiano na potrzeby oddziałów, które tym sposobem uzyskały ograniczoną samodzielność finansową187).
SUMMARY
In 1920 in Lwów an Entomological Section was established, being a part of the Kopernik
Society of Naturalists. After a 2 year activity the members dissolved the Section, and formed
the Polish Entomological Union. In the two decades between the wars the presidents of the
Union were Prof. dr. Zygmunt MOKRZECKI , and then Prof. eng. Aleksander K OZIKOWSKI.
The Union organized assemblies and scientific meetings within systematic and applied entomology, conducted and coordinated research and published its own journal „Polskie Pismo
Entomologiczne”, whose editor was Dr. Jan KINEL. The first topical section – Section of
Applied Entomology – was established in 1935. Till the beginning of World War II the authorities of the Union were located at the Dzieduszyckis’ Museum in Lwów. In 1947 the
Polish Entomological Union resumed its activity in Wrocław. In 1949 the first field division
of the Union was founded in Poznań. Next divisions were formed in subsequent years in
Warsaw and Wrocław. The Union lost its independence in 1952 as a result of being incorporated in the Polish Academy of Sciences.
186)
z. 1-2, s. 98; Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne”
1950 [druk 1951] , t. XX, s. 119; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo
Entomologiczne” 1951 [druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 179; Sprawozdanie z zebrań P.Z.E.
w r. 1952, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1952 [druk 1953] , t. XXII, s. 365.
187)
W latach 1949–1950 oddziały zostawiały 10% składek członkowskich, a w 1951 r. – 25%.
Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951
[druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 179.
Wiad. entomol.
17 Supl.: 51-77
Poznań 1998
Entomologia stosowana i ochrona roślin w XXI wieku*
Applied entomology and plant protection in XXI century
JERZY J. LIPA
Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań
ABSTRACT: Basing on the developments of chemical pesticides market during the last fifty
years, some newly developed strategies of pest control including IPM approach and prospects open by genetic engineering an analysis of expected developments in economic entomology and in plant protection in XXI century are given. Special emphasis was given to expected changes in the pest control products market, broader use of transgenic plants and
transgenic improvements of entomopathogenic-microorganisms. Possible implications of
global climate change for plant protection in XXI century are discussed.
KEY WORDS: economic entomology, plant protection, biological control, microbial control, biopesticides, arthropods genetic improvement, global climate change,
baculoviruses, Bacillus thuringiensis, transgenic plants, pesticides market,
agroecosystem manipulation.
Wstęp
Obecnie znamy około 950 000 gatunków owadów ale wielu entomologów
uważa, że dwu- do dziesięciokrotnie więcej gatunków czeka nadal na opisanie. Z powyższej liczby tylko około 3 500 gatunków, a więc około 0,37%
wchodzi w zakres zainteresowań entomologii stosowanej rozumianej bardzo
szeroko i obejmującej owady pożyteczne i szkodliwe. Z punktu widzenia
ochrony roślin za gospodarczo ważne uznaje się około 600 gatunków, które
są fitofagami lub wektorami chorób roślin o znaczeniu światowym ale znana
jest także duża liczba agrofagów o znaczeniu lokalnym lub regionalnym.
W Polsce Instytut Ochrony Roślin oraz Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin prowadzą szczegółową rejestrację 119 gatunków agrofagów, z których
58 to owady (kilka traktowanych jako rodzaje).
52
J. J. LIPA
Liczba gatunków owadów pożytecznych jest wielokrotnie większa ale ich
rola w przyrodzie jest poważnie niedoceniana. Przeciętny mieszkaniec miasta patrzy na świat owadów tylko przez pryzmat kłującego go komara lub
muchy siadającej na bułce z miodem. Natomiast rolnik wprawdzie rozumie
rolę pszczoły miodnej w zapylaniu roślin ale koncentruje swą uwagę na stosowaniu środków chemicznych przeciw stonce na ziemniakach lub przeciw
słodyszkowi na rzepaku.
Przed trzema laty na XLII Zjeździe PTE w Poznaniu BANASZAK (1996)
mówiąc o entomologii stosowanej skoncentrował się na apidologii, która zajmuje się pożyteczną rolą pszczół, trzmieli i innych błonkówek. Natomiast na
obecnym XLIII Zjeździe PTE chcę omówić kilka działów entomologii stosowanej, które stanowią moje zainteresowania naukowe i dotyczą ochrony roślin oraz pokazać postęp w tych tematach, które przedstawiałem w plenarnej
części XXIX Zjazdu Polskiego Związku Entomologicznego, który odbył się
we wrześniu 1963 r. w Lublinie (LIPA, 1965).
Owady jako szkodniki roślin w wyniku rozwoju rolnictwa
Rośliny pojawiły się na ziemi na około 100 mln lat przed owadami, które
były pierwszymi małymi zwierzętami na suchym lądzie. W okresie karbonu
(350 mln lat temu) obok ogromnych gadów i płazów na ziemi żyły ważkopodobne owady o rozpiętości skrzydeł do 75 cm i można sobie wyobrazić jaki
hałas robiły podczas lotu i jakie ilości pokarmu roślinnego konsumowały.
W okresie permu (280 mln lat temu) owady wykształciły swe podstawowe
obecne cechy tj. metamorfozę oraz zdolność składania skrzydeł wzdłuż ciała
co dało im możność przemieszczania się między roślinami lub kopać chodniki w ziemi. Pod koniec ery paleozoicznej (220 mln lat temu) główne rzędy
owadów m.in. chrząszcze (Coleoptera) i prostoskrzydłe (Orthoptera) występowały już bardzo licznie.
W miarę kolejnych epok geologicznych owady opanowały wszystkie środowiska lądowe oraz rozwinęły sposoby żerowania na roślinach, różnych
zwierzętach (w tym także drapieżnictwo i pasożytnictwo na innych owadach), a także odżywianie się butwiejącymi organicznymi substancjami.
Owady pasożytowały także na małpach oraz na przodkach człowieka, z których pchły i wszy przeszły na Homo sapiens L. gdy pojawił się na Ziemi. Praludzie i pierwsi ludzie odżywiali się orzechami, owocami, pędami roślin i bez
wątpienia owadami z uwagi na łatwość ich zbierania. Świadectwem tego jest
fakt, że wiele plemion aborygenów w krajach tropikalnych (Afryka i Ameryka Środkowa oraz Południowa) do dzisiaj odżywia się owadami jako pożywieniem podstawowym lub delikatesowym.
ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU
53
Był okres, gdy plemiona i grupy ludzkie bazowały na myślistwie co przyczyniło się do rozwoju języka, gdyż było konieczne komunikowanie się przy
zbiorowych polowaniach. Jednakże 20000–50000 lat temu liczebność dużych
roślinożernych zwierząt zmniejszyła się w takim stopniu, że pierwotni ludzie
ponownie przeszli na wielożerność ze znacznym udziałem w pożywieniu materiału roślinnego, którego przydatność pokarmowa rosła w miarę rozwoju
technologii przerobu: rozdrabniania, gotowania lub fermentowania liści, nasion i owoców roślin. Nowe sposoby odżywiania się wywołały duże zapotrzebowanie na materiał roślinny a można było to osiągnąć tylko przez uprawę
roślin używanych także jako pasza dla udomowionych gatunków zwierząt.
Konsekwencją tego było modyfikowanie przez człowieka środowiska
w kierunku powstania zwartych łanów monokultur sprzyjających masowemu
rozmnażaniu się roślinożernych owadów. A więc wskutek swej rolniczej
działalności pierwotny człowiek „stworzył” szkodniki roślin, z którymi walczył od zarania dziejów i kontynuujemy to obecnie.
Potrzeba ochrony roślin i zmiana roli insektycydów w ostatnim półwieczu
FAO dokonuje okresowych analiz rozwoju rolnictwa oraz potrzeb, dostaw i zakresu stosowania środków ochrony roślin, gdyż odgrywają one istotną rolę w zabezpieczeniu odpowiedniego poziomu produkcji żywności na
kuli ziemskiej (L IPA, 1998c). Jednakże Holandia, Dania, Szwecja, USA
i inne kraje uruchomiły narodowe programy mające na celu w okresie 10–20
lat zmniejszyć zużycie środków chemicznych o 25–50%. Jakie będą tego
konsekwencje dla przemysłu chemicznego oraz dla użytkowników środków
chemicznych? Jak będzie wyglądał rynek insektycydów w XXI wieku, a tym
samym entomologia stosowana? Temu zagadnieniu poświęciłem niedawno
obszerny artykuł (LIPA, 1996b), z którego tutaj poruszam tylko niektóre
dane.
Choroby, szkodniki i chwasty powodują ogromne straty w światowej produkcji rolniczej oceniane na około 43% zbiorów (OERKE i in., 1994). METCALF (1996) przytacza oficjalne dane o stratach powodowanych przez szkodliwe owady w USA, które ocenia się na 6 miliardów rocznie, przy następującym podziale: w zbożach 9,1%; w sadownictwie 8,4%; w okopowych
12,3%; w szklarniach i szkółkarstwie 15%. Mimo intensyfikacji zabiegów
ochronnych straty wyrządzane przez owady w uprawach sześciu głównych roślin uprawnych (bawełna, kukurydza, jabłoń, ziemniak, kapusta i lucerna) za
ostatnie 90 lat utrzymują się w USA na zbliżonym poziomie głównie z uwagi
na wzrost wymagań jakościowo-kosmetycznych w stosunku do ziemiopłodów: 11,3% (1900–1904), 14% (1919–1935), 11% (1942–1951), 15% (1951
–1960), 13% (1985).
54
J. J. LIPA
Aby kompensować straty intensyfikuje się ochronę roślin stosując chemiczne środki ochrony w nadmiernych ilościach, przy których występują
ujemne skutki dla środowiska. Krajem o tego typu następstwach jest Holandia, w którym średnie zużycie wynosi ponad 18,5 kg s.a./ha użytków rolnych,
podczas gdy w Polsce zużycie wynosi około 0,5 kg s.a./ha.
W 1995 r. minęło 50 lat istnienia światowego rynku pestycydów, którego
powstanie liczy się od wprowadzenia do szerokiego stosowania preparatu
DDT w 1945 r. Rynek ten miał swój burzliwy rozwój w latach pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych wyrażający się wprowadzeniem do sprzedaży dużej liczby
preparatów chemicznych, gdyż w owym czasie przepisy o dopuszczaniu do
obrotu i stosowania nie były tak rygorystyczne jak obecnie. Początkowy rozwój rynku pestycydów był żywiołowy, gdyż już w 1970 r. jego wartość wynosiła 3 mld dolarów, co odpowiada wartości ponad 11,5 mld dzisiejszych dolarów. O ile na początku lat 70-ych wzrost tego rynku wynosił 10% rocznie to
pod koniec lat siedemdziesiątych współczynnik wzrostu spadł do poziomu
4,5%, a pod koniec lat 80-ych do poziomu 2,2% rocznie.
Przyczyny spadku, a tym samym opłacalności na tym rynku, są rożne
i można powiedzieć, że trudności zaczęły się w latach 70-ych, to jest od wycofania DDT i HCH z uwagi na ujemne skutki środowiskowe. W tym też okresie dramatycznie wzrosły wymagania stawiane rejestrowanym pestycydom
oraz wprowadzono obowiązek przeprowadzania wieloletnich i kosztownych
badań ekotoksykologicznych. Wystarczy powiedzieć, że o ile w 1958 r. 2 na
1000 badanych związków chemicznych było wprowadzanych na rynek pestycydowy, to w 1968 r. tylko 1 na 1000, w 1978 1 na 25000, a obecnie stosunek
ten wynosi 1:40000.
Te zmiany w spojrzeniu na rolę chemicznej ochrony roślin bardzo dobrze
opisał METCALF (1981), który uznał, że żyjemy w Wieku Pestycydów, który
zaczął się w 1946 r. z wprowadzeniem DDT, a w jego ramach możemy wyróżnić trzy ery:
1. Era optymizmu (1946–1962). Charakteryzowała się ona przekonaniem,
że zwiększając dawki insektycydów i liczbę zabiegów osiągnie się taki stan
ochrony każdej plantacji przy którym szkodniki zostaną całkowicie wytępione a straty zredukowane do zera.
2. Era zwątpienia (1962–1976). Wiele niekorzystnych następstw nieracjonalnego stosowania insektycydów – ocenia się, że zużyto 3 miliony ton czystego DDT na ziemi – spowodowało szereg zagrożeń ekologicznych i zdrowotnych, które nagłośniła Rachel CARSON w swej słynnej książce „Milcząca
Wiosna”. Wynikiem tego było wspomniane wyżej zaostrzenie procedury rejestracji pestycydów oraz wycofanie DDT i innych persystentnych prepara-
55
tów. Jednakże ogólny wniosek był jednoznaczny: ze stosowania insektycydów nie można zrezygnować, gdyż są one nieodzownym czynnikiem zwiększania plonów.
3. Era integrowania metod (1976– ). Koncepcja integrowania różnych
metod zwalczania szkodników, która powstała już w latach pięćdziesiątych
tj. w „erze optymizmu” i została odłożona „na półkę”, dopiero w 1976 r. na
XV Międzynarodowym Kongresie Entomologicznym w Tokio została przedstawiona jako zwarta i pełna teoria. Łączy ona interesy rolnictwa, ochrony
środowiska oraz zdrowia ludzi (LIPA, 1984).
Integrowanie metod i sterowanie populacjami agrofagów
Początkowo termin „integrowanie” odnoszono tylko do łączenia metody
chemicznej z metodą biologiczną. Chodziło przy tym głównie o to, aby stosować selektywne insektycydy lub stosować szeroko działające insektycydy
w taki sposób aby nie niszczyć wrogów naturalnych szkodników. Dzięki temu
uzyskano wspaniałe osiągnięcia w ochronie sadów, co polegało m.in. na takim chemicznym zwalczaniu owocówki jabłkóweczki (Carpocapsa pomonella L.) aby nie niszczyć drapieżnych roztoczy (Phytoseiidae) ograniczających liczebność przędziorków (Tetranychidae).
Z czasem rozwinięto teoretyczne podstawy integrowanych metod zwalczania poszczególnych agrofagów lub integrowanych programów ochrony
poszczególnych upraw. W rezultacie powstała teoria, a nawet filozofia integrowania różnych metod w ochronie roślin w jeden zwarty system. FAO zdefiniowało integrowane zwalczanie jako łączne wykorzystanie wszystkich dostępnych sposobów i metod zwalczania agrofagów włączając w to agrotechnikę, odmiany odporne, wrogów naturalnych oraz biologiczne i chemiczne
zwalczanie celem skutecznego, bezpiecznego i opłacalnego obniżenia nasilenia agrofaga do poziomu, poniżej którego nie wyrządza on szkód gospodarczych.
Integrowane zwalczanie różni się więc wyraźnie od polegania tylko na rutynowym (kalendarzowym) stosowaniu chemicznych pestycydów, jak to
uprzednio praktykowano w sadach i na polach. Różni się także od zwalczania biologicznego, które polega wyłącznie na stosowaniu pasożytów, drapieżców lub biopreparatów.
Integracja w ochronie roślin była zupełnie nową koncepcją zwalczania
chorób, szkodników i chwastów. Umieszczała ona roślinę uprawną w centrum uwagi ochrony roślin a nie szkodnika, patogena lub chwast, które atakują tę roślinę. Koncepcja ta opierała się zasadzie, że w środowisku jest wie-
56
J. J. LIPA
le czynników, które sprawiają, że roślina może być albo mniej albo bardziej
podatna na atak szkodnika, co powinno być uwzględniane przy podejmowaniu decyzji z jaką intensywnością i za pomocą jakich metod należy prowadzić
zwalczanie. Najbardziej istotne jednak jest to, że koncepcja ta zakładała, że
pozostawienie pewnej liczby szkodników na plantacji jest ekologicznie i ekonomicznie bardziej uzasadnione niż totalne eliminowanie szkodnika za
wszelką cenę. Dla każdego agrofaga ustala się bowiem tzw. poziom ekonomicznej szkodliwości oraz próg szkodliwości. Poziom ekonomicznej szkodliwości to liczebność, przy której występują gospodarcze straty, a więc celem
ochrony roślin powinno być utrzymanie liczebności agrofaga na nieszkodliwym poziomie. Zwalczanie mało liczebnej populacji agrofaga jest ekonomicznie nieuzasadnione, gdyż nakłady na ochronę byłyby wyższe od zysku
wynikającego z przyrostu plonu. Natomiast próg szkodliwości to taka liczebność agrofaga, przy której należy podjąć zabiegi ochronne aby nie dopuścić
do osiągnięcia przez agrofaga poziomu ekonomicznej szkodliwości.
Specjaliści zajmujący się teorią ochrony uważają, że okres integracji metod był tym okresem, w którym rozwinięto taktyczne metody ochrony roślin,
znane zresztą od dawna (agrotechniczne, chemiczne, biologiczne i inne)
oraz umiejętnie i harmonijnie łączono je ze sobą w spójny system. Pozwalało
to wprawdzie „wygrywać bitwy” z agrofagami ale nie zawsze prowadziło jednak do „wygrania wojny”. Taki cel stawia przed sobą koncepcja sterowania
agrofagami (w języku angielskim „pest management”), które polega na rozwijaniu i realizacji strategicznych metod zwalczania (LIPA, 1984).
Sterowanie agrofagami to kierowanie rozwojem populacji agrofagów za
pomocą wszystkich dostępnych sposobów celem utrzymania ich liczebności
poniżej poziomu gospodarczej szkodliwości aby nie wystąpiły straty w plonach. Innymi słowy celem jest aby jak najmniej wydać na ochronę a jednocześnie aby uzyskać jak największe korzyści gospodarcze i społeczne w wyniku zabiegów ochronnych. Wprawdzie niektórzy specjaliści uważają, że terminy „integrowanie metod” oraz „sterowanie agrofagami” są synonimami,
to w rzeczywistości jednak koncepcje te różnią się między sobą i można
uznać, że sterowanie agrofagami jest dalszym rozwinięciem koncepcji integrowania metod. Celem „sterowania agrofagami” jest nie tyle bowiem zwalczanie, co raczej niedopuszczenie do pojawu agrofagów.
Wdrażanie integrowanych programów (IPM) zwalczania owadów oraz
powszechniejsze stosowanie pyretroidów, które są relatywnie tanie oraz zapewniają dobre wyniki ochrony upraw nawet w małych dawkach sprawił, że
rynek insektycydów w ostatnich 20-stu latach zmniejszył się (Tab. I).
Wcześniej podkreślono, że o ile w pierwszym okresie istnienia rynku
środków ochrony roślin na 1000 badanych 2 związki chemiczne miały szanse
być wprowadzone na rynek to obecnie tylko 1 na 40000, a nawet mniej. Ten
57
Tab. I. Procentowa sprzedaż rodzajów środków ochrony roślin w latach 1978–1994 (K LASSEN , 1995; WOODBURN, 1996).
Estimated sale of plant protection products during 1978–1994.
Grupa
1978
1984
1994
Herbicydy
42.8
43.1
46.8
Insektycydy
35.1
35.4
29.3
Fungicydy
17.6
17.7
18.3
Inne
4.5
4.8
5.6
Ogółem
100
100
100
Miliony USD
8 669
11 101
25 885
Tab. II. Koszty opracowania nowego środka ochrony roślin (WOODBURN, 1995).
Developmental costs of a new plant protection product.
Faza badań
% kosztów
Chemicznych
14,3
Biologicznych
27,6
Toksykologicznych i środowiskowych
37,8
Formy użytkowej
16,3
Innych
4,1
malejący „współczynnik sukcesu” jest wynikiem wzrastających wymagań toksykologicznych i środowiskowych, a badania z tym związane są coraz bardziej długotrwałe i kosztowne. Z tabeli (Tab. II) wynika, że najdroższą fazą
opracowania nowego insektycydu stanowią badania dotyczące bezpieczeństwa dla zdrowia ludzi i środowiska.
Aby uczynić rynek środków bardziej efektywnym P ORTER i HILL (1995)
podkreślają konieczność znacznie szerszego sięgnięcia niż obecnie do substancji biologicznie czynnych izolowanych z żywych organizmów tj. roślin,
grzybów, bakterii i zwierząt, których liczbę GROOMBRIDGE (1992) ocenia na
sto milionów (Tab. III). Wystarczy powiedzieć, że około 25% środków w medycynie jest roślinnego pochodzenia, ale w ochronie roślin są one jak dotąd
w minimalnym stopniu wykorzystane. Jednostkowymi przykładami są: pyretroidy syntetyzowane w oparciu o pyretryny występujące w roślinach oraz
azadyrachtyna – izolowana z miodli indyjskiej (Azadirachta indica JUSS.),
58
J. J. LIPA
Tab. III. Liczba gatunków roślin i zwierzat opisanych oraz przewidywanych (G ROOMBRIDGE, 1992).
Number of plant and animal species described and expected.
Grupa
Liczba opisanych
×103
Przewidywanych
maksymalnie
×106
Przewidywanych
minimalnie
×10 6
Rośliny
25
0,5
0,3
Grzyby
70
1,5
1,0
Wirusy
5
0,05
0,5
Bakterie
4
3,0
0,4
Kręgowce
45
0,05
0,05
Skorupiaki
1
0,15
0,15
Pajęczaki
1
0,75
?
950
100
8,0
Owady
która jest stosowana przeciw stawonogom. Awermektyna będąca metabolitem mikroorganizmu Streptomyces avermetilis S AK. jest jednocześnie skutecznym insektycydem, akarycydem i nematocydem o zastosowaniach
w ochronie roślin, medycynie i weterynarii. Bensultop będący substancją aktywną insektycydu Bancolu jest analogiem substancji izolowanej z morskich
bezkręgowców. Należy więc oczekiwać, że w XXI wieku naturalne toksyny
będą w znacznie większym stopniu wykorzystywane w ochronie roślin niż
obecnie.
Rozszerzający się rynek środków biologicznych
RAVENSBERG (1994), LISANSKY i COOMBS (1994), SHIEH (1995) i LIPA
(1996a, 1996b) w oparciu o dane publikowanie i nie publikowane dokonali
analizy rynku biopestycydów. Jak widać w tabeli (Tab. IV) rynek bakteryjnych insektycydów opartych na bakterii Bacillus thuringiensis BERLINER
w okresie 1985–1990 wykazał roczny współczynnik wzrost w wysokości 37%,
a w latach 1990–1995 – 12,1%. Rynek sprzedaży biopreparatów B. t.
w 1985 r. wynosił 21,8 mln dolarów, w 1990 r. – 105 mln dolarów, a w 1995 r.
– 189 mln dolarów.
GELERNTNER (1990) ocenia, że rynek biopreparatów B. thuringiensis
w 2000 r. wyniesie 300 mln dolarów. W świecie produkowanych jest ponad
70 biopreparatów opartych na różnych szczepach B. thuringiensis i przezna-
59
Tab. IV. Rynek chemicznych i mikrobiologicznych pestycydów w mln USD w latach
1972–1995 (SHIEH, 1995).
Market of chemical and microbial pesticides in US dollars during 1972–1995.
Pestycydy
Ogółem
Bacillus
thuringiensis
Rynek w latach
% wzrostu
Rynek w roku
% wzrostu
1985
1990
1972–1990
1995
1990–1995
12,725
26,400
4,1
29,570
2,3
21,8
105,0
37
189
12,5
czonych do zwalczania motyli, chrząszczy i muchówek. W Polsce uruchomiono produkcję dwóch owadobójczych biopreparatów Bacillan i Thuridan ale
skala ich stosowania nie była duża.
W kilku krajach europejskich m. in. we Francji, Szwajcarii, Holandii i Rosji, a także w USA, Kanadzie i Japonii, produkowane są wirusowe i grzybowe owadobójcze preparaty oraz biopreparaty do zwalczania chwastów i chorób roślin. Asortyment tych biopreparatów oraz ich sprzedaż rosły jednak
wolno. LISANSKY i COOMBS (1994) podają, że w 1993 roku na rynku biologicznych środków ochrony roślin było 281 biopestycydów z następującą
strukturą aktywnych organizmów: pasożytnicze oraz drapieżne owady i roztocze – 38,1%, bakterie – 37,0%, nicienie – 15,7%, grzyby – 4,3%, wirusy – 2,8%, pierwotniaki – 2,1%.
Zakres stosowania biologicznych i integrowanych metod w szklarniach
i innych działach rolnictwa i ogrodnictwa oraz perspektywy dalszego rozwoju
w Polsce omówili L IPA (1975) oraz LIPA i PRUSZYŃSKI (1985). Należy podkreślić, że zakres wykorzystania metod biologicznych w szklarniach w Polsce
nie odbiega od europejskiego poziomu. Zarejestrowanych jest w Polsce
10 biopreparatów bakteryjnych typu B. thuringiensis i były one stosowane na
tysiącach hektarów przeciw brudnicy mniszce (Lymantria monacha (L.))
(LIPA, GŁOWACKA, 1995).
Inżynieria genetyczna w doskonaleniu owadobójczych bakterii, wirusów
i entomofagów
Nowoczesne techniki biotechnologiczne oraz inżynieria genetyczna już
obecnie daje znaczne możliwości doskonalenia zwalczania szkodliwych owadów (LIPA, 1986, 1989; LIPA, NAWROT, 1994; BOCZEK, 1997; HOY, 1997) ale
szczególnego ich wykorzystywania należy oczekiwać w XXI wieku.
60
J. J. LIPA
1. Genetyczne modyfikacje Bacillus thuringiensis
Zarodnikująca i gram-dodatnia bakteria B. thuringiensis pospolicie występująca w glebie na całej kuli ziemskiej znalazła szerokie zastosowanie
w zwalczaniu różnych grup owadów (CANNON, 1995). Bakteria ta odkryta po
raz pierwszy w Japonii na przełomie XIX i XX wieku została opisana w Europie w 1915 roku przez E. BERLINERA z martwych gąsienic mklika mącznego (Anagasta kuehniella (ZELL.)) zebranych w Turyngii (Niemcy). W latach
trzydziestych jako handlowy biopreparat Sporeine bakteria była stosowana
w zwalczaniu omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis HBN.) na Węgrzech
i w Jugosławii. Jednakże dopiero w 1957 r. biopreparat Thuricide (USA),
a w latach późniejszych także inne, zostały wprowadzone do praktyki
w USA, ZSRR, Niemczech oraz w Polsce. W 1970 r. firma Abbot wprowadziła na rynek Dipel oparty na wysoce aktywnym szczepie B. t. var. kurstaki.
Należy podkreślić, że szczep ten został izolowany przez Edwarda KURSTAKA, absolwenta WSR Poznań i pracownika Pracowni Biologicznego Zwalczania Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu, podczas jego stażu naukowego
w INRA we Francji, a który później został profesorem na Uniwersytecie
w Montrealu.
Biopreparaty B. t. były najszerzej stosowane w połowie lat siedemdziesiątych, a później ich zużycie się zmniejszyło wskutek wprowadzenia do ochrony roślin pyretroidów – nowej i wysoce skutecznej grupy insektycydów chemicznych. Dzisiaj sprzedaż roczną biopreparatów B. t. ocenia się na 180 mln
dolarów i stanowi to 0,5% rynku chemicznych pestycydów.
Intensywne badania nad B. thuringiensis doprowadziły do poznania wielu
nowych podgatunków (spp.) lub odmian (var.) o specyficznym działaniu
przeciw motylom (var. kurstaki), muchówkom (var. israelensis) oraz chrząszczom (var. tenebrionis). Techniki inżynierii genetycznej pozwalają modyfikować znane dzikie odmiany i podgatunki oraz tworzyć transkonjuganty lub
transgeniki B. thuringiensis, które służą do produkcji tzw. „drugiej generacji
biopreparatów B. t.” wykazujących większą skuteczność od pierwszych preparatów.
Firma Ecogen jako pierwsza zastosowała technikę wymiany plazmidów
(transkonjugacji) do uzyskania szczepów B. thuringiensis mających pożądaną
kombinację genów z różnych macierzystych szczepów ale bez genetycznej
modyfikacji. W 1989 roku Ecogen wprowadził na rynek biopreparaty Cutlass
– przeciw szkodnikom warzyw i Condor – przeciw szkodnikom leśnym.
W 1990 r. Ecogen wprowadził na rynek biopreparat Foil (kurstaki + tenebrionis) przeciw stonce ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata S AY)
i omacnicy prosowiance (Ostrinia nubilalis). Natomiast Ciba-Geigy wprowadziła na rynek transkonjuganty Turex i Agree przeciw gąsienicom motyli.
61
Inną technikę stosuje się celem uzyskania transgenicznych szczepów bakterii, która polega na tym, że wprowadza się gen kodujący toksynę B. thuringiensis do bakterii Pseudomonas fluorescens MIGULA. Transgeniczne komórki P. fluorescens są masowo hodowane w tankach fermentacyjnych i gdy wytworzą toksyczne kryształy są zabijane metodami fizycznymi lub chemicznymi. Stosując tę technologię zwaną CellCap firma Mycogen Corporation
wprowadziła na rynek transgeniczne biopreparaty MVP (kurstaki) przeciw
gąsienicom motyli, M-Trak (tenebrionis) przeciw stonce ziemniaczanej oraz
M-Peril (kurstaki) przeciw omacnicy prosowiance. Technologia „zabitych mikrobów” stanowi bardzo dobry przykład technologii rDNA, która zapewnia
uzyskanie wysoce skutecznych i bezpiecznych dla środowiska środków
ochrony roślin.
Kolejną technologię transgenicznych biopreparatów opracowała firma
Crop Genetics International. Do komórek endosymbiotycznej korzeniowej
bakterii Clavibacter xyli cynodontis DAVIES z trawy Cynodon dactylon L.,
wprowadzono gen B. t. var. kurstaki. Uzyskana w ten sposób transgeniczna
bakteria z genem CryIA(c) deltaendotoksyny jest inokulowana do roślin kukurydzy, w których zasiedla wiązki sitowe i chroni je przed gąsienicami
omacnicy prosowianki (O. nubilalis).
2. Genetyczne modyfikacje bakulowirusów
Śmierć owadów w wyniku infekcji dzikim bakulowirusem następuje dopiero po kilku dniach, co nie jest zadawalające w odniesieniu do niektórych
szkodliwych owadów oraz roślin uprawnych, gdyż przez ten czas występują
szkody. Z powyższych względów w wielu ośrodkach naukowych prowadzi się
Tab. V. Zakres żywicieli bakulowirusów (CROOK, WINSTANLEY, 1995).
Host range of baculoviruses.
Wirus
Maksymalny zakres żywicieli
infekowanych przez jednego
wirusa
Rząd żywicieli
A. californica MNPV
11 rodzin
Lepidoptera
M. brassicae MNPV
4 rodziny
Lepidoptera
Inne MNPV
Przeważnie 1,
a niektóre 3 rodziny
Lepidoptera,
Hymenoptera
SNPV
1 rodzina
Diptera
GV
1 rodzina
Lepidoptera
62
J. J. LIPA
badania nad genetycznym modyfikowaniem bakulowirusów celem zwiększenia ich owadobójczego działania i szybszego powodowania śmierci owadów
(CROOK i WINSTANLEY, 1995).
Najwięcej badań wykonano nad bakulowirusami sówki kalifornijskiej
(Autographa californica (SPEYER )) (AcMNPV) oraz piętnówki kapustnicy
(Mamestra brassicae (L.)) (MbMNPV). Obydwa wirusy mają szeroki zakres
żywicieli, powodują nuklearną poliedrozę (NPV), a ich wiriony są zatopione
w poliedrach w postaci pęczków (MNPV), czym różnią się od innych wirusów, których wiriony są zatopione w poliedrach pojedynczo (SNPV)
(Tab. V).
Do genomu bakulowirusów techniką inżynierii genetycznej można wprowadzić wiele różnych genów, które: (a) kodują toksyny zabijające lub paraliżujące owady; (b) kodują białko regulujące produkcję hormonów spowalniających rozwój owadów; (c) kodują delta-endotoksynę B. thuringiensis (SO BÓTKA i in., 1994).
Wirusy transformowane delta-endotoksyną B. thuringiensis (R IBEIRO,
CROOK, 1993) lub toksyną skorpiona Buthus eupeus (KOCH) (CARBONELL
i in., 1988) jak na razie nie przyniosły zadawalającego zwiększenia efektywności działania AcMNPV. Jednakże MCCUTCHEN i in. (1991) w sposób udany wprowadził do bakulowirusa AcMNPV gen toksyny skorpiona Androctonus australis (L.) co o 40% zwiększyło śmiertelność gąsienic słonecznicy (Heliothis virescens (F.)). Natomiast O’R EILLY i MILLER (1991) wykryli gen egt
bakulowirusa, który koduje wytwarzanie hormonalnego ekdesteroidu VDPglukosulfotransferazy, który w wysokim stopniu hamował żerowanie gąsienic i o 22% skracał czas zamierania (LT50).
Genetyczna modyfikacja bakulowirusów może także mieć na celu zmniejszenie ich persystencji w środowisku, co może być pożądane ze względu środowiskowych. Uzyskuje się to przez eliminację z genomu wirusa genu polyhedryny p10 i na to miejsce wprowadza się gen lacZ jako marker, celem monitorowania bakulowirusa w środowisku (CROOK, WINSTANLEY, 1995).
Badania prowadzone w naturalnych środowiskach w Anglii i USA nie wykazały ekologicznych zagrożeń ze strony transformowanych bakulowirusów
i bakterii, a więc należy oczekiwać, że w XXI wieku znajdą one szerokie zastosowanie w biologicznej ochronie roślin (HOKKANEN, LYNCH, 1995).
3. Genetyczne doskonalenie entomofagów
Inżynieria genetyczna jest również używana do doskonalenia entomofagów celem rozszerzania zakresu stosowania drapieżnych i pasożytniczych
owadów oraz roztoczy w biologicznym zwalczaniu (BOCZEK , 1997). H OY
63
(1996) uzyskała drapieżne roztocze z rodzaju Metaseiulus MUMA, Typhlodromus SCHEUTEN i Phytoseiulus EVANS odporne na główne insektycydy. Dzięki temu te drapieżniki mogą być stosowane w biologicznym zwalczaniu przędziorków z rodzaju Tetranychus, Panonychus i Metatetranychus a jednocześnie można wykonywać zabiegami insektycydami przeciw innym szkodnikom
np. owocówce jabłkóweczce (Carpocapsa pomonella) lub mączlikom Bemisia tabaci (GEN.) i Trialeurodes vaporariorum (WEST.) w szklarniach.
Inżynieria genetyczna zapewni także uzyskanie populacji Phytoseiulus
persimilis ATHIAS-HENRIOT odpornych na wysoką temperaturę, dzięki czemu drapieżca będzie skutecznie ograniczał liczebność przędziorków na
wierzchołkach roślin w szklarniach. W tych strefach wzrostowych roślin panuje bowiem temperatura powyżej 40°C, którą toleruje przędziorek ale nie
P. persimilis (LIPA, 1989).
Owadobójcze rośliny transgeniczne w XXI wieku
Gdy na XXVI Sesji Naukowej IOR w 1986 roku mówiłem o roli biotechnologii w postępie w ochronie roślin (LIPA, 1986) właśnie doskonalono różne techniki inżynierii genetycznej. Badania w owym okresie koncentrowały
się na wyborze odpowiednich wektorów dla przenoszenia genów kodujących
toksyny z bakterii B. thuringiensis do komórek roślinnych ziemniaka, bawełny i kukurydzy. Prace te zakończyły się powodzeniem, gdyż uzyskane transgeniczne odmiany ziemniaka, bawełny i kukurydzy wykazały wysoką odporność przeciw groźnym szkodnikom m. in. stonce ziemniaczanej (Leptinotarsa
decemlineata), skośnikowi bawełniaczkowi (Pectinophora gossypiella (SAUN.)) lub omacnicy prosowiance (Ostrinia nubilalis). Z tabeli (Tab. VI)
wynika, że w USA i Kanadzie areały upraw transgenicznych odmian szybko
rosną co wskazuje, że są one dobrze przyjmowane przez rolników. Nic w tym
dziwnego, gdyż normalne odmiany ziemniaka wymagają rocznie w USA od
1 do 5 opryskiwań insektycydami przeciw stonce ziemniaczanej (L. decemlineata). Natomiast wysadzenie odmiany NewLeaf pozwala na zaniechanie zabiegów stonkobójczych.
Biorąc pod uwagę, że w Polsce ziemniak jest uprawiany na areale 1,2 mln
ha to wydatki na chemiczną ochronę przed stonką są wysokie a ocenia się je
na 86 mln złotych rocznie. Z tego względu wprowadzenie do uprawy transgenicznych ziemniaków byłoby korzystne ze względów środowiskowych,
gdyż w znacznym stopniu zmniejszyłoby presję pestycydów na środowisko.
Nieznana jest jednak strona ekonomiczna tego rodzaju ochrony ziemniaka,
gdyż nie wiadomo jaka będzie cena sadzeniaków transgenicznych ziemniaków.
64
J. J. LIPA
W 1997 roku w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu oraz w COBORU
w Słupi Wielkiej podjęto badania polowe nad oceną przydatności stonkoodpornych transgenicznych odmian typu NewLeaf (Atlantic i Superior) komercjalizowanych przez Monsanto w Polsce. Wyniki tych badań będą przedstawione na Sesji Naukowej IOR w 1999 roku.
Wprawdzie istnieje duża kampania przeciw roślinom transgenicznym ze
strony organizacji pseudo-ekologicznych to jednak nie ulega wątpliwości, że
rośliny transgeniczne znajdą zastosowanie w ochronie roślin w takim zakresie, w jakim będą rozwiązywać problemy praktyki ochrony roślin, przy koszTab. VI. Transgeniczne odmiany roślin uprawnych z genami Bacillus thuringiensis odporne
na szkodniki i ich areał w USA, Australii i Kanadzie w latach 1996–1998 (MONSANTO, 1998).
Transgenic varieties of plants with Bacillus thuringiensis genes resistant to insect
pests and their ranges in USA, Australia and Canada during 1996–1998.
Roślina i odmiana
Kukurydza
odm. YieldGard
z genami B. t.
var. kurstaki
Bawełna
odm. Bollgard
z genami B. t.
var. kurstaki (Btk)
Odporność przeciw owadom
Omacnica prosowianka
(Ostrinia nubilalis)
Omacnica południowa
(Diatraea saccharalis)
Słonecznice:
(Heliothis virescens,
Heliothis zea)
Skośnik bawełniaczek
(Pectinophora gossypiella)
Ziemniak
odm. NewLeaf
(Russett Burbank,
Atlantic, Superior)
z genami B. t.
var. tenebrionis (Btt)
Stonka ziemniaczana
(Leptinotarsa decemlineata)
Areał uprawy
USA:
1997 – 1011750 ha (2% areału)
1998 – 4047000 ha (prognoza)
Kanada:
1997 – 24282 ha (2% areału)
1998 – 323760 ha (prognoza)
USA:
1996 – 728460 ha
1997 – 890340 ha
1998 – 1011750 ha
Australia:
1996 – 30352 ha (7% areału)
1997 – 60705 ha (15% areału)
1998 – 80940 ha (prognoza)
2000 – 65% areału
USA:
1995 – 405 ha
1996 – 3642 ha
1997 – 10117 ha (2% areału)
1998 – 16188 ha (prognoza)
Kanada:
1996 – 607 ha
1997 – 2023 ha (1% areału)
1998 – 5665 ha (prognoza)
65
tach niższych od środków chemicznych lub biopreparatów. Dlatego też
KLASSEN (1995) przewiduje, że do 2010 roku odmiany transgeniczne będą
stanowić 25% rynku roślin polowych oraz 50% warzyw. Cecha transgeniczności tych odmian w XXI wieku będzie dotyczyć m. in. barwy i długości przechowywania ale w największym stopniu odporności w zwalczaniu chorób
oraz szkodników, a także odporności przeciw herbicydom.
Wprowadzenie transgenicznych odmian bawełny i ziemniaka do szerokiej
uprawy wymaga racjonalnego podejścia i stanowi ważne zadanie badawcze
dla entomologii stosowanej. Jest w pełni oczywiste, że zbyt duży udział odmian odpornych w strukturze zasiewów ziemniaka może wywierać tak silną
presję selekcyjną na populacje stonki, że szybko wykształci się odporność na
B. thuringiensis var. tenebrionis. Niezachowanie racjonalnych zasad stosowania transgenicznej bawełny doprowadziło do zagrożeń w USA opisanych
przez KEISER'a (1996) i MACILWAIN (1996). Z powyższych względów w USA
zarówno amerykańscy specjaliści ochrony roślin jak również firma Monsanto
opracowali i wdrożyli program zapobiegania odporności stonki na B. t. t.,
a przewiduje on zachowanie właściwych proporcji między zasiewami odmian
transgenicznych i tradycyjnych, tworzenia środowiskowych refugiów dla
stonki oraz wykonywanie periodycznych zabiegów chemicznych aby zapobiec lub spowolnić proces wykształcania odporności.
Manipulowanie środowiskiem celem zwalczania szkodników
Wcześniej podkreślano, że tradycyjne agroekosystemy oparte na systemie
monokultur sprzyjają masowym pojawom szkodliwych owadów. Można więc
myśleć o tym aby przez odpowiednią organizację agroekosystemów lub środowiskowe manipulacje zapobiegać lub ograniczać występowanie agrofagów. W literaturze istnieje wiele przykładów wskazujących na to, że zwiększenie gatunkowej różnorodności w środowisku prowadzi do zmniejszenia
liczebności niektórych szkodników i wyrządzanych przez nie szkód (ANDOW ,
1991; van E MDEN , DĄBROWSKI, 1994; CROMARTIE , 1981; LIPA, 1998b).
Z dużej liczby przykładów można wymienić:
(1) Nieracjonalne stosowanie nieselektywnych insektycydów w sadach jabłoniowych w Nowej Szkocji (Kanada) znacznie nasiliło występowanie przędziorków (Tetranychidae). Rozwiązanie problemu uzyskano przez stosowanie selektywnych pestycydów oraz uwalnianie drapieżnych roztoczy (Phytoseiidae) i innych wrogów naturalnych. Rezultatem tego było odbudowanie
naturalnego kompleksu wrogów naturalnych, zmniejszenie liczby i nasilenia
szkodników i spopularyzowało koncepcję integrowanej ochrony roślin (PICKETT, MAC PHEE , 1965).
66
J. J. LIPA
(2) Następstwem nieracjonalnego stosowania insektycydów na uprawach
bawełny w dolinie Canete (Peru) było wyniszczenie kompleksu wrogów naturalnych oraz wykształcenie odpornych populacji przędziorków (Tetranychidae) i słonecznic (Heliothis spp.). Doprowadziło to także do zjawiska, że niektóre dawniej mało ważne fitofagi stały się poważnymi szkodnikami,
a w konsekwencji konieczne było stosowanie 50–60 chemicznych zabiegów
ochronnych. Rozwiązanie problemu nastąpiło przez: (a) powrót do wcześniej stosowanych selektywnych insektycydów; (b) repopulację doliny przez
wprowadzone gatunki pożyteczne stawonogów; (c) wprowadzenie w sąsiedztwie plantacji bawełny zarośli i krzewów, na których rozwijały się gatunki
owadów będących żywicielami parazytoidów lub drapieżców słonecznic. Powyższe zmiany w środowisku sprawiły, że znacznie zmniejszono liczbę zabiegów, a niektóre szkodniki ponownie utraciły swe gospodarcze znaczenie.
(3) W niektórych przypadkach wprowadzenie tylko jednego gatunku rośliny prowadzi do rozwiązania problemu. Wysadzanie brusznicy (Vaccinium
spp.) w sąsiedztwie winnic w Kalifornii znacznie zwiększyło liczebność pasożytniczej błonkówki Anagrus epos GIRAULT, która jako pasożyt jaj obniżyła
szkodliwość skoczka winoroślowego (Erythroneura elegantula OSBORN ). Parazytoid bowiem mógł zimować w alternatywnym żywicielu – skoczku brusznicowym (Dikrella cruentata GILLETTE ) na Vaccinium spp.
(4) Rozwiązanie lub złagodzenie problemu ochrony lucerny w Kalifornii
uzyskano na drodze zwiększenia „różnorodności przestrzennej” w obrębie
plantacji w wyniku tzw. przemiennego, wstęgowego koszenia, pozostawiając
część roślin nie skoszonych, na których przeżywali wrogowie naturalni mszycy grochowej (Acyrthosiphon pisum (H ARRIS)) oraz słonecznic (Heliothis spp.) (DEL OACH 1971).
VAN EMDEN i WILLIAMS (1974), ANDOW (1991) oraz VAN EMDEN i DĄBROWSKI (1994) w interesujących opracowaniach przeglądowych analizują
pewne teoretyczne i praktyczne implikacje bioróżnorodności w odniesieniu
do agroekosystemów i ochrony roślin.
Jeśli odpowiednia populacja agrofaga może być tolerowana (np. w zbożach lub motylkowatych), wtedy ochrona plantacji może mieć na celu zniwelowanie oscylacji w populacji szkodliwego owada a możemy to osiągnąć
przez:
– zmniejszenie proporcji areału zawierającego roślinę żywicielską;
– zmniejszenie przepływu energii przez populację agrofaga;
– zablokowanie troficznych więzi między agrofagiem a niższego rzędu
poziomami;
albo przez:
– zmiany w przestrzennej różnorodności;
– zmiany w wiekowo-strukturalnej różnorodności;
67
– zmiany w różnorodności gatunkowej.
Powyższe cele można najłatwiej osiągnąć przez współrzędną uprawę roślin (intercropping), wprowadzenie odmian roślin odpornych albo przez
wprowadzenie wrogów naturalnych tj. stosując biologiczne zwalczanie.
WAY (1977) podkreśla, że „właściwy typ różnorodności stanowi fundament dla współczesnej ochrony roślin”. Właściwą różnorodność w środowisku na poziomie krajobrazu możemy osiągnąć m. in. przez odpowiednio zakładane zadrzewienia lub żywopłoty śródpolne. Natomiast różnorodność
w obrębie plantacji możemy tworzyć lub chronić np. przez wstęgowe koszenie plantacji lucerny albo przez opryskiwanie tylko pasów brzeżnych plantacji lub miejsc zasiedlanych przez chwasty, szkodniki lub patogeny. Następstwem tego będzie większa różnorodność w agroekosystemach i w niektórych przypadkach rzadziej będzie dochodzić do masowych pojawów niektórych agrofagów (WIECH, 1995; LIPA, 1998b).
Globalne ocieplenie Ziemi – konsekwencje dla entomologii stosowanej
i ochrony roślin w XXI wieku
W 1988 roku Światowa Organizacja Meteorologii (WMO) oraz Środowiskowy Program Narodów Zjednoczonych (UNEP) powołały Międzyrządowy
Panel Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change
= IPCC), który w dwóch raportach przedstawił analizę przyczyn zmian klimatu oraz możliwe scenariusze konsekwencji dla różnych działów gospodarki w tym także dla rolnictwa i ochrony roślin (WATSON i in., 1995).
W odniesieniu do warunków w Polsce pierwsza ogólna analiza pt. „Ekonomiczne Konsekwencje Zmian Klimatu w Rolnictwie Polskim” ukazała się
w 1993 roku (BIS i in., 1993) a w 1996 roku ukazało się „Studium Krajowe
w Sprawie Zmian Klimatu – Strategie Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych i Adaptacja Polskiej Gospodarki do Zmian Klimatu” (Anonim, 1996).
Studium przyjęło cztery możliwe scenariusze zmian klimatu, warunkujące rozwój polskiego rolnictwa do 2030 roku, które przedstawione są w tabeli
(Tab. VII). Scenariusze te oparte są na modelach GISS i GFDL.
Według modelu GISS nastąpi wzrost średniej temperatury o 3,5°C (4,5°C
zimą i 2°C latem), a średnia roczna suma opadów może osiągnąć 700 mm
w warunkach podwojenia się koncentracji CO2 w atmosferze. Według modelu GFDL przewiduje się większy niż w GISS przyrost temperatury na obszarze Polski bo prawie o 5°C oraz opady na obecnym poziomie lub nieco
mniejszym (ok. 450 mm).
Powyższe zmiany klimatu niewątpliwie wywołają rożne zmiany w ekosystemach naturalnych oraz w agroekosystemach. Studium podkreśla, że „Rolnictwo jest tą dziedziną gospodarki, która najmocniej reaguje na skutki
68
J. J. LIPA
Tab. VII. Cztery scenariusze zmian klimatu w Polsce do 2030 roku (Anonim, 1996).
Four possible scenarios of climate change in Poland till 2030.
..
.
..
.
1. Klimat wilgotny i ciepły
opady wyższe o 20% (do 700 mm)
temperatura wyższa o 20°C
stężenie CO2 450 ppm
3. Klimat suchy i ciepły
opady niższe o 20% (do 450 mm)
..
.
..
.
2. Klimat wilgotny i bardzo ciepły
opady wyższe o 20% (do 700 mm)
4. Klimat suchy i bardzo ciepły
opady niższe o 20% (do 450 mm)
zmian klimatu. Wynika to z faktu, że wzrost i rozwój roślin będących podstawą pierwotnej produkcji rolnej, w tym produkcji żywności, jest ściśle uzależniony od zmian temperatury, wielkości opadów i stężenia CO2 w atmosferze
– głównych czynników powodujących prognozowanie zmian klimatu o podłożu antropogenicznym. Zakres oddziaływania zmian klimatycznych w Polsce obejmie 60% całkowitej powierzchni kraju (18,8 mln użytków rolnych),
a skala tych oddziaływań będzie większa niż w obecnych krajach Unii Europejskiej ze względu na słabsze gleby występujące w naszym kraju, silniej reagujące na zmiany w gospodarce wodnej”.
Przewidywane zmiany klimatu bez wątpienia będą miały konsekwencje
dla entomologii stosowanej oraz dla ochrony roślin w świecie i w Polsce
(L IPA, 1997a, 1997c) i z tego względu zostały uruchomione międzynarodowe
programy mające na celu zbadanie wpływu zmian klimatu na agrofagi. Za
najważniejszy należy uznać Międzynarodowy Program Geosfery i Biosfery
(IGBP= International Geosphere-Biosphere Program), w ramach którego
utworzono problem Globalne Zmiany w Lądowych Ekosystemach
(GCTE=Global Change in Terrestrial Ecosystems) oraz wyłoniono grupę
3.2 „Wpływ Globalnych Zmian na Szkodniki, Choroby i Chwasty” (Global
Change Impacts on Pests, Diseases and Weeds) (GCTE 1995). Zorganizowano wiele międzynarodowych konferencji poświęconych ocenie wpływu
przewidywanych zmian klimatu na występowanie i szkodliwość szkodników,
chwastów i chorób (ATKINSON, 1993; SUTHERST, 1995).
Owady i roztocze są zwierzętami zmiennocieplnymi, ich aktywność, migracje i reprodukcja przebiega tylko w wyższej temperaturze, natomiast
w niskiej zapadają w odrętwienie. Nasilające się ocieplenie będzie więc korzystne dla większości szkodliwych stawonogów i należy oczekiwać wzrostu
ich szkodliwości (CAMMELL, KNIGHT, 1991; HARRINGTON, WOIWOD, 1995;
MOCHIDA, 1991).
69
PORTER i in. (1991) uważają, że omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis) rozszerzy swój zasięg na północ i wschód o 1220 km gdy temperatura
podniesie się o 3–6°C w latach 2025–2070 i będzie występować w okolicach
Sankt Petersburga.
W cyklu publikacji, KOZAR (1991), KOZAR i DAVID (1986) oraz KOZAR
i in. (1995) podają szereg przykładów szkodliwych gatunków owadów, które
dzięki podwyższonej zdolności migracyjnej przeniknęły na teren Węgier albo
rozszerzyły swój zasięg i zyskały na znaczeniu gospodarczym w ostatnich
50 latach w związku ze stopniowym ocieplaniem się klimatu. Dotyczy to
szczególnie miseczników, tarczników i pluskwiaków m. in. Pseudalaucaspis
pentagona TARG ., Corythuca ciliata SAY i innych.
WORNER (1988) podkreśla, że ocieplenie klimatu sprzyjać będzie przenikaniu szkodników kwarantannowych, gdyż będą one miały lepsze warunki
zasiedlania nowych kontynentów znajdując tam odpowiednie dla siebie warunki życia. Dobrym przykładem takiego owada jest zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera LECONTE), która została zawleczona z USA do Europy i w okresie ostatnich kilku lat rozszerzyła swoje rozprzestrzenienie z Serbii do Węgier i Rumunii (LIPA, 1995).
Jak dotąd w Polsce nie podjęto prób szczegółowej oceny konsekwencji
zmian klimatu dla problematyki ochrony roślin. W analizie BISA i in. (1993)
przewiduje się tylko ogólnie, że „Można spodziewać się pojawienia się nowych gatunków i ras chorób i szkodników roślinnych. Większość fitopatogenów szkodzących obecnie, może zintensyfikować swoje działanie”, oraz że
„Obfitsze opady i podwyższona temperatura powietrza będą sprzyjały rozwojowi chwastów, chorób (np. zarazy ziemniaczanej) i szkodników roślin
uprawnych. W związku z tym będzie rosło znaczenie ochrony roślin i koszty
z nią związane”. Natomiast „Studium Krajowe ...” (1996) stwierdza, że konsekwencją zmian klimatu będzie „... zmniejszenie plonów w wyniku zwiększenia populacji zimujących szkodników oraz nasilenie się chorób grzybowych, bakteryjnych i wirusowych o prawie 15%”.
LIPA (1997a, c) podkreśla, że przewidywane ocieplenie w Polsce będzie
korzystne dla większości gatunków owadów co wyrazi się ich większym rozprzestrzenianiem i większą liczebnością. Na przykład nasilenie i gospodarcze
znaczenie omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis) w Polsce będzie większe
z uwagi na możliwe warunki dla występowania 2–3 pokoleń oraz z uwagi na
przewidywany znaczny wzrost areału uprawy kukurydzy. Można spodziewać
się przeniknięcia na teren Polski zachodniej kukurydzianej stonki korzeniowej (Diabrotica virgifera), której zasięg szybko przesuwa się z Serbii w kierunku Europy Środkowej i Wschodniej (LIPA, 1995).
70
J. J. LIPA
Należy zakładać, że wzrośnie znaczenie gospodarcze stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata), która obecnie w Polsce ma tylko jedno pokolenie, a w wyniku ocieplenia klimatu powstaną warunki dla rozwoju 2–3
pokoleń.
Można także oczekiwać, że na teren Polski przeniknie z południa Europy
wiele nowych szkodników m. in. oprzędnica jesienna (Hyphantria cunea (D RURY)) oraz tarcznik niszczyciel (Quadraspidiotus perniciosus (COM.)) ze Słowacji.
Cieplejszy klimat oraz dłuższy okres wegetacji będzie sprzyjać rozwojowi
wielu pokoleń mszyc (Aphididae) w następstwie czego ich gospodarcze znaczenie wzrośnie, zarówno z uwagi na bezpośrednią szkodliwość dla roślin,
jak również jako wektorów chorób wirusowych. Można spodziewać się
ewentualnego przeniknięcia na teren Polski mszycy (Diuraphis noxia
(K URD.)) znanego wektora wirusa żółtej karłowatości jęczmienia (BYDV).
Konieczne jest więc systematyczne przeanalizowanie ryzyka ze strony
wielu gatunków szkodliwych owadów i roztoczy, nie występujących obecnie
jeszcze w Polsce ale występujących w krajach sąsiednich, w oparciu o modele
CLIMEX oraz BIOCLIM (BUSBY, 1991; S UTHERST, 1991; SUTHERST i in.,
1995).
Przewidywane ocieplenie klimatu w Polsce spowoduje wiele zmian i stworzy szereg zagrożeń dla roślin uprawianych w Polsce, obecnej struktury
upraw oraz technologii rolniczych. Z tego względu konieczne jest przystąpienie do opracowania scenariuszy adaptacyjnych, a wymienione wyżej „Studium Krajowe w sprawie Zmian Klimatu” jest dowodem uruchomienia takich procesów w Polsce.
„Studium Krajowe ...” zakłada wprowadzenie do uprawy w Polsce nowych gatunków roślin celem produkcji biomasy roślinnej jako surowców dla
przemysłu i odnawialnych źródeł energii. Obejmie to rzepak (Brassica napus L.), trzcinnika olbrzymiego (Miscanthus sinensis giganteus ANDERRS.),
oraz uprawy Lunaria annua L., Vernonia galamensis (CASS.), Saponaria officinalis L., Euphorbia lathyrus L., Apocynum venetum L. na cele przemysłowe
(N ALBORCZYK, 1996). Należy więc spodziewać się nasilenia agrofagów na
tych uprawach.
Przed ochroną roślin w Polsce stoi więc pilne zadanie opracowania scenariuszy i analiz wzrostu zagrożenia ze strony obecnych agrofagów, jak również
opracowania analiz ryzyka przeniknięcia nowych i kwarantannowych agrofagów. Tym zagadnieniem powinni zainteresować się także członkowie Polskiego Towarzystwa Entomologicznego nie tylko w odniesieniu do ochrony
roślin ale także niewątpliwych zmian w bioróżnorodności i faunie z poszczególnych rzędów owadów w Polsce.
71
Podsumowanie
Entomologia stosowana oraz ochrona roślin jako całość w XXI wieku
rozwijać się będzie w swych tradycyjnych trendach ale inżynieria genetyczna
oraz inżynieria środowiskowa będą w coraz większym stopniu wywierać
wpływ w kierunku zaspokojenia oczekiwań społecznych. Praktyczna realizacja tych przewidywań będzie w dużym stopniu zależeć od działania rynku
środków ochrony roślin w XXI wieku (Tab. VIII). Rynek ten należy rozumieć bardzo szeroko, a będzie się on składać z preparatów chemicznych,
biopreparatów, drapieżnych i pasożytniczych stawonogów, roślin transgenicznych, środków biotechnicznych (feromony, atraktanty, antyfidanty, hormony itp.), a także technicznych narzędzi w postaci nowej generacji opryskiwaczy elektrostatycznych i precyzyjnych (LIPA, 1996b, 1997b, 1998a).
Tab. VIII. Wartość sprzedaży (w USD) środków owadobójczych w latach 1991–2001
(KLASSEN , 1995).
Sale value (in US dollars) of insect control products in 1991–2001.
Kategoria
Środków
w stałej wartości milionów USD
1991 r.
1996 r.
2001 r.
Konwencjonalne insektycydy
9,358
9,597
9,212
Biopestycydy
157
219
318
Regulatory wzrostu
100
116
181
Feromony, atraktanty
60
80
158
Roślinne preparaty
70
81
90
Stawonogi: pasożyty, drapieżcy
35
47
60
Nicienie owadobójcze
4
30
70
9,784
10,170
10,152
Ogółem
K LASSEN (1995) uważa, że zakres stosowania środków chemicznych
w XXI wieku znacznie się zwiększy w Ameryce Południowej, Chinach, Południowej Korei, Indiach. Ich zużycie nieznacznie wzrośnie w Ameryce Północnej i Japonii. Natomiast stosowanie chemicznych insektycydów, herbicydów i fungicydów w Europie będzie się zmniejszać z uwagi na rygorystyczne
przepisy środowiskowe, nadprodukcję produktów spożywczych oraz społeczny nacisk na przeznaczanie ziem ornych na tereny rekreacyjne oraz ich zalesianie (THOMAS, 1993). Niewątpliwie te zmiany krajobrazowe stworzą sprzyjające warunki dla rozwoju pożytecznej fauny owadów a niekorzystne dla
72
J. J. LIPA
agrofagów. Spowoduje to zmiany w rozłożeniu akcentów w entomologii stosowanej; będzie mniej badań nad szkodnikami a więcej nad owadami pożytecznymi oraz fauną owadów w aspekcie bioróżnorodności. Stworzy to bardziej sprzyjające warunki dla zajmowania się entomologią „dla przyjemności”, gdyż wcześniej przechodzić się będzie na emeryturę oraz będzie czterodniowy tydzień pracy. Można więc zakładać, że liczba członków Polskiego
Towarzystwa Entomologicznego będzie wielokrotnie większa niż obecnie.
Spadek stosowania środków chemicznych w świecie będzie wynikiem szerokiego wdrażania integrowanych programów oraz wprowadzania nowych
technik opryskiwania opartych na satelitarnym systemie pozycjonowania
(GPS). Te nowe technologie określane jako precyzyjne rolnictwo (L IPA,
1997b) oraz precyzyjna ochrona roślin (LIPA, 1998a) polegają na tym, że
opryskiwanie jest wykonywane tylko w miejscach występowania agrofagów
na plantacji. Jak wykazały to doświadczenia w wielu krajach redukcja zużycia chemicznych preparatów może wynosić nawet 70% poprzednio zużywanych ilości (L IPA, 1998a). Sytuacja w Polsce, w związku z członkostwem
w Unii Europejskiej, będzie odpowiadać trendom światowym a prognozę
w tym zakresie przygotowali PRUSZYŃSKI (1997), PRUSZYŃSKI i in. (1994)
oraz L IPA (1998d).
Przewidując rozwój i stan entomologii stosowanej i ochrony roślin w XXI
wieku trzeba mieć na uwadze, że pod koniec XIX wieku nikt prawidłowo nie
przewidział rozwoju entomologii stosowanej i ochrony roślin w takim zakresie i wymiarze jaką mamy pod koniec XX wieku, której jesteśmy nie tylko
obserwatorami ale i współtwórcami. A więc niewątpliwie również kolejne
pokolenia członków Polskiego Towarzystwa Entomologicznego oraz nie
zrzeszonych entomologów w uczelniach i instytutach, wniosą istotny i twórczy wkład w rozwój nowych kierunków i badań entomologicznych o których
obecnie jeszcze nie mamy wyobrażenia.
SUMMARY
While thinking about the possible developments in applied entomology and plant protection in the coming XXI century several topics and factors must be taken into account. Although now 950 000 insects species are described some biologists suppose that from two to
ten more species exist and wait to be discovered and taxonomically described. Out of nearly
one million species known atpresent only 3 500 (0.37%) are the subject of interest of applied entomology which considers destructive and as well as beneficial insects. The latter
were broadly discussed at the XLII Meeting of the Polish Entomological Association while
at the present meeting emphasis is given to forest and agricultural economic entomology.
73
From the plant protection standpoint only 600 insect species are recognized as world
pests causing direct or indirect damage to plants or plant products. The Institute of Plant
Protection in Poland carries on a routine survey and registration of 119 species of plant
pests of which 58 are insects.
Plant protection in general and applied entomology in particular are important tools to
prevent losses in yields and to secure sufficient amount or good quality of food in various
world regions. However, efforts to protect crops should not go beyond the rational approach and should not create any threat to environment quality and human health.
The chemical pesticides are and will remain the central pillar of plant protection but
their use went through stages (optimistic and pessimistic) before it entered the present era
named the integrated pest management (IPM). The IPM philosophy considers the expectations of farmers, environmentalists and consumers. It is based on rational use of chemical
pesticides and biopesticides, it considers risk/benefit effects and pays attention to a proper
construction of agroecosystems and biodiversity.
In XXI century we shall observe the increasing role of biological control within IPM programs. This will be due to the present and expected successes in the genetic improvement of
predators, parasites and particularly of biopesticides based on Bacillus thuringiensis and
baculoviruses with the enhanced insecticidal properties or environmental properties. Several specialists foresee the broad use of transgenic plants with various features including
also traits important for plant protection.
The global climate changes must be taken into account by all entomologists and plant
protection specialists due to possible implications to regional changes in insect fauna, weed
flora and changes in area and cropping systems. Basing on the GISS and GFDL models possible changes in Polish agriculture may be foreseen which with affect the abundance,
number of generations and significance of insects, pathogens or weeds. In several countries
special programs and teams were established to prepare possible scenarios of changes and
necessary measures.
PIŚMIENNICTWO
ANDOW D. A., 1991: Vegetational diversity and arthropod population responses. Annu.
Rev. ent., 36: 561-586
Anonim, 1996: Studium Krajowe w Sprawie Zmian Klimatu. Strategie Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych i Adaptacja Polskiej Gospodarki do Zmian Klimatu. Synteza. Warszawa. 108 ss.
ATKINSON D., 1993b: Global Climate Change: Implications for Crop Protection. BCPC Monograph No. 56. Farnham. 102 ss.
B ANASZAK J., 1996: Owady ekonomicznie ważne czyli o entomologii stosowanej. Zesz.
nauk. WSP, Studia Przyr., Bydgoszcz, 12: 121-149.
BIS K., DEMIDOWICZ G., DEPUTAT T., GÓRSKI T., HARASIM A., K RASOWICZ S. 1993: Ekonomiczne Konsekwencje Zmian Klimatu w Rolnictwie Polskim. Problemy Agrofizyki nr
68:1-33.
BOCZEK J., 1997: Wykorzystanie technik inżynierii genetycznej do zwalczania szkodników
roślin. Post. Nauk roln., nr 4: 15-25.
74
J. J. LIPA
BUSBY J. R., 1991: BIOCLIM – a bioclimate analysis and prediction system. Plant Protection Quarterly, 6: 8-9.
CAMMELL M. E., K NIGHT J. D., 1991: Effects of climate change on the population dynamics
of crop pests. Advances in Ecological Research, 22:117-162.
CANNON R. J. C., 1995: Bacillus thuringiensis in pests control. [W:] Biological Control: Benefits and Risks (H. M. T. HOKKANEN and J. M. LYNCH, eds.). Cambridge Univ. Press,
Cambridge: 190-200.
CARBONELL L.F., HODGE M.R., TOMALSKI M.D., MILLER L.K., 1988: Synthesis of a gene
coding for an insect-specific scorpion neurotoxin and attempts to express it using baculovirus vectors. Gene, 73: 409-418.
CROMARTIE W. J., 1981: The environmental control of insects using crop diversity.
[W:] Handbook of Pest Management in Agriculture (D. P IMENTEL, ed.). CRC Press,
Boca Raton: 223-251.
CROOK N. E., WINSTANLEY D., 1995: Benefits and risks of using genetically baculoviruses
as insecticides. [W:] Biological Control: Benefits and Risks (H. M. T. HOKKANEN and
J. M. LYNCH, eds.) Cambridge Univ. Press, Cambridge: 223-230.
DE LOACH C. J., 1971: The effect of habitat diversity on predation. Proc. Tall Timbers Conf.
Ecol. Anim. Contr. Habitat Manage., 2: 223-241. Tallahasee, Florida: Tall Timbers Res.
Sta.
GCTE 1995: GCTE – Global Change and Terrestrial Ecosystems. Report No. 11. GCTE
Activity 3.2. Global Change Impacts on Pests, Diseases and Weeds. Implementation
Plan. Canberra: 52 pp.
GELERNTNER W. D., 1990: Bacillus thuringiensis, bioengineering and the future of bioinsecticides. Brighton Crop Protection Conference – Pests and Diseases, 2: 617-624.
GROOMBRIDGE, 1992: Global Diversity. Status of Earth’s Living Resources. Chapman
& Hall, Lonod. (cyt. wg PORTER, HILL, 1995).
HARRINGTON R., WOIWOD I. P., 1995: Insect crop pests and the changing climate. Weather,
50 (6): 200-208.
HOKKANEN H. M. T., LYNCH J. M., 1995: Biological Control: Benefits and Risks. Cambridge Univ. Press, Cambridge. 304 ss.
HOY M. A., 1996: Population genetics and dynamics of transgenic arthropod natural enemies: an overview of potential risk and logistical issues. Proc. XX Int. Congr. Entomol.,
Firenze: 291.
KEISER J., 1996: Pests overwhelm Bt cotton crop. Science, 273: 423.
K LASSEN W., 1995: World food security up to 2010 and the global pesticide situation.
[W:] Eighth International Congress of Pesticide Chemistry: Options 2000 (N. N. RAGSDALE, P. C. KEARNEY, J. R. PLIMMER, eds.) AMC, Washington: 1-32.
KOZAR F., 1991: Recent changes in the distribution of insects and the global warming. Proceedings of the 4th ECE/XIII.SIEEC, Godollo: 406-413.
KOZAR F., DAVID A. N., 1986: The unexpected northward migration of some species of insects in Central Europe and the climatic changes. Anz. Schädlingskde., Pflanzenschutz,
Umweltschutz, 59: 90-94.
75
KOZAR F., SHEBLE D. A. F., FOWJHAN M. A., 1995: Study on the further spread of Pseudaulacaspis pentagona (Homoptera: Coccoidea: Diaspididae) in Central Europe. Israel J.
Ent., 24: 161-164.
LIPA J. J., 1965: Patologia i mikrobiologiczne zwalczanie owadów. Polskie Pismo ent., Seria
B, 37-38 (1-2): 151-162.
LIPA J. J., 1975: Osiągnięcia biologicznego zwalczania szkodników w Polsce w latach
1945–1975 i perspektywy na przyszłość . Biul. Inst. Ochr. Roślin nr 59: 39-54.
LIPA J. J., 1984: Integrowanie metod zwalczania i sterowanie populacjami agrofagów w nowoczesnych programach ochrony roślin. Mat. XXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin:
31-48.
LIPA J. J., 1986: Biotechnologie a postęp w ochronie roślin. Mat. XXVI Sesji Nauk. Inst.
Ochr. Roślin: 11-40.
LIPA J. J., 1989: Odporność agrofagów na czynniki biologicznego zwalczania i odporność entomofagów na chemiczne pestycydy a efektywność biologicznego zwalczania. Mat.
XXIX Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, Cz. I – Referaty: 13-34.
LIPA J. J., 1995: Zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera virgifera)
– nowy kwarantannowy szkodnik kukurydzy w Europie. Ochrona Roślin nr 6: 9-10.
LIPA J. J., 1996a: Insect pathology and microbial control in the EPRS region and in Poland.
IOBC/WPRS Bull., 19 (9): 1-11.
LIPA J. J., 1996b: Światowy rynek środków ochrony roślin (1945–2001). Pestycydy, 4: 43-66.
LIPA J. J., 1997a: Globalne ocieplenie Ziemi – konsekwencje dla ochrony roślin. Post. Nauk
roln., nr 6: 3-13.
LIPA J. J., 1997b: Rolnictwo precyzyjne – nowe technologie. Fragm. agronom., 3 (55): 17-26.
LIPA J. J., 1997c: Zmiany Klimatu Ziemi – konsekwencje dla rolnictwa i ochrony roślin. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 37 (1): 27-35.
LIPA J. J., 1998a: Precyzyjna ochrona roślin – nowe technologie metod i zabiegów. Progress
in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 38 (1): [w druku].
LIPA J. J., 1998b: Czy zróżnicowanie gatunkowe ogranicza występowanie gradacji agrofagów. Konferencja Komitetu Ekologicznego PAN, 5.VI.1998, Warszawa. [Maszynopis].
LIPA J. J., 1998c: Prognoza FAO rozwoju rolnictwa do 2030 roku. Post. Nauk roln., [w druku].
LIPA J. J., 1998d: Ochrona roślin w Polsce i Unii Europejskiej. [W:] Polskie Ogrodnictwo
w Obliczu Integracji z Unia Europejską. Jubileusz 30-lecia Wydziału Ogrodniczego AR
Kraków [w druku].
LIPA J. J., GŁOWACKA B., 1996: Nun moth (Lymantria monacha L.) in Europe and Poland.
Proceed. Annual Gypsy Moth Review, Nov. 5–8, 1995, Traverse City, USA: 138-158.
LIPA J. J., NAWROT J., 1994: Biotechnologie w nowoczesnej ochronie roślin. Mat. XXXIV
Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, Cz. I – Referaty: 18-25.
LIPA J. J., PRUSZYŃSKI S., 1985: Biologiczna ochrona roślin w Polsce w ubiegłych 25 latach
i jej tendencje rozwojowe w latach przyszłych. Mat. XXV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin:
41-62.
76
J. J. LIPA
LISANSKY S. G., COOMBS J., 1994: Developments in the market for biopesticides. Brighton
Crop Protection Conference – Pests and Diseases, 3: 1049-1054.
MACILWAIN C., 1996: Bollworm chew hole in gene-engineered cotton. Nature, 382: 289.
METCALF R. L., 1981: Changing role of insecticides in crop protection. Annu. Rev. ent., 25:
219-256.
METCALF R. L., 1996: Applied entomology in the twenty-first century. American Entomologist: 216-227.
MOCHIDA O., 1991: Impact of CO 2 – climate change on pests distribution. Agr. Horticul.,
66:128-136.
MONSANTO, 1997: Achievements: Plant Biotechnology 1997. St. Louis. 15 ss.
NALBORCZYK E., 1996: Prognoza badań rolniczych warunkujących rozwój rolnictwa i gospodarki żywnościowej na początku XXI wieku. [W:] Nauka Polska w Perspektywie XXI
wieku. Komitet Prognoz „Polska w XXI Wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa.
378 ss.
OERKE E. C., DEHNE H. W., SCHONBECK F., WEBER A., 1994: Crop Production and Crop
Protection. Elsevier, Amsterdam. 808 ss.
O’REILLY D. R., MILLER L. K., 1991: Improvement of a baculovirus pesticide by deletion of
the egt gene. Bio/Technol., 9: 1086-1089.
PICKETT A. D., MAC PHEE A. W., 1965: Twenty years' experience with integrated control
programmes in Nova Scotia apple and pear orchards. Proc. Int. Congr. Entomol., 12th ,
London 1964: 597.
PORTER J. H., PARRY M. L., CARTER T. R., 1991: The potential effects of climatic change on
agricultural insect pests. Agric. Forest Meteorol., 57: 221-240.
PORTER N., HILL D., 1995: Technological developments in high throughput screening: (1)
Exploiting the molecular diversity of natural products; (2) Measurement of biomolecular interactions and the use of robotics. Brighton Crop Protection Conference – Weeds,
1: 289-308.
PRETTY J. N., 1995: Sustainable agriculture in the 21st century: challenges, contradictions
and opportunities. Brighton Crop Protection Conference – Weeds, 1:111-120.
PRUSZYŃSKI S., 1997: Program dostosowania ochrony roślin do wymagań ochrony środowiska i potrzeb produkcji rolniczej. [W:] Program Proekologicznego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej do Roku 2000 i w Latach Następnych. IERiGŻ, Warszawa: 79-100.
PRUSZYŃSKI S., ZALEWSKI A., M IECZKOWSKI J., BLOK F., 1994: Prognoza przewidywanych
zmian w produkcji roślinnej do 2010 roku w zakresie podstawowych upraw oraz kierunków i rozmiarów ich ochrony. Raport przygotowany dla Stowarzyszenia Polskich Producentów Środków Ochrony Roślin. Warszawa. 18 ss.
RAVENSBERG W.J., 1994: Biological control of pests: current trends and future prospects.
Brighton Crop Protection Conference – Pests and Diseases, 2: 591-600.
RIBEIRO B. M., CROOK N. E., 1993: Expression of full-length and truncated forms of crystal
protein genes from Bacillus thuringiensis subsp. kurstaki in a baculovirus and pathogenicity of the recombinant viruses. J. Invertebr. Pathol., 62: 121-130.
77
SHIEH T. R., 1995: Biopesticide formulations and their applications. [W:] Eighth International Congress of Pesticide Chemistry: Options 2000 (N. N. RAGSDALE, P. C. KEARNEY ,
J. R. PLIMMER, eds.) AMC, Washington: 104-114.
SOBÓTKA W., MICHALIK J., ZIEMNICKA J., KONOPIŃSKA D., 1994: Proekologiczne insektycydy przyszłości. Mat. XXXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, 1: 471-473
SUTHERST R. W., 1991: Pest risk analysis and the greenhouse effect. Review agricult. Ent.,
79: 1177-1187.
SUTHERST R. W., 1995: Impacts of Climate Change on Pests, Diseases and Weeds in Australia. Report of an International Workshop, Brisbane 9-12 October 1995. 52 ss.
SUTHERST R. W., MAYWALD G. F., SKARRATE D. B., 1995: Predicting insect distributions in
a changed climate. [W:] Insects in a Changing Environment (R. HARRINGTON and
N. E. STORK, eds.). Academic Press, London: 59-91.
THOMAS B., 1993: The regulatory control of plant protection products: beyond the millenium. Brighton Crop Protection Conference – Weeds, 1: 129-136.
VAN EMDEN H. F., DĄBROWSKI Z. T., 1994: Biodiversity and habitat modification in pest
management. Insect Sci. Applic., 15: 605-620.
VAN EMDEN H. F., WILLIAMS G. F., 1974: Insect stability and diversity in agro-ecosystems.
Annu. Rev. ent., 19: 455-475.
WATSON R. T., ZINYOWERA M. C., MOSS R. H., DOKKEN D. J., 1995: Climate Change 1995:
Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific-Technical Analyses.
Cambridge University Press, Cambridge. 950 ss.
WAY M. J., 1977: Pest and disease status in mixed stands vs mono cultures: The relevance of
ecosystem stability. [W:] Origins of Pest, Parasite, Disease and Weed Problems
(J. M. CHERRET and G. R. SAGAR ). Blackwell, Oxford: 127-138.
WEARING C. H., HOKKANEN H. M. T., 1995: Pest resistance to Bacillus thuringiensis: ecological crop assessment for Bt gene incorporation and strategies of management.
[W:] Biological Control: Benefits and Risks (H. M. T. HOKKANEN and J. M. LYNCH ,
eds.). Cambridge Univ. Press, Cambridge: 236-252.
WIECH K., 1995: Effect of mixed cropping on the occurrence of beneficial entomofauna.
[W:] Actual and Potential Use of Biological Pest Control on Plants (E. NIEMCZYK, ed.).
Committee of Plant Protection PAS, Skierniewice: 139-144.
WOODBURN A. T., 1995: The market for agrochemicals: present and future. Brighton Crop
Protection Conference – Weeds, 1: 121-128.
WORNER S. P., 1988: Ecoclimatic assesment of potential establishment of exotic pests.
J. econ. Ent., 81: 973-983.
Wiad. entomol.
17 Supl.: 79-136
Poznań 1998
Przegląd osiągnięć ekologii owadów lądowych w Polsce*
A review of achievements of terrestrial insect ecology in Poland
ANDRZEJ S ZUJECKI
Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa
ABSTRACT: Results of investigations in the ecology of insects, carried out in Poland since
1923 are presented. All main branches and directions of insect ecology have been cosidered
in the mentioned period. The author discusses results obtained, as follows: autecology,
demecology and population dynamics, insects in biocoenoses and in succesional processes,
in investigations of the productivity, studies on insects in landscapes, insects in the
bioindication and valorisation of the environment, and in the ecological engineering. At the
end the author evidences similar priority in insect ecology and similar course of its development in Poland as in the worldwide tendencies and shows most valuable contributions made
in this respect in relation to requirements formulated by the II and III Congress of the
Polish Science held in 1973 and 1985.
KEY WORDS: autecology, bioenergetics, biondication, ecological engineering, ecosystem,
insects, insect ecology, insect associations and communities, landscape, migration, mortality, outbreak, population, reproductivty, valorisation,
researchs in Poland, selected bibliography.
Wstęp
Ekologia jest dyscypliną wielowątkową, rozwijającą się, szczególnie po
roku 1950, w tempie narastającym. Jeśli przyjmiemy, że można wyróżniać
ekologię roślin i zwierząt, to podział taki pozwala również wyodrębnić ekologię owadów tj. poznanie wielorakich związków tych bezkręgowców z szeroko rozumianym środowiskiem. Takie zaś zarysowanie zakresu ekologii owadów obligując do analizy całej praktycznie problematyki ekologicznej, w której na przestrzeni dziesiątków lat pojawiały się owady, przekracza możliwości jakiegokolwiek rozsądnego w czasie referatu. Należy przy tym zauważyć,
80
A. SZUJECKI
że o dużym znaczeniu badań entomologicznych w rozwoju krajowej problematyki ekologicznej świadczy fakt, że na około 600 publikacji z tej dziedziny
jakie ukazują się średnio co roku w Polsce, 25% stanowią prace poświęcone
owadom. Z konieczności więc przedstawione będą tylko te osiągnięcia ekologii owadów w Polsce, i to tylko owadów lądowych, które miały najważniejsze znaczenie dla rozwoju tej dyscypliny w kraju, te które miały najwięcej
cech oryginalnych w porównaniu z problematyką ekologiczną uprawianą
w ośrodkach zagranicznych a także te, które charakteryzują popularne
w pewnych okresach kierunki badawcze.
Przegląd piśmiennictwa pozwala zauważyć, że w Polsce problemy ekologii owadów były rozpatrywane w dwóch aspektach intencjonalnych:
okolicznościowym – jako uboczny produkt badań poświęconych rozmieszczeniu geograficznemu owadów, ich bionomii, znaczeniu gospodarczemu
lub etiologii;
przedmiotowym – jako badania ukierunkowane na poznanie pewnego zakresu ekologii danego taksonu owadów lub odnoszące się do poznania
procesów i zależności ekologicznych, kiedy owady stanowiły grupę testową lub tło do problematyki z zakresu ekologii ogólnej lub teoretycznej.
.
.
Przedstawiony podział nie jest rozłącznym, a jego celem jest podkreślenie
trudności jakie pojawiają się przy próbie wyróżnienia badań ekologicznych
spośród tematyki entomologicznej i znalezienia granicy między pracami,
których celem jest poznanie ekologii owadów a pracami, w których ekologia
jest traktowana jako uboczny produkt działalności badawczej ukierunkowanej na inny cel główny. Zwracali na to uwagę inni autorzy a szczególnie
H. SANDNER w referacie „Osiągnięcia polskiej entomologii w zakresie ekologii”, wygłoszonym w 1970 r. na XXXII Zjeździe Polskiego Towarzystwa
Ekologicznego w Cieplicach (SANDNER, 1971).
Okolicznościowe poznanie ekologii owadów miało miejsce zanim jeszcze
pojawił się termin „ekologia”. Sięga ono do kolebki nauk przyrodniczych
i działalności badawczej pionierów entomologii zajmujących się bionomią
i etiologią owadów. Hołdowali jej fauniści, którzy z różnym skutkiem starali
się określić warunki geograficznego rozmieszczenia owadów, ich wymagania
wobec podstawowych, abiotycznych czynników środowiska, lub środowisko
to zidentyfikować. W ten sposób rodziła się autekologia. Wymaganiami środowiskowymi owadów zajmowali się też przedstawiciele tzw. entomologii
stosowanej, badając bionomię i znaczenie gospodarcze owadów w rolnictwie, leśnictwie, medycynie, przechowalnictwie i innych, podobnych dziedzinach. Nie sposób też oddzielić szeregu prac etiologicznych od tych, które
istotnie rozwijają niektóre działy autekologii owadów.
PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE
81
W okresie międzywojennym wiele uwagi ekologii owadów poświęcał
w czasie badań fizjograficznych Roman K UNTZE, którego głównym dziełem
życia, podjętym wspólnie z Janem NOSKIEWICZEM, stał się „Zarys zoogeografii polskiego Podola” (1938) poprzedzony szeregiem studiów porównawczych nad fauną kserotermiczną. Z wielką znajomością przedmiotu autorzy identyfikują jakościowy i ilościowy skład fauny z zespołami roślinnymi,
krajobrazem, a przede wszystkim prawidłowo oceniają rolę człowieka – gospodarki rolnej i leśnej w przeobrażeniach fauny, głównie owadów.
Roman KUNTZE, Ludwik S ITOWSKI i Marian NUNBERG byli w tym czasie
zwolennikami biocenotycznej teorii masowych pojawów owadów roślinożernych i w swych pracach, wykonanych na tle rozgrywających się wówczas procesów gradacji strzygoni choinówki, poprocha cetyniaka, boreczników i innych owadów, wskazywali na potrzebę odejścia od monokultur na rzecz
drzewostanów mieszanych, w których większa różnorodność zespołów owadów pasożytniczych i drapieżnych pozwalałaby na bardziej skuteczne działanie mechanizmów regulujących liczebność foliofagów. I tu według R. KUNTZEGO interesy nauki o szkodnikach roślin zbiegają się z ideą ochrony przyrody, z programem zachowania resztek pierwotnych lasów, stepów, torfowisk, tak z potrzeb konserwatorskich jak i jako naturalnych laboratoriów
i wzorców prawidłowego postępowania (C ZYŻEWSKI, 1969).
Poszukując sposobów wyznaczenia potencjalnych areałów szkodliwości
owadów ważnych w praktyce rolniczej lub leśnej Z. MOKRZECKI, R. K UNTZE, A. K OZIKOWSKI i M. NUNBERG odwołują się także do klimatycznych
czynników środowiska, w czym pomocne były, z różnym zresztą skutkiem,
izotermy roczne lub anomalie termiczne w kluczowych okresach rozwoju badanych szkodników – strzygoni choinówki, chrabąszczy i korników.
Również w obszarze problematyki rolniczej, marginalne zwykle badania
wymagań szkodników upraw polnych wobec abiotycznych czynników środowiska znajdowały swe realne odbicie w szeregu pracach, m.in. S. MINKIEWICZA, A. CHRZANOWSKIEGO i J. RUSZKOWSKIEGO .
Okolicznościowe badania ekologii owadów rozwijały się burzliwie po
II wojnie światowej we wszystkich ośrodkach mających związek z entomologią, a szczególnie w Instytucie Zoologii PAN w Warszawie, który badając
faunę Doliny Nidy, Bieszczadów, Pienin, Gór Świętokrzyskich oraz lasów nizinnych i stosując zasady ekologizowanej faunistyki osiągnął znaczny postęp
w poznaniu struktury zgrupowań owadów w różnych zespołach roślinnych
i stopnia ich synantropizacji; w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie, gdzie opracowano strukturę fauny karpackiej i Jury Krakowsko-Częstochowskiej; w licznych Zakładach Szkół Wyższych oraz Instytutach resortowych, zwłaszcza Instytucie Ochrony Roślin,
82
A. SZUJECKI
Instytucie Badawczym Leśnictwa, Instytucie Sadownictwa, które koncentrując uwagę na szkodnikach roślin, ich entomofagach, musiały rozpoznać szereg zależności ekologicznych badanych owadów.
Wiele osiągnięć w poznaniu ekologii owadów mieli entomolodzy leśni
zajmując się szczególnie powiązaniami szkodliwych owadów z warunkami
środowiska, roślinami żywicielskimi oraz z pasożytami i drapieżcami. Wyniki
badań nad formami osnui gwiaździstej, powiązaniami biocenotycznymi
zwójki sosnóweczki, cykl prac nad strzygonią choinówką, brudnicą mniszką,
igłówką sosnową, rejonizacją żukowatych, a zwłaszcza chrabąszczy (zespół
Witolda K OEHLERA) miały ogólnoeuropejskie znaczenie. W tymże zespole
Z. S CHNAIDER kontynuował rozpoczęte jeszcze w okresie międzywojennym
i powszechnie znane badania K. STRAWIŃSKIEGO nad biologią i ekologią korowca sosnowego. Analogiczną wartość miały przyczynki ekologiczne do
biologii szkodników nasion (S. K APUŚCIŃSKI, A. SZMIDT, M. SKRZYPCZYŃSKA) do szkodników technicznych drewna (J. DOMINIK, J. STARZYK), kornikowatych (M. NUNBERG , J. MICHALSKI , Z. CAPECKI). Z wyróżniających się
prac o charakterze stosowanym należy wymienić też badania nad wrogami
naturalnymi mszyc w parkach, sadach, szklarniach i na zbożach
(A. WNUK, E. CICHOCKA, M. PANKANIN , B. LESZCZYŃSKI , A. CIEPIELA ,
T. BARCZAK); nad ekologią wciórnastków na warzywach i tytoniu (J. ZAWIRSKA, H. L EGATOWSKA); nad szkodnikami przechowalni (S. I GNATOWICZ,
J. BOCZEK , J. NAWROT); szkodnikami pieczarek (J. DMOCH ), rzepaku
(J. DMOCH, T. PAŁASZ ), zbóż i traw (Z. GOŁĘBIOWSKA, B. RUSZKOWSKA).
Trudno byłoby przecenić rolę okolicznościowego traktowania ekologii
owadów w rozwiązaniach z zakresu ochrony roślin oraz poznania rozmieszczenia przestrzennego różnych grup owadów i struktury fauny Polski. Wniosły one wiele nowych i oryginalnych wiadomości do różnych działów ekologii, głównie autekologii, a szczególnie do określenia walencji i wybiórczości
środowiskowej gatunków. Renesans tego typu badań nastąpił na przełomie
lat 80-tych i 90-tych w związku z rozwojem problematyki bioindykacyjnej
oraz wypracowaniem systemów monitoringu ekologicznego. Na rozwój teorii ekologii oczywiście większy wpływ miały badania ukierunkowane tematycznie na zagadnienia autekologiczne, demekologiczne owadów oraz monografie ekologiczne. We wszystkich tych sytuacjach celem badawczym było
poznanie ekologii owadów jako takiej.
Badania owadów w biocenozach, ekosystemach, krajobrazie przyczyniły
się z kolei do wyjaśnienia funkcjonowania tych systemów i prowadziły do poznania mechanizmów ich homeostazy i reakcji stresowych, a w dalszej kolejności do konstrukcji metod bioindykacyjnych, waloryzacji środowisk i wreszcie do prób sterowania systemami w postępowaniu inżynierii ekologicznej
uwzględniającej w metodzie lub celu także owady.
83
Owady w badaniach autekologicznych
Badania autekologiczne, poza tymi które zajmowały się środowiskową
wybiórczością owadów, a które omówiono we wstępie, nie były polską specjalnością, aczkolwiek niektórzy badacze specjalizowali się w tym kierunku
(MIKULSKI , 1936, 1948). Również Polska Bibliografia Zoologiczna za lata
1945–1954 wykazuje wiele prac odnoszących się do wpływu różnych czynników środowiskowych na owady – ich metabolizm, aktywność ruchową, fenologię. Ponadto bogate informacje o tego typu zależnościach znajdują się
w pracach licznych autorów poświęconych szkodnikom lasów i pól, m.in.
zwójce sosnóweczce (KOEHLER , 1967), stonkowatym – Chrysomelidae (KADŁUBOWSKI, DUDIK , 1968), wyłogówce jedlineczce (WIĄCKOWSKI, 1984),
stonce ziemniaczanej (WĘGOREK , 1957a, 1957b, 1959, 1960), owocnicom
(Haplocampa), nasiennicy trześniówce – Rhagoletis spp. (ŁĘSKI, 1963) oraz
motylom Malacosoma neustria L. i Euproctis chrysorrhoea L. (MIGULA ,
1974).
Wyróżniają się w tej grupie tematycznej prace poświęcone preferencji pokarmowej niektórych ważnych w rolnictwie szkodników (W NUK , WIECH ,
1983; WIECH, WNUK, 1985), preferencji pokarmowej komarów (Lachmajer,
1971), oraz rozprawy P. MIGULI (1977, 1979, 1985) o wpływie metali ciężkich
na odżywianie się i metabolizm gąsienic motyli. Adaptacje miejscowych fitofagów do drzew i krzewów introdukowanych do Polski przeważnie z Ameryki Północnej rozpoznał J. DOMINIK (1966, 1972). Na uwagę zasługują też
oryginalne badania A. Ł ABĘDZKIEGO nad pokarmem ważek w różnych typach lasu (Ł ABĘDZKI, 1987, 1989, 1994). Niektóre, dotyczące drapieżców
i parazytoidów z którymi wiązano nadzieje praktyczne, np. kruszynkiem
– Trichogramma spp. (K OT, 1964, 1979, 1995; KADŁUBOWSKI, 1965, 1978;
WIĄCKOWSKA, 1965), mszyczarzem – Aphidius smithi SHARMA et SUBBA
RAO (WIĄCKOWSKI, 1962), złotookiem (KOWALSKA, 1971), stały się podstawą projektowanych metod walki biologicznej ze szkodnikami. Duży dorobek
autekologiczny zawierają liczne monografie tzw. szkodników magazynowych
(Calandra granaria L., Ephestia kuehniella ZELL., Tenebrio molitor L., Rhizoperta dominica F.) opracowane m.in. przez niezapomnianą Zofię GOŁĘ BIEWSKĄ (1952), studia specjalne nad Tribolium (P RUS i in., 1989) oraz studia nad wpływem pokarmu na płodność i rozwój strąkowca fasolowego
(SANDNER, CICHY, 1962; S ANDNER, P ANKANIN , 1973).
Wyróżniają się też prace poświęcone zmianom aktywności owadów np.
Carabidae w zależności od warunków siedliskowych lasu (G RÜM, 1971), Tabanidae w zależności od temperatury, wilgotności i światła (TROJAN , 1958)
oraz dobowym i sezonowym zmianom aktywności Culicidae (np. E. DĄBROWSKA-P ROT, 1959, 1964), Cerambycidae (STARZYK , 1968), Apoidea (LIPIŃSKA, 1961) i innych owadów (KACZMAREK , 1958; P OŁCIK, 1968).
84
A. SZUJECKI
Szczególnym udziałem badań autekologicznych, stojących na pograniczu
z etiologią, fizjologią i chemią, są badania nad zapachową orientacją owadów. Tu dokonano znacznego postępu w poznaniu roli semiozwiązków (feromonów, kairomonów) w komunikowaniu się owadów a także antyfidantów. Badania te rozwijają się w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu
(NAWROT i in., 1991, 1994, 1995) oraz w Instytucie Badawczym Leśnictwa,
który we współpracy z instytutami chemii wprowadził szereg feromonów
i kairomonów do walki ze szkodnikami lasu. Podkreślić też trzeba nowoczesny profil badań nad stosunkami: owad – roślina żywicielska, prowadzonych
w Instytucie Ochrony Roślin SGGW (prof. J. BOCZEK), w których wykorzystano metody elektrofizjologiczne do poznania orientacji owadów i mechanizmów odpornościowych roślin (DĄBROWSKI, 1976).
Owady w badaniach populacyjnych
W zakresie badań demekologicznych na szczególne podkreślenie zasługują osiągnięcia polskich entomologów w poznaniu ekologicznych uwarunkowań rozprzestrzeniania się stonki ziemniaczanej. Badano przeloty i migracje tego gatunku, rolę warunków meteorologicznych, pokarmu i innych
czynników w przebiegu zmian ilościowych stonki (WĘGOREK 1959, 1960;
WILUSZ, 1959; K ACZMAREK , 1955, 1965; KARG , 1969; K ARG, TROJAN ,
1968). Wartościowe badania nad zależnością śmiertelności od zagęszczenia
populacji szkodników magazynowych, a zwłaszca strąkowca fasolowego,
przeprowadził H. SANDNER (1958, 1961, 1962), następnie T. PRUS, ze współpracownikami zbadał rozwój populacji Tribolium confusum DUV. i T. castaneum HBST. w zależności od tzw. „stopnia uwarunkowania pokarmu”, róznice fenotypowe, reprodukcję i migracje tych chrząszczy oraz mechanizmy regulacji ilościowej (PRUS, 1976; P RUS, PRUS, 1978; BIJAK, 1989; P RUS, PRUS,
BIJAK, 1995). W stosunku do Tribolium castaneum HBST. rozpoznano także
dynamikę liczebności, strukturę wiekową i migracje (Ż YROMSKA-RUDZKA,
1966) a w stosunku do Oryzaephilus surinamensis L., wybiórczość pokarmową, rolę zagęszczenia i pokarmu w rozwoju populacji. Studia nad dynamiką
populacji Oulema spp. (Chrysomelidae) przeprowadził B. MICZULSKI
(1987a, 1987b) a R. BAŃKOWSKA i współautorzy (1978) opisali przebieg regulacji mszycy Acyrtosiphon pisum HARR . przez oligofagiczne drapieżce.
Pewne elementy demekologiczne znajdują się m.in. także w pracach poświęconych zwójkowatym zagrażającym płodom sadowniczym (R AZOWSKI,
WIĄCKOWSKI , 1959; KOŚLIŃSKA, 1970, 1973, 1978), w pracach poświęconych
wpływowi pokarmu na przeżywalność Lygus rugulipennis (P OPP.) –- Heteroptera (P ANKANIN, 1972) oraz w wielu innych.
85
Wspominając o interesującej rozprawie B. K IEŁCZEWSKIEGO (1950), który zinterpretował masowe pojawy Lymantria monacha L. cyklem aktywności
słońca, wieloletnich badaniach Cz. KANI (1966) nad sezonowymi zmianami
liczebności omacnicy prosowianki – Ostrinia nubilalis H ÜBN. (Pyralidae), badaniach E. Ś LIWY (1989) nad przebiegiem gradacji brudnicy mniszki,
wszechstronnym poznaniu warunków gradacji barczatki sosnówki (L EŚNIAK,
1976a, 1976b, 1976c), lub gradacji owadów w parkach narodowych w Polsce
(K ACZMAREK, WASILEWSKI, 1977; WITKOWSKI i in., 1987), szerokich badaniach H. SANDNERA nad dynamiką populacji szkodników magazynowych,
ośmielam się sądzić, że ogromne materiały będące podstawą wielu innych
studiów populacyjnych nie były na ogół przedstawiane metodami, które prowadziłyby do modelowania zmian liczebności w czasie, z uwzględnieniem
kluczowych czynników śmiertelności. Z drugiej strony wprowadzenie do
praktyki leśnej, jeszcze w latach 20-tych systematycznych pomiarów liczebności populacji foliofagów sosny nie tylko umożliwiło poprawne prognozowanie (z rocznym wyprzedzeniem) zagrożeń drzewostanów, ale i pozwoliło
na opublikowanie szeregu wartościowych prac. Znakomite więc rezultaty
uzyskano w opisaniu rejonizacji i częstotliwości masowych pojawów owadów
leśnych (KOEHLER , 1971) oraz przestrzennego rozwoju gradacji (LUTEREK ,
1965a, 1965b). W pewnym zakresie nie ustępują też badania polskie, poziomowi ogólnemu w poznaniu czynników regulujących liczebność populacji
owadów. Były to badania prowadzone przez zespół Instytutu Badawczego
Leśnictwa nad kompleksem wrogów naturalnych zwójki sosnóweczki (KO EHLER, 1967; KOEHLER , KOLK, 1972), czy też interesująca teoria zmierzająca do wyjaśnienia zmian liczebności barczatki sosnówki w oparciu o cybernetyczny model homeostazy układu: roślinożerca – roślina żywicielska (LE ŚNIAK, 1973). Światowym poziomem charakteryzowało się poznanie roli mikroorganizmów chorobotwórczych w regulacji liczebności populacji różnych
owadów (L IPA, RUSZKOWSKI , 1957; LIPA, 1963; L IPA, B ORUSIEWICZ-MADZIARA, 1976; HOKKANEN, LIPA, 1991, 1995; LIPA, HOKKANEN, 1992) oraz
badanie śmiertelności i przeżywalności Carabidae (GRÜM, 1975). Ważnym
nurtem badań były badania populacyjne owadów społecznych – mrówek,
pszczół, które pozwoliły na rozpoznanie czynników środowiskowych (jakość
środowiska, mikroklimat), populacyjnych (zagęszczenie, płodność, śmiertelność, struktura płciowa i wiekowa) jak i uwarunkowań socjalnych decydujących o dynamice populacji. Wyrózniają się tu w skali międzynarodowej wieloletnie studia B. PISARSKIEGO i W. CZECHOWSKIEGO (P ISARSKI , 1973,
1980; PISARSKI , CZECHOWSKI, 1994; PISARSKI, VEPSÄLAINEN, 1989; CZECHOWSKI, PISARSKI, 1980, 1988) nad socjalną organizacją mrówek, oraz ba-
86
A. SZUJECKI
dania prowadzone przez J. PĘTAL (1967, 1980b, 1981), które pozwoliły wyznaczyć zależności między wielkością kolonii mrówek, produkcją, intensywnością furażowania i zasobami pokarmu w środowisku.
Owady w biocenozach
Niejako polską specjalnością stały się tu badania nad zespołami i zgrupowaniami owadów, następnie studia nad wywołanymi przez człowieka ich reakcjami stresowymi oraz procesami synantropizacji zachodzącymi w zespołach owadów różnych środowisk. Zainteresowanie wielogatunkowymi zbiorami owadów jako jednostek chorologicznych pojawiło się w Polsce w końcu
lat 30-tych i doprowadziło do koncepcji zgrupowania oraz zespołu konkurencyjnego (PETRUSEWICZ , 1936; LITYŃSKI, 1938; TARWID, 1952; KACZMA REK, 1953), który pierwotnie został rozpatrzony na przykładzie wodnych
Chironomidae, leśnych mrówek i komarów. Częściowa zbieżność nisz ekologicznych gatunków tego samego poziomu troficznego wchodzących w skład
zespołu tworzy konkurencję, która regulując stosunki ilościowe jego komponentów, wyraża się w strukturze dominacyjnej. Studia nad zespołami entomofauny glebowej i epigeicznej pozwoliły na postawienie hipotezy o sprawowaniu w nich nadrzędnej roli regulacyjnej przez gatunki o szerokiej tolerancji wobec różnych czynników środowiska. Od ich obecności, liczebności
i ruchliwości zależy, w świetle wymienionej hipotezy, aktywność pozostałych
elementów układu (KACZMAREK , 1961, 1963). Hipoteza ta okazała się bardzo inspirująca do poszukiwań i identyfikacji nisz ekologicznych różnych gatunków oraz rozpoznawania konkurencji o zasoby. M. KACZMAREK (1975a,
1975b) wykazała m.in. zależności konkurencyjne w zespołach skoczogonków
podkreślając, że w warunkach optymalnych dla zespołu konkurencja prowadzi do ograniczenia dominanta. J. PĘTAL (1981) zwróciła uwagę na konkurencję międzygatunkową mrówek jako sposobu adaptacji do zasobów pokarmowych. Niestety, niedostateczna znajomość biologii większości owadów
i dążenie do charakterystyki ilościowej określonych taksonów w środowisku
spowodowały, że owady w strukturze biocenoz są najczęściej przedstawiane
w postaci zgrupowań – taksocenów, a nie w systemie regulowanym przez
konkurencję jako zespoły.
Badania zgrupowań owadów jako składowej części biocenoz rozwijały się
przede wszystkim w odniesieniu do zespołów leśnych i datują się od zapomnianej pracy KOŹMIŃSKIEGO (1925) o motylach Puszczy Białowieskiej
oraz od rozprawy J. J. K ARPIŃSKIEGO (1933) o zależności występowania
kornikowatych od typów drzewostanów w Puszczy Białowieskiej. Studia nad
zespołami fauny Puszczy pozwoliły wymienionemu autorowi na zarysowanie
oceny struktury i funkcji zespołów owadów w biocenozach tego kompleksu
87
leśnego w zupełnie oryginalnych „Materiałach do bioekologii Puszczy Białowieskiej” (KARPIŃSKI, 1949a), a następnie do szczegółowej charakterystyki
występujących tam zgrupowań Cerambycidae (KARPIŃSKI, 1949b), Formicidae (K ARPIŃSKI, 1956a), Curculionidae (K ARPIŃSKI , 1956b), Cicadina
(K ARPIŃSKI, 1958) i Carabidae (K ARPIŃSKI, MAKÓLSKI, 1954). Na materiałach zgromadzonych przez J. J. KARPIŃSKIEGO opracowane zostały też Heteroptera (STRAWIŃSKI, 1956a). M. GIEYSZTOR (1938) analizuje faunę Macrolepidoptera, S. F. ADAMCZEWSKI (1950) charakteryzuje motyle minujące na
tle naturalnych środowisk Puszczy, a znacznie później M. KRZYWICKI (1967)
Papilionidae i Hesperoidea. Obecnie badania te kontynuuje J. M. GUTOWSKI
(m.in. 1985). Badania J. J. KARPIŃSKIEGO w Puszczy Białowieskiej, aczkolwiek nie zawsze oparte na poznaniu gatunków lecz operujące wyższymi taksonami, nie uwzględniające w stopniu satysfakcjonującym danych ilościowych, miały wyraźnie określony cel – poznanie biocenoz i dały impuls do
charakterystyki zgrupowań owadów w różnych zespołach leśnych i porównań
między nimi. W zależności od intencji autorów były to ekologizowane badania faunistyczne, które zostały omówione wcześniej, albo były one ukierunkowane na poznanie struktury lub funkcji owadów w biocenozach. Z tych
ostatnich należy wymienić przede wszystkim studia nad owadami wydm (BURZYŃSKI, 1971), w których szczególną uwagę budzi znakomity opis roli mrówek (Formica cinerea MAYR ) w utrwalaniu ruchomych piasków, studia
M. K ACZMAREK (1973) nad zespołami leśnych Collembola, CMOLUCHA
(1961) oraz CMOLUCHA i KOWALIKA (1964) poświęcone strukturze zgrupowań ryjkowcowatych w zespołach leśnych, FEDORKO (1957) nad Heteroptera
ściółki leśnej, SZCZEPAŃSKIEGO nad zgrupowaniami Chalcidoidea w młodych drzewostanach sosnowych (1968) oraz grądach Białowieży (1983),
PAWLIKOWSKIEGO i BARCZAKA (1986) nad antofilnymi żądłówkami w borach sosnowych, a także studia E. OLECHOWICZ (1988, 1990) i E. P APLIŃSKIEJ (1980, 1987a) nad zgrupowaniami muchówek. Znakomicie poznane
zostały zespoły komarów i ich rozmieszczenie pionowe i poziome w środowiskach leśnych i intensywnie zagospodarowanych (TARWID, 1935, 1952; DĄBROWSKA, TARWID , 1954; DĄBROWSKA-PROT, 1960, 1964, 1979; SKIERSKA,
1960, 1965, 1974).
Analizując strukturę zgrupowań owadów leśnych, wielu autorów (m.in.
NUNBERG , 1937, 1949; GUMOŚ , WIŚNIEWSKI , 1960; WIŚNIEWSKI , 1969a,
1969b; LEŚNIAK, 1963; SZCZEPAŃSKI, 1968; S TARZYK, 1976, 1977), zwróciło
uwagę na jej różnice w zależności od siedliska, wieku drzewostanu, jego składu gatunkowego i warstwy lasu, a szczególnie liczne dane na ten temat uzyskano w borach sosnowych dzięki pracom zespołów Katedry Ochrony Lasu
i Ekologii SGGW oraz Instytytu Zoologii PAN w Warszawie. Wyróżniają się
tu rozprawy poświęcone wpływowi podszytów liściastych w borach sosno-
88
A. SZUJECKI
wych, na Ichneumonidae żyjące na runie w warstwie krzewów i w koronach
drzew (SAWONIEWICZ, 1979), na Carabidae (SZYSZKO , 1974) oraz Staphylinidae (SZUJECKI , 1975, 1978), chrząszcze zasiedlające żerowiska kambiofagów (MAZUR, 1979b) i gniazda mrówek (WIŚNIEWSKI, 1967). Skład gatunkowy oraz struktura: Heteroptera, Cantharidae, Carabidae, Lachnidae, Chrysomelidae, Curculionidae, Neuropteroidea i Raphidioptera, Syrphidae, były
przedmiotem zespołowych badań borów sosnowych, głównie Borów Tucholskich, Puszczy Białej, Puszczy Białowieskiej z uwzględnieniem drzewostanów różnego wieku a szczególnie poznaniem fauny koron i runa (PISARSKA,
1990; BAŃKOWSKA i in., 1993, 1994; WINIARSKA, CHOLEWICKA, 1990). Ważną pozycją w poznaniu fauny borów sosnowych jest monografia mrówek
(MAZUR, 1983), która zawiera opisy struktury zgrupowań tych owadów
w ujęciu geograficznym i zależnie od wieku drzewostanu oraz rozprawa
A. SZPOJDY (1992) poświęcona Byrrhidae. Do lepiej poznanych zgrupowań
owadów leśnych w Polsce należą dzięki pracom K. STRAWIŃSKIEGO (1962),
H. SZELĘGIEWICZA (1974), T. B ILEWICZ-P AWIŃSKIEJ (1957, 1959, 1960,
1961a, 1961b, 1965) i zespołu Uniwersytetu Śląskiego (prof. S. K LIMASZEWSKI) (KLIMASZEWSKI i in., 1980a, 1980b, 1995) – Homoptera i Heteroptera,
a dzięki zespołowi z Zakładu Biologii i Ochrony Środowiska WSP w Bydgoszczy (prof. J. B ANASZAK ) pszczołowate (B ANASZAK , 1991; BANASZAK ,
CIERZNIAK, 1994).
W środowiskach otwartych – łąkach i polach, badanie zgrupowań owadów nastapiło z pewnym opóźnieniem do badań w lasach. Jednak opóźnienie zostało nadrobione znaczną ich intensywnością: J. Ł OSIŃSKI (1953),
MARGOWSKI i Z. PRUSINKIEWICZ (1955) wykazali duże zagęszczenie i róznorodność Apterygota pól uprawnych, J. HONCZARENKO (1962, 1968, 1970)
zbadała skład gatunkowy owadów glebowych upraw lucerny i łąk, D. K ABACIK-WASYLIK (1962, 1970, 1980, 1986) Carabidae, B. GAŁECKA (1969) Coccinellidae. Badana była entomofauna upraw żyta, pszenicy, ziemniaków
(K ARG, DĄBROWSKA-PROT, 1974; PLEWKA, 1985, 1986; MICZULSKI, 1980;
WENGRIS, 1959), kukurydzy (K ANIA, 1961, 1962a, 1962b), lucerny (BAŃ KOWSKA i in., 1975), koniczyny (FEDORKO , 1965) oraz rzepaku (CMOLUCH ,
1960; MICZULSKI , 1961). Strukturę gatunkową Homoptera i Heteroptera na
polach i łąkach zbadali K. STRAWIŃSKI (1955, 1956b, 1966), T. BILEWICZPAWIŃSKA (1957, 1959, 1960), L. ANDRZEJEWSKA (1961). Poznano także
zgrupowania Thysanoptera łąk (SĘCZKOWSKA, 1960). Szczególnie interesująco strukturę zgrupowań Lepidoptera łąk Puszczy Knyszyńskiej zilustrował
A. K OSTROWICKI (1963) a FRYDLEWICZ-CIESIELSKA (1961) Diptera łąk
uprawnych.
89
Dzięki wieloletniej pracy B. MICZULSKIEGO (MICZULSKI, 1964, 1966a,
1966b, 1967a, 1967b, 1967c, 1968a, 1968b) bardzo szczegółowo zostały poznane błonkoskrzydłe (Symphyta, Ichneumonidae, Braconidae, Aphidiidae,
Proctotrupoidea, Cynipoidea, Chalcidoidea, Aculeata) występujące w uprawach rzepaku, a autor zrobił wiele by wykazać ich powiązania biocenotyczne.
Badania nad zgrupowaniami owadów w sadach rozwijały się głównie
w Instytucie Sadownictwa w Skierniewicach, i Instytucie Ochrony Roślin
w Poznaniu, a szczególna uwaga zwrócona była na drapieżne pluskwiaki
(K ORCZ , 1967, 1970; NIEMCZYK, 1963, 1966, 1967, 1968), biedronki (OL SZAK, 1976) i bzygowate (WNUK, 1972, 1974). Poznano też zwójkowate (RAZOWSKI, WIĄCKOWSKI , 1959; K OŚLIŃSKA, 1970, 1973, 1978), Thysanoptera (GROMADSKA, 1957) oraz owady drapieżne i pasożytnicze towarzyszące koloniom mszyc (WIĄCKOWSKI, WIĄCKOWSKA, 1968).
Do wybitnych opracowań dotyczacych powiązań owadów z roślinami
uprawnymi należą: rozprawa o zespołach mszyc i afidofagów na uprawach
lucerny w Polsce (BAŃKOWSKA i in., 1975, 1978), w której obok składu gatunkowego i struktury entomofauny lucerny przedstawiono panujące tam
zależności troficzne, studia nad strukturą troficzną ekosystemów trawiastych
ze szczególnym uwzględnieniem stosunków pasożytniczo – żywicielskich
(BILEWICZ-PAWIŃSKA, 1974, 1977, 1978, 1987; BREYMEYER, 1978), rozpoznanie relacji między ziemniakiem a mszycą Myzus persicae SULZ. (GAŁECKA i in., 1985) oraz unikalna w skali międzynarodowej monografia – synteza
badań nad fauną roślin krzyżowych (LIPA, S TUDZIŃSKI, MAŁACHOWSKA,
1977).
Wśród terenów otwartych szczególną pozycję zajmują nieużytki, zbiorowiska murawowe, kserotermiczne a także łąki wysokogórskie, połoniny. Niektóre z nich były przedmiotem badań prowadzonych przez K. STRAWIŃSKIE GO (1959, 1966), przez zespół pod kierownictwem prof. S. M. K LIMASZEWSKIEGO (HERCZEK, 1982, 1987; CZYLOK, WOJCIECHOWSKI, 1987; HAŁAJ,
WOJCIECHOWSKI, 1996; KLIMASZEWSKI i in., 1980b) oraz A. CMOLUCHOWĄ
(1958, 1964, 1971) i pozwoliły uzyskać rozpoznanie struktury zgrupowań niektórych Homoptera i Heteroptera. Opisy, mniej lub bardziej dokładne, zgrupowań owadów połonin bieszczadzkich zawierają opracowania monograficzne pracowników Instytutu Zoologii PAN pod red. B. PISARSKIEGO (1971)
i publikacje SZUJECKIEGO (1970, 1996).
Duży dorobek został osiągnięty w zakresie poznania związków troficznych owadów w biocenozach leśnych – budowie łańcuchów i sieci pokarmowych. Po wstępnych studiach nad rolą jarzębiny (KAPUŚCIŃSKI, 1950) i brzozy (GŁOWACKI, 1951) w strukturach troficznych biocenoz borów sosnowych
90
A. SZUJECKI
prawdziwie unikalne i rewelacyjne wyniki uzyskał Jan KARCZEWSKI – nadleśniczy nadl. Jędrzejów, który rozpoznał rolą kruszyny (1957), spadzi (1961a),
goryszy – Peucedanum (1961b), borówki czernicy (1962), wrzosu (1967a)
i różnych roślin kwiatowych (1967b), jako początkowych ogniw łańcuchów
troficznych ze szczególnym uwzględnieniem parazytoidów z rodziny Tachinidae i ich powiązań z foliofagami sosny. Studia nad biocenotyczną rolą goryszu jako źródła nektaru i pyłku dla Ichneumonidae rozwijał następnie J. SAWONIEWICZ (1973). Z kolei BAŁAZY i MICHALSKI (1962) przedstawili
związki pasożytniczych błonkoskrzydłych z ich żywicielami z rodziny kornikowatych, a S. BAŁAZY (1968) określił czynniki śmiertelności kornikowatych
świerka w Polsce. Rolę próchnojadów blaszkorożnych w biocenozie lasu wyjaśnił J. PAWŁOWSKI (1961), a S. BOROWSKI (1960) rolę Geotrupes stercorosus HARTM . udowadniając, że gatunek ten zakopuje rocznie 252 kg ściółki
na głębokość 20–30 cm przyczyniając się do poprawy żyzności gleby w różnych typach lasu a zwłaszcza w borze mieszanym. Konsumpcję saprofagów
glebowych w ściółce zbadali następnie STACHURSKI i ZIMKA (1976), muchówek – P APLIŃSKA (1987a), a OLECHOWICZ (1984, 1986, 1990) stwierdziła
wnoszenie przez muchówki znacznych ilości węgla, azotu, fosforu i potasu
z żyznych do ubogich siedlisk.
Związki biocenotyczne były też przedmiotem badań w ekosystemach pól
i łąk. M. PANKANIN-FRANCZYK (1982, 1995) rozpatrzyła rolę parazytoidów
w ograniczaniu liczebności mszyc na zbożach. T. B ILEWICZ-PAWIŃSKA w serii rozpraw wykazała, jak funkcjonują mechanizmy biocenotyczne w regulacji i redukcji liczebności niektórych Heteroptera (BILEWICZ-PAWIŃSKA, 1964,
1965, 1969, 1971), a A. WNUK opisał skomplikowane zależności panujące
w układzie mszyce – mszycożerne bzygowate – ich pasozyty (WNUK, 1972,
1974). A. KAJAK (1965, 1977) badając drapieżne bezkręgowce w ekosystemach trawiastych wykazała m.in., że w sieci pająków wpadają głównie muchówki i mszyce o krótkim cyklu życiowym, bezpośrednio po wylocie, nowe
w danym środowisku.
Bogaty dorobek dotyczący owadów roślinożernych łąk uzyskała L. ANDRZEJEWSKA (1961, 1962, 1964, 1965, 1966). Nowością był opis warstwowego rozmieszczenia Cicadella viridis L. (Auchenorrhyncha), zmian zagęszczenia Homoptera w zależności od różnych czynników. Rozpoznana została rola
pająków i mrówek w redukcji roślinożernych bezkręgowców (PĘTAL , ANDRZEJEWSKA , BREYMEYER , OLECHOWICZ, 1971; KAJAK, ANDRZEJEWSKA,
WÓJCIK, 1968) oraz rola mrówek w procesach glebotwórczych łąk (CZERWIŃSKI, JAKUBCZYK, PĘTAL, 1971; PĘTAL, 1977, 1980b). Skomplikowane zależności między koprofagicznymi stawonogami a mikroorganizmami w procesie rozkładu odchodów owczych przedstawiły BREYMEYER, JAKUBCZYK
i OLECHOWICZ (1975). W całym obszarze badań nad powiązaniami bioce-
91
notycznymi wyróżniają się koncepcyjnie i wynikowo badania nad zależnościami typu drapieżca (pająki) – ofiara (komary). Analizowano skutki jakościowe (zmiany zachowania się ofiar i drapieżców) i ilościowe (zmiany zagęszczenia obu składników układu) oddziaływań drapieżniczych dla populacji ofiar i drapieżców. Wartość tych badań polega na wykazaniu wielu istotnych prawidłowości w przebiegu procesu drapieżnictwa. Określono i zhierarchizowano czynniki stymulujące lub inhibitujące wpływ konkurencji międzygatunkowej drapieżców na redukcję liczebności komarów. Wykryto synchronizację sezonowego występowania obu grup zwierząt w środowisku oraz
ich aktywności dobowej, dochodząc do wniosku o istnieniu systemu regulacji
zagęszczenio-zależnej odpowiadającej tzw. „reakcji funkcjonalnej” przypisywanej dotąd głównie kręgowcom (DĄBROWSKA-P ROT, Ł UCZAK, TARWID,
1968; DĄBROWSKA-P ROT, Ł UCZAK , 1968a, 1968b, 1972; D ĄBROWSKAPROT, 1979, 1980).
Owady w procesach sukcesyjnych
Koncepcja zespołu konkurencyjnego i zgrupowania (taksocenu) okazała się szczególnie przydatną przy badaniach nad sukcesyjnymi zmianami
fauny i reakcjami zespołów na stresy antropogenne.
Sukcesje pierwotną – fizjograficzną, towarzyszącą procesom zarastania
dystroficznych i eutroficznych jezior mazurskich prześledzono na przykładzie Staphylinidae. W uogólnieniu wyników stwierdzono, że kierunek sukcesji zmierza do uformowania zgrupowania charakterystycznego dla borów sosnowych. W rozwoju sukcesji nie następuje zwiększenie liczby gatunków
a czynnikiem różnicującym fazy sukcesji jest zmiana wilgotności podłoża
(SZUJECKI , 1966a). Znacznie więcej uwagi poświęcono badaniu sukcesji
wtórnej. W zespole grądu w Puszczy Niepołomnickiej poznano sukcesję
wtórną zespołów ryjkowcowatych oraz owadów ksylofagicznych. Wyniki tych
badań pozwoliły na krytykę modelu sukcesji Margalefa-Oduma jako zbyt generalnego, podczas gdy zmiany poszczególnych grup organizmów przebiegają odmiennie – indywidualnie, a większość z nich inaczej niż przewiduje to
model (WITKOWSKI, 1983). Duży wpływ na procesy sukcesyjne w grądach
wywiera gospodarcza działalność człowieka szczególnie wyrąb drzew i tworzenie młodych upraw w związku z czym przebieg sukcesji ryjkowcowatych
pokrywa się z sukcesją roślin dwuliściennych (m.in. WITKOWSKI, 1980; WIT KOWSKI , MAZUR , 1983; STARZYK, 1977; S TARZYK, WITKOWSKI , 1983).
WITKOWSKI (1984, 1992) zwraca uwagę, że w miarę postępu sukcesji zmniejsza się żerowanie ryjkowców na częściach nadziemnych roślin na rzecz części
podziemnych, co może być mechanizmem ochronnym komponentów tego
układu.
92
A. SZUJECKI
Wszechstronne badania nad sukcesją wtórną entomofauny epigeicznej
i glebowej borów sosnowych przeprowadzono w zespole obecnej Katedry
Ochrony Lasu i Ekologii SGGW. Czynnikiem uruchamiającym sukcesję było
odnowienie zrębu bądź zalesienie gruntu porolnego. Szczególną uwagę poświęcono sukcesji: Carabidae, Staphylinidae, Elateridae, Formicidae, Collembola, rozpatrując zmianę gatunków, biomasy, struktury dominacyjnej. Zauważając, że przebieg typowej sukcesji wtórnej ma miejsce po zalesieniu
gruntu porolnego (sukcesja kreatywna) zakwalifikowano zmiany sukcesyjne
po zrębie jako proces degradacyjno – regeneracyjny, nazywany później sukcesją rekreatywną (FALIŃSKI, 1966). W sukcesji wtórnej skład i strukturę
fauny leśnej w pierwszej kolejności osiągają zgrupowania epigeicznych drapieżców, podczas gdy ukształtowanie się zgrupowań hemi- i euedaficznych
saprofagów dopiero w 20 lat później, czyli po 40–50 latach od zalesienia,
a całość owadów w wieku 60–100 lat (SZUJECKI , 1966b, 1971, 1972a, 1972b,
1976; SZUJECKI , MAZUR, SZYSZKO, PERLIŃSKI , 1977, 1978, 1983; SŁAWSKA,
SŁAWSKI, 1997).
Szeroko zakrojone badania nad sukcesją wtórną w borach sosnowych
Puszczy Białowieskiej zostały przeprowadzone pod kierunkiem P. TROJANA.
Uwzględnione zostały następujące grupy owadów:
fitofagi (larwy motyli i rośliniarek, Chrysomelidae, Curculionidae, Aphidoidea, Auchenorrhyncha, Heteroptera, ksylofagi i kambiofagi – Scolytidae,
Cerambycidae, Buprestidae),
epifityczne drapieżce (Cantharidae, Asilidae, Sphecidae, Syrphidae, Neuropteroidea, Coccinellidae),
parazytoidy fitofagów (Tachinidae, Ichneumonidae, Pipunculidae),
saprofagi glebowe (Formicidae, Therevidae, Rhagionidae).
.
.
..
Najbardziej charakterystyczną cechą sukcesji wtórnej okazała się wielokierunkowość procesów zachodzących na tle rozwijającego swą strukturę
przestrzenną boru świeżego – każda oddzielnie badana grupa entomofauny
reprezentowała na ogół inny model sukcesji – dominował model restauracyjny (rekreatywny), charakteryzujący się wysoką liczbą gatunków w uprawach,
spadkiem w fazie drągowin i odbudową w starodrzewiach, podczas gdy sukcesja kreatywna ze stałym wzrostem liczby gatunków w szeregu sukcesyjnym
była rzadka. Autorzy skrytykowali więc tezę „różnorodność czyni stabilność”
(MACARTHUR, 1955) stwierdzając, że wzrost stopnia organizacji układu odbywa się kosztem zmniejszenia jego różnorodności wewnętrznej (T ROJAN
i in., 1994, 1995).
Zupełnie specyficznie w 6 fazach przebiega sukcesja Staphylinidae na
nadmorskich zarastających wydmach ruchomych i nie koresponduje ona z
sukcesją roślinności będąc zależna od odległości od ściany lasu lub czoła wy-
93
dmy ruchomej oraz kierunku i siły wiatru, a zatem ładu przestrzennego
mikrośrodowiska w obrębie tej jednostki fizjograficznej (SMOLEŃSKI ,
1994, 1997).
Do badań sukcesyjnych należy zaliczyć także badania mikrosukcesji
(=semisukcesji) w czasie których zmiany zgrupowania są dyktowane działalnością samych organizmów i które nie prowadzą do stadium końcowego
o trwałym charakterze. Rozpoznano mikrosukcesję owadów w pniakach sosnowych pozostałych na zrębie trwającą około 12 lat (WIĄCKOWSKI , 1957);
pniakach dębowych w której występowały kolejno: stadium scolytoidalne,
cerambycoidalno-pyrrochroidalne, formicoidalne i myrmicoidalne, trwające
łącznie około 10 lat (SZUJECKI, 1980); na obumierających bukach, gdzie mikrosukcesja inaczej przebiega na drzewach stojących, inaczej na leżących
oraz różni się w drzewostanach różnego wieku (CAPECKI, 1969). Interesujący okazał się przebieg mikrosukcesji owadów drapieżnych i saprofagicznych
w żerowiskach korników, który nie jest zależny od żywiciela lub gatunku
drzewa ale specyfiki warunków panujących pod korą drzew (MAZUR ,
1979b). Również zasiedlanie owocników grzybów kapeluszowych przez owady ma charakter sukcesyjny, w którym ważną rolę spełniają skoczogonki, larwy muchówek z rodzin Chloropidae, Mycetophilidae, Drosophilidae, Muscidae, Anthomyiidae i Borboridae oraz chrząszcze z rodziny Staphylinidae (LUTEREK, 1969).
Owady w badaniach produktywności
Ekologia polska bardzo czynnie uczestniczyła w latach 60-tych w Międzynarodowym Programie Biologicznym poświęconym poznaniu produktywności ekosystemów i ich żywych elementów składowych. Powstało wówczas szereg dobrych prac, których celem było wyznaczenie roli określonych grup
i gatunków owadów w ekosystemie, głównie poprzez ocenę zapotrzebowania
energetycznego. Przede wszystkim należy wymienić tu pracę R. KLEKOWSKIEGO, T. PRUS i H. ŻYROMSKIEJ-RUDZKIEJ (1967) pt. „Elements of energy budget of Tribolium castaneum (HBST.) in its development cycle”. Pracę
tę uznaje się w literaturze światowej jako pierwszą, w której został zmierzony budżet energetyczny owada w ciągu całego cyklu życiowego. Podobne
znaczenie mają studia Z. FISCHER (1981, 1984) nad budżetem energetycznym i bilansem substancji organicznej szarańczaków w warunkach silnej presji przemysłowej. Autorka wskazała w niej jak presja wzmaga koszty utrzymania roślinożercy.
Szereg interesujących prac dotyczy zagadnień produktywności populacji stonki ziemniaczanej: zużycie pokarmu względem wyprodukowanej biomasy ustalił J CHŁODNY (1967a) a J. G ROMADZKA (1968) oceniła tzw.
94
A. SZUJECKI
koszty utrzymania tego gatunku. Wreszcie bilans energetyczny stonki
przedstawili CHŁODNY , G ROMADZKA i TROJAN (1968) oraz K ARG
(1973). Podobne badania przeprowadzono w odniesieniu do innych owadów (CHŁODNY, 1967b, 1969; M IGULA, 1977, 1979; FISCHER, ANDRZE JEWSKA, 1977; WITKOWSKI , KOSIOR , 1974).
Szereg prac L. A NDRZEJEWSKIEJ (1967, 1971, 1974) oraz L. A NDRZEJEWSKIEJ ze współautorami (FISCHER, ANDRZEJEWSKA, 1977; ANDRZEJEWSKA, WÓJCIK, 1970, 1971) zaowocowały rozprawą „Fauna roślinożerna i jej znaczenie w gospodarce ekosystemów trawiastych” (A NDRZEJEWSKA, 1979) oraz pracą wspólną z G. G YLLENBERGIEM (A NDRZEJEWSKA, GYLLENBERG , 1980), która jest przeglądem światowych danych o zagęszczeniu i biomasie roślinożerców w różnych ekosystemach i o
wielkości konsumpcji tych zwierząt w porównaniu z produkcją roślinną.
Podany został także przegląd danych bioenergetycznych. Owadom poświęcono tam najwięcej miejsca.
Interesujące prace odnoszą się do roli owadów w produktywności lasu
i obiegu materii w ekosystemach leśnych: MIGULA (1975) zbadał przepływ
energii przez populację Leucoma salicis L., E. B ANDOŁA -CIOŁCZYK
i Z. WITKOWSKI (1976) obliczyli przepływ energii przez liście dębu i gąsienice foliofagów, Z. WITKOWSKI i K. B ORUSEWICZ (1984) opisali energetykę
roślinożernych owadów w lasach liściastych i iglastych, E. O LECHOWICZ
(1984, 1986) rozpoznała rolę owadów występujących w warstwie runa w krążeniu pierwiastków w ekosystemach leśnych. Szereg autorów zajęło się obliczeniem straty przyrostu drzew pod wpływem foliofagów (P AWLIK , 1970;
MICHALSKI , WITKOWSKI , 1959; ŚLIWA, CICHOWSKI , 1975). Z. FISCHER
i L. ANDRZEJEWSKA (1977) obliczyły asymilację składników pokarmowych
i respirację larw Arctia caja L. a H. DZIADOWIEC i W. PLICHTA (1986) zbadali wielkość i skutki opadu organicznego powodowanego żerowaniem gąsienic Lymantria monacha L. Z kolei L. GRÜM (1976a, 1976b, 1978, 1980)
oraz L. GRÜM i J. ZIMKA (1981) obliczyli produkcję biomasy i przepływ
energii przez Carabidae, J. P ĘTAL (1967) konsumpcję i produktywność Myrmica spp. E. OLECHOWICZ (1976) rozpoznała rolę larw muchówek w mineralizacji nawozu i ściółki na pastwiskach owczych a M. KACZMAREK i A. KAJAK (1997) rolę Collembola w procesach dekompozycji na łąkach. Badaniem
produktywności mszyc w agrosystemach zajmowali się GAŁECKA i RYSZ KOWSKI (1975) oraz K RZYWIEC (1988).
Owady w ekologii krajobrazu
Podstawowe problemy entomologii i ekologii związane z poznaniem krajobrazu to dyspersja i migracje owadów między ekosystemami jakie następują w wyniku zmiany struktury krajobrazu lub działalności gospodarczej.
95
Badania owadów na poziomie krajobrazowym zaczęły się od poznania
roli zadrzewień w krajobrazie rolniczym i były oparte o stacje naukową
w Turwi (GÓRNY, 1968a, 1968b, 1968c, 1971; GROMADZKA, 1970; KARG ,
1969, 1976a, 1976b, 1989; KARG , TROJAN , 1968; BAŃKOWSKA, 1970). Jeszcze wcześniej K. SĘCZKOWSKA (1956) wskazała na rolę krajobrazu w rozmieszczeniu polnych Thysanoptera, a B. G AŁECKA (1962) stwierdziła, że
obecność lasu wpływa na rozmieszczenie drapieżnych Coccindelidae co
zwiększa ich rolę w regulacji liczebności mszyc na polach (GAŁECKA, 1966),
a następnie rozpoznała różnice w strukturze i funkcjonowaniu zgrupowań
biedronkowatych w krajobrazie polno-leśnym i przemysłowym (GAŁECKA,
1980). Wpływem lasu na entomofaunę przyległych użytków zielonych
i upraw rolniczych interesowała się też J. HONCZARENKO (1973), J. ŻURAŃSKA (1962), a przede wszystkim K. STRAWIŃSKI (1956b, 1957, 1963, 1965).
Wpływ struktury krajobrazu rolniczego na pszczołowate szczególnie rozwijał J. BANASZAK (1983, 1986, 1992a, 1992b, 1996, 1997), następnie PAWLI KOWSKI (1989) i CIERZNIAK (1991). W ich wyniku określono czynniki warunkujące liczebność pszczołowatych a zwłaszcza trzmieli i wykazano ubożenie tych ostatnich w faunie upraw motylkowych (koniczyny) w gradiencie od
zachodu ku wschodowi Polski. Zespoły Heteroptera w krajobrazie rolniczym
Wielkopolski opisał P. TROJAN (1990). L. RYSZKOWSKI i J. KARG (1977,
1992) J. K ARG (1980, 1997) oraz J. K ARG i E. DĄBROWSKA-PROT (1975,
1976) zbadali wpływ struktury krajobrazu rolniczego na aktywność i biomasę
owadów epigeicznych i latających.
Po roku 1985 uwaga ekologów została skierowana na „wyspy leśne”
w krajobrazie rolniczym Wielkopolski (B ANASZAK i in., 1996; CZARNECKI ,
1991) (Zespół Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN),
w krajobrazie Mazur (DĄBROWSKA-PROT [red.], 1995; DĄBROWSKA-PROT,
1991, 1997; GAŁECKA, 1991), w Dolinie Biebrzy (ANDRZEJEWSKA, 1991), na
Śląsku (DĄBROWSKA-PROT, 1984, 1987a, 1987b; PAPLIŃSKA, 1987a). Należy
jednak przypomnieć, że pierwszeństwo w poznaniu roli wysp leśnych w
kształtowaniu entomofauny krajobrazu można przypisać T. BILEWICZ-PAWIŃSKIEJ (1961b), która zbadała dynamikę ilościową Heteroptera w śródpolnym lasku. Zgodnie z wynikami badań prowadzonych przez DĄBROWSKĄPROT z zespołem, okazało się, że intensywność zasiedlania wysp przez entomofaunę zależy od ich wielkości (wyspy duże i bardzo małe są mniej korzystne), że są one refugium dla niektórych grup owadów, a strefą wymiany gatunków z innym ekosystemem w krajobrazie są ekotony jakkolwiek występują w nich także gatunki wyłączne. Według P APLIŃSKIEJ (1987b) na skład
i strukturę zespołu larw muchówek glebowych najwiekszy wpływ miała historia zadrzewienia. Im dłużej było ukształtowane, tym bardziej rozwinięta okazała się fauna. Z kolei L. ANDRZEJEWSKA (1991) dowodzi, że w ekosyste-
96
A. SZUJECKI
mach bardzo przekształconych przez człowieka, zwłaszcza gospodarką
wielkołanową, szczególnego znaczenia nabierają gatunki inwazyjne i eurytopowe. Ekotony od wielu lat były przedmiotem studiów nad zasiedlającymi je owadami (DĄBROWSKA -PROT , ŁUCZAK , 1968; DĄBROWSKA -PROT ,
Ł UCZAK , WÓJCIK, 1973). Wykazano znaczną ekologiczną autonomiczność ekotonów i ich dużą zmienność (DĄBROWSKA-PROT, 1995a, 1995b).
Owady w ekologii stresu
Bardzo szeroki zakres miały w Polsce badania stresowych reakcji zgrupowań owadów na czynniki antropogenne – chemizację środowiska, gospodarkę leśną, pożary lasu, osadnictwo i urbanizację na obszarach naturalnych (SANDNER [red.], 1976). Mniej uwagi poświęcono wpływowi ruchu
turystycznego w lasach i na obszarach chronionych, na entomofaunę (STARZYK, KOSIOR , 1985).
Chemizacja środowiska następuje najczęściej w wyniku napływu atmosferycznego zanieczyszczeń przemysłowych, komunikacyjnych lub pochodzących z aglomeracji, a nawet emitowanych przy produkcji rolniczej – roślinnej
i zwierzęcej. Oddziaływanie substancji chemicznych imitowanych do środowiska jest bezpośrednie jak i pośrednie – poprzez związki biocenotyczne
owadów, zwłaszcza położenie w łańcuchach pokarmowych, konkurencję
międzygatunkową oraz związki paratroficzne. Aczkolwiek najwcześniej
zwrócono uwagę na wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na owady dendrofilne, realizujący się głównie poprzez zmiany stanu roślin drzewiastych i prowadzący do zmian w składzie gatunków dominujących, kolejności zasiedlania drzew i w ogólnej liczbie gatunków dendrofilnych wykazujących tendencje do masowych pojawów (SIERPIŃSKI, 1968; SIEWNIAK , 1976; SCHNAIDER,
SIERPIŃSKI, 1967; WIĄCKOWSKI, 1977; CHŁODNY, 1983), to jednak najbardziej kompleksowo skutki zanieczyszczeń środowiska leśnego związkami
azotu rozpoznano w okolicy Puław uzyskując wyniki zupełnie oryginalne
i inspirujące do dalszych badań. Wyróżniono tam 3 fazy stresowych reakcji
entomofauny:
W I fazie, którą obecnie nazwalibyśmy reakcją alarmu, nastąpiły w zgrupowaniach owadów glebowych wahania liczebności, wzrosła ruchliwość,
zmieniała się struktura dominacyjna.
W II fazie reakcje alarmowe pogłębiały się przybierając charakter degeneracyjny.
I wreszcie w fazie III nastąpiły efekty selekcyjno-adaptacyjne, polegające
na zmianie nisz ekologicznych, a szczególne przystosowania, wykazały różne
gatunki mrówek, które w różny sposób, przeważnie poprzez aktywność mikroorganizmów i zmniejszenie obrotu biomasą wpływały na oczyszczanie
97
gniazd i ich otoczenia z nadmiaru związków azotowych. Mimo więc, że las
uległ katastrofie część organizmów, a wśród owadów zgrupowania mrówek,
dalej funkcjonowały (LEŚNIAK , K OŁAKOWSKA, 1974; GÓRNY, 1972, 1975,
1976; PĘTAL i in., 1975; P USZKAR, 1978). Do podstawowych w tym obszarze
tematycznym należą prace E. DĄBROWSKIEJ-PROT z zespołem (1980, 1984,
1987b) wykonywane głównie na Śląsku, w których przeanalizowany został
wpływ przemysłu na zespoły muchówek i niektórych innych owadów. Wykazano zwiększoną liczebność roślinożerców, głównie Chloropidae na terenach
zdegradowanych, ale zwiększenie liczebności następuje do pewnego progowego stopnia degradacji, poza którym postępująca degradacja hamuje rozwój tej grupy owadów. Stwierdzono ponadto wzrost kosztów utrzymania roślinożerców (Chortippus spp.) i drapieżców (Coccinella spp.) w warunkach
presji przemysłowej (P APLIŃSKA, 1984; FISCHER , 1984). Interesujące rezultaty uzyskano w odniesieniu do następstw chemizacji atmosferycznej entomofauny pól uprawnych (P USZKAR, 1979a, 1979b, 1981, 1982), muraw industriogennych (GĘBICKI i in., 1977) oraz w odniesieniu do biegaczowatych terenów leśnych (LEŚNIAK , 1971, 1975; S KŁODOWSKI, 1994, 1995a, 1995b).
Oryginalne i w polskim piśmiennictwie, unikalne badania nad wpływem zanieczyszczeń radioaktywnych na ubarwienie owadów przedstawił S. M. K LIMASZEWSKI (1993).
Innym rodzajem zanieczyszczeń są te, które człowiek świadomie wprowadza do środowiska – np. pestycydy oraz nawozy mineralne. Uboczne skutki
stosowania pestycydów zbadano w odniesieniu do entomofauny epigeicznej
pól (WĘGOREK, WILUSZ, 1959; GOOS , 1973, 1974, 1975), różnych grup owadów leśnych a szczególnie pasożytów i drapieżców w koronach drzew. Prace
wykonane w temacie koordynowanym przez B. GŁOWACKĄ (GŁOWACKA,
1995; GŁOWACKA i in., 1997) wykazały, że mimo iż śmiertelność pasożytniczych błonkoskrzydłych i muchówek była po traktowaniu lasu inhibitorem
syntezy chityny Dimilinem lub biopreparatem BT (FORAY) 10 razy mniejsza niż po użyciu pyretroidów, to nawet te wysoce selektywne insektycydy
o działaniu żołądkowym spowodowały znaczne zmiany w strukturze entomofauny. O ile działanie insektycydów kontaktowych (pyretroidy) było bezpośrednie, to działanie wymienionych selektywnych insektycydów żołądkowych
zdecydowanie pośrednie – poprzez zmiany liczebności żywicieli lub ofiar
wspomnianych owadów będących regulatorami liczebności foliofagów sosny.
Wpływ gospodarki leśnej i innych czynników stresowych na entomofaunę
był przedmiotem wieloletnich, indywidualnych i zespołowych badań w Katedrze Ochrony Lasu i Ekologii SGGW. Rozpoczęła je pionierska rozprawa
M. NUNBERGA (1949) pt. „Wpływ drzewostanu na faunę chrząszczy rodziny
biegaczowatych (Carabidae, Coleoptera)”, w której autor udowodnił zależność składu biegaczowatych od gatunkowej struktury lasu i wskazał na nie-
98
A. SZUJECKI
bezpieczeństwo monokultur, a następnie rozprawa A. SZUJECKIEGO (1971)
„Wpływ rębni zupełnej na zgrupowanie ściółkowych kusakowatych (Col.,
Staphylinidae) borów sosnowych świeżych”. Zmiany faunistyczne na zrębie,
którego warunki środowiskowe charakteryzują się znacznymi anomaliami
temperatury i wilgotności, a gdzie uprawa gleby ma ważne znaczenie destrukcyjne wobec biocenozy leśnej, nie przebiegają w procesie sukcesji wtórnej kreatywnej, ale początkowo w ciągu zmian degradacyjnych, w czasie których gatunki leśne są eliminowane na 1/4 czasu przeciętnego cyklu produkcyjnego drzewostanu, a następnie zmian regeneracyjnych. Postawiono hipotezę, że z każdym nowym cyklem produkcyjnym wzrastać będzie rola gatunków eurytopowych w zgrupowaniu Staphylinidae i w całej biocenozie, co
może zniszczyć dotychczasowe mechanizmy homeostatyczne biocenoz leśnych i pogłębiać synantropizację borów. Hipoteza ta była zauważona z niepokojem przez Światowy Kongres Leśny w 1972 r. oraz była weryfikowana
w pracach innych autorów (MAZUR , 1983; SZYSZKO, 1983; SZUJECKI i in.,
1983).
W latach 1968–1995 zespół pracowników Katedry Ochrony Lasu i
Ekologii SGGW opracował następstwa ekologiczne protekcji monokultur
sosnowych i rolę jaką spełniają domieszki drzew liściastych, wpływ pożarów leśnych na entomocenozy borów, wpływ chemizacji gleby – nawożenia, pestycydów, kwaśnych deszczy na owady epigeiczne i glebowe borów
sosnowych. Podsumowanie badań przedstawiono w artykułach problemowych oceniających wpływ gospodarki leśnej na entomofaunę (SZUJECKI ,
1976, 1979, 1989) oraz w opracowaniu książkowym pt. „Antropogeniczne
przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych”
(S ZUJECKI [red.], 1995) obejmującym opracowania autorstwa: A. S ZUJECKIEGO, J. W. S KŁODOWSKIEGO (1995b), M. S MOLEŃSKIEGO (1995), S
P ERLIŃSKIEGO (1995), J. B OROWSKIEGO, S M AZURA i D. Ł ĘGOWSKIEGO . Wykazano w niej zmiany struktur dominacyjnych zachodzące pod
wpływem czynników stresowych oraz następujące prawidłowości:
spektrum gatunkowe przesuwa się na korzyść form o szerokiej skali tolerancji ekologicznej charakteryzujących się także krótszym okresem rozwoju i szerokimi areałami geograficznymi;
w faunie glebowej zwiększa się udział roślinożerców, zwłaszcza w porównaniu z saprofagami;
stan biomasy i średnia biomasa osobnicza zmniejsza się;
ruchliwość osobników wzrasta;
aktywność owadów koncentruje się w górnej części profilu glebowego i na
powierzchni gleby.
.
.
..
.
99
Zauważono, że zdolność układów do regeneracji po kolejnych stresach
może mieć postać gasnącej krzywej oscylacyjnej o malejącej amplitudzie
i wydłużonych okresach zmian, co odpowiada malejącej sprężystości (elastyczności) eksploatowanego układu i coraz mniejszej jego wrażliwości na
działanie stresorów.
Na terenach otwartych prace ukierunkowane na poznanie wpływu sposobu gospodarowania na entomofaunę dotyczyły głównie ekosystemów łąkowych w aspekcie użytkowania kośnego, melioracji wodnych i nawożenia
(ANDRZEJEWSKA, 1976a, 1976b, 1979; PĘTAL , 1974, 1991; WITKOWSKI ,
1969, 1973; FRYDLEWICZ-CIESIELSKA, 1961). Rozpatrzono także kompleks
czynników antropogennych mających wpływ na ograniczenie liczebności
trzmieli (K OSIOR, 1992)
Poznanie wpływu osadnictwa i przekształcania krajobrazu na entomofaunę pojawiło się jako problem w doskonałej rozprawie J. PAWŁOWSKIEGO
(1967) „Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry”, której autor porównał
współczesny skład fauny ze stanem z końca XIX wieku.
Badania nad presją urbanizacyjną aglomeracji warszawskiej na faunę,
w tym różne grupy owadów, szczególnie zostały rozwinięte w Instytucie Zoologii PAN (P ISARSKI, CZECHOWSKI, 1978), a następnie znalazły wyraz
w opracowaniach zbiorowych pod ogólnymi tytułami „Structure of the fauna
of Warsaw, effects of the urban pressure and animal communities” (C ZECHOWSKI, P ISARSKI [red.], 1981) oraz „Species composition and origin of
the fauna of Warsaw”, (CZECHOWSKI, GARBARCZYK, P ISARSKI, SAWONIE WICZ [red.], 1982a, 1982b). Stwierdzono, że presja urbanizacyjna zmierza do
wzrostu ostrości dominacji w zgrupowaniach owadów roślinożernych, redukcji ich różnorodności i naturalności (związki pierwotne z lasem) a także monofagizmu. Obserwuje się natomiast częsty wzrost liczebności zależny od redukcji zgrupowań owadów drapieżnych i pasożytniczych w mieście, co jest
świadectwem synantropizacji fauny pod wpływem urbanizacji. Odmiennie
niż roślinożercy, drapieżce i parazytoidy zachowują się muchówki nekrofagiczne znajdujące w mieście znakomite warunki rozwoju.
Owady w bioindykacji, waloryzacji środowisk i inżynierii ekologicznej
Działalność poznawcza w obszarze ekologii zmierza w rzeczywistości do
osiągnięcia 3 głównych celów:
1. poznania związków , procesów i zależności w przyrodzie,
2. tworzenia naukowych podstaw ochrony zasobów przyrody jako takich,
3. poszukiwania dróg do racjonalnego wykorzystania zasobów przyrody dla
różnorodnych potrzeb człowieka.
100
A. SZUJECKI
Osiągnięcie celu 2 i 3 jest oparte na założeniu holistycznej natury systemów przyrodniczych, co pozwala na interwencję uwzględniającą istniejące
i spodziewane związki między komponentami biocenoz, związki decydujące
o regulacji układu jako całości. Problem ten rysował się tym wyraźniej im
wyraźniej dostrzegano skutki nieuwzględnienia przez człowieka całej złożoności i współzależności istniejących w ekosystemach i krajobrazach podlegających presji antropogennej. Umiejętność dostrzegania i rozróżniania stresorów i ich następstw stała się od około 20 lat centralnym obszarem zainteresowania różnych szkół ekologicznych i w związku z tym rozwinął się nowy
kierunek biocenologii jakim jest i bioindykacja, i próby waloryzacji systemów ekologicznych jako podstawy inżynierii ekologicznej – w rozumieniu
OBMIŃSKIEGO (1977), TROJANA (1975), SZUJECKIEGO (1990, 1991). Tu biocenologia dąży, obok opisania struktury układu, do identyfikacji gatunków
kluczowych w funkcjonowaniu biocenoz oraz do wskazania gatunków pozwalających na jakościową ocenę układu.
W sensie metodologicznym zadania bioindykacyjne mogą się wyrażać
w trzech kierunkach postępowania:
kierunku diagnostycznym, obejmującym jakościową i ilościową analizę
składu gatunkowego zgrupowań owadów (taksocenów) w różnych skalach
taksonomicznych i przestrzennych z uwzględnieniem spektrum zoogeograficznego oraz ekologicznego;
kierunku funkcjonalnym, dotyczącym roli organizmów w danej biocenozie
ocenianej na podstawie udziału przedstawicieli różnych grup troficznych
i form biologicznych w strukturze zespołu ;
kierunku biomorfologicznym zajmującym się analizą zmienności osobniczej - biologicznej (np. biomasa) i morfologicznej w obrębie populacji poszczególnych gatunków lub zespołów, którą to zmienność może dobrze
charakteryzować stopień rozwoju i uporządkowania danej biocenozy.
Oczywistym jest, że selekcja gatunków i wyższych taksonów owadów do
całego systemu bioindykacyjnego mogła nastąpić dzięki żmudnemu poznawaniu ich biologii, ekologizowanym badaniom faunistycznym, opisowi zgrupowań i zespołów organizmów oraz znajomości ich funkcji w ekosystemach,
co następowało przez wiele dziesięcioleci i złożyło się na współczesną wiedzę
biologiczną.
Można więc powiedzieć, że bioindykacja stała się syntezą myśli ekologicznej i w rzeczywisty sposób wspiera programy monitoringowe, pozwalając na:
waloryzacje układów,
rozróżnianie zjawisk naturalnych od stresów antropogennych,
przeciwdziałanie niekorzystnym trendom w rozwoju układów ekologicznych,
.
.
.
..
.
.
101
kreację właściwych programów z zakresu inżynierii ekologicznej, które
wzmacniają potencjał homeostatyczny systemu.
Należy stwierdzić, że owady stały się ważnym przedmiotem badań bioindykacyjnych, a polska ekologia wniosła tu określone sukcesy: T. PUSZKAR
(1976, 1978, 1979a, 1979b, 1981, 1982) był tym, który pierwszy stwierdził
przydatność bioindykatorów faunistycznych do oceny tempa przemian środowiska w rejonie silnego oddziaływania przemysłu, wykorzystując analizę
struktury zgrupowań owadów epigeicznych, a zwłaszcza organizację mrówek
i biegaczowatych. A. LEŚNIAK (1963, 1979, 1997) zwrócił uwagę na wartość
biegaczowatych jako bioindykatorów zmian ekosystemów leśnych oraz
stwierdził zależność składu i struktury zgrupowań tych chrząszczy od stanów
liczebności foliofagów sosny, co mogło inicjować nowy kierunek w bioindykacji procesów demograficznych szkodników lasu (LEŚNIAK, 1972). E. DĄBROWSKA-PROT (1984, 1987c, 1996, 1997) rozpoznała wskaźniki zmian adaptacyjnych i degradacyjnych ekosystemów leśnych w oparciu o analizę zespołów muchówek. M. GÓRNY (1976) zajmował się bioindykacją w glebach
biotopów zdegradowanych, gdzie bioindykatorami były różne grupy bezkręgowców, w tym owady. S. M. KLIMASZEWSKI i współpracownicy (1981, 1989,
1995), CZYLOK i współpracownicy (1990) oraz WOJCIECHOWSKI i współpracownicy (1991) zaproponowali wykorzystanie składu i struktury zespołów
mszyc na brzozach i dębach oraz zmian ubarwienia i składu hemolimfy
mszyc na roślinności zielnej do oceny stopnia degradacji środowiska w rejonach uprzemysłowionych. W tym samym celu D. GÓRSKA (1977) wykorzystała strukturę zespołu much synantropijnych do oceny stanu sanitarnego
oraz zagrożenia epidemiologicznego miast, a C ZECHOWSKI (1980) skład gatunkowy mrówek do oceny stopnia skażenia środowiska miejskiego.
Ponad 30-letnie studia prowadzone lub inspirowane w Katedrze Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, które pozwoliły na postęp w bioindykacji i waloryzacji ekosystemów leśnych, skoncentrowały się nad owadami: Carabidae, Staphylinidae, Elateridae, Formicidae. Taksony te odznaczają się
znaczną liczebnością gatunkową i osobniczą oraz stosunkowo łatwą możliwością oceny ilościowej występowania i stąd są doskonałym obiektem do
celów bioindykacyjnych. Wyznaczono cechy wskaźnikowe na poziomie gatunkowym, populacyjnym, taksocenu, ekosystemowym (stratyfikacja w
różnych poziomach gleby). Najbardziej przydatnymi dla rozumienia procesów rozwojowych ekosystemów okazały się – średnia biomasa osobnicza
zgrupowania (wskaźnik SBO), stosunki ilościowe między gatunkami lub
osobnikami gatunków leśnych i eurytopowych, wskaźnik naturalności zespołu. Nieprzydatne lub małoprzydatne były – różnorodność gatunkowa,
bogactwo gatunkowe, gatunki wskaźnikowe. Doskonalenie bioindykacji
102
A. SZUJECKI
poszło w kierunku wskaźników agregujących wartości poszczególnych
cech pozwalających na waloryzacje systemu. Takim wskaźnikiem jest
wskaźnik sumy cech pozytywnych (SCP), wskaźnik wartości ekologicznej
(WE). Najpełniej powyższe koncepcje zostały wyrażone w pracach SKŁO DOWSKIEGO (1995a, 1995b, 1997), S MOLEŃSKIEGO (1997), S ZUJECKIEGO
(1972a,
1995,
1997), S ZYSZKO (1978,
1981,
1984),
a przykładem waloryzacji środowisk leśnych metodą bioindykacyjną są prace
SZYSZKO (1983, 1990, 1997).
Rozpoznanie stanu systemu ekologicznego i zachodzących w nim procesów umożliwia sterowanie nim przez oddziaływanie na mechanizmy homeostatyczne, jeśli te zostały zagrożone. Zadaniem tym zajmuje się inżynieria
ekologiczna zwana też biomanipulacją, wkraczająca z dodatkowymi lub brakującymi elementami w struktury biotyczne ekosystemu lub krajobrazu. Elementami takimi mogą być także owady lub inne organizmy warunkujące ich
występowanie.
W leśnictwie od bardzo dawna uzupełnia się sieci pokarmowe zubożałych
monokultur iglastych określonymi gatunkami roślin (drzewa i krzewy liściaste) lub zwierząt (np. mrówki) w zabiegach fitomelioracyjnych i zoomelioracyjnych. Szczególne osiągnięcia teoretyczne uzyskał tu zespół prof. W. KOEHLERA (Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa) wprowadzając w życie
tzw. metodę kompleksowo-ogniskową (KOEHLER , B URZYŃSKI, 1965)
i opracowując metodę sztucznej kolonizacji Formica polyctena FOERST. (K OEHLER, 1968), oraz zespół prof. A. SZMIDTA (Akademia Rolnicza w Poznaniu), którego prace zmierzały do introdukcji z Ameryki Północnej i aklimatyzacji drapieżnego pluskwiaka Perillus bioculatus F., który wcześniej był
w Polsce wykorzystywany do walki ze stonką ziemniaczaną przez W. WĘ GORKA (WĘGOREK, SZMIDT, 1962a, 1962b), poznania ekologii ważnych parazytoidów szkodników lasu np. gąsienicznika Itoplectis conquisitor S AY
i Coccigomimus turionellae L., pasożytów wielu pierwotnych szkodników sosny (SZMIDT, 1975) i ich wykorzystania w tzw. „metodzie ciągłych ognisk pasożytów” (SZMIDT, LUTEREK , 1979, 1982a, 1982b, 1986; LUTEREK, SZMIDT,
1995). W zespole tym zainicjowano też prace nad zasilaniem bazy pokarmowej owadów pasożytniczych w rośliny nektarodajne (KORCZYŃSKI, 1974a,
1974b; K ORCZYŃSKI i in., 1984).
W naukach rolniczych powszechnie znane i godne podkreślenia stały się
prace zespołu E. NIEMCZYKA nad integrowaną produkcją owoców, uwzględniającą wykorzystanie owadów do ochrony sadów przed szkodnikami (NIEMCZYK, MISZCZAK, OLSZAK, 1976) oraz prace T. K OWALSKIEJ nad introdukcją bleskotki Encarsia formosa GAH . – pasożyta mączlika szklarniowego
oraz nad możliwością wykorzystania Chrysopa carnea STEPH. w ochronie sadów (KOWALSKA, 1969, 1971).
103
Analizę mozliwości wykorzystania metod biologicznych w ochronie roślin
przedstawiają opracowania zbiorowe pod red. C. B AJAN (1977), pod red.
J. B OCZKA i J. J. L IPY (1978), a także prace W. K ADŁUBOWSKIEGO (1965,
1968), J. K OTA (1964), I. WIĄCKOWSKIEJ (1965) oraz S. K. WIĄCKOWSKIEGO i I. WIĄCKOWSKIEJ (1963) nad zastosowaniem kruszynków (Trichogramma spp.) w tym samym celu.
Najpełniej idea inżynierii ekologicznej z uwzględnieniem związków troficznych owadów zmierzająca do przyspieszenia sukcesji wtórnej na zalesionych gruntach porolnych i ukierunkowania procesów glebotwórczych została wyrażona przez A. S ZUJECKIEGO i współautorów (S ZUJECKI i in., 1980;
SZUJECKI, 1987b, 1990a, 1990b, 1991) w rozprawach o zoomelioracji. Podobny cel miał eksperyment zmierzający do przyspieszenia sukcesji bezkręgowców w glebach łąkowych po osuszeniu terenów bagiennych (KAJAK i in.,
1991). Zupełnie oryginalnym studium jest projekt ekologiczno-inżynieryjnych działań, których celem była regulacja entomofauny w planowanym architektonicznie osiedlu mieszkaniowym Białołęka Dworska, wykonanym
przez zespół Instytutu Zoologii PAN w Warszawie pod kierunkiem R. BAŃKOWSKIEJ (GARBARCZYK, P ISARSKA [red.], 1981; TROJAN [red.], 1984). Wymienione kierunki badań z zakresu inżynierii ekologicznej są nowatorskimi
w skali międzynarodowej.
Do działania z zakresu inżynierii ekologicznej należy też zaliczyć introdukcję wewnątrz areałową na plantacji lucerny i koniczyny pszczołowatych
z rodzaju Bombus LATR . oraz Anthophora LATR . w celu zapylania tych roślin
na plantacjach nasiennych (WOJTOWSKI , 1965; DYLEWSKA i in., 1970; BANASZAK , 1989; BANASZAK , CIERZNIAK , 1995) oraz sztuczną kolonizację
mrówek w lasach (MAZUR, 1979a). Warto też zauważyć, że w Opolu od kilkudziesięciu lat pracuje pod kierunkiem T. PODKÓWKI stacja badawczowdrożeniowa zajmująca się ochroną i propagacją mrówek z grupy Formica
rufa L.
Wnioski
Przystępując do syntezy przeglądu osiągnięć ekologii owadów w Polsce
zatrzymam się przede wszystkim na okresie jaki upłynął od jubileuszowego
XXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, który odbył się
w 1970 roku w Cieplicach. Okres wcześniejszy został wówczas szczegółowo
oceniony przez H. SANDNERA, a ponadto cywilizowany świat po konferencji
sztokholmskiej w 1970 r. skierował nauki przyrodnicze na nowe tory prowadzące do postępu w racjonalnym wykorzystaniu naturalnego środowiska
i ochrony przyrody. Do tych idei nawiązywało sformułowanie II Kongresu
Nauki Polskiej w 1973 r. wskazujące, że „Najważniejszym problemem wspól-
104
A. SZUJECKI
nym dla różnych typów ekosystemów: agrocenoz, lasów i użytków zielonych
jest optymalizacja produkcji biologicznej przy równoczesnej ochronie przed
zanieczyszczeniami i rekultywacja zniszczonych terenów” (PETRUSEWICZ ,
PIECZYŃSKA , 1973).
Kongres wyznaczył wówczas główne kierunki oczekiwanych badań w
obszarze ekologii następująco:
rozwój badań najpospolitszych w Polsce ekosystemów
zapoczątkowanie i rozwój badań ekologicznych nad kompleksami ekosystemów tworzących system krajobrazu
rozwój badań biocenotycznych, bioenergetycznych, populacyjnych i autekologicznych, w tym ogniw lub procesów ekologicznych ważnych dla funkcjonowania układów ekologicznych lub potrzeb praktyki
opracowanie zasad i rozbudowa bioindykacji ekologicznej środowiska.
..
.
.
III Kongres Nauki Polskiej w 1985 r. stwierdził, iż mimo tych zamierzeń,
część ekosystemów znalazła się w gorszym stanie niż przed 10 laty (TROJAN,
1984), a ekologia pozostała w tyle za rozwojem tej dyscypliny w świecie,
mimo że na początku lat 70-tych była w jego czołówce (K ACZMAREK i in.,
1985). W związku z zaistniałą sytuacją III Kongres Nauki Polskiej, opierając
się na materiałach Komitetu Człowiek i Środowisko uznał, że w obszarze
ekologii i ochrony środowiska należy m.in. rozwijać prace naukowe w zakresie:
opracowania teorii i metod oceny istoty procesów antropizacji przyrody
opracowania systemowej analizy potencjału ekologicznego Polski
opracowania i wdrożenia ekologicznych podstaw w planowaniu przestrzennym
badań kompleksowych środowiska obszarów zurbanizowanych i urbanizujących się.
..
.
.
Kongres stwierdził ponadto, że dla osiągnięcia tych celów priorytet
w ekologii winny uzyskać badania ekologii ekosystemów będącej w bliskich
związkach z inżynierią środowiska, praktyką rolniczą i leśną, a więc:
studia ekosystemalne z ukierunkowaniem na sterowanie optymalizujące
opracowanie modeli funkcjonowania ekosystemów w warunkach presji
przemysłowych i rolniczych
pogłębienie poznania produktywności ekosystemów lądowych i wodnych
i ich roli fizjocenotycznej
opracowanie podstaw monitoringu ekologicznego środowiska, opartego
o system bioindykatorów osobniczych i ekosystemalnych
zwrócenie uwagi na zaniedbany obszar zintegrowanej (w elementach ekologicznych i genetycznych) biologii populacji.
..
.
.
.
105
Przegląd kierunków ekologii owadów ostatnich 25 lat wskazuje na ich
zgodność z potrzebami rozwoju ekologii wyrażonymi w poglądach uczestników II i III Kongresu Nauki Polskiej.
Osiągnięto wielki postęp w poznaniu entomofauny najpospolitszych ekosystemów rolniczych, w tym upraw o dużym znaczeniu gospodarczym – zbóż,
rzepaku, lucerny, użytków zielonych, entomofauny borów sosnowych i jej synantropizacji oraz zmian w procesie sukcesji wtórnej. Dokonano postępu
w poznaniu struktury i funkcji owadów, zwłaszcza pszczołowatych i muchówek w układach ponadekosystemalnych, rozpoznano procesy degradacyjne
w zespołach entomofauny pod wpływem urbanizacji i uprzemysłowienia
oraz osiągnięto pozytywne rezultaty w wyznaczeniu bioindykatorów opartych na różnych cechach owadów jako możliwych do wykorzystania w monitoringu. Szczegółowe poznanie związków biocenotycznych owadów i ich roli
w ekosystemach pozwoliło na pewien postęp w koncepcji i metodach inżynierii ekologicznej, rozumiejąc pod tym pojęciem także te biologiczne metody ochrony roślin, które wywierają trwały wpływ na mechanizmy homeostatyczne w biocenozach. Równocześnie owady były modelem, na przykładzie
którego uzyskano postęp w rozwoju teorii ekologii, zwłaszcza w obszarze
produktywności, organizacji i dynamiki populacji, struktury biotycznej
i przestrzennej biocenoz, w tym konkurencji, drapieżnictwa i pasożytnictwa,
funkcjonowania ekosystemów naturalnych i znajdujących się pod wpływem
stresu. W lasach wiele uwagi poświęcono owadom epigeicznym – chrząszczom i mrówkom, owadom runa leśnego, nowatorskimi okazały się badania
entomofauny koron drzew. W ekosystemach rolnych wiele prac dotyczyło
Homoptera i Heteroptera. We wszystkich ekosystemach uwaga badaczy skupiała się na przedstawicielach Diptera. Pojawiły się monografie ekologiczne
poświęcone owadom jak „Ekologia pszczół” (BANASZAK, 1993) lub „Ekologia owadów leśnych” (SZUJECKI , 1980, 1987), które miały na celu m.in. usystematyzowanie osiągnięć i wskazanie kierunków wymagających intensyfikacji badań.
Podsumowując osiągniecia polskiej ekologii owadów lądowych (owady
wodne wymagałyby oddzielnego opracowania na tle rozwoju hydrobiologii)
można stwierdzić, że były one adekwatne do poziomu wiedzy w okresach,
w których się dokonywały oraz pozostawały w orbicie ogólnych zainteresowań ekologii w tym czasie. Najbardziej wartościowe rodziły się w obszarach
objętych programami międzynarodowymi, szczególnie Międzynarodowym
Programie Biologicznym przed rokiem 1970, w którym ekologia polska odegrała znacząca rolę, programie „Człowiek i Biosfera”, który jednak w naszym kraju nie był tak starannie popierany i koordynowany jak MPB, w programach INECOL’u oraz w krajowych Centralnych Programach Badaw-
106
A. SZUJECKI
czych, z których zwłaszcza CPBP 04.10 „Ochrona i Kształtowanie Środowiska Przyrodniczego” oraz CPBP 09.1.7 „Produktywność ekosystemów
trawiastych” okazały się niezwykle inspirujące i płodne dla rozwoju ekologii ukierunkowanej na problemy wskazane przez II i III Kongres Nauki
Polskiej.
Likwidacja instytucji centralnych programów koordynowanych jest dla
rozwoju ekologii, wymagającej współdziałania specjalistów z różnych dziedzin, bardzo niekorzystna, aczkolwiek nie można zaprzeczyć, że przez popieranie małych projektów obejmuje także takie zagadnienia, które służą poznaniu specyficznych zagadnień ekologii owadów.
W zakończeniu pragnę podziękować Szanownym Paniom i Panom profesorom, do których zwróciłem się z pytaniami:
1. Jakie osiągnięcie w zakresie ekologii owadów uważam za najważniejsze
dla:
a) rozwoju ekologii teoretycznej
b) dla poznania związków owadów z ich środowiskiem
c) dla rozwiązań praktycznych w kierowaniu układami przyrodniczymi?
2. Jaki jest obecny zakres i poziom badań ekologii owadów w Polsce w konfrontacji z nauką światową?
3. W jakich kierunkach powinna rozwijać się ekologia owadów w realnej
przyszłości?
Ich opinia pomogła mi bardzo w opracowaniu referatu, a zwłaszcza podkreślenia w nim tych osiągnięć, które Szanowni respondenci wskazali jako
najważniejsze.
Dziękuję więc bardzo pp profesorom: Józefowi B ANASZAKOWI, Janowi
BOCZKOWI, Jerzemu B URZYŃSKIEMU, Elizie DĄBROWSKIEJ-PROT, Mieczysławowi GÓRNEMU, Annie K AJAK, Sędzimirowi KLIMASZEWSKIEMU, Jerzemu J. LIPIE, Robertowi LUTERKOWI , Tadeuszowi RIEDLOWI, Przemysławowi TROJANOWI, Stanisławowi WIĄCKOWSKIEMU.
Szanowni respondenci do których zwróciłem się o ocenę ekologii owadów
w Polsce, w przeważającej części wypowiedzieli się za ukierunkowaniem
ekologii na problemy bardziej praktyczne, służące ochronie środowiska,
ochronie przyrody i ochronie roślin. Niewątpliwie problemy te będą rozwiązywane równolegle z tymi, które mają znaczenie dla teorii ekologii, a tu należałoby odrobić straty w modelowaniu funkcjonowania układów przyrodniczych na różnych ich poziomach, a owady są tu dobrym obiektem testowym.
Rozwijać się winny badania rozszerzające koncepcję stresu ekologicznego,
co wymaga także studiów bioindykacyjnych, a pomoże w doskonaleniu monitoringu ekologicznego.
107
Przy wszystkich poczynaniach w obrębie ekologii, uczonym winno towarzyszyć przekonanie, że ich celem jest osiągnięcie umiejętności w sterowaniu systemami ekologicznymi, tak dla zachowania naturalnego środowiska Ziemi, jak i osiągania przez człowieka trwałych korzyści z zasobów naturalnych.
SUMMARY
About 25% of the results of the ecological research, published in Poland concern
insects. Evident progress has been made in the investigation of autecology and
population dynamics of many insects, but especially Leptinotarsa decemlineata SAY, social
structure and regulation process in ant populations, in bioenergetics and productivity of
insects, in identification of the insect communites in various land habitats.
This permitted a better understanding of the role of insects in natural or
anthropogenically disturbed ecosystems, landscapes and in the urban environment. Investigations of the human impact on insect communities led to the development of ecological
stress theory and bioindication methods, based on insect characters, as well as to the development of ecological engineering in theory and practice.
PIŚMIENNICTWO
ADAMCZEWSKI S. F., 1950: Motyle minujące na tle naturalnych środowisk Białowieskiego
Parku Narodowego. Ann. UMCS, ser. C, 5, 4: 135-195.
ANDRZEJEWSKA L., 1961: Results of experimental increases in density of Homoptera in meadows. Ekol. pol. A, 9: 439-451.
ANDRZEJEWSKA L., 1962: Macrosteles laevis RIB. as an unsetlement index of natural meadow associations of Homoptera. Bull. Acad. pol. Sci. Ci. II, ser. biol., 10: 221-226.
ANDRZEJEWSKA L., 1964: Zróznicowanie pietrowe populacji skoczka sadowca – Cicadella
viridis L. (Homptera, Cicadellidae) w środowisku łąkowym. Pol. Pismo ent., B, 9: 93-96
ANDRZEJEWSKA L., 1965: Stratification and its dynamics in meadow communities of Auchenorrhyncha (Homoptera). Ekol. pol. A, 13: 685-715.
ANDRZEJEWSKA L., 1966: An attempt at determining the absolute population numbers of
Cicadella viridis L. in the light of its layer distribution. Ekol. pol., 14, 3: 73-98.
ANDRZEJEWSKA L., 1967: Estimation of the effects of feeding of the sucking insects Cicadella viridis L. (Homoptera, Auchenorrhyncha) on plants. [W:] K. PETRUSEWICZ [red.]:
Secondary productivity of terrestial ecosystems. Principles and methods. PWN, Warszawa-Kraków, II: 791-805.
ANDRZEJEWSKA L., 1971: Productivity investigation of two types of meadows in the Vistula
Valley. VI. Production and population density of leafhopper (Homoptera – Auchenorrhyncha) communities. Ekol. pol. A, 19: 151-172.
108
A. SZUJECKI
ANDRZEJEWSKA L., 1974: Analysis of sheep pasture ecosystem in the Pieniny mountains
(the Carpatians). V. Herbivores and their effect on plant production. Ekol. pol., 22:
527-534.
ANDRZEJEWSKA L., 1976a: The influence of mineral fertilization on the meadow phytophagous fauna. Pol. ecol. Stud., 2, 4: 93-110.
ANDRZEJEWSKA L., 1976b: The effect of mineral fertilization of meadow on the Auchenorrhyncha (Homoptera) fauna. Pol. ecol. Stud., 2, 4: 111-128.
ANDRZEJEWSKA L., 1979: Herbivorous fauna and its role in the economy of grassland ecosystems. I. Pol. ecol. Stud. 5, 4: 4-44. II. Pol. ecol. Stud., 5, 4: 45-76.
ANDRZEJEWSKA L., 1991: Formation of Auchenorrhyncha in diversified structures of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 17, 3-4: 267-287.
ANDRZEJEWSKA L., GYLLENBERG G., 1980: Small herbivore system. [W:] G.M. VAN DYNE ,
A. BREYMEYER [red.]: Grassland, systems analysis and man. Part. I. Grasslands processes and productivity. Cambridge Univ. Press. Cambridge – London – New York – Melbourne. IHP Handbook 19: 205-267.
ANDRZEJEWSKA L., WÓJCIK Z., 1970: The influence of feeding of Acridoidea of meadow on
the primary production (field experiment). Ekol. pol., 17: 91-109.
ANDRZEJEWSKA L., WÓJCIK Z., 1971: Productivity investigation of two types of meadows in
the Vistula Valley. VII. Estimation of the effect of phytophagous insects on the vascular
plant biomass of the meadow. Ekol. pol., 19: 173-182.
BAJAN C. [red.], 1977: Some aspects of biological and chemical control in agrocenoses. Pol.
ecol. Stud., 3, 2: 165 ss.
BAŁAZY S., 1968: Analysis of bark beetle mortality in spruce forest in Poland. Ekol. pol., A,
16: 657-687.
BAŁAZY S., MICHALSKI J., 1962: Pasożyty korników (Col. Scolytidae) z rzędu błonkówek
(Hymenoptera) występujące w Polsce. PTPN, Pr. Kom. Nauk roln. leśn., 13, 1: 71-141.
BANASZAK J., 1982: Występowanie i liczebność pszczół (Hymenoptera, Apoidea) na rzepaku
ozimym. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. C, Zool., 33: 117-127.
BANASZAK J., 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9:
421-505.
BANASZAK J., 1986: Impact of agricultural landscape strukture on diversity and density of
polination insects. Les. Colloq. INRA, 36: 75-84.
BANASZAK J.,1989: Investigations on natural resources of pollinators. [W:] Z. STASZEWSKI ,
A. UTRATA [red.]: Inconventional Methods in Lucerne Breeding. Proceed. Medocago
sativa Working Group Meeting. Radzików – Sept. 12–17, 1988. Publ. Inst. Ext. Service.
Radzików – Poland: 27-29.
BANASZAK J., 1991: Pszczoły (Apoidea) grądów i dąbrów świetlistych Niziny Mazowieckiej.
Zesz. Nauk. WSP w Bydgoszczy. Stud. Przyr., 8: 23-36.
BANASZAK J., 1992a: Strategy for conservation of wild bees in an agricultural landscape.
Agricult. Ecosyst. and Environm., 40: 179-192.
109
B ANASZAK J. [red.], 1992b: Natural resources of wild bees in Poland. Pedagog. Uniw.
Bydgoszcz. 174 ss.
BANASZAK J., 1993: Ekologia pszczół. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa – Poznań. 263 ss.
BANASZAK J., 1996: Ecological bases of conservation of wild bees. [W:] The Conservation
of Bees. The Linnean Society of London. Chapter 5: 55-62.
BANASZAK J., 1997: Local changes in the population of wild bees. I. Changes in the fauna
ten years later. Ochr. Przyr., 54: 119-130.
BANASZAK J., CIERZNIAK T., 1994: Spatial and temporal diferentiation of bees (Apoidea) in
the forests of Wielkopolski National Park, Western Poland. Acta Univ. Lodziensis , Folia Zool., 2: 3-28.
BANASZAK J., CIERZNIAK T., 1995: Ekonomiczne efekty zapylania roślin uprawnych przez
pszczołę miodną i dziko żyjące pszczołowate (Apoidea). Kosmos, 44, 1: 47-61.
BANASZAK J., CIERZNIAK T., KACZMAREK S., MANOLE T., PIŁACIŃSKA B., RATYŃSKA H.,
SZWED W., WIŚNIEWSKI H., 1996: Biodiversity of Forest Islands in an Agricultural
Landscape. Bull. pol. Acad. Sci. Biol. Sci., 44, 1-2: 111-119.
BANDOŁA-CIOŁCZYK E., WITKOWSKI A., 1976: Energy flow through oak leaves and caterpillars feeding on them in an oak – hornbeam ecosystem of the Niepołomice Forest.
Bull. Acad. pol. Sci. Cl. II, ser. biol., 24: 386-392.
BAŃKOWSKA R., 1970: The effect of shelterbelts on the distribution of Carabidae. Ekol. pol.,
18: 559-569.
BAŃKOWSKA R., K IERYCH E., MIKOŁAJCZYK W., PALMOWSKA J., TROJAN P., 1975: Aphidaphidophage community in Alfalfa cultures (Medicago sativa L.) in Poland. Part I. Structure and phenology of the community. Ann. zool., 32, 14: 299-345.
BAŃKOWSKA R., MIKOŁAJCZYK W., PALMOWSKA J., TROJAN P., 1978: Aphid-aphidophage
community in Alfaalfa cultures (Medicago sativa L.) in Poland. Part 3. Abundance regulation of Acyrtosiphon pisum (HART.) in a chain of oligophagous predators. Ann. zool.,
34: 39-77.
BAŃKOWSKA R. [red.], 1993: Species composition and structure of pine forest fauna in Poland. Part 1. Fragm. faun., 36, 1-12: 1-200.
BAŃKOWSKA R. [red.], 1994: Species composition and structure of pine forests fauna in Poland. Part 2. Fragm. faun., 36, 19-25: 375-500.
BIJAK P., 1989: Energy bugdet of Tribolium confusum DUVAL in its development cycle. Ekol.
pol., 37: 109-133.
BILEWICZ T., 1957: Ilościowe występowanie Lygus pubescens REUT. i L. pratensis L. na kilku
pospolicie uprawianych w Polsce roślinach. Ekol. pol., B, 4, 4: 299-302.
BILEWICZ T., 1959: Quantitative relations in the group of Heteroptera occuring on Gramineae. Ekol pol., B, 5: 253-259.
BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1960: Wpływ zadrzewień na dynamikę ilościową pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera). Ekol. pol., 9: 61-77.
110
A. SZUJECKI
BILEWICZ-P AWIŃSKA T., 1961a: Przejawy opieki rodzicielskiej u Heteroptera. Ekol. pol., B,
7: 91-94.
BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1961b: Effect of wooded patches on quantitative dynamics of Heteroptera. Ekol. pol., A, 9, 4: 61-77.
BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1964: Udział męczelkowatych (Hym., Braconidae) w redukcji pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) Pol. Pismo ent., B, 35-36: 261-264
BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1965: Ecological analysis of Heteroptera communities in cultivated
fields. Ekol. pol., A, 13: 593-639.
BILEWICZ-P AWIŃSKA T., 1969: Natural limitation of Lygus rugulipennis POPP . by group of
Leiophron pallipes CURTIS on the rye crop fields. Ekol. pol., A, 17: 811-825.
BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1971: Naturalna redukcja niektórych Stenoderma LAP. (Het., Miridae) przez pasożyty z rodzaju Leiophron NEES (Hym., Braconidae). Pol. Pismo ent., 41:
183-192.
BILEWICZ -PAWIŃSKA T., 1974: Emergence and longevity of two species Peristenus F OERSTER (Braconidae) under laboratory conditions. Ekol. pol., 22, 1: 213-222.
BILEWICZ -PAWIŃSKA T., 1977: Występowanie i rola pasożytów z rodzaju Peristenus F OERSTER (Braconidae) w uprawach żyta. Pol. Pismo ent., 47: 123-135.
BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1978: Analysis of the tropic structure of some grassland ecosystems. Pol. ecol. Stud., 4, 2: 55-128.
B ILEWICZ-P AWIŃSKA T. [red.], 1987: Farmland management and its effect on parasitoid
– phytophage system. Pol. ecol. Stud., 13, 2: 171-265.
BOCZEK J., LIPA J. J. [red.], 1978: Biologiczne metody walki ze szkodnikami. PWN, Warszawa. 594 ss.
BOROWSKI S., 1960: Geotrupes stercorosus (SC .) (Coleoptera, Scarabaeidae) w Białowieskim
Parku Narodowym. Fragm. faun., 8: 337-365.
BREYMEYER A., 1978: Analysis of the trophic structure of some grassland ecosystems. Pol.
ecol. Stud., 4, 2: 55-128.
BREYMEYER A., JAKUBCZYK H., OLECHOWICZ E., 1975: Influence of coprophagous arthropods on microorganisms in sheep-feeces. Bull. Acad. pol. Sci. Cl., II , 234: 257-262.
BURZYŃSKI J., 1971: Badania entomofauny drzewostanów sosnowych na terenach wydmowych. Prace IBL, 404: 1-90.
CAPECKI Z., 1969: Owady uszkadzające drewno buka zwyczajnego (Fagus silvatica L.) na obszarze jego naturalnego zasięgu w Polsce. Prace IBL, 367: 1-166.
CHŁODNY J., 1967a: Ilość pobranego pokarmu i wydajność produkcji larw stonki (Leptinotarsa decemlineata SAY) Ekol. pol., A, 15: 531-541
CHŁODNY J., 1967b: The energetics of the development of cabbage white butterfly Pieris
brassicae L. (Lepidoptera). Ekol. pol., 15: 553-561.
CHŁODNY J., 1969: The energetics of larval development of two species of grasshopers from
the genus Chorthippus F IEB. Ekol. pol., A, 17: 391-407.
111
CHŁODNY J., 1983: Zgrupowania entomofagicznych stawonogów (Arthropoda) w koronach brzozy brodawkowatej (Betula verrucosa EHRH .) i upraw leśnych na terenach
przemysłowych Górnego Śląska. Folia forest. pol., 25: 95-115.
CHŁODNY J., GROMADZKA H., TROJAN P., 1968: Energetic budget of development of the
Colorado beetle - Leptinotarsa decemlineata S AY (Coleoptera, Chrysomelidae). Bull.
Acad. pol, Cl. II, Ser. Sci. biol., 15: 743-747.
CHRZANOWSKI A., 1927: Pewne dane z biologii i ekologii niektórych Elateridae (Agriotes obscurus (L.)) i nowe metody ich zwalczania. Dośw. roln. 3: 3-43.
CIERZNIAK T., 1991: Wstępna ocena zgrupowań pszczół (Hymenoptera, Apoidea) w dwóch
typach krajobrazu rolniczego. Wiad. entom. 10: 169-175.
CMOLUCHOWA A., 1958: Hemiptera – Heteroptera łąk z okolic Zemborzyc i Wrotkowa. Ann.
UMCS, ser. C., 13 (10): 165-189.
CMOLUCHOWA A., 1964: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera – Heteroptera) roślinnych zespołów kserotermicznych okolic Kazimierza nad Wisłą. Ann. UMCS, ser. C., 19 (4):
49-94.
CMOLUCHOWA A., 1971: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) wydm Lubelszczyzny. Ann.
UMCS, ser. C, 26 (12): 129-153.
CMOLUCH Z., 1960: Entomofauna rzepaku ozimego – Brassica napus L. var. biennis
(SCHÜBLER et MART.) Pol. Pismo ent., B, 19-20 (3-4): 167-184.
CMOLUCH Z., 1961: Ryjkowce (Curculionidae, Coleoptera) z terenów Nadleśnictwa Janów
Lubelski. Ann UMCS, C, 14, 2: 29-49.
CMOLUCH Z., KOWALIK W., 1964: Ryjkowce (Curculionidae, Coleoptera) zbiorowiska leśnego koło Kraśnika woj. lubelskie. Ann. UMCS, C, 18, 4: 64-103.
CZARNECKI A., 1991: Collembolan community in rural landscape in relation to its timespatial structure. [W:] O. RAVERA [red.]: Terrestial and Aquatic Ecosystems: perturbation
and recovery. New York: 142-148.
CZECHOWSKI W., 1980: Mrówki Lasius niger (L.) (Hymenoptera, Formicidae) wskaźnikiem
stopnia skażenia środowiska miejskiego. Prz. zool., 23: 151-153.
CZECHOWSKI W., PISARSKI B. [red.], 1981. Species composition and origin of the fauna of
Warsaw. Part 1. Memorab. zool., 34: 259 pp.
CZECHOWSKI W., PISARSKI B., 1988: Inter- and intraspecific competetive relations in Camponotus ligniperda (LATR.) (Hymenoptera, Formicidae). Ann. zool., 41: 355-382.
CZECHOWSKI W., GARBARCZYK H., PISARSKI B., SAWONIEWICZ J. [red.], 1982a: Species
composition and origin of the fauna of Warsaw. Part 2. Memorab. zool., 35: 1-170.
CZECHOWSKI W., GARBARCZYK H., P ISARSKI B., S AWONIEWICZ J. [red.], 1982b: Species
composition and origin of the fauna of Warsaw. Part 3. Memorab. zool., 36: 1-262.
CZERWIŃSKI Z., JAKUBCZYK H., PĘTAL J., 1971: Influence ant hills on the meadow soils.
Pedobiol., 11, 4: 277-285.
CZYLOK A., WOJCIECHOWSKI W., 1987: Communities of Aphids (Homoptera, Aphidoidea)
of the Xerotermic Vegetation in Niecka Nidziańska. Acta biol. Sil., 6 (23): 37-42.
112
A. SZUJECKI
CZYLOK A., HERCZEK A. KLIMASZEWSKI S., WOJCIECHOWSKI W., 1990: Konsorcja mszyc
na brzozach (Betula pendula) jako wskaźnik stanu środowiska w rejonach oddziaływania
przemysłu aglomeracji Śląskiej i Krakowskiej. Wyd. SGGW, Warszawa CPBP 04.10., Nr
62: 130-135.
CZYŻEWSKI J., 1969: Roman K UNTZE i jego wkład do nauki o szkodnikach roślin. Przegl.
zool., 13, 4: 297-317.
DĄBROWSKA E., TARWID K., 1954: Uwagi o występowaniu zespołów komarów leśnych
w Puszczy Kampinoskiej. Ekol. pol., 2: 203-214.
DĄBROWSKA -PROT E., 1959: Aktywność dobowa komarów i czynniki ją regulujące. Ekol.
pol., A, 7: 201-254.
DĄBROWSKA-PROT E., 1960: Uwagi o rozmieszczeniu przestrzennym komarów w środowisku zagospodarowanym przez człowieka. Ekol. pol., A, 8: 261-279.
DĄBROWSKA -PROT E., 1964: Communities of mosquitoes in three types of forest land.
Ekol. pol., A, 12: 737-783.
DĄBROWSKA-PROT E., 1979: Mosquitoes – the component of aquatic and terrestial ecosystems. Pol. ecol. Stud., 5, 1: 5-88.
DĄBROWSKA -PROT E., 1980: Ecological analysis of Dipetra communities of the Masurian
Lakeland and the industrial region of Silesia. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 685-716.
DĄBROWSKA-PROT E.,1984: Structural and functional characteristics of Chloropidae community in an industrial landscape. Pol. ekol. Stud., 10: 111-140.
DĄBROWSKA-PROT E., 1987a: Rola zadrzewień śródpolnych w krajobrazie rolniczym. Wiad.
ekol., 33: 48-59.
DĄBROWSKA-PROT E., 1987b: The effect on Diptera of woodlots in an agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 13, 1: 71-94.
DĄBROWSKA -PROT E., 1987c: Muchówki (Diptera) jako bioindykatory stanu środowiska
przyrodniczego. Wiad. entomol., 7: 3-11.
DĄBROWSKA-PROT E., 1991: The role of forest islands in the shaping of the structure and
functioning of entomofauna in an agricultural landscape. Ekol. pol., 39, 4: 481-516.
DĄBROWSKA-PROT E., 1995a: Ecological importance of ecotones between forests and crop
fields – a synthesis. Ekol. pol., 43, 1-2: 135-144.
DĄBROWSKA-PROT E., 1995b: The effect of forest-field ecotones on entomofauna biodiversity and its functioning in agricultural landscape. Ekol. pol., 43: 51-78.
DĄBROWSKA-PROT E., 1996: Bioindykacyjne znaczenie Diptera do oceny stanu ekosystemów leśnych. Sylwan, 140, 2: 63-70.
DĄBROWSKA-PROT E., 1997: Ekologiczne wskaźniki jakości ekosystemów leśnych – składników struktury krajobrazów antropogennych. VI Symp. Ochr. Ekosyst. Leśn. „Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi”. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”: 120-129.
DĄBROWSKA-PROT E., K ARG J., 1975: An ecological analysis of Diptera in agrocenoses. Pol.
ecol. Stud., 1, 3: 123-137.
113
DĄBROWSKA-PROT E., K ARG J., 1976: Occurence and flight activity of Diptera in an agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 2, 1: 87-93.
DĄBROWSKA-P ROT E., ŁUCZAK J., 1968a: Spiders and mosquitoes of the ecotone of alder forest (Carici elongatae-Alnetum) and oak-pine forest (Pino-Quercetum). Ekol. pol.,
ser. A, 16: 461-483.
DĄBROWSKA-P ROT E., ŁUCZAK J., 1968b: Studies on the incidence of mosquitoes in the
food of Tetragnatha montana SIMON and its food activity in the natural habitat. Ekol.
pol., A, 16: 843-853.
DĄBROWSKA -PROT E., ŁUCZAK J., 1972: Mosquito reduction by five spider species in conditions of predator pairs. Wiad. parazyt., 18: 779-781.
DĄBROWSKA -PROT E., ŁUCZAK J., WÓJCIK Z., 1973: Ecological analysis of two invertebrate
groups in the wet alder wood and meadow ecotone. Ekol. pol., 49: 753-812.
DĄBROWSKA -PROT E., ŁUCZAK J., TARWID K., 1968: Prey and predator density and their
reactions in the process of mosquito reduction by spiders on field experiments. Ekol.
pol., ser A, 16: 773-819.
DĄBROWSKA-PROT E. [red.], 1995: Forest islands in the landscape of the Masurian Lakeland: ecotones between forest and crop fields. Ekol. pol., 43: 1-144
DĄBROWSKI Z. T., 1976: Podstawy odporności roślin na szkodniki. PWRiL, Warszawa.
164 ss.
DOMINIK J., 1966: Obserwacje nad uszkodzeniem przez owady niektórych gatunków drzew
obcego pochodzenia rosnących w lasach doświadczalnych SGGW w Rogowie, Fol. Forest. Pol., 12: 175-184.
DOMINIK J., 1972: Wyniki 20-letnich obserwacji nad uszkodzaniem przez owady niektórych
gatunków drzew iglastych obcego pochodzenia w Lasach Doświadczalnych SGGW w
Rogowie. Sylwan, 116: 11-18.
DYLEWSKA M., J ABŁOŃSKI B., SOWA S., BILIŃSKI M., WRONA S., 1970: Próba określenia
liczby pszczół (Hym., Apoidea) potrzebnych do należytego zapylenia lucerny. Pol. Pismo
ent., 40, 2: 371-398.
DZIADOWIEC H., PLICHTA W., 1986: The effect of nun moth (Lymantria monacha L.) outbreak on characteristics of litter fall in the pine forest. Ekol. pol., 33, 4: 715-728.
FALIŃSKI J. B., 1966: Próba określenia zniekształceń fitocenozy. System faz degeneracyjnych zbiorowisk roślinnych. Ekol. pol., B, 12, 1: 31-42.
FEDORKO J., 1957: Wstępne badania nad heteropterofauną ściółki leśnej na materiale
z Wandzina. Ann. UMCS, C, 13: 295-237.
FEDORKO J., 1965: Badania nad ryjkowcami (Col. Curculionidae) na uprawie koniczyny
czerwonej (Trifolium pratense L.) w okolicy Lublina. Ann. UMCS, C, 20, 5: 45-71.
FISCHER Z., 1981: Energy budget of grasshopper Chorthippus in industrial environment.
Pol. ecol. Stud., 7, 1: 5-14.
FISCHER Z., 1984: Elements of energy and matter budget of grasshoppers (Chorthippus sp.)
in industrial environment (upper Silesia). Pol. ecol. Stud., 10, 1-2: 219-230.
114
A. SZUJECKI
FISCHER Z., ANDRZEJEWSKA L., 1977: Assimilation of main food components and respiration of larvae of Arctia caja L. (Lepidoptera). I. Experiment with food and average
content. Ekol. pol., 25: 455-465.
F RYDLEWICZ -C IESIELSKA Z., 1961: Porównanie fauny Diptera łak naturalnych i sztucznych koło Kuwas nad rzeką Biebrzą. Ekol. pol., A, 9: 317-342.
GAŁECKA B., 1962: Influence of patches of wood in fields on changes in number of potato aphids and the predatory Coccinellidae. Ekol. pol., A, 10: 21-44.
GAŁECKA B., 1966: The role of predators in the reduction of two species of potato
aphids: Aphis nasturtii KALT. and A. frangulae K ALT. Ekol. pol., A, 14: 245-274.
GAŁECKA B., 1969: Liczebność mszyc i biedronek w uprawach należących do czteropolówki. Pol. Pismo ent., 39, 2: 427-438.
GAŁECKA B., 1980: Structure and functioning of community of Coccinellidae (Coleoptera)
in industrial and agricultural -forest regions. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 717-734.
GAŁECKA B., 1991: Importance of forest islands for inhabiting of agricultural landscape by
coccinellids (Coccinellidae, Coleoptera). Ekol. pol., 39, 4: 561-577.
GAŁECKA B., RYSZKOWSKI L., 1975: Aphid production in potato crops. Pol. ecol. Stud.,
1 (3): 139-148.
GAŁECKA B., K AJAK A., UCHMAŃSKI J., 1985: Assumption of the model plant-aphid population on example of the system Solanum tuberosum L. – Myzus persicae SULZ. [W:] Evolution and biosystematics of aphids. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków
– Gdańsk – Łódź: 493-502.
GARBARCZYK H., PISARSKA R. [red.], 1981. Zoocenologiczne podstawy kształtowania środowiska przyrodniczego osiedla mieszkaniowego Białołęka Dworska w Warszawie. Cz. I.
Skład gatunkowy i struktura fauny terenu projektowanego osiedla mieszkaniowego.
Fragm. faun., 26: 1-531.
GĘBICKI C., GŁOWACKA E., K ARWAŃSKA J., K LIMASZEWSKI S.M., WOJCIECHOWSKI W.,
1977: Zgrupowania piewików, mszyc i koliszków (Homoptera: Auchenorrhyncha, Aphidoidea i Psyllodea) wybranych środowisk huty „Katowice”. Acta biol., 4: 45-122.
GIEYSZTOR M., 1938: Materiały do znajomości fauny Macrolepidoptera Puszczy Białowieskiej i uwagi o stosunku Macrolepidoptera Polski do roślin drzewiastych. Spraw. Kom. fizjogr. PAU, 41: 221-282.
GŁOWACKA B., 1995: Mortality of nun moth (Lymantria monacha L.) and non target arthropods in control treatments of the 1994 campaing. Folia forest. pol., A, 37: 89-109.
GŁOWACKA B., BYSTROWSKI C., HILSZCZAŃSKI J., 1997: Zmiany liczebności entomofauny
koron po zabiegach zwalczania brudnicy mniszki. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśn. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996.
Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 159-178.
GŁOWACKI J., 1951: Wstępne materiały do zagadnienia roli brzozy w biocenozie leśnej. Sylwan, 95: 213-219.
GOŁĘBIEWSKA Z., 1952: Wołek zbożowy (Calandra granaria L.). Roczn. Nauk roln., 64:
137-221.
115
GOOS M., 1973: Wpływ zabiegów mszycobójczych stosowanych w uprawie buraków cukrowych na stawonogi. I. Badania nad chrząszczami z rodzin Carabidae i Staphylinidae. Pol.
Pismo ent., 43: 535-559.
GOOS M., 1974: Wpływ zabiegów mszycobójczych stosowanych w uprawie buraków cukrowych na stawonogi. III. Badania nad błonkówkami – Hymenoptera. Pol. Pismo ent., 44:
431-439.
GOOS M., 1975: Wpływ zabiegów mszycobójczych stosowanych w uprawie buraków cukrowych na stawonogi. IV. Badania nad owadami latającymi łowionymi do żółtych pułapek.
Pol. Pismo ent., 45: 423-444.
GÓRNY M., 1968a: Faunal and zoocenological analysis of the soil insect communities in the
ecosystem of shelterbelt and field. Ekol. pol., A, 16: 297-324.
GÓRNY M., 1968b: Dynamics of the soil insect communities in two biotops of an agricultural landscape. Ekol. pol. A, 16: 705-727.
GÓRNY M., 1968c: Synecological studies on the soil macroentomofauna in two different
agricultural biotopes. Ekol. pol., A, 16, 20: 411-443.
GÓRNY M., 1971: Z badań nad biegaczowatymi (Col., Carabidae) zadrzewienia śródpolnego
i pól. Pol. Pismo ent., 41: 386-415.
GÓRNY M., 1972: Badania zoocenologiczne gleb borów sosnowych w sąsiedztwie Zakładów
Azotowych w Puławach. Zjazd PTG Kraków – Katowice: 26-218.
GÓRNY M., 1975: Zooekologia gleb leśnych. PWRiL, Warszawa. 311 ss.
GÓRNY M., 1976: Einige ped-ökologische Probleme der Wirkung von industriellen Immisionen auf Waldenstandorte. Pedobiologia, 16: 27-35.
GROMADSKA M., 1957: Obserwacje nad fauna przylżeńców w kwiatach drzew owocowych.
Pol. Pismo ent., 26: 367-381.
GROMADZKA J., 1968: Respiratory metabolisms of the Colorado beetle (Leptinotarsa decemlineata SEY). Ekol. pol., 17: 375-382.
GROMADZKA J., 1970: The occurence of leafhoppers (Homoptera, Auchenorrhyncha) on rye
grown near shelterbelts. Ekol. pol., 18: 291-306.
GRÜM L., 1971: Spatial differentiation of the Carabus L. (Carabidae, Coleoptera) mobility.
Ekol. pol., A, 19 (1): 1-34.
GRÜM L., 1975: Mortality patterns in carabid populations. Ekol. pol., A, 23, 4: 649-665.
GRÜM L., 1976a: An attempt to characterize matter transfer by carabid communities inhabiting forest. Ekol. pol., A, 23, 3: 375
GRÜM L., 1976b: Biomass production of Carabid-beetles in a few forest habitats. Ekol. pol.,
A, 24, 1: 37-56.
GRÜM L., 1978: Mechanisms govering rate and direction of energy flow through carabid populations. Pol. ecol. Stud., 4 (2): 129-175.
GRÜM L., 1980: Methods of approximate estimation of energy flow through Carabid populations. Ekol. pol., 28, 1: 129-149.
116
A. SZUJECKI
GRÜM L., ZIMKA J., 1981: Participation of carabids in nutrient transfer in forest habitats.
Bull. Ac. pol. Sci. Cl. II. Ser. biol., 29: 21-26.
GUTOWSKI J. M., 1985: Rozsiedlenie kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) na tle siedliskowych typów lasu w Puszczy Białowieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr., Białowieża, 6, 1:
77-93.
GUMOŚ H., WIŚNIEWSKI J., 1960: Nasilenie występowania biedronkowatych (Col., Coccinellidae) w drzewostanach sosnowych. Pol. Pismo ent., B, 19-20 (3-4): 217-223.
HAŁAJ R., WOJCIECHOWSKI W., 1996: Zgrupowania mszyc (Homoptera, Aphidinae) związane ze zbiorowiskami murawowymi z klas Festuco-Brometea i Sedo-Scleranthetea Wyżyny
Częstochowskiej. Acta biol. Sil., 29 (46): 83-105.
HERCZEK A., 1982: Miridae (Heteroptera) zespołów roślinnych okolic Dolistowa. Acta biol.,
10: 22-28.
HERCZEK A., 1987: Zgrupowania tasznikowatych (Miridae, Heteroptera) wybranych zbiorowisk kserotermicznych okolic Pińczowa. Acta biol. Sil., 6 (23): 130-148.
HOKKANEN H. M. T., LIPA J. J., 1991: Ecology of Nosema meligethi (Microsporida) as a parasite of Meligethes aeneus (Col., Nitidulidae). IOBC/WPRS Bulletin, 14 (7): 90-95.
HOKKANEN H. M. T., LIPA J. J., 1995: Occurence and dynamics of Nosema meligethi (Microsporida) in populations of Meligethes aeneus (Col., Nitidulidae) in Finland. Ent. Fenn.,
6 (1): 11-18.
HONCZARENKO J., 1962: Entomofauna glebowa różnych zbiorowisk łąkowych. Szczec. Tow.
Nauk., 24, 2: 1-46.
HONCZARENKO J., 1968: Zmiany entomofauny glebowej w wieloletniej uprawie lucerny.
Pol. Pismo ent., 38: 872-895.
HONCZARENKO J., 1970: Larwy Elateridae (Coleoptera) w biocenozie łąk Lubelszczyzny. Pol.
Pismo ent., 40, 2: 361-370.
HONCZARENKO J., 1973: Wpływ lasu na entomofaunę glebową przyległych użytków zielonych. Pol. Pismo ent., 43: 155-180.
K ABACIK-WASYLIK D., 1962: Beobachtungen über die Quantitätsveranderungen der
Laufkäfer (Carabidae) auf verschiendenen Feldkulturen. Ekol. pol., A, 10: 307-323.
KABACIK-WASYLIK D., 1970: Ökologische analyse der Laufkäfer (Carabidae) einiger agrakulturen. Ekol. pol., 18: 137-209.
KABACIK-WASYLIK D., 1980: Carabidae communities of potato and cereal crops in industrial environment in Silesia. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 673-684.
KABACIK-WASYLIK D., 1986: Communities of Carabidae in crop fields with liquid manure
treatment. Pol. ecol. Stud., 12, 1-2: 211-219.
KACZMAREK M., 1958: Obserwacje nad aktywnością zimową bezkręgowców gleb leśnych.
Ekol. pol., 4, 1: 53-62.
KACZMAREK M., 1973: Collembola in the biotopes of the Kampinos National Park distinguished according to the natural succesion. Pedobiologia, 13: 257-272.
117
KACZMAREK M., 1975a: Influence of humidity and specific interactions on Collembolan
populations in pine forest. [W:] J. VANEK [red.]: Progress in soil zoology . Proc. 5th
Int. Coll. Soil. Zool. Prague, 1973: 333-340.
KACZMAREK M., 1975b: An analysis of Collembola communities in different pine forest
environments. Ekol. pol., 23, 2: 265-293.
KACZMAREK M., K AJAK A., 1997: Microarthropods decomposition processes in meadows
of various plant richness. Ekol. pol., 45, 3-4: 795-813.
KACZMAREK M., WASILEWSKI A., 1977: Dynamics of number of the leaf-eating insects and
its effect on foliage production in the „Grabowy” reserve in the Kampinos National
Park. Ekol. pol., 25, 4: 653-673.
KACZMAREK W., 1953: Badania nad zespołami mrówek leśnych. Ekol. pol., 1: 69-96.
KACZMAREK W., 1955: W sprawie czynników kształtujących lokalne migracje stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata SAY). Ekol. pol., A, 3: 65-83.
KACZMAREK W., 1961: On the role of Euryoecious species in biocenotical regulation phenomene. Bull. Acad. Pol. Sci, ser. biol., 9: 41-45.
KACZMAREK W., 1963: An analysis of interspecific composition in communities of the soil
macrofauna of some habitats in the Kampinos National Park. Ekol. pol., A, 11: 421-483.
KACZMAREK W., 1965: On some factors shapping local migrations of Colorado beetle Leptinotarsa decemlineata SAY. Ekol. pol., A, 3: 65-79.
K ACZMAREK Z., G RODZIŃSKI W., B ANAS M., GRABOWSKI Z., K INDLER J., K OSTRO WICKI A. S., PIECZYŃSKA E., SZUJECKI A., 1985: Kształtowanie i ochrona środowiska
przyrodniczego oraz racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych. Referat na III Kongres Nauki Polskiej. Warszawa. 17 ss.
KADŁUBOWSKI W., 1965: Studia nad oofagami osnui gwiaździstej (Acantholyda nemoralis
Thoms. (Hym., Pamphiliidae). Pozn. Tow. P. N., Wydz. Nauk Roln., Prace Kom. Nauk
Roln. i Les., 6, 16: 60-68.
KADŁUBOWSKI W., 1968: Praktyczny aspekt badań nad naturalnymi populacjami kruszynka
leśnego Trichogramma embryophagum (HTG.) (Chalcidoidea, Hym.). Sylwan, 112, 3:
47-54.
KADŁUBOWSKI W., 1978: Pasożytnicze bleskotki. [W:] J. BOCZEK, J. J. LIPA [red.]: Biologiczne metody walki ze szkodnikami roślin. PWN, Warszawa: 339-361.
KADŁUBOWSKI W., DUDIK W., 1968: Badania nad zmiennością preferendum termicznego
u wybranych owadów z rodziny Chrysomelidae (Coleoptera). Pol. Pismo ent., 35: 175-187.
KAJAK A., 1965: An analysis of food reloations between the spiders – Arareus cornutus
CLERCK and Araneus quadratus CLERCK – and their prey in meadows. Ekol. pol., 13:
717-764.
K AJAK A., 1977: Drapieżce bezkręgowe w ekosystemach trawiastych. Wiad. ekol., 23:
132-178.
KAJAK A., ANDRZEJEWSKA L., WÓJCIK Z., 1968: The role of spiders in the decrease of damages caused by Acridoidea on meadows – Experimental investigations. Ekol. pol., A,
16: 755-764
118
A. SZUJECKI
KAJAK A., CHMIELEWSKI K., K ACZMAREK M., 1991: Experimental acceleration of animal
succession in soil of a meadow developed on newly drained peat land. Pol. ecol. Stud.,
17, 3-4: 311-332.
KANIA Cz., 1961: Z badań nad omacnicą prosowianką – Pyrausta nubilalis (HBN.) na kukurydzy w okolicach Wrocławia w latach 1956–1959. Pol. Pismo ent., B, 23-24 (3-4):
165-181.
KANIA Cz., 1962a: Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia
w latach 1956–1959. Pol. Pismo ent., B, 25-26 (1-2): 53-69.
KANIA Cz., 1962b: Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia
w latach 1956–1959. Pol. Pismo ent., B, 27-28 (3-4): 183-216 + 2 tabl.
KANIA Cz., 1966: Badania nad omacnicą prosowianką – Pyrausta nubilalis (HBN .) na kukurydzy w warunkach południowo-zachodniej Polski. Pol. Pismo ent., B, 43-44 (3-4):
191-242.
KAPUŚCIŃSKI S., 1950: Rola jarzębiny w biocenozie leśnej. Prace IBL, C, 16: 1-10.
KARCZEWSKI J., 1957: Kruszyna (Rhamnus frangula L.) i rączyce (Tachinidae, Diptera). Pol.
Pismo ent., B, 8 (5): 5-12.
KARCZEWSKI J., 1961a: Przyczynek do poznania rączycowatych odżywiających się spadzią.
Folia Forest. Pol., A, 6: 85-100.
KARCZEWSKI J., 1961b: Przyczynek do poznania fauny rączycowatych (Tachinidae, Dipt.)
odwiedzających kwiaty goryszów (Peucedanum oreoselinum L. P. palustre MICH. Umbeliferae). Sylwan, 105: 27-38.
KARCZEWSKI J., 1962: Znaczenie borówki czernicy (Vaccinium myrtillus L.) dla entomocenozy leśnej. Folia Forest. Pol., A, 9: 3-200.
KARCZEWSKI J., 1967a: Znaczenie wrzosu (Calluna vulgaris L.) dla entomocenozy leśnej
oraz porównanie zespołu owadów związanych z tą krzewinką z entomofauną borówki
czernicy (Vaccinium myrtillus L.). Dział Wyd. SGGW. 177 ss.
KARCZEWSKI J., 1967b: Obserwacje nad muchówkami (Diptera) z rodzin Tachinidae i Calliphoridae) odwiedzającymi kwiaty. Fragm. faun., 13: 467-484.
KARG J., 1969: The effect of shelterbelts on density and reduction of numbers of the Colorado betle (Leptinotarsa decemlineata SAY). Ekol. pol., A, 17: 149-157.
KARG J., 1973: An attempt estimate the energy flow through the population of Colorado
beetle (Leptinotarsa decemlineata SAY ). Ekol. pol., A, 17: 239-250.
KARG J., 1976a: Colorado beetle (Leptinotarsa decemlineata SAY) in agrocenoses of the central Wielkopolska. Pol. ecol. Stud., 2, 1: 63-86.
KARG J., 1976b: Influence of shelterbelts on distribution and mortality of Colorado beetle
(Leptinotarsa decemlineata SAY ). Ecol. Anim. B. Invertebrates, C. R. Table Ronde
C. N. R. S. Ecosystemes bocagers. Rennes: 397-399.
KARG J., 1980: Density and variation of aeroentomofauna in agricultural landscape. Pol.
ecol. Stud., 6, 2: 329-340.
119
KARG J., 1989: Zróznicowanie liczebności i biomasy owadów latających krajobrazu Zachodniej Polski. Roczn. AR w Poznaniu, Rozpr. Nauk., 188: 1-78.
KARG J., 1997: Preliminary studies on the above-ground insects communities in agricultural landscape of France and Poland. [W:] L. R YSZKOWSKI, S. WICHEREN [red.]: Ecological management of countryside in Poland and France. Res. Centr. Agric. Forest.
Environm. Pol. Acad. Sci. Poznań: 93-100.
KARG J., DĄBROWSKA -PROT E., 1974: Ecological analysis of entomofauna hatching and
living in rye and potato fields. Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II. Ser. Sci. biol., 22: 393-398.
KARG . J., TROJAN P., 1968: Fluctuations in numbers and reduction of the Colorado beetle
(Leptinotarsa decemlineata SAY) in natural condition. Ekol. pol., 16: 147-169.
KARPIŃSKI J. J., 1933: Fauna korników Puszczy Białowieskiej na tle występujących w puszczy typów drzewostanów. Zakł. Dośw. L. P. w Warszawie, ser. A: Rozpr. i Spraw., 1:
1-68.
KARPIŃSKI J. J., 1949a: Kózki (Cerambycidae) Puszczy Białowieskiej. IBL. Rozpr. i Spraw.,
ser A, Warszawa, 55: 1-33.
K ARPIŃSKI J. J., 1949b: Materiały do bioekologii Puszczy Białowieskiej. IBL. Rozpr.
i Spraw., ser A, Warszawa, 56: 1-212.
KARPIŃSKI J. J., 1956a: Mrówki w biocenozie Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn.
Nauk. leśn., 14: 201-221.
KARPIŃSKI J. J., 1956b: Ryjkowce (Curculionidae) w biocenozie Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk. leśn., 21: 29-47.
KARPIŃSKI J. J., 1958: Materiały do poznania pluskwiaków równoskrzydłych (Homoptera,
Cicadina) biocenozy lasu Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk. leśn., 21:
49-60.
KARPIŃSKI J. J., M AKÓLSKI J., 1954: Biegaczowate (Carabidae, Coleoptera) w biocenozie
Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk. leśn., 5: 105-135.
KIEŁCZEWSKI B., 1950: Obserwacje nad wystąpieniem mniszki (Lymantria monacha L.)
w latach 1947, 1948, 1949 na tle teorii o masowych pojawach. Pol. Pismo ent., 20: 37-54.
KLEKOWSKI R., PRUS T., ŻYROMSKA-RUDZKA H., 1967: Elements of energy budget of Tribolium castaneum (HBS.) in its development cycle. [W:] K. PETRUSEWICZ [red.]: Secondary productivity of terrestial ecosystems. PWN, Warszawa – Kraków, 2: 859-879.
KLIMASZEWSKI S. M., 1993: The changes in the frequency of occurence of the colour forms
of Philaenus spumarius (L.) (Homoptera, Aphrophoridae) within the areas of elevated radiation after Chernobyldisaster. Acta biol. Sil., 22: 69-77.
KLIMASZEWSKI S. M., WOJCIECHOWSKI W., CZYLOK A., GĘBICKI C., HERCZEK A., JASIŃSKA J., 1980: Zgrupowania wybranych grup pluskwiaków równoskrzydłych (Homoptera)
i róznoskrzydłych (Heteroptera) w lasach rejonu huty „Katowice”. Acta biol., 8: 22-40.
KLIMASZEWSKI S. M., WOJCIECHOWSKI W., GĘBICKI C., CZYLOK A., JASIŃSKA J., GŁOWACKA E., 1980: Ugrupowania owadów ssących (Homoptera i Heteroptera) zbiorowisk
trawiastych i zielnych w rejonie huty „Katowice”. Acta. biol., 8: 9-22.
120
A. SZUJECKI
KLIMASZEWSKI S. M., CZYLOK A., HERCZEK A.,WOJCIECHOWSKI W., 1989: An attempt to
evaluate the degree of biocenosis disortion on the basis of qualitative and quantitative
changes in aphid consortia (Homoptera, Aphidoidea). Arch. Ochr. Środ., 1-2: 135-146.
KLIMASZEWSKI S. M., CZYLOK A., HERCZEK A.,WOJCIECHOWSKI W., 1995: The composition and structure of aphid consortia (Aphidinea) on birches (Betula pendula) as indicator of the habitat condition in regions of industrial activity (the agglomerations of Silesia
and Cracow). Acta. biol. Sil., 27 (44): 7-20.
KLIMASZEWSKI S. M., KOSANOCKA L., 1981: Intrapopulational colouring variations and hemolymph protein composition in Philaenus spumarius (L.) (Homoptera, Cercopidea).
Pol. Pismo ent., 51: 193-199.
KOEHLER W., 1967: Z badań nad zwójką sosóweczką (Rhyacionia buoliana SCHIFF .). Prace
IBL, 337: 1-155.
KOEHLER W., 1968: Biologiczne metody ochrony lasu. PWRiL, Warszawa. 199 ss.
K OEHLER W., 1971: Hylopatologiczna charakterystyka lasów Polski. PWRiL, Warszawa.
96 ss + 11 ryc.
KOEHLER W., B URZYŃSKI J., 1965: An attempt at the liquidation of a primary center of
mass appearance of injurious insects with the application of complex method. Entomophaga, 10, 4: 367-372.
KOEHLER W., KOLK A., 1972: Badania nad zjawiskiem kleptopasożytyzmu wśród endopasożytów larw Rhyacionia buoliana SCHIFF. Prace IBL, 409: 64-84.
KORCZ A., 1967: Fauna pluskwiaków drapieżnych (Hemiptera, Heteroptera) na jabłoniach
w okolicach Poznania. Pol. Pismo ent., 37: 581-586.
KORCZ A., 1970: Pluskwiaki drapieżne z rzędu różnoskrzydłych (Heteroptera) w sadach i ich
rola w zwalczaniu przędziorków (Tetranychidae). Pr. nauk. IOR, 12: 1-75.
KORCZYŃSKI I., 1974a: Mozliwość wykorzystania nektarodajnych roślin zielnych w ochronie
lasu. Wszechświat, 7-8: 204-206.
KORCZYŃSKI I., 1974b: Próba introdukcji niektórych roślin zielnych oraz ocena roli biocenotycznej ich kwiatów w biotopach leśnych. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn.
PTPN, 38: 66-76.
KORCZYŃSKI I., STACHOWIAK P., SZMIDT A., 1984: Próba oceny niektórych roślin zielnych
z punktu widzenia możliwości ich introdukcji do biocenoz leśnych. Sylwan, 128, 3: 17-23.
K OSIOR A., 1992: The influence of anthropogenic factors on the decline of bumblebee
(Bombus LATR.) in Poland. [W:] J. BANASZAK [red.]: Natural Resource of Wild Bees in
Poland. Bydgoszcz Pedagog. Univ.: 145-152.
K OSTROWICKI A. S., 1953: Studia nad fauną motyli wzgórz kserotermicznych nad dolną
Nidą. Fragm. faun., 6: 236-447.
KOSTROWICKI A. S., 1963: Z biogeografii rezerwatu łąkowego w Supraślu. Przegl. geogr.,
35: 398-416.
KOŚLIŃSKA M., 1970: Fauna zwójkówek (Lepidoptera, Tortricidae) na jabłoniach w niektórych okolicach Polski. Część I. Pol. Pismo ent., 40: 557-564.
121
KOŚLIŃSKA M., 1973: Fauna zwójkówek (Lepidoptera, Tortricidae) na jabłoniach w niektórych okolicach Polski. Częśc II. Pol. Pismo ent., 43: 331-346.
KOŚLIŃSKA M., 1978: Fauna zwójkówek (Lepidoptera, Tortricidae) na jabłoniach w niektórych okolicach Polski. Częśc III. Pol. Pismo ent., 48: 105-113.
KOT J., 1964: Experiments in the biology and ecology of species of the genus Trichogramma
Westw. and their use in plant protections. Ekol. pol., A, 12: 234-303.
K OT J., 1979: Analysis of factors affecting the phytophage reduction by Trichogramma
Westw. species. Pol. ecol. Stud., 5, 2: 5-59.
KOT J., 1995: Distribution of Trichogramma embryophagum (HTG .) (Hymenoptera, Chalcidoidea) in apple tree croons. Pol. ecol. Stud., 21, 1: 25-35.
KOWALSKA T., 1969: Intodukcja Encarsia formosa GAH. – pasożyta mączlika szklarniowego
(Trialeurodes vaporarorium WESTW.). Biul. IOR, 44: 341-352.
KOWALSKA T., 1971: The effect of environmental factors on the life cycle of Chrysopa carnea
STEPH. (Neuroptera, Chrysopidae). Ekol. pol., A, 19: 388-400.
KOŹMIŃSKI Z., 1925: Oekologischen Untersuchungen der Orthopteren des Urwald von
Białowieża. Bull. Int. Acad. Pol. Cl. Math. Nat.B, Sc. Nat., 00: 447-475.
KRZYWICKI M., 1967: Fauna Papilionidea i Hesperoidea (Lepidoptera) Puszczy Białowieskiej.
Ann. zool., 25, 1: 1-213.
KRZYWIEC D., 1988: Density and biomass of Aphid communities (Homoptera, Aphididae)
in winter wheat crop and sugar beet crop in the vicinity of Turew. Ekol. pol., 36, 3-4:
531-543.
KUNTZE R., NOSKIEWICZ J., 1938: Zarys zoogeografii polskiego Podola. Prace Tow. Nauk
we Lwowie II, 4: VIII + 538.
LACHMAJER J., 1971: Host selection by Anopheles labranchiae atroparus VAN THIEL 1927
(Diptera, Familia Culicidae) in Gdańsk enviroment. Biul. Inst. Med. morsk. Gdańsk, 22:
41-48
LEŚNIAK A., 1963: Przyczynek do badań nad określeniem zależności fauny Carabidae od
wieku drzewostanu. Sylwan, 6: 51-58.
LEŚNIAK A., 1971: Badania nad wpływem zanieczyszczeń przemysłowych na liczebność,
strukturę i skład gatunkowy leśnych zgrupowań biegaczowatych. Sprawozd. IBL.
LEŚNIAK A., 1972: Badania składu i struktury zespołów biegaczowatych (Carabidae, Col.)
w zależności od nasilenia występowania niektórych szkodników pierwotnych. Prace IBL,
407: 3-44.
LEŚNIAK A., 1973: Novyi mechanizm samoreguljacji w sistieme kormowoe – chwoegryzuščoj
nasekomye. Zool. Żh., 52: 513-518.
LEŚNIAK A., 1975 [in lit.]: Zmiany struktur w zgrupowaniach Carabidae, Col., jako wskaźnik
różnego rodzaju zanieczyszczeń. Symp. RWPG, Inst. Ekol. PAN, październik 1975. [maszynopis].
LEŚNIAK A., 1976a: Climatic and meteorological conditions of the pine moth (Dendrolimus
pini L.) outbreaks. Ekol. pol., 24, 4: 515-547.
122
A. SZUJECKI
LEŚNIAK A., 1976b: Forest stand and site conditions of a pine moth moth (Dendrolimus
pini L.) outbreaks. Ekol. pol., 24, 4: 549-563.
LEŚNIAK A., 1976c: Certain tropic and intrapopulation conditions of the pine moth moth
(Dendrolimus pini L.) outbreaks. Ekol. pol., 24, 4: 565-576.
LEŚNIAK A., 1979: Możliwości bioindykacji antropogenicznych zniekształceń środowisk leśnych na podstawie zmian w zgrupowaniach bezkręgowców. [W:] I Symp. Ochr. Ekosyst.
Leśn., Rogów 19–20 XI 1979. Wyd. SGGW – Warszawa: 5-13.
LEŚNIAK A., 1997: Metody analizy zgrupowań biegaczowatych (Carabidae, Col.) w zooindykacji procesów ekologicznych. VI Symp. Ochr. Ekosyst. Leś. Jedlnia – grudzień 1996.
Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 29-41.
LEŚNIAK A., K OŁAKOWSKA D., 1974: Wpływ emisji przemysłowych Zakładów Azotowych w
Puławach na zgrupowania epedaficznych biegaczowatych (Carabidae, Col.). [W:] Podstawy zagospodarowania terenów leśnych w rejonach oddziaływania przemysłowych zanieczyszczeń powietrza w okolicy Puław. Sprawozdanie końcowe z badań w latach
1968–1974. Inst. Bad. Leśnictwa, Warszawa, Temat nr NCR-133: 224-243.
LIPA J. J., 1963: Studia inwazjologiczne i epizootiologiczne nad kilkoma gatunkami pierwotniaków z rzędu Microsporidia pasozytującymi w owadach. Prace Nauk. IOR, 5 (1):
103-165.
LIPA J. J., BORUSIEWICZ-MADZIARA K., 1976: Microsporidians parasitizing the green tortrix (Tortrix viridiana L.) in Poland and their role in the collapse of the tortrix outbreak in
Puszcza Niepołomicka during 1970–1974. Acta protozool., 15: 529-536.
LIPA J. J., HOKKANEN H. M. T., 1992: Nosema meligethi I.&R. (Microsporida) in populations
of Meligethes spp. in Europe. Biocontrol Sci. Technol., 2: 119-125.
LIPA J. J., RUSZKOWSKI A., 1957: Badania nad zmianami śmiertelności Aporia crataegi L.
w kolejnych latach masowego pojawu (1952–1957) w Polsce. Zeit. Pflanzenkrankh., 64:
568-572.
LIPA J. J., STUDZIŃSKI X., MAŁACHOWSKA D., 1977: Insects and Mites Associated with
Cultivated and Weedly Cruciferous Planst in Poland and Central Europe. PWN, Warszawa – Poznań. 364 ss.
LIPIŃSKA J. 1961: Dzienna dynamika lotu pszczołowatych a temperatura. Ekol. pol., 8,1:
55-59.
LITYŃSKI A., 1938: Biocenoza i biosocjacja, przyczynek do ekologii zespołów fauny wodnej.
Arch. hydrob. ryb., 9: 167-208.
LUTEREK D., 1969: Entomofauna owocników niektórych gatunków leśnych grzybów kapeluszowych. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 28: 185-230.
LUTEREK R., 1965a: Analiza przestrzennego przebiegu gradacji barczatki sosnówki Dendrolimus pini L. w Nadleśnictwie Gniewkowo w latach 1945–1960. Roczn. WSR w Poznaniu,
27: 147-152.
LUTEREK R., 1965b: O rozwoju przestrzennym gradacji niektórych szkodników leśnych.
Roczn. WSR w Poznaniu, 27: 153-155.
123
LUTEREK R., SZMIDT A., 1995: From studies on the biology, ecology and introduction of
Coccigomimus turionellae L. (Hymenoptera, Ichneumonidae) a native parasitoid of numerous forest pests. Proc. Conf. „Actual and potential use of biological pest control
of plants”. Comm. Plant Prot. Pol. Acad Sci., Skierniewice: 119-124.
ŁABĘDZKI A., 1987: Ważki (Odonota) Puszczy Zielonki koło Poznania. Bad. fizjogr. Pol.
Zach. ser. C, 35: 41-52.
ŁABĘDZKI A., 1989: Ważki różnoskrzydłe (Odonata, Anisoptera) drzewostanów sosnowych
a ich potencjalne możliwości regulacji liczebności szkodliwych owadów leśnych. Pr.
Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 68: 39-45.
ŁABĘDZKI A., 1994: Ważki różnoskrzydłe (Odonata, Anisoptera) jako czynnik redukujący
szkodliwą entomofaunę leśną. Wiad. entom., 13, 1: 5-12.
ŁĘSKI R., 1963: Studia nad biologią i ekologią nasionnicy trześniówki Rhagolebis cerasi L.
(Dipt., Trypetidae). Pol. Pismo ent., B, 31-32 (3-4): 153-240 + tbl.
ŁOSIŃSKI J., 1953: Studia nad drobną fauną pól uprawnych. I. Dynamika populacji Apterygota. Ekol. pol., 1, 3: 73-103.
MACARTHUR R. H., 1955: Fluctuations of animal populations, and a measure of community
stability. Ecology, 36: 533-536.
MARGOWSKI Z., PRUSINKIEWICZ Z., 1955: Wpływ czynników ekologicznych na występowanie i działalność drobnej fauny glebowej. PWN, Poznań.
MAZUR S., 1979a: Wpływ sztucznej kolonizacji mrówek na makrofaunę gleb leśnych. [W:]
I Symp. Ochr. Ekosyst. Leśn., Rogów 19–20 XI 1979). Wyd. SGGW-AR, Warszawa:
113-122.
MAZUR S.,1979b: Beetle succession on feeding sites of the pine shoot beetle (Tomicus piniperda L., Coleoptera, Scolytidae) in one and mixed stands. Memorab. zool., 30: 63-87.
MAZUR S., 1983: Mrówki borów sosnowych Polski. Rozpr. Nauk. Monogr., 25. Wyd.
SGGW-AR Warszawa. 71 ss.
MICHALSKI J., WITKOWSKI Z., 1959: Obserwacje nad szkodliwością żeru uzupełniającego
i regeneracyjnego Blastophagus piniperda L. (Coleoptera, Scolytidae) w drzewostanie sosnowym I klasy wieku. Sylwan, 103, 2: 45-59.
MICZULSKI B., 1961: Badania nad ryjkowcami (Curculionidae) występującymi na uprawach
rzepaku w okolicach Lublina. Skład jakościowy i ilościowy oraz dane fenologiczne. Ann.
UMCS, C, 15: 21-55.
MICZULSKI B., 1964: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. I. Rośliniarki (Symphyta). Pol. Pismo ent., B, 35-36 (3-4): 189-201.
MICZULSKI B., 1966a: Błonkówki z nadrodziny Proctotrupoidea w biocenozie upraw rzepaku. Ann. UMCS, 6, 20: 133-147.
MICZULSKI B., 1966b: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. II. Gąsienniczniki (Ichneumonidae). Pol. Pismo ent., B, 43-44 ( 3-4): 263-292
MICZULSKI B., 1967a: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. III. Męczelkowate (Braconidae) i mszycarzowate (Aphidiidae). Pol. Pismo ent., 37, 1: 167-191.
124
A. SZUJECKI
MICZULSKI B., 1967b: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. IV. Żądłówki (Aculeata). Pol. Pismo ent., 37, 3: 487-506.
MICZULSKI B., 1967c: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. V. Galasówkowate (Cynipoidea). Pol. Posmo ent., 37, 4: 787-796.
MICZULSKI B., 1968: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. VI. Bleskotkowate (Chalcidoidea). Pol. Pismo ent., 38, 2: 341-386.
MICZULSKI B., 1968: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. VII. Ogólne podsumowanie wyników. Pol. Pismo ent., 38, 3: 475-495.
MICZULSKI B., 1980: Materiały do znajomości błonkówek (Hymenoptera) upraw zbożowych
w okolicach Lublina. Roczn. Nauk. roln., E, 10: 27-58.
MICZULSKI B., 1987a: Studies of the population dynamics of the cereal leaf beetles Oulema
spp. (Coleoptera, Chrysomelidae). Ekol. pol., 35, 3-4: 723-740.
MICZULSKI B., 1987b: Incidence of parasitic Hymenoptera in the population dynamics of the
cereal leaf beetles Oulema spp. (Coleoptera, Chrysomelidae). Ekol. pol., 35, 3-4: 741-754.
MIGULA P., 1974: The effect of temperature on the rate of oxygen consumption by different
life stages of Malacosoma neustria L. and Euproctis chrysorrhoea L. (Lepidopetra). Ekol.
pol., 22, 1: 173-194.
MIGULA P., 1975: Energy flow through population of satin moth, Leucoma salicis (L.) (Lymantriidae). Acta biol. Crac. Sci. Zool., 18: 229-255.
MIGULA P., 1977: Effects of dietary zinc compounds on feeding and survival of brown-tailed
moth – Euproctis chrysorrhoea L. (Lymantriidae, Lepidoptera). Pr. nauk. Uniw. Śląsk.
Acta biol., 4: 64-78.
MIGULA P., 1979: The effect of lead upon the metabolism rate by larval stages of Euproctis
chrysorrhoea L. and Malacosoma neustria L. (Lepidoptera). Pr. nauk. Uniw. Śląsk. Acta
biol., 6: 63-72.
MIGULA P., 1985: Wrażliwość wybranych gatunków owadów na skażenia powietrza gazami
i pyłami przemysłowymi oraz tolerancja nietermicznych zmian środowiska. Wyd. Uniw.
Śląsk., Katowice. 115 ss.
MIKULSKI J. S., 1936: O zmianach szybkości rozwoju stadiów rozwojowych Tribolium confusum DUV. (Col.) pod działaniem temperatur stałych i przemiennych. Extr. Bull. Acad.
Pol. Sc. Letters, B. Cracovie: 361-372.
MIKULSKI J. S., 1948: Badania nad ekologią termiczną poczwarek owadów. I. Poczwarki
Melasoma neustria L. i Euproctis chrysorrhoea L. Extr. Bull. Acad. Pol. Sc. Letters, B: II:
111-115.
NAWROT J., KOUL O., ISMAN M. B., HARMATHA J., 1991: Naturally occurring antifeedants:
Effects on two polyphagus lepidopterans. J. app. Ent., 112: 194-201.
NAWROT J., HARMATHA J., 1994: Natural products as antifeedants against stored products
pests. Postharvest News and Inform., 5 (2): 17N-21N.
NAWROT J., SZAFRANEK J., MALIŃSKI E., 1995: Function and composition of cuticular hydrocarbons of stored-product insects. Proc. 6th Intewr. Work. Conf. On Stored-product
Protection, Vol. I: 533-560.
125
NIEMCZYK E., 1963: Heteroptera associated with apple orchards in the district of Nowy
Sącz. Ekol. pol., A, 11: 295-300.
NIEMCZYK E., 1966: Występowanie owadów drapieżnych w sadzie jabłoniowym. Pr. Inst.
Sad., 12: 355-363.
NIEMCZYK E., 1967: Psallus ambiquus (FALL.) (Heteroptera, Miridae). Część I. Morfologia
i biologia. Pol. Pismo ent., 37: 798-842.
NIEMCZYK E., 1968: Psallus ambiquus (FALL.) (Heteroptera, Miridae). Część II. Odżywianie
się i rola w biocenozie sadów. Pol. Pismo ent., 38: 387-415.
NIEMCZYK E., MISZCZAK M., OLSZAK R., 1976: The effectiveness of some predaceous insects in the control of phytophagous mites and aphids on apple trees. Final Report
1973–1976. Research Inst. Pomology. Skierniewice. 122 ss.
NUNBERG M., 1937: O wpływie róznych czynników na występowanie i populację strzygoni
choinówki (Panolis flamea Schiff.). Rozpr. Spraw. IBL, A, 22: 1-56.
NUNBERG M., 1949: Wpływ drzewostanu na faunę chrząszczy z rodziny biegaczowatych
(Carabidae, Coleoptera). Rozpr. Spraw. IBL, A, 58: 1-29.
OBMIŃSKI Z., 1977: Ekologia lasu. PWN, Warszawa. 481 ss.
OLECHOWICZ E., 1976: The effect of mineral fertilization on insect community of the herbage in a meadow. Pol. ecol. Stud., 2, 4: 129-136.
OLECHOWICZ E., 1984: Herb layer entomofauna of different forest ecosystems in the Kampinos Forest and its participation in cycling of elements. Ekol. pol., 32, 1: 43-60.
OLECHOWICZ E., 1986: Density and biomass of soil macrofauna from different forest ecosystems of the Kampinos Forest. Ekol. pol., 34, 4: 689-710.
OLECHOWICZ E., 1988: The structure of community of Diptera imagines of different forest
ecosystems in the Kampinos Forest. Ekol. pol., 36: 509-529.
OLECHOWICZ E., 1990: Estimation of insect immigration in three Kampinos Forest ecosystems, differing in trophy. Ekol. pol., 38, 3-4: 399-411.
OLSZAK R., 1974: Biedronki jako drapieżce w sadach jabłoniowych. Pr. Inst. Sad., 4: 48-55.
PANKANIN M., 1972: Wpływ pokarmu na przeżywalność Lygus rugulipennis (POPP.) (Heteroptera, Miridae) w warunkach laboratoryjnych. Pol. Pismo ent., 42, 1: 223-227
PANKANIN-FRANCZYK M., 1982: Participation of parasitoids in limiting the numbers of
aphids on cereal crops. Pol. ecol. Stud., 8: 521-538.
PANKANIN-FRANCZYK M., 1995: The effect of different surroundings on aphids and their
parasitoids occuring on oat crops. Pol. ecol. Stud., 21, 1: 7-24.
PAPLIŃSKA E., 1980: Preliminary analysis of communities of soil Diptera larvae in forest
ecosystems from variously utilized areas. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 625-643.
PAPLIŃSKA E., 1984: Density, biomass and qualitative structure of soil Diptera larvae communities in industrial areas. Pol. ecol. Stud., 10, 1-2: 93-110.
PAPLIŃSKA E., 1987a: Preliminary quantitative and qualitative estimation of soil associations of Diptera larvae occuring in forest ecosystems and in woodlots in the vicinity of
Knurów (Silesia). Pol. ecol. Stud., 13, 1: 95-111.
126
A. SZUJECKI
PAPLIŃSKA E., 1987b: Settlement of Dipetra larvae in organic matter (Carex brizoides L.,
Betula verrucosa EHRH.) experimentally introduced into the soil. Pol. ecol. Stud., 13, 1:
53-70.
PAWLIK J., 1970: Wpływ żerowania brudnicy mniszki – Ocneria (=Lymantria) monacha L.
na przyrost wysokości sosny. Zesz. Nauk. SGGW – Leśn., 13: 161-178.
PAWLIKOWSKI T., 1989: Struktura zgrupowań dzikich pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) z siedlisk ekotonowych „pole – bór sosnowy”. Acta Univ. Nicol. Copern. Biol., 35:
153-167,
PAWLIKOWSKI T., B ARCZAK T., 1986: Struktura zgrupowań antofilnych żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) na obszarach monokultur sosnowych w Borach Tucholskich. Acta Univ.
Nicol. Copern. Biol. XXX – Nauki Mat.-Przyr., 64: 3-17.
PAWŁOWSKI J., 1961: Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski. Ekol. pol., A, 9:
355-437.
PAWŁOWSKI J., 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665,
tabl. 37-45.
PETRUSEWICZ K., 1936: Podstawowe pojęcia biocenologii. Bibl. Koła Przyr. St. USB Wilno, 1. 48 ss.
PETRUSEWICZ K., PIECZYŃSKA E., 1973: Dotychczasowe osiągnięcia i perspektywy rozwoju
nauk ekologicznych w Polsce. Wiad. ekol., 19: 325-352.
PERLIŃSKI S., 1995: Antropogenne przeobrażenia zgrupowań larw sprężyków (Elateridae)
w ekosystemach borów sosnowych. [W:] A. SZUJECKI, J. J. W. SKŁODOWSKI, A. WOJCIECHOWSKA [red.]: Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny
borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 269-333.
PĘTAL J., 1967: Productivity and the consumption of food in the Myrmica laevinodis NYL .
population. [W:] K. Petrusewicz [red.]: Sec. Prod. in Terr. Ecosyst. PWN, Warszawa
– Kraków: 841-857.
PĘTAL J., 1974: Analysis of a sheep pasture ecosystem in the Pieniny Mountains. XV. The
effect of pasture management on ant population. Ekol. pol., 22: 679-693.
PĘTAL J., 1977: The role of ants in ecosystems. [W:] M. V. BRIAN [red.]: Production ecology
of ant and termites. IBP.13. Cambridge Univ. Press: 293-325.
PĘTAL J., 1980a: The effect of industrial pollution of Silesia on populations of ants. Pol.
ecol. Stud., 6, 4: 665-672.
PĘTAL J., 1980b: Ant populations their regulation and effect on soil in meadows. Ekol. pol.,
28: 293-326.
PĘTAL J., 1981: Intraspecific competition as a way of adaptation to food resources in an ant
population. Ekol. pol., 29, 3: 421-430.
PĘTAL J., 1991: Diversity of ant communities in peatbogs of various origin and period under
management. Pol. ecol. Stud., 17, 3-4: 249-265.
PĘTAL J., ANDRZEJEWSKA L., B REYMEYER A., OLECHOWICZ E., 1971: The role of ants in
the reduction of meadow invertebrates. Ekol. pol., 19: 214-222.
127
PĘTAL J., J AKUBCZYK H., CHMIELEWSKI K., TATUR A., 1975: Response of ants to environment polution. Progress in Soil Zoology. Proc. 5th Int.Coll. on Soil Zool. Prague,
Sept. 17–22 1973. Academia Prague: 363-373.
PISARSKA R. [red.], 1990: Dynamika rozwoju entomofauny koron sosny w borach świeżych trzech stref zdrowotności lasów Polski. [W:] E. B ERNADZKI [red.]: Dynamika naturalnych i półnaturalnych ekosystemów leśnych i ich związków z innymi ekosystemami
w krajobrazie. SGGW-AR w Warszawie. CPBP 04.10. Ochrona i Kształtowanie Środowiska Przyrodniczego. Nr 23: 105-137.
PISARSKI B., 1971: Charakterystyka zoologiczna środowisk Bieszczadów Zachodnich.
Fragm. faun., 17: 23-30.
PISARSKI B., 1973: Struktura społeczna Formica (C.) exsecta NYL . (Hymenoptera, Formicidae) i jej wpływ na morfologię, ekologię i etologię gatunku. IZ PAN, Warszawa. 134 ss.
PISARSKI B., 1980: Evolution of the competitive behaviour in social insects. Insects soc., 27:
284-287.
PISARSKI B., CZECHOWSKI W., 1978: Influence de la pression urbaine sur la myrmecofaune.
Memorab. zool., 29: 109-128.
PISARSKI B., CZECHOWSKI W., 1994: Ways to reproductive succes of wood ant queens. Memorab. zool., 48: 181-186.
PISARSKI B., VEPSÄLÄINEN K., 1989: Competition hierarchies in ant communities (Hymenoptera, Formicidae). Ann. zool., 42: 321-329.
POŁCIK B., 1968: Dobowe rytmy aktywności niektórych owadów ze szczególnym uwzględnieniem uczulenia na insektycydy. Pol. Pismo ent., 38, 3: 497-538.
PLEWKA T., 1985: Numbers and distribution of entomofauna on rye and wheat fields. Ekol.
pol., 33, 4: 729-743.
PLEWKA T., 1986: Observations entomofauna of the meadow under the excessive impact of
liquid manure. Pol. ecol. Stud., 12, 1-2: 221-235.
PRUS T., 1976: On heterogeneity in cl Strain of Tribolium castaneum HBST. Tribolium Inf.
Bull. San Bernardino USA, 19: 97-104.
PRUS T., PRUS M., 1978: Phaenotypic differentiation of Tribolium castaneum HBST. cl Strain. Tribolium Inf. Bull. San Bernardino USA, 27: 89-95.
PRUS T., B IJAK T., P RUS M., 1989: Autecological features of strains: Tribolium castaneum
HBST. Cl and T. confusum DOUVAL Biv. Ekol. pol., 37, 1-2: 97-107.
PRUS M., PRUS T., BIJAK P., 1995: Lipid content and energetic equivalent as a measure of
reproductive effect in two species of Tribolium. Ekol. pol., 43, 3-4: 217-225.
PUSZKAR T., 1976: Próba zastosowania fauny glebowej jako bioindykatora stopnia zanieczyszczenia i odbudowy środowiska przyrodniczego w rejonie oddziaływania emisji Zakładów Azotowych w Puławach. Pam. puław. Pr. Inst. Upr. i Nawoż. Glebozn., 66:
229-239.
PUSZKAR T., 1978: Les fourmis (Formicidae) de la zone polutee des establissements de
l’Azote Puławy. Memorab. zool., 29: 129-147.
128
A. SZUJECKI
PUSZKAR T., 1979a: Changes in epigeal fauna as a bioindicator within the reach of emission from the „Siarkopol” Sulphur Producing Combine at Machów near Tarnobrzeg,
Poland. Bull. Acad. pol. Sci. Cl. II, 27, 6: 467-471.
PUSZKAR T., 1979b: Epigeal fauna as a bioindicator of changes in agrocenoses in the Cement and Lime Production District at Nowiny near Kielce (Central Poland). Bull. Acad.
pol. Sci. Cl. II, 27, 11: 917-923.
Puszkar T., 1981: Zmiany wybranych elementów zoocenoz w agroekosystemach poddawanych silnej presji emisji przemysłowych. Iu NG, R (157): 1-78.
PUSZKAR T., 1982: Ants (Formicidae) in the agrocenoses affected by intensive of industrial
emission. Ann. UMCS, C, 37, 9: 105-116.
PUSZKAR T., 1997: Próby zastosowania bioindykatorów faunistycznych do oceny oddziaływania Zakładów Azotowych w Puławach na otaczające lasy. VI Symp. Ochrony Ekosyst.
Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3
grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 112-119.
RAZOWSKI J., WIĄCKOWSKI S., 1959: Ważniejsze zwójki (Lepidoptera, Tortricidae) występujące w sadach polskich. Prace Inst. Sadown., 4: 288-308.
RYSZKOWSKI L., KARG J., 1977: Variability in biomass of epigeic insects in the agricultural
landscape. Ekol. pol., 25: 501-517.
RYSZKOWSKI L., K ARG J., 1992: The effect of the structure of agricultural landscape on biomass of insects of the above ground fauna. Ekol. pol., 39, 2: 171-179.
SANDNER H., 1958: Wpływ zagęszczenia populacji na płodność wołka zbożowego – Calandra granaria L. i wołka ryżowego – Sitophilus oryzae L. Ekol. pol., B, 4.
SANDNER H., 1961: Badania nad wpływem gęstości populacji niektórych gatunków szkodników przechowalniowych na ich rozrodczość. Pol. Pismo ent., B, 21-22 (1-2): 71-77.
SANDNER H., 1962: Badania nad rolą i mechanizmem działania czynnika zagęszczenia w populacjach strąkowca fasolowego (Acanthoscelides obsoletus SAY ). Ekol. pol., B, 8 (2):
179-186.
SANDNER H., 1971: Osiągnięcia polskiej entomologii w zakresie ekologii. Pol. Pismo ent.,
41, 4: 747-761.
SANDNER H. [red.], 1976: Entomologia a ochrona środowiska. PWN, Warszawa. 252 ss.
SANDNER H., CICHY C., 1962: Rola pokarmu w rozwoju populacji strąkowca fasolowego
Acanthoscelides obtectus (SAY). Ekol. pol., B, 8, 2: 173-178.
SANDNER H., PANKANIN M., 1973: Effect of the presence of food on egg-laying by Acanthoscelides obtectus (SAY). (Coleoptera, Bruchidae) Pol. Pismo ent., 43: 811-817
SAWONIEWICZ J., 1973: Gasienicznikowate (Ichneumonidae, Hymenoptera) odwiedzające
kwiaty goryszu – Peucedanum oreosolinum L. (Umbelliferae). Folia forest. Pol., A, 21:
43-78.
SAWONIEWICZ J., 1979: The effect of shrub layer on the occurence of the Ichneumonidae
(Hymenoptera) in pine stand on different sites. Memorab. zool., 30: 89-130.
129
SCHNAIDER Z., SIERPIŃSKI Z., 1967: Stan zagrożenia przez owady niektórych gatunków
drzew leśnych w okolicach przemysłowych Śląska. Prace IBL, 314-319: 113-150.
SĘCZKOWSKA K., 1956: Badania nad przylżeńcami (Thysanoptera) stwierdzonymi na polach
śródleśnych w okolicach Wandzina. Ann. UMCS, C, 11, 7: 183-221.
SĘCZKOWSKA K., 1960: Thysanoptera w biocenozie łąk pod Lublinem. Ekol. pol., B, 6, 3:
237-246.
SIERPIŃSKI Z., 1968: Wpływ gazów i dymów przemysłowych na dynamikę niektórych szkodników pierwotnych. Prace IBL, 365: 139-150.
SIEWNIAK M., 1976: Zur Morphologie und Bionomie der Kiefernbörken Schildlaus Matsucoccus pini (GREEN) (Hom., Coccidea, Margarodidae). Z. angew. Ent., 84, 4: 337-362.
SKIERSKA B., 1960: Badania nad fauną komarów Białowieży. Acta parasit. pol., 8 (5): 67-83.
SKIERSKA B., 1965: Ecological studies of the occurence and distribution of Culicidae fauna
in the coastal forest belt. Ekol. pol., A, 13: 527-573.
SKIERSKA B., 1974: Komary (Diptera: Culicidae) zachodniej części wyspy Wolin i południowo-zachodniej części Uznamu. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 36: 3-79.
SKŁODOWSKI J., 1994: Mobility and home range of some Carabidae in a scots pine treated
with sulphur and amonium nitrote. Folia forest. Pol., A, 36: 49-62.
SKŁODOWSKI J., 1995a: Soil fertilization and acidification effect on the rate of development
of epigeic Carabid (Coleoptera, Carabidae) communities in a scot pine forest plantation.
Folia forest. Pol., A, 37: 19-46.
SKŁODOWSKI J., 1995b: Antropogenne przeobrażenia zespołów biegaczowatych (Col. Carabidae) w ekosystemach borów sosnowych Polski. [W:] A. S ZUJECKI [red.]: Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja
„Rozwój SGGW”, Warszawa: 17-174.
SKŁODOWSKI J., 1997: Interpretacja stanu środowiska leśnego za pomocą modelu SCP/SBO
zgrupowań biegaczowatych. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój
SGGW”, Warszawa: 69-87.
SŁAWSKA M., SŁAWSKI M., 1997: Zmiany wybranych właściwości gleby, fauny glebowej i roślinności jako wskaźnik regeneracji i sukcesji boru sosnowego. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia
2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 205-220.
SMOLEŃSKI M., 1994 [in lit.]: Sukcesja zgrupowań kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae)
na naturalnie ustabilizowanych, nadmorskich wydmach ruchomych Słowińskiego Parku
Narodowego. Rozprawa doktorska. Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa. 164 ss. [maszynopis].
SMOLEŃSKI M., 1995: Antropogeniczne przeobrażenia zgrupowań kusakowatych w ekosystemach borów sosnowych Polski. Strefy ekotonowe. [W:] A. SZUJECKI, J. J. W. SKŁODOWSKI , A. WOJCIECHOWSKA [red.]: Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 253-267.
130
A. SZUJECKI
SMOLEŃSKI M., 1997: Wyróżnianie mikrosiedlisk leśnych metodami zooindykacyjnymi na
przykładzie fauny epigeicznej. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 61-68.
STACHURSKI A., ZIMKA J. R., 1976: Methods of studying forest ecosystems. Microorganisms and saprophage consumption in litter. Ekol. pol., 24, 1: 57-67.
STARZYK J. R., 1968: The daily activity rythm of Gaurodes virginea (L.) (Coleoptera, Cerambycidae). Folia biol., 16: 267-282.
STARZYK J. R., 1976: Zgrupowania kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) na tle siedliskowych typów lasu w Puszczy Niepołomickiej. Acta Agr. et Silv., ser. silv., 16: 131-152.
STARZYK J. R., 1977: Wpływ wieku drzewostanu na skład gatunkowy i liczebność występowania kózkowatych (Col., Cerambycidae) w Puszczy Niepołomickiej. Acta Agr. et Silv.,
ser. silv., 17: 117-135.
STARZYK J. R., KOSIOR A., 1985: Wpływ turystyki pieszej na entomofaunę Bieszczadzkiego
Parku Narodowego i terenów przyległych. Parki Nar. Rezer. Przyr., 6, 2: 93-100.
STARZYK J. R., WITKOWSKI Z., 1983: Zmiany zgrupowań owadów kambio- i ksylofagicznych
towarzyszące sukcesji wtórnej lasu w grądach Puszczy Niepołomickiej. Stud. nat., A, 24:
101-115.
STRAWIŃSKI K., 1955: Stosunki biocenotyczne między pluskwiakami (Heteroptera) a ziemniakiem (Solanum tuberosum L.). Ekol. pol., A, 3: 229-246.
STRAWIŃSKI K., 1956a: Owady z rzędu Heteroptera w biocenozie Puszczy Białowieskiej.
Roczn. Nauk leśn., 14: 3-121.
STRAWIŃSKI K., 1956b: Badania nad ustaleniem składu jakościowego i ilościowego heteropterofauny żyta na polach śródleśnych i bezleśnych. Ekol. pol., A, 4: 95-169.
STRAWIŃSKI K., 1957: Zmiany zachodzące w entomofaunie przy zakładaniu zadrzewień
śródpolnych. Pol. Pismo ent., B, 7 (4): 49-72.
STRAWIŃSKI K., 1959: Badania nad Hemiptera – Heteroptera w projektowanym rezerwacie
stepowym koło Gródka (pow. hrubieszowski). Ann. UMCS, C, 14 (1): 1-28 + 4 tabl.
STRAWIŃSKI K., 1962: Hemiptera – Heteroptera Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Ann.
UMCS, C, 17 (11): 1-75.
STRAWIŃSKI K., 1963: Powiązania biocenotyczne owadów Hemiptera – Heteroptera z biotopami zadrzewionymi i nie zadrzewionymi w okolicach Puław. Ann. UMCS, C, 18 (1).
STRAWIŃSKI K., 1965: Zestawienie zgrupowań Hemiptera – Heteroptera nie zacienionych
biotopów śródleśnych w nadleśnictwie Duninów koło Płocka. Ann. UMCS, 20 (1): 1-8.
STRAWIŃSKI K., 1966: Hemiptera – Heteroptera na nieużytkach śródpolnych w okolicy Zwierzyńca (powiat zamojski). Pol. Pismo ent., B, 43-44 (3-4): 315-334.
SZCZEPAŃSKI H., 1968: Badania fauny bleskotek (Hymenoptera, Chalcidoidea) upraw
i młodników sosnowych w Nadleśnictwie Rogów k. Koluszek. Pol. Pismo ent., 35:
811-870.
131
SZCZEPAŃSKI H., 1983: Bleskotki (Hymenoptera, Chalcidoidea) grądów Białowieskiego Parku Narodowego. Pol. Pismo ent., 53: 147-178.
SZELĘGIEWICZ H., 1974: Mszyce (Homoptera, Aphidodea) Mierzei Wiślanej ze szczególnym
uwzględnieniem wydm nadmorskich. Fragm. faun., 19: 349-394.
SZMIDT A., 1975: Niektóre dane z ekologii i bionomii Itoplectis conquisitor (SAY) (Hymenoptera, Ichneumonidae) – pólnocnoamerykańskiego pasożyta w aspekcie jego masowych
hodowli i możliwości aklimatyzacji w Polsce. Pol. Pismo ent., 45: 639-651.
SZMIDT A., LUTEREK R., 1979: Perspektywy introdukcji i aklimatyzacji Itoplectis conquisitor
(SAY) i Coccigomimus turionellae (L.) w Polsce. Dokł. Symp. 20–23.09.1979. Kiev: 00-00.
SZMIDT A., LUTEREK R., 1982a: Badania nad ekologią i bionomią Coccigomimus turionellae
(L.) (Hymenoptera, Ichneumonidae). Roczn. AR Poznań, 19, 140: 121-137.
SZMIDT A., LUTEREK R., 1982b: Możliwości zwiększenia populacji rodzimego pasożyta
Coccigomimus turionellae L. (Ichneumonidae). Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn.
PTPN, 54: 145-151.
SZMIDT A., LUTEREK R., 1986: Poszerzenie występowania i zwiększenie liczebności Coccigomimus turionellae L. (Hymenoptera, Ichneumonidae) metodą introdukcji. Pr. Kom.
Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 62: 153-161.
SZPOJDA A., 1992 [in lit.]: Byrrhus fasciatus F ÖRST. i inne Byrrhidae (Coleoptera) borów sosnowych świeżych w Polsce. Rozprawa doktorska. Katedra Ochrony Lasu i Ekologii
SGGW w Warszawie. 140 ss. [maszynopis].
SZUJECKI A., 1966a: Zależność między wilgotnością wierzchniej warstwy gleb leśnych a rozmieszczeniem kusakowatych (Staphylinidae, Col.) na przykładzie Nadleśnictwa Szeroki
Bór w Puszczy Piskiej. Folia forest. Pol., ser A, 12: 5-156 + 46 ryc.
SZUJECKI A., 1966b: Kształtowanie się stosunków ilościowych i jakościowych wśród ściółkowych kusakowatych (Col., Staphylinidae) borów sosnowych świeżych pod wpływem zrębów zupełnych. Dział Wyd. SGGW, Warszawa. 86 ss. + 15 ryc.
SZUJECKI A., 1970: Edaficzne Staphylinidae (Coleoptera) połonin Bieszczadów Zachodnich.
Pol. Pismo ent., 40, 3: 591-599.
SZUJECKI A., 1971: Wpływ rębni zupełnej na zgrupowanie ściółkowych kusakowatych (Col.,
Staphylinidae) borów sosnowych świeżych. Folia forest. Pol., ser A, 18: 5-45 + 12 ryc.
SZUJECKI A., 1972a: Staphylinidae Col. kak pokazateli nekotorych swojstw poczwy i razwitija sosnowych driewostoew. „XIII Inter. Congr. Ent.” Moscov 2–9 August 1968, Proceedings, 3: 405-406.
SZUJECKI A., 1972b: Impact of clearcutting on the soil entomofauna. Septimo Congr. Forestal Mundial Buenos Aires (Argentina) 4–18 Octobre de 1972, 7CFM?C III/IG Doc. nr
236. 11 ss.
SZUJECKI A., 1975: Influence of brushwood and undergrowth upon distribution of litter beetles in poor pine forest. [W:] „Progress in Soil Zoology”. Proc. of the 5th Int. Coll. on
Soil Zool. held in Prague Sept. 17–20 1973: 325-331.
SZUJECKI A., 1976: Wpływ gospodarki leśnej na entomofaunę. [W:] Entomologia a ochrona
środowiska (H. SANDNER red.). PWN, Warszawa: 105-121.
132
A. SZUJECKI
SZUJECKI A., 1978: Wpływ podszytów dębowych na zgrupowanie ściółkowych kusakowatych (Col., Staphylinidae) borów sosnowych świeżych. Folia forest. Pol., ser. A, 23: 157173.
SZUJECKI A., 1979: Kierunki zmian w entomofaunie pod wpływem gospodarki leśnej. [W:]
I Sympozjum Ochrony Ekosystemów Leśnych – „Reakcje bezkręgowców na presje antropogeniczne w środowisku leśnym”. Rogów 19–20 XI 1979. Dział Wyd. SGGW Warszawa: 65-76.
SZUJECKI A., 1980: Ekologia owadów leśnych. PWN, Warszawa. 603 ss.
SZUJECKI A., 1987a: Ecology of forest insects. PWN - Dr Junk Publ., Warszawa – Dodrecht
– Boston – Lancaster. 601 ss.
SZUJECKI A., 1987b: Ecological engineering in the redevelopment of forest ecosystems on
old farmland. [W:] M. J. D YJER [red.]: „Report of the International Symposium Ecosystem Redevelopment: Economic and Social Aspects”. Budapest April 6–10, 1987
UNESCO, Paris: 17 ss.
SZUJECKI A., 1989: General problems of forest environment protection in Poland. Inst.
Appl. Syst. Anal. Publ. Nr 98 of the Biosphere Dynamics Project; Laxenburg, 1989.
30 ss.
SZUJECKI A., 1990a: Wstępna koncepcja leśnej inżynierii ekologicznej. [W:] Z. LAUROW
[red.]: „Podstawy leśnej inżynierii ekologicznej – bezpieczne technologie leśne”. Podprogram CPBP 04.10.07. Synteza Nr III. Wyd. SGGW-AR: 9-26.
SZUJECKI A., 1990b: Ecological engineering in the redevelopment of forest ecosystems on
old farmland. Folia forest. pol., A – Forestry, 32: 19-37.
SZUJECKI A., 1991: Ecological Engineering in the redevelopment of forest ecosystems on
old farmland. [W:] VEERESH G. K., RAJAGOPAL D., VIRAHTAMATH C. A. [red.]: „Advances in management and conservation of soil fauna”. Oxford and IBH Publ., Bombay
1991: 449-461.
SZUJECKI A., 1995: Zgrupowania kusakowatych (Col., Staphylinidae s.l.) borów sosnowych
świeżych i ich antropogeniczne przeobrażenia. [W:] A. SZUJECKI, J. J. W. SKŁODOWSKI ,
A. WOJCIECHOWSKA [red.]: „Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych”. Wyd. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 175-251.
SZUJECKI A., 1996: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Wyd.
Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa. 224 ss.
SZUJECKI A., 1997: Waloryzacja lasów na zasadach trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. [W:] S. M AZUR , J. SKŁODOWSKI , A. WOJCIECHOWSKA [red.]: VI Sympozjum
Ochrony Ekosystemów Leśnych „Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi”. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Wyd. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa:
9-18.
SZUJECKI A., M AZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., 1977: Changes in the structure of macrofauna communities on afforested arable land. Ecol. Bull., 1978, 25: 580-584.
SZUJECKI A., MAZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., 1978: A succession of the ants (Formicidae) in afforested arable land and forest soils. Memorab. zool., 29: 183-189.
SZUJECKI A., MAZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., 1983: The process of forest soil macrofauna formation after afforestation of farmland. Warsaw Agricul. Univ. Press. Warszawa. 196 ss.
133
SZUJECKI A., MAZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., Tracz H., 1980: Studies on requirements and possibilities of zooamelioration of afforested arable land. [W:] D. L. DINDAL [red.], Soil biology as related to land use practices. Proc. VII Int. Coll. Soil Zoology. EPA, Washington D. C.: 444-449.
SZYSZKO J., 1974: Relationship between the occutence of epigeic carabids (Coleoptera, Carabidae), certain soil properties and species composition of forest stand. Ekol. pol., 22:
237-274.
SZYSZKO J., 1978: Some remarks on the biometric characteristics of populations of selected
Carabidae (Coleoptera) species in various forest habitats. Pol. Pismo ent., 48: 49-65.
SZYSZKO J., 1981: Carabids (Coleoptera, Carabidae) as bioindicators of alterations in forest
habitat. [W:] Ist Symp. Prot. Forest Ecosyst. Response of invertebrates to anthropogeneous impact in forest environment. Rogów 19–20 Now. 1979. Warsaw Agricult. Univ.
Press: 25-34.
SZYSZKO J., 1983: State of Carabidae (Col.) fauna in fresh pine forest and tentative valorisation of this environment. Treat. and Monogr., 28: 1-80.
SZYSZKO J., 1984: Carabidae (Coleoptera) as basis for describing the state of development
of fresh coniferous forest biocenosis. [W:] II-nd Symp. Prot. Ecosyst. Organisation of
biocenosis as a basis of protection of forest ecosystems. Rogów 7–8 December 1981.
Warsaw Agricult. Univ. Press: 25-39.
SZYSZKO J., 1990: Planning of prophylaxis in threatened pine forest biocenoses based on an
analysis of the fauna of epigeic Carabidae. Warsaw Agricult. Univ. Press. 96 ss.
SZYSZKO J., 1997: Próba waloryzacji środowisk leśnych przy pomocy biegaczowatych (Carabidae, Col.). VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych
metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”,
Warszawa: 42-60.
ŚLIWA E., 1989: Przebieg masowego pojawu brudnicy mniszki (Lymantria monacha L.) i jej
zwalczania w Polsce w latach 1978–1985 oraz regeneracja aparatu asymilacyjnego
w uszkodzonych drzewostanach. Prace Inst. Bad. Leśn., 710. PWRiL, Warszawa. 121 ss.
ŚLIWA E., CICHOWSKI P., 1975: Charakter i rozmiar szkód wyrządzanych przez barczatkę sosnówkę (Dendrolimus pini L.) i regeneracja uszkodzonych drzewostanów. Sylwan, 119, 2:
14-29.
TARWID K., 1935: Zmiana fauny komarów w lasku bielańskim pod Warszawą. Ochr. Przyr.,
15: 321-322.
TARWID K., 1952: Próba charakterystyki zespołu komarów Puszczy Kampinoskiej. Studia
Soc. Sci. tor. s. E, 3: 1-28.
TROJAN P., 1958: The ecological niches of certain species of horse flies (Diptera, Tabanidae)
in the Kampinos forest near Warsaw. Ekol. pol., A, 6, 2: 53-128.
TROJAN P., 1975: Ekologia ogólna. PWN, Warszawa. 420 ss.
TROJAN P., 1984: Realizacja postanowień i uchwał II Kongresu Nauki Polskiej w zakresie
nauk ekologicznych. Wiad. ekol., 30, 3: 235-247.
TROJAN P. [red.], 1984: Present and prognosticated fauna of the housing estate Białołęka
Dworska Warsaw. Memorab. zool., 40: 1-168.
134
A. SZUJECKI
TROJAN P., 1989 [1990]: Bug (Heteroptera) associations in the agricultural landscape of
Great Poland. Ekol. pol., 37, 1-2: 135-155.
TROJAN P., BAŃKOWSKA R., CHUDZICKA E., PILIPIUK J., SKIBIŃSKA E., STERZYŃSKA M.,
WYTWER J., 1994: Secondary succession of fauna in the pine forest of Puszcza Białowieska. [W:] The succession of fauna in the Białowieża primeval forest. Fragm. faun., 37, 1:
1-104.
TROJAN P. [red.], 1995: The succession of fauna in the Białowieża primeval pine forest. II.
Fragm. faun., 38, 14-25: 333-494.
WENGRIS J., 1959: Z badań nad dynamiką populacji mszyc na ziemniakach, ewentualnych
przenosicieli wirusów na Śląsku Górnym i Cieszyńskim. Pol. Pismo ent., B, 3-4: 183-209.
WĘGOREK W., 1957a: Studia nad biologią i ekologią stonki ziemniaczanej (Leptinotassa decemlineata SAY). Roczn. Nauk. roln., A, 74: 135-185.
WĘGOREK W., 1957b: Stonka ziemniaczana (Leptinotassa decemlineata SAY) na tle biocenozy pól ziemniaczanych. Pol. Pismo ent., B, 5 (2): 31-43.
WĘGOREK W., 1959: Stonka ziemniaczana (Leptinotassa decemlineata SAY ). Pr. nauk. IOR,
Poznań, 1, 2: 1-178.
WĘGOREK W., 1960: The influence of the photoperiod on the Colorado beetle (Leptinotassa decemlineata SAY). [W:] I. HRDY [red.]: Ontogeny of insects. Acta Symp. Prague:
231-236.
WĘGOREK W., SZMIDT A., 1962a: Próby aklimatyzacji Perillus bioculatus F ABR. (Heteroptera, Pentatomidae) w Polsce. Biul. Inst. Ochr. Rośl., 17: 2-27.
WĘGOREK W., SZMIDT A., 1962b: Polowe próby zwalczania stonki ziemniaczanej (Leptinotassa decemlineata SAY ) na drodze introdukcji Perillus bioculatus. Biul. Inst. Ochr. Rośl.
33 ss.
WĘGOREK W., WILUSZ Z., 1959: Wpływ masowego stosowania trucizn na zoocenozę pól
ziemniaczanych. Prace nauk. IOR, 1: 7-44.
WIĄCKOWSKA I., 1965: Utilization of Trichogramma cacoeciae MARCH. (Hym., Trichogrammatidae) in control of the plum moth (Lep., Tortricidae) depending on the number used
and time of introduction. Enthomophaga, 10, 2: 151-157.
WIĄCKOWSKI S. K., 1957: Entomofauna pniaków sosnowych w zależności od wieku i rozmiaru pniaka. Ekol. pol., A, 5, 3: 13-28.
WIĄCKOWSKI S. K., 1962: Badania nad biologią i ekologią Aphidius smithi SHARMA et SUBBA RAO (Hymenoptera, Braconidae) pasożyta mszycy grochowej Acyrthosiphon pisum
(HARR.) (Homoptera, Aphididae). Pol. Pismo ent., 32: 235-310.
WIĄCKOWSKI S. K., 1984: Wyłogówka jedlineczka w Górach Świętokrzyskich, jej biologia,
ekologia i zwalczanie. Roczn. Nauk leśn., ser. D: 1-125.
WIĄCKOWSKI S. K. [red.], 1977: Studies on entomofauna. PWRiL, Warszawa. 172 ss.
WIĄCKOWSKI S. K., WIĄCKOWSKA I., 1963: Biological control of the plum moth Laspeyresia
funebrana TR . (Lepidoptera, Tortricidae) by means of the egg parasite Trichogramma cacoeciae MARCH . (Hym., Trichogrammatidae). Part I. Ekol. pol., A, 11: 547-555.
135
WIĄCKOWSKI S. K., WIĄCKOWSKA I., 1968: Investigations on the entomofauna accompanying aphids occuring on fruit trees and bushes. Pol. Pismo ent., 38: 255-283.
WIECH K., WNUK A., 1985: Wybiórczość oprzędzika żółtonogiego – Sitona hispidulus (F.)
(Col., Curculionidae) w stosunku do róznych odmian koniczyny białej – Trifolium repens L. Pol. Pismo ent., 55: 187-194.
WILUSZ Z., 1958: Z badań nad wiosennymi rozlotami stonki ziemniaczanej. Roczn. Nauk
roln., A, 78: 79-94.
WINIARSKA G., CHOLEWICKA K., 1990: Zróznicowanie entomofauny koron sosny w układzie geograficznym Polski niżowej. [W:] E. B ERNADZKI [red.]: Dynamika naturalnych
i półnaturalnych ekosystemów leśnych i ich związki z innymi ekosystemami w krajobrazie. SGGW-AR, Warszawa: 106-113.
WIŚNIEWSKI J., 1967: Owady towarzyszące mrowiskom Formica polyctena FORST . (Hym.,
Formicidae) w Nadleśnictwie Doświadczalnym Zielonka. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom.
Nauk Leśn. PTPN, 21, 2: 627-715.
WIŚNIEWSKI J., 1969a: Wpływ składu gatunkowego drzewostanu i jego wieku na skład gatunkowy i liczebność mrowisk z grupy Formica rufa. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk
Leśn. PTPN, 28: 399-409.
WIŚNIEWSKI J., 1969b. Wpływ typu siedliskowego lasu na liczebność i skład gatunkowy mrowisk z grupy Formica rufa oraz wielkość ich gniazd.. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk
Leśn. PTPN, 28: 411-417..
WITKOWSKI Z., 1969: Zespół ryjkowców (Coleoptera, Curculionidae) łąki koszonej i nie koszonej w Ojcowskim Parku Narodowym. Ochr. Przyr., 34: 188-204.
WITKOWSKI Z., 1973: Species diversity and succession. Studies on weevils (Curculionidae,
Coleoptera) and their host plants during the succession on meadows under the influence
of draining. Bull. Acad. Pol. Sci., ser. biol., 21: 223-228.
WITKOWSKI Z., 1980: The changes of parameters describing plants and weevils (Coleoptera,
Curculionidae) of the herb stratum during the secondary succession of oak-hornbeam
forest. Bull. Acad. Pol. Sci., ser. biol., 28: 533-539.
WITKOWSKI Z., 1983: Sukcesja wtórna biocenozy grondu w Puszczy Niepołomickiej na tle
modelu Margalefa i Oduma. Stud. nat., A, 27: 7-78.
WITKOWSKI Z., 1984: Rośliny i ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) warstwy zielnej w szeregu sukcesyjnym grondu w Puszczy Niepołomickiej na tle optymalnej strategii obrony
przed atakami roślinożerców. III Symp. Ochr. Ekosyst. Leśnych. SGGW-AR Warszawa:
99-112.
WITKOWSKI Z., KOSIOR A., 1974: Energetics of the larval development of the oak leaf roller
moth (Tortrix viridiana L.) (Lepidoptera, Tortricidae) and an estimate of the energy budget in caterpillar development of other insects feeding on oak leaves. Stud. nat., A, 9:
93-106.
WITKOWSKI Z., 1992: Herbivore attack and plant defence in the course of succession. Ekol.
pol., 39, 2: 203-220.
WITKOWSKI Z., BORUSEWICZ K., 1984: Ecology, energetics and the significance of phytophagous insects in decidous and coniferous forests. [W:] W. GRODZIŃSKI , J. WEINER,
P. F. M AYCOCK [red.]: Forest ecosystems in industrial regions. Springer Verl. Berlin
– Hamburg – New York – Tokyo: 103-112.
136
A. SZUJECKI
WITKOWSKI Z., MADZIARA-B ORUSEWICZ K., PŁONKA P., ŻUREK Z., 1987: Insect outbreaks in mountain national parks in Poland – their causes, course and effects. Ekol. pol.,
35, 2: 465-492.
WITKOWSKI Z., MAZUR M., 1983: Rośliny i ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) warstwy
zielnej w toku sukcesji wtórnej lasu w grądach Puszczy Niepołomickiej. Stud. nat., A, 27:
79-100.
WNUK A., 1972: Badania nad składem gatunkowym drapieżnych bzygowatych (Syrphidae,
Diptera) występujących w koloniach mszyc na drzewach i krzewach owocowych. Pol.
Pismo ent., 42: 235-247.
WNUK A., 1974: Pasożyty mszycożernych bzygowatych (Diptera, Syrphidae). Pol. Pismo ent.,
44: 865-875.
WNUK A., WIECH K., 1983: Preferencja odmian grochu przez przędziorka pręgowanego
– Sitona lineatus (L.) (Col., Curculionidae) w warunkach laboratoryjnych. Pol. Pismo
ent., 42: 235-247.
WOJCIECHOWSKI W., MINORANSKIJ W., K OCOT A., 1991: Aphids (Aphidinea) as bioindicators of the environmental condition within the zone of emission of the zinc-smelting
works „Miasteczko Śląskie”. Acta biol. Sil., 18 (35): 75-83.
WOJTOWSKI T., 1965: Zastosowanie błonkówek pszczołowatych z rodzaju Bombus LATR .
oraz Anthophora LATR. (Apoidea) do zapylania plantacji nasiennych roslin motylkowych.
Roczn. WSR w Poznaniu, 24: 223-272.
ŻURAŃSKA J., 1962: Charakter występowania chrząszczy na styku lasu z polem uprawnym
w zależności od warunków ekologicznych. Pol. Pismo ent., B, 1-2: 121-136.
ŻYROMSKA-RUDZKA H., 1966: Abudance and emigrations of Tribolium in a laboratory model. Ekol. pol., A: 491-518.
Wiad. entomol.
17 Supl.: 137-155
Poznań 1998
Nowe perspektywy w badaniach entomofaunistycznych*
New prospects for entofaunistic studies
PRZEMYSŁAW TROJAN
Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa
ABSTRACT: Contemporary faunistics develops its subject matter, methods and theory. Its
scope includes the problems of: 1) species capacity of habitats, 2) faunal richness, 3) the
structure of faunistic systems. Its tools make possible a precise evaluation of faunal structures and habitats, analysis of the deviation of these structures from natural standards, and
also forecasting of future fauna in transformed habitats.
KEY WORDS: faunistic, subjects, scope, methods, theory.
Wstęp
Podstawowe pytanie, wokół którego obracają się wszelkie badania faunistyczne zostało sformułowane przez E. HUTCHINSON'a (1959) następująco
„Ile różnych gatunków zwierząt występuje w danym miejscu i dlaczego?”.
W pytaniu tym mieści się cała współczesna problematyka faunistyczna. Jest
to bowiem zarazem pytanie o listę gatunków zasiedlających badane miejsce,
ich liczbę, różnorodność gatunkową oraz czynniki i mechanizmy decydujące
o formowaniu się kompleksów faunistycznych, nazywanych niekiedy taksocenami, w poszczególnych miejscach globu ziemskiego.
Takie postawienie pytania przez HUTCHINSON 'a (op. cit.) pozwoliło na:
1) zainicjowanie i rozwinięcie dyskusji na temat statusu faunistyki jako dyscypliny naukowej, precyzuje ono bowiem zarówno przedmiot, jak i zakres
zainteresowań faunistyki;
2) sformułowanie szczegółowej problematyki badawczej dotyczącej fauny
jako zasobu biologicznego podlegającego zmianom w czasie i rozlicznym
wpływom środowiskowym i antropogennym;
138
P. TROJAN
3) opracowanie metod analizy dostosowanych do charakteru materiałów
faunistycznych oraz tematów stanowiących przedmiot opracowania,
w tym szczególnie nowych metod ilościowych, komputerowego gromadzenia i przetwarzania danych.
Współczesna faunistyka zajmuje się nie tylko badaniem występowania gatunków zwierząt w przyrodzie i określaniem ich składu gatunkowego na
określonych obszarach. Jej zadania uległy znacznemu poszerzeniu w związku z traktowaniem fauny jako jednego z podstawowych zasobów przyrody,
ważnych dla jej normalnego funkcjonowania oraz ze względu na powszechne
zagrożenie istnienia licznych gatunków zwierząt związane z degradacją środowisk ich życia. Badania faunistyczne są dziś podstawą dla ocen z zakresu
ochrony przyrody, nie do pomyślenia jest również postulowana inżynieria
ekologiczna bez precyzyjnych analiz faunistycznych. Szczególne znaczenie
ma poszukiwanie odpowiedzi na następujące kwestie :
a) jaka jest pojemność gatunkowa poszczególnych typów środowisk dla fauny;
b) jak oceniać i porównywać bogactwo gatunkowe fauny w poszczególnych
miejscach, czy też typach ekosystemów;
c) jak kształtuje się struktura kompleksów faunistycznych w różnych warunkach środowiskowych.
Ważnym zadaniem faunistyki staje się ustalanie norm i wzorców faunistycznych dla poszczególnych typów siedlisk, środowisk i ekosystemów.
Opracowanie takich wzorców stanowić musi niezbędną podstawę dla wszelkich porównań, oceny odchyleń od prawidłowo ukształtowanej fauny
i w ostatecznym rozrachunku waloryzacji poszczególnych kompleksów fauny. Wzorców takich mogą dostarczyć parki narodowe, rezerwaty faunistyczne oraz dobrze zachowane kompleksy naturalne i seminaturalne lasów, łąk
i wód otwartych.
Metody jakie stoją dziś w dyspozycji faunisty pozwalają ocenić stany badanych zjawisk w ich wymiarze aktualnym, bądź oceniać ich dynamikę, kierunki i rozmiary zachodzących przemian (TROJAN, 1980).
Takie rozwinięcie teoretyczne i metodyczne problematyki stawia faunistykę w rzędzie dyscyplin badających podstawowe zjawiska zachodzące w żywych zasobach przyrody. Współczesne badania faunistyczne stają się narzędziem otwierającym możliwości oceny stanu poszczególnych ekosystemów
lub ich kompleksów występujących w obrębie krajobrazów. Pozwalają one
ponadto na śledzenie procesów przebiegających w obrębie fauny a nawet
prognozowanie ich przyszłych struktur, jakie nastąpią w wyniku przemian
zachodzących w środowiskach.
NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH
139
Pojemność gatunkowa środowiska dla fauny
Środowiska przyrodnicze wykazują zróżnicowanie pod wieloma względami. Bogatsze stanowią miejsce życia dla większej liczby gatunków, w uboższych jest ich z reguły mniej. Z tego oczywistego dziś stwierdzenia wynika
również najbardziej podstawowe zadanie analizy faunistycznej, określenie
pojemności faunistycznej badanego obszaru, czy też jedynie znajdującego się
na nim wybranego obiektu przyrodniczego, jakim może być ekosystem, kępa
krzewów a nawet pojedyncze drzewo. Zadanie to można realizować pięcioma sposobami.
Ocena surowa pojemności gatunkowej
Podstawową metodę działania stanowi tu najczęściej klasyczna analiza
faunistyczna oparta na metodach jakościowych. Uzyskana w jej wyniku lista
gatunków daje podstawę dla określenia ich liczby (S) i na tej drodze ustalenia pojemności gatunkowej badanego obszaru. Należy jednak tu podkreślić,
że wartość (S) wyznaczona na drodze klasycznej analizy jakościowej jest
wielkością trudną do oceny. Składają się na to następujące przyczyny:
– brak metod statystycznych dla oceny pojedynczej liczby;
– możliwość niedoszacowania liczby gatunków – na badanym obszarze występować ich może więcej, niż udało się odłowić w trakcie przeprowadzania badań;
– możliwość przeszacowania liczby gatunków – badania wykazały ich większą liczbę, niż w rzeczywistości zasiedla badany obszar, wykazano więc gatunki jedynie zalatujące na teren objęty badaniami a nie związane z nim
biologicznie.
Dla dokładniejszej oceny pojemności gatunkowej badanego obszaru lub
środowiska niezbędne jest podjęcie prób oceny r z e c z y w i s t e j p o j e m n o ś c i g a t u n k o w e j (S*) w oparciu o metody, które pozwalają na
oszacowanie ustalonej wartości w oparciu o kryteria matematyczne.
D y n a m i c z n a o c e n a p o j e m n o ś c i g a t u n k o w e j (Ryc. 1)
Liczba gatunków zasiedlających badany obszar może być określona również jako wypadkowa dwóch procesów zachodzących w każdym układzie
faunistycznym:
– i m i g r a c j i (I) określającej proces nieustannej inwazji gatunków biologicznych na każde wolne miejsce w przyrodzie i zasiedlania tych, które
mają odpowiednie warunki środowiskowe a pozostają jeszcze nie zasiedlone, jest to realizacja zasady „natura nie znosi próżni” w odniesieniu do
układów faunistycznych.
140
P. TROJAN
Ryc. 1. Liczba gatunków zwierząt jako pochodna procesów imigracji i ekstynkcji (wg. S IMBERLOFF'a, 1976 zmienione).
Fig. 1. The number of species as the resultant of immigration and extinction rates (after
SIMBERLOFF, 1976; changed).
– e k s t y n k c j i (E) określającej proces ubywania gatunków, jakie uprzednio zamieszkiwały badany obszar lub ekosystem a obecnie emigrują z niego w wyniku zmiany warunków środowiskowych lub wymierają przy braku
w okolicy dogodnych warunków do bytowania.
Na przebieg obu tych procesów mają znaczny wpływ takie warunki jak
w i e l k o ś ć o b s z a r u o jednolitej strukturze warunków przyrodniczych
oraz o d l e g ł o ś ć o d ź r ó d e ł z a s i l a n i a w faunę. Im większy
obszar, tym mniej nasilone procesy ekstynkcji, w środowiskach obszarowo
niewielkich szanse na eliminację gatunków są znacznie większe niż w kompleksach przyrodniczych rozciągających się na setki nieraz kilometrów. Jeśli
obszar źródłowy będący ośrodkiem dyspersji fauny na tereny przyległe jest
bliski, imigracja jest duża, przy odległych centrach zasiedlania, tempo zasilania faunistycznego badanego obszaru jest odpowiednio mniejsze. Przecięcie
się krzywych imigracji i ekstynkcji określa poszukiwaną liczbę gatunków.
Stanowi ona wielkość zależną od czasu, miejsca oraz warunków jakie mają
miejsce w otoczeniu badanego obszaru lub obiektu.
141
O c e n a p o j e m n o ś c i g a t u n k o w e j (S*) p r z e z f u n k c j ę
w i e l k o ś ć p r ó b y – l i c z b a g a t u n k ó w (Ryc. 2).
Ustalenie zależności między przyrostem liczby gatunków w miarę zwiększania ilości zebranego materiału daje możliwość określenia pojemności gatunkowej badanego obszaru poprzez ekstrapolację jednej z trzech funkcji. Są to
funkcje Arrheniusa, Kylina i Rommela. Metoda ta pozwala ponadto na ocenę wielkości materiału niezbędnego do zebrania aby znaleźć dodatkowy nie
Ryc. 2. Trzy typy krzywych zależności liczby gatunków od wielkości próby; A – krzywa Arrheniusa, K – krzywa Kylina, R – krzywa Romella (według J. BALOGH'a, 1958).
Fig. 2. Three species numbers-sample size curves based on the formulas of A – Arrhenius,
K – Kylin, R – Rommell (after B ALOGH, 1958).
ujawniony w dotychczasowo zebranym materiale gatunek (Tab. I). Chodzi tu
z reguły o gatunki akcesoryczne bardzo nieliczne zarówno w przyrodzie, jak
i w odławianym materiale. Gatunki dominujące odławiane są najszybciej i do
ich wykazania trzeba niewiele materiału. Więcej jego wymagane jest dla
ujawnienia wszystkich subdominantów.
Tab. I. Analiza estymacji liczby gatunków z funkcji Arrheniusa S*=cN 2 dla mezofauny glebowej zespołu Carici elongatae-Alnetum (wg danych J. BALOGH'a, 1958).
The analysis of species number estimation based on the formula of Arrhenius
S*=cN2 for soil mesofauna in the Carici-elongatae-Alnetum association (based on
B ALOGH’s data, 1958).
N
1
10
100
1000
10 000
100 000
1 000 000
S*
1
10,00
20,54
42,17
87,50
177,84
364,20
dS*/dN
1
1
0,1171
0,0240
0,0050
0,0010
0,0002
142
P. TROJAN
E s t y m a c j a l i c z b y g a t u n k ó w (S*) z r o z k ł a d u l o g n o r m a l n e g o (Ryc. 3)
Procedura ta jest wygodna przy próbach zawierających duże liczby gatunków, ponieważ zwykle spełniają one wymogi rozkładu normalnego. Stosowany tu rozkład lognormalny różni się od normalnego tym, że przedziały grupujące gatunki o określonej liczbie osobników, zwane oktawami, zbudowane
Ryc. 3. Krzywa rozkładu lognormalnego z zaznaczeniem pozycji linii kurtyny na przykładzie
rozkładu liczebności gatunków roślin pustyni Sonora (według WHITTAKER 'a, 1965).
Fig. 3. Lognormal curve of plant species numbers distribution in the Sonora desert (after
WHITTAKER, 1965).
są w ten sposób, że wielkość każdego następnego jest dwukrotnie większa
niż poprzedniego. Każdy rozkład materiału faunistycznego rozpoczyna się
od jedności, zaś rozkładu lognormalnego od zera. Tym samym przedział od
zera do jedności pozostaje pusty, ta część rozkładu pozostaje niewiadoma.
Twórca tego rozkładu PRESTON (1948) linię oddzielającą ukrytą część rozkładu nazwał linią kurtyny. Za nią bowiem kryją się gatunki występujące na
badanym obszarze, lecz nie stwierdzone w badanym materiale ze względu na
jego szczupłość. Ujawnić je można w dwojaki sposób, po pierwsze zwiększając liczbę zebranego materiału, po drugie dokonując oszacowania niewykrytch gatunków w oparciu o funkcję rozkładu lognormalnego.
S*=So
gdzie S* –
So –
p –
e –
π
ε
estymowana liczba gatunków,
średnia modalna liczba gatunków
3.1416,
(2 σ 2 ) −0.5 ≅ 0.2
143
W znanych zastosowaniach tego rozkładu liczba nieujawnionych gatunków bywa zwykle niewielka, pozwala to na poprawniejsze określenie pojemności gatunkowej badanego obszaru. Znajomość liczby niewykrytych gatunków stanowi również podstawę dla ustalenia listy gatunków poszukiwanych
i odnalezienia ich w terenie. Krzywa ta nadaje się szczególnie do analizy materiałów entomologicznych, w których często mamy do czynienia z dużą liczbą osobników i gatunków.
Estymacja liczby gatunków
n o w e g o u j e m n e g o (Ryc. 4)
z
rozkładu
dwumia-
W przypadkach badania grup fauny liczących kilkadziesiąt gatunków,
których rozkłady liczebności wskazują na strukturę dominacyjną, często
mamy do czynienia z rozkładem dwumianowym ujemnym uciętym, to jest
pozbawionym wartości zerowych, oznaczających gatunki reprezentowane
przez mniej niż jednego osobnika. Jeśli zachodzi zgodność rozkładów empirycznego i dwumianowego ujemnego, określenie liczby gatunków nie ujawnionychw trakcie zbierania materiału, reprezentowanych przez pojedyncze
osobniki, dokonujemy w oparciu o wzór przedstawiony na zamieszczonym
wykresie (Ryc. 4). Przy dobrze przeprowadzonych odłowach i reprezentatywnym materiale liczba gatunków nieujawnionych jest wykazywana zwykle
jako niewielka, co pozwala na ukierunkowane poszukiwania gatunków brakujących. Zaś pojemność gatunkowa badanego obszaru określona w oparciu
o rozkład dwumianowy ujemny jest oceniona dokładniej niż w oparciu
o wartość surową liczby gatunków. Np. dla ślepaków (Diptera: Tabanidae)
Puszczy Kampinoskiej, empirycznie określona surowa liczba gatunków wyniosła S = 24, zaś estymowana w oparciu o funkcję rozkładu dwumianowego
ujemnego S*= 24.95 – 24.97. Rożnica między liczbą ustaloną empirycznie
i estymowaną z rozkładu odpowiada w przybliżeniu jedności. Należy dodać,
że ten jeden brakujący gatunek (Tabanus spodopterus MEIG.) należący do
największych wymiarami przedstawicieli ślepaków, został szybko w Puszczy
Kampinoskiej odnaleziony.
Bogactwo fauny
Ocena bogactwa fauny stanowi drugie z podstawowych zadań faunistyki. Można je przeprowadzić na różny sposób. Najprościej przez odniesienie liczby i listy gatunków do tych, jakie uzyskano dla podobnych warunków i typów środowisk. Niekiedy punkt odniesienia stanowią liczby określające te wielkości dla kraju, czy nawet Europy. Jednak próby dokładniejszej oceny bogactwa fauny jedynie w odniesieniu do badanego miejsca z
reguły są dokonywane w oparciu o miary ilościowe. W bogatym piśmien-
144
P. TROJAN
Ryc. 4. Porównanie udziałów liczebności gatunków ślepaków (Diptera: Tabanidae) w Puszczy Kampinoskiej : û r – estymowanego z rozkładu dwumianowego ujemnego
i ur – empirycznego oraz określenie pojemności gatunkowej obszaru w oparciu
o rozkład teoretyczny.
Fig. 4. A comparison of species numbers frequency of horse-flies (Diptera: Tabanidae) in
Kampinos Forest: û r – estimation based on the negative binominal distribution,
ur – empirical data; and the estimation of species capacity of the forest area based
on the theoretical distribution.
nictwie dotyczącym omawianego zagadnienia stosowane są dwie grupy
wskaźników ilościowych. Są one bądź odniesione do liczebności, bądź do
udziału gatunków.
M i a r y b o g a c t w a g a t u n k o w e g o (Ryc. 5) stanowią grupę
wskaźników odniesionych do liczebności badanego zgrupowania ocenianego z reguły poprzez wielkość próby. Autorzy propozycji tych miar (MARGALEF, 1958) świadomi uzależnienia uzyskiwanych wyników od ilości osobników w materiale (wskaźnik jest przecież ilorazem, w którym wielkość próby
d1 =
S
N
;
d2 =
S −1
log N
;
d3 =
S
log N
d4 =
;
145
S
N
gdzie: S – liczba gatunków w próbie,
N – liczba osobników w próbie.
Ryc. 5. Cztery miary bogactwa gatunkowego.
Fig. 5. Four indices of species richness.
jest dzielnikiem) starali się zmniejszyć tę zależność przez stosowanie jego
wartości w postaci pierwiastka lub logarytmu. Taka procedura zmniejsza oddziaływanie wielkości próby na wartość uzyskanego wyniku lecz nie likwiduje wymienionej zależności.
M i a r y r ó ż n o r o d n o ś c i g a t u n k o w e j (Ryc. 6) są odnoszone do
udziału gatunków w zgrupowaniu i tym samym są niezależne od liczby zebranych osobników. Najpopularniejsz są dwie z takich miar zaproponowane
przez SHANNON'a i WEAVER 'a (1949) oraz SIMPSON'a (1949). Obie charakteryzują się niską wariancją, spełniają więc dobrze warunki stawiane podobnym miarom przez statystykę.
Miara ShannonaWeavera
S*
Miara Simpsona
S*
H ' = ∑ p i log pi
I = ∑ pi2
0 ≤ H ' ≤ log S *
1≥ I ≥
i=1
i= 1
1
S*
Ryc. 6. Miary różnorodności gatunkowej i ich zakresy zmienności.
Fig. 6. Species diversity indices and their variability ranges.
Właściwości tych miar można ująć skrótowo następująco:
– Jedynie miary różnorodności gatunkowej są niezależne od wielkości próby, zaś ich odchylenie standardowe jest zwykle niewielkie, z punktu widzenia statystyki są one poprawniejsze niż miary bogactwa gatunkowego.
– Informacja, jakiej dostarczają zależy od rozkładu liczebności gatunków.
Ich wartość stanowi charakterystykę liczbową struktury kompleksu faunistycznego.
– Zarówno miara S HANNON'a jak i SIMPSON'a określają w istocie stopień
niepewności wylosowania z puli osobników w zebranym materiale osobnika należącego do określonego gatunku. Niepewność ta jest bowiem tym
większa, im więcej gatunków a ich liczebność jest podobna.
146
P. TROJAN
– Wartości miar są zawarte w ściśle określonych przedziałach (Ryc. 6):
dla H' od 0 do log S*,
dla I od 1 do 1/S*.
Tm samym różnorodność minimalna zachodzi wtedy, gdy w materiale
znajduje się tylko jeden gatunek, maksymalna – gdy wszystkie gatunki
mają jednakową liczebność.
– Kierunek zmian wskaźnika (H') jest odwrotny niż (I). Dla zwiększenia ich
porównywalności należy raczej operować wskaźnikiem (1 – I), który ma
ten sam kierunek zmian co (H').
– Jeśli przyjąć jako punkty kardynalne zakresów zmienności obu miar różnorodności gatunkowej ich maksima i minima (Ryc. 7), uwidaczniają się
trudności w interpretacji uzyskanych za ich pomocą wyników.
Ryc. 7. Różnice w położeniu punktów kardynalnych zakresów zmienności dwóch miar różnorodności gatunkowej (H', I'). Położenie maksimów dla różnych (S*) zaznaczono
strzałkami.
Fig. 7. Differences in the position of cardinal points and variability ranges for two species
diversity indices (H', I'). The positions of maxima for two different (S*) are indicated with arrows.
Struktura kompleksów faunistycznych
Analiza struktury kampleksów faunistycznych (zwykle taksocenów) pozwala na rozszerzenie możliwości interpretacji zjawisk zachodzących w faunie. Podstawę takiej analizy stanowią rangowane rozkłady liczebności gatunków w próbie. Uzyskane wyniki można zwykle dopasować do jednego z czterech rozkładów wzorcowych (Ryc. 8), każdy z nich odpowiada odmiennej sytuacji środowiskowej w jakiej znajduje się badany kompleks fauny. Są one
następujące:
147
Ryc. 8. Trzy typy rozkładów charakterystycznych dla sytuacji środowiskowych fauny; dominacyjny (normal); spłaszczony (restoring); zdegradowany (degrading).
Fig. 8. Three patterns of species numbers distribution indicating specific habitat conditions
for the fauna: normal (dominating), restoring (flattened), and degrading (tailless).
a) R o z k ł a d d o m i n a c y j n y charakteryzuje się występowaniem jednego gatunku o największej liczebności, stopniowym zmniejszaniem się liczebności następnych gatunków oraz znaczną liczbą gatunków o bardzo
niskiej liczebności stanowiących tzw. ogon rozkładu. Rozkład taki charakteryzuje ekosystemy o prawidłowo rozwiniętej strukturze. Duża liczba gatunków o niskich liczebnościach stanowi wyraz zróżnicowania wewnętrznego środowisk badanego obszaru i dobrze rozwiniętą mozaikowość, która pozwala na utrzymywanie znacznej różnorodności gatunkowej. Rozkłady takie spotykamy często w parkach narodowych i rezerwatach.
b) R o z k ł a d l o s o w y odpowiada przypadkowemu podziałowi zasobów
między gatunki zasiedlające dany ekosystem. Rozkłady empiryczne wykazują wtedy zgdność z rozkładem typu „broken stick” opisanym przez
MACARTHUR'a (1957). Rozkład taki charakteryzuje ekosystemy zróżnicowane lecz nie uporządkowane wewnętrznie.
c) R o z k ł a d s p ł a s z c z o n y charakteryzuje się występowaniem znacznej liczby gatunków, brakiem dominanta i niewielkimi różnicami w liczebności kolejnych gatunków, co powoduje, że różnica między gatunkami
o wyższej liczebności i ogonem rozkładu nie jest wyraźna. Różnorodność
148
P. TROJAN
gatunkowa ma tu wysoką wartość. Rozkład taki jest związany ze znaczną
mozaikowatością środowiska i niskim stopniem uporządkowania biocenozy.
d) R o z k ł a d z d e g r a d o w a n y odznacza się bardzo silnie wyrażoną
dominacją jednego gatunku i skróceniem, niekiedy nawet całkowitą likwidacją ogona rozkładu, więc gatunków o najniższej liczebności. Rozkład
taki charakteryzuje stanowiska znacznie uproszczone, zwykle
o zniszczonej mozaikowatości i strukturze wewnętrznej. Rozkłady takie
występują w przypadku oddziaływania na ekosystem antropopresji o różnym charakterze i są charakterystyczne dla procesów synantropizacji fauny (TROJAN, GÓRSKA, WEGNER , 1982).
Informację o tym z jakim typem rozkładu mamy doczynienia uzyskuje się
przez porównanie rozkładów empirycznych z rozkładami teoretycznymi
(TROJAN, 1992).
Czynniki modyfikujące wartości miar faunistycznych
Na wartości miar faunistycznych wpływa szereg czynników związanych
z właściwościami badanego obszaru. Niektóre z nich są aktualnymi, mierzalnymi czynnikami przyrodniczymi badanego środowiska. Inne wynikają z jego
przeszłości, losów jakim podlegał w okresach poprzedzających. Jeszcze inne
stanowią wynik tych wydarzeń środowiskowych zachodzących w sąsiedztwie,
które oddziaływują na faunę w całym otoczeniu. Do lepiej rozpoznanych
czynników wpływających na wskaźniki stosowane w faunistyce należą następujące:
W i e l k o ś ć o b s z a r u zajętego przez ten sam typ ekosystemu stanowi
czynnik decydujący o nasileniu procesu ekstynkcji i imigracji fauny. Na jednolitych pod względem środowiskowym, ogromnych obszarach, zasiedlonych
przez tę samą formację roślinną i w małym stopniu przekształconych przez
człowieka, które odpowiadają koncepcji biomu, takich jak tundra czy tajga,
procesy eliminacji gatunków są bardzo ograniczone. Zniszczona w jednym
miejscu w wyniku wydarzeń o charakterze katastrof ekologicznych fauna, zostaje szybko odbudowana w oparciu o imigrację gatunków z najbliższego sąsiedztwa i proces ten mający charakter analogiczny do obsiewu nasionami
realizowanego wśród roślin, bywa prawie niezauważalny.
C z y n n i k h i s t o r y c z n y wyraża się wiekiem niezakłóconego rozwoju badanego obszaru. Ekosystemy stare, nie niszczone w ciągu swej historii,
mają zwykle bogatszą i bardziej zróżnicowaną faunę niż ekosystemy młode,
szczególnie wtedy, gdy są one izolowane od obszarów refugialnych
149
i centrów dyspersji fauny. Niż Europy na którym lodowiec starł starą, bogatą faunę, jest oddzielony od bogatego w gatunki zwierząt Regionu Medyteranejskiego trudnymi do przebycia barierami górskimi. Okres odbudowy
fauny po wycofaniu się lodowca nie przekracza tu 14 tysięcy lat. Stąd
przykłady taksonów ubogich w gatunki spotykamy w licznych grupach fauny.
Z r ó ż n i c o w a n i e e k o s y s t e m o w e o b s z a r u . Warunki
występowania gatunków w różnych typach ekosystemów, jakie występują na
badanym obszarze są niejednakowe, dzięki temu ich liczebność wykazuje lokalnie znaczne różnice. Wynik badania różnorodności danej grupy owadów
w jednym ekosystemie jest zazwyczaj inny, niż w drugim ekosystemie. Ocena
różnorodności sumarycznej dla całego obszaru badań wymaga modyfikacji
sposobu obliczania miar faunistycznych. Różnorodność gatunkowa jest miarą określającą stan pojedynczego zgrupowania zwierząt. Jeśli odnosimy ją
do jednego miejsca określana jest jako a - d i v e r s i t y . Natomiast różnorodność międzybiotopowa zgodnie z propozycjami WHITTAKER'a (1972) oraz
BLONDEL'a (1979) i CANCELA DA FONSECA (1991) określana bywa jako
b - d i v e r s i t y i wyliczaana jest jako iloczyn sumy różnorodności stwierdzonej
w poszczególnych ekosystemach pomniejszony o połowę iloczynu różnicy między
nimi:
H b = Ha 1,2 – 0,5(H a1 – Ha 2)
Całkowita natomiast różnorodność gatunkowa fauny, mierzona w skali
całego, zróżnicowanego obszaru, która może być określona jako różnorodność w krajobrazie i jest określana jako g - d i v e r s i t y , stanowi
zgodnie z propozycjami tych autorów
g=b*a
Ż y z n o ś ć ś r o d o w i s k a należy do czynników, od których można oczekiwać wyraźnego wpływu modyfikującego na wartości różnorodności gatunkowej. Zależność ta była przedmiotem szczegółowej analizy na
przykładzie entomofauny borów Norwegii (H AGVAR, 1982). Wyniki jego
badań (Ryc. 9) wykazały jednak brak bezpośredniego odniesienia miar
różnorodności gatunkowej (H') do żyzności gleb leśnych.
P o ł o ż e n i e g e o g r a f i c z n e stanowiska. W miarę oddalania się
stanowiska od optimum ekologicznego ekosystemu różnorodność gatunkowa fauny zwykle zmniejsza się. Jednak jej wartość może zbliżać się do potencjalnej, czyli do najwyższej możliwej dla danego typu ekosystemu w danym
miejscu. Podobne zjawiska pełniejszego wykorzystywania możliwości badanego zgrupowania fauny na stanowiskach położonych w pobliżu optimum
ekologicznego nie mają zwykle miejsca.
150
P. TROJAN
L
Ryc. 9. Zależność wskaźników faunistycznych od żyzności gleby (wg HAGVAR , 1982).
Fig. 9. Dependance between some faunistic indices and soil fertility (after HAGVAR, 1982).
S u k c e s j a e k o l o g i c z n a przebiegająca w obrębie ekosystemu
może w istotny sposób wpływać na wartości miar faunistycznych. W tym
samym typie boru świeżego, w Puszczy Białowieskiej, w miarę rozwoju
ekosystemu, różnorodność podlega wielokierunkowym zmianom zależnie
od grupy zwierząt (Ryc. 10) i stadium rozwoju ekosystemu.
D e g r a d a c j a ś r o d o w i s k a . Pod tym pojęciem kryje się szereg
złożonych zjawisk przebiegających w różnych typach ekosystemów i pod
wpływem nieraz zupełnie innych czynników. W ostatnich kilkudziesięciu latach poświęcono mu ogromną liczbę prac. Dzięki temu jest ono dobrze zbadane ale nadal słabo rozpoznane, szczególnie jeśli chodzi o rzeczywisty
wpływ na zwierzęta określonych czynników oddziaływujących degradująco
na środowisko. Do czynników, wpływających modyfikująco na faunę należą
w pierwszym rzędzie:
– Unifikacja środowiska polegająca na jego ujednoliceniu, w wyniku tego
duże przestrzenie są pokryte jednakową roślinnością (pola uprawne, lasy,
łąki), zaś mozaikowatość środowiska na dużych obszarach jest prawie całkowicie zlikwidowana.
151
Ryc. 10. Typy zmian różnorodności gatunkowej różnych grup fauny w trakcie sukcesji ekologicznej boru świeżego w Puszczy Białowieskiej: a) kreatywna, b) stabilizująca, c) załamana, d) regresywna, e) restauracyjna (wg TROJANA i in., 1994).
Fig. 10. Five types of the course of secondary succession in the fauna of pine forest of Białowieża (after TROJAN and others, 1994).
152
P. TROJAN
– Homogenizacja środowiska, polegająca na jego destratyfikacji, zniszczenie struktury pionowej. Najwyraźniej jest to widoczne w ekosystemach
rolnych, gdzie nie ma warstwy ściółki, zaś struktura pionowa agroekosystemu jest pochodną uprawianych w danym miejscu pojedynczych gatunków roślin.
– Uproszczenie biocenoz przez wprowadzenie monokultur. Tam gdzie uprawy są zachwaszczone różnorodność fauny jest wyraźnie wyższa. Podobne
zjawiska, choć w mniejszym nasileniu, mają miejsce w monokulturach leśnych, w których występują drzewostany jednowiekowe.
– Intoksykacja środowiska przez szkodliwe emisje.
– Arydyzacja środowiska, jego przesuszenie w wyniku likwidacji warstwy
ściółki na polach ornych i towarzyszące jej zimowe przemarzanie gruntów.
Reakcje fauny na degradację środowiska nie wykazują większego zróżnicowania w zależności od czynnika degradującego i wyrażają się w kilku zasadniczych typach. Są to:
– Zmiana pozycji dominacyjnej gatunków – należy do najprostszych reakcji
występujących przy nieznacznym nasileniu czynnika degradującego, który
jedynie w niewielkim stopniu zmienia warunki bytowania fauny.
– Nierówna redukcja poszczególnych grup troficznych – ma miejsce w przypadkach ostrego oddziaływania czynników degradujących na faunę.
W ekosystemach zieleni miejskiej w miarę zbliżania się do centrum miasta
maleje liczba owadów pasożytniczych, w nieco mniejszym stopniu drapieżnych, zaś wśród fitofagów znacznej redukcji podlegają formy o gryzącym
aparacie gębowym. Stosunkowo najmniejsza redukcja ma miejsce w odniesieniu do saprofagów, które w warunkach miejskich znajdują bogatą
bazę pokarmową, stąd znaczna liczba ich gatunków podlegających procesowi synantropizacji.
– Zwiększający się udział form eurybiontycznych (Ryc. 11). Zjawisko eliminacji z fauny miast form monofagicznych i oligofagicznych jest dobrze
rozpoznane. Najliczniej przechodzą do centrum miast gatunki o szerokich
zakresach tolerancji ekologicznej. Proces ten jest udokumentowany na
przykładzie licznych grup owadów zasiedlających Warszawę.
Podsumowanie
Wprowadzenie metod ilościowych do faunistyki przekształciło ją w nowoczesną dyscyplinę naukową posiadającą:
a) własne oryginalne koncepcje teoretyczne oraz specyficzną tematykę badawczą,
153
Ryc. 11. Rosnący udział gatunków o szerokich spektrach życiowych wśród bzygowatych
(Diptera: Syrphidae) w gradiencie środowiskowym od gór (mts) do obszrów silnie
uprzemysłowionych (ac) (wg PISARSKIEJ, 1980).
Fig. 11. Increasing proportion of species with wide tolerance among hover-flies (Diptera:
Syrphidae) along an environmental gradient from mountains (mts) to industrial
areas (ac) (after PISARSKA , 1980).
b) bogaty arsenał metod jakościowych i ilościowych służących do zbierania
informacji o faunie,
c) metody matematyczne opracowania materiału dostosowane do charakteru danych faunistycznych.
Współczesna faunistyka posiada odrębną, samodzielną tematykę, dotyczy
ona faun lokalnych, jej zainteresowania skierowane są na zasoby faunistyczne, w tym losy gatunków rzadkich. W swych badaniach nad tymi ostatnimi
nawiązuje ona do tematyki ochrony przyrody, zawsze jednak zwracając uwagę na całość zasiedlenia oraz warunki dla kształtowania się kompleksów faunistycznych w różnych układach przyrodniczych.
Współczesna analiza faunistyczna otwiera możliwości:
1. ustalania pojemności gatunkowej środowiska w oparciu o precyzyjne
metody matematyczne;
2. określania potencjalnej i realizowanej różnorodności gatunkowej w odniesieniu do pojedynczych ekosystemów, grup ekosystemów i krajobrazu;
154
P. TROJAN
3. waloryzacji środowisk w oparciu o empirycznie ustalone typy krzywych
rozkładu liczebności gatunków;
4. określenie stopnia mozaikowatości środowiska poprzez udział gatunków
wykazujących rozkład typu „broken stick” w badanym zgrupowaniu
(Tab. II);
Tab. II. Wartości wskaźników mozaikowatości środowiska: gatunkowego Ms i numerycznego Mn dla pięciu kompleksów leśnych.
Values of habitat mosaic indices: specific (Ms) and numerical (Mn) for five forest
complexes.
S
N
S'
N'
Ms
Mn
Puszcza Białowieska
33
6057
13
33
0.39
0.0054
Puszcza Kampinoska
25
1948
11
64
0.44
0.0329
Bieszczady
17
673
13
88
0.76
0.1308
Pieniny
18
216
16
113
0.89
0.5231
Bory bagienne – Tomsk
19
4795
6
109
0.32
0.0227
Lasy (Forests)
5. prognozowanie zmian w faunie przez ustalenie:
– charakteru przewidywanych lub założonych zmian środowiska;
– określenie związanych z nimi reakcji fauny:
~ zmian liczebności,
~ imigracji i ekstynkcji,
~ zmian w pozycji gatunków w strukturze zgrupowania taksonomicznego.
SUMMARY
The development of quantitative methods of faunistic studies has opened new opportunities for investigations concerned with the fundamental question of how many animal species
occur in a given area and why. The quantitative methods allow assessment of phenomena
occurring in fauna both in natural habitats and in those transformed as a result of various
forms of anthropopressure. Three issues are of particular importance here:
1. The species capacity of a habitat. A basic characteristic investigated in natural studies, it
is estimated by measuring the actual number of species inhabiting the area or ecosystem
under study. This value can be defined as: a) a raw number, b) a product of the processes
of inflow and outflow of species, c) it may be estimated from a function.
2. Faunal richness. Measured using a number of indices, the most adequate of which are
those of species diversity. The difficulty of interpreting the results can be overcome by using reference measures.
155
3. The structure of faunistic systems is an extended index allowing a broader interpretation of the observed phenomena. It is assessed with the help of rankings of
distribution of species abundance. Four types of structure-related formulae can also
serve as indices of the condition of ecosystems.
The phenomena observed in faunal communities are affected by: a) the size of the area
and its history, b) differences between individual ecosystems, c) patchiness of the habitat,
d) degree of transformation of the habitat.
Contemporary faunistics has developed tools making it possible to precisely evaluate
natural systems in terms of structural normality and degree of transformation due to various
forms of anthropopressure.
Faunistic studies on insects are the only source of information on the condition and richness of their communities as well as threats to and protection of these resources. Scientific
exploration of these issues is a standing duty of contemporary faunistics and a way of fulfilling the obligations set forth in agenda 21 of the Rio de Janeiro convention.
PIŚMIENNICTWO
BLONDEL J., 1979: Biogéographie et écologie. Masson, Paris, 173 ss.
CANCELA DA FONSECA J. P., 1991: Ecological diversity and ecological systems complexity;
local or global approach? Rev. Écol. Biol. Sol, 21, 3: 299-327.
HAGVAR S., 1982: Collembola in Norvegian coniferous forest soils I. Relations to plant communities and soil fertility. Pedobiologia, 24: 255-296.
HUTCHINSON G.E., 1959: Homage to Santa Rosalia or why are there so many kinds of animals? Amer. Natural., 93: 145-159.
MACARTHUR R. H., 1957: On the relative abundance of bird species. Proc. Nat. Acad. Sci.,
USA, 43: 293-295.
MARGALEF R., 1958: Information theory in ecology. General Systems, 3: 36-71.
PRESTON F. W., 1948: The commonness and rarity of species. Ecology, 29: 254-283.
SHANNON C. E., WEAVER W., 1949: The mathematical theory of communication. Urbana,
117 ss.
SIMPSON E. H., 1949: Measurement of diversity. Nature, 163: 688.
TROJAN P., 1980: Współczesne problemy faunistyki. Wiad. entomol., 1: 3-14.
Trojan P., 1992: Analiza struktury fauny. Memorab. zool., 47: 1-121.
TROJAN P., GÓRSKA D., WEGNER E., 1982: Processes of synanthropization of competitive
animal associations. Memorab. zool., 37: 125-135.
WHITTAKER R. H., 1972: Evolution and measurements of species diversity. Taxon, 21:
213-251.
Wiad. entomol.
17 Supl.: 157-196
Poznań 1998
STRESZCZENIA POSTERÓW
ZGŁOSZONYCH NA 43 ZJAZD
SUMMARIES OF POSTERS OF THE 43th CONGRESS
OF THE POLISH ENTOMOLOGICAL SOCIETY
Zespoły parazytoidów (Hymenoptera: Parasitica) w zaroślach śródpolnych*
Parasitoid communities (Hymenoptera: Parasitica) in midfield copses
Powierzchnia badawcza, mająca charakter naturalnych zarośli śródpolnych, to miedza
o długości ok. 100 m. i szerokości kilku m., porośnięta krzewami z dużym udziałem drzew,
zlokalizowana w Grabówku na terenie Zespołu Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych,
w woj. bydgoskim.
Materiał, tzn. kolonie mszyc, zbierano z dwóch gatunków krzewów – trzmieliny zwyczajnej (Evonymus europaea L.) oraz dzikiego bzu czarnego (Sambucus nigra L.). Zerwane gałązki z mszycami (jedna próba = jedna kolonia na gałązce), umieszczano w szklanych słojach zakrytych gazą, w celu wyhodowania parazytoidów ze spasożytowanych żywych mszyc
i mumii. Każdorazowo pobierano po kilka kolonii, a w całym sezonie 1997 r. zebrano po ok.
50 prób z każdego gatunku rośliny żywicielskiej.
W wyniku oznaczeń określono i scharakteryzowano dwa zespoły pasożytniczych błonkówek (Hymenoptera: Parasitica). Uwzględniono zarówno parazytoidy pierwotne, z rodziny
mszycarzowatych (Ichneumonoidea: Aphidiidae) oraz oścowatych (Chalcidoidea: Aphelinidae), jak i hiperparazytoidy, z rodzin: Pteromalidae, Encyrtidae i Eulophidae (Chalcidoidea),
Megaspilidae (Ceraphronoidea) oraz Charipidae-Alloxystinae (Cynipoidea).
W zespole wyizolowanym z kolonii kompleksu mszycy burakowej (Aphis fabae S COP.
-complex) na trzmielinie, oznaczono 350 osobników należących do 17 gatunków, przy czym
wśród 9 gatunków parazytoidów pierwotnych dominantami były Trioxys angelicae (HAL.)
(Aphidiidae) – 34,3% i Aphelinus chaonia WLK. (Aphelinidae) – 37,1%. Spośród nielicznych
w tym zespole (8%) hiperparazytoidów, najliczniejsza była rodzina Pteromalidae.
W koloniach mszycy bzowej (Aphis sambuci L.) na bzie czarnym scharakteryzowano
zespół liczący 228 błonkówek, w którym 72% stanowiły parazytoidy pierwotne,
a dominantami wśród 14 gatunków były: Praon abjectum (HAL .) (Aphidiidae) – 29,0%
i A. chaonia – 21,9%. Wśród hiperparazytoidów najliczniejszy był Pachyneuron aphidis B OUCHE (Pteromalidae) – 10,5%.
* Temat zrealizowany w ramach Grantu KBN Nr 6 P04F 052 11
158
43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW
Wszystkie oznaczone parazytoidy – łącznie 19 gatunków – nie są objęte ochroną prawną,
ale są organizmami pożytecznymi w agrocenozach i m. in. dlatego należałoby chronić ich rezerwuary, tzn. zarówno biotopy, jak i rośliny tworzące zarośla śródpolne, zakładając w odpowiednich miejscach użytki ekologiczne.
Tadeusz BARCZAK, Bydgoszcz
Janina BENNEWICZ, Bydgoszcz
Grzegorz K ACZOROWSKI, Bydgoszcz
Ewa KRASICKA-K ORCZYŃSKA, Bydgoszcz
Amelia DĘBEK-JANKOWSKA, Bydgoszcz
Kono- i seminifagi jodły pospolitej Abies alba M ILL. w wybranych
oddziałach Świętokrzyskiego Parku Narodowego w latach 1993–1995
Cono- and seminiphages of the common fir Abes alba MILL . in selected sections of
the Świętokrzyski National Park in 1993–1995
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego w latach 1993–1995 prowadzono badania dotyczące zasiedlania przez owady szyszek jodły pospolitej Abies alba MILL.
Do badań zebrano 598 szyszek z 44 rosnących jodeł w 22 oddziałach. Z każdej próby około 50% szyszek założono do hodowli masowych; około 25 % do hodowli indywidualnych,
a pozostałe 25% szyszek z zawartymi w nich 42 717 nasionami analizowano metodą krajania
wyróżniając: nasiona „pełne” czyli zdolne do kiełkowania, płonne grubościenne i niedorozwinięte oraz uszkodzone przez larwy.
W okresie badań stwierdzono następujące seminifagi jodły: Megastigmus suspectus BORR .
(Hym.: Torymidae), Resseliella piceae SEITN. (Dipt.: Cecidomyiidae) oraz konofagi: Barbara
herrichiana OBR. (Lep.: Tortricidae), Dioryctria abietella (DEN. et SCHIFF.) (Lep.: Phycitidae)
i Earomyia impossibile MORGE (Dipt.: Lonchaeidae).
Najliczniejszym gatunkiem okazał się Megastigmus suspestus B ORR. – 1982 egzemplarze
(60,78% wszystkich uzyskanych owadów), następnie Earomyia impossibile MORGE – 628
egz. (19,26%), Resseliella piceae SEITN. – 422 egz. (12,94%), Barbara herrichiana OBR . – 359
egz. (11,01%) i Dioryctria abietella (DEN. et SCHIFF.) – 170 egz. (5,21%).
Poważne straty w nasionach spowodowała R. piceae (około 26% analizowanych nasion).
Po raz pierwszy z szyszek jodły w Górach Świętokrzyskich wykazano chrząszcze: Cryptophagus distinguendus STURM., Cryptophagus villosus HERR., Cryptophagus affinis STURM .
(Cryptophagidae), Enicmus minutus L. (Lathridiidae) i Stilbus testaceus PANZ. (Phalacridae)
oraz z rzędu błonkówek Dolichogenidea petrovae WALLEY [=Apanteles petrovae WALLEY]
(Braconidae), Scambus brevicornis (GRAV.), Scambus nigricans (THOMS.), Venturia sp. i Mesostenus sp. (Ichneumonidae).
Ze względu na proces zamierania jodły powyższe badania na terenie Świętokrzyskiego
Parku Narodowego są kontynuowane.
Jolanta BĄK , Kielce
WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998
159
Mszyce (Aphidinea) występujące w różnych zaroślach śródpolnych*
Aphids (Aphidinea) occurring in various midfield copses
Na terenie Zespołu Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych w woj. bydgoskim oznaczono zgrupowania mszyc w czterech wybranych typach zarośli śródpolnych. Badaniami objęto:
zakrzewienia z dużą ilością drzew w miejscowości Grabówko, powierzchnię zakrzewioną
z niewielką ilością roślinności zielnej w Grucznie, typową miedzę o dużej powierzchni roślin
zielnych z krzewami w Topolinku i miedzę w Chrystkowie z bujną i wyrównaną roślinnością
zielną z pojedynczymi drzewami i krzewami.
Mszyce odławiano do pułapek Moericka oraz prowadzono obserwacje kolonii mszyc na
roślinach w badanych zaroślach.
W Grabówku odłowiono 9 gatunków mszyc z rodziny Aphididae. Dominującym gatunkiem w tym stanowisku był w Phorodon humuli (SCHRK.). Ponadto stwierdzono kolonie Microlophium evansi (TEOB.) na pokrzywie zwyczajnej, Aphis sambuci L. na bzie czarnym
i Brachycaudus lychnidis L. na bniecu białym.
W siedlisku w Grucznie stwierdzono 14 gatunków z rodziny Aphididae. Dominującym
gatunkiem był tutaj również P. humuli. Ponadto w tym stanowisku obserwowano M. evansi
na pokrzywie zwyczajnej, A. sambuci na bzie czarnym i B. lychnidis na bniecu białym.
Na obszarze miedzy w Topolinku odłowiono 14 gatunków mszyc z rodziny Aphididae. Podobnie jak w dwóch poprzednio omawianych zaroślach dominował P. humuli. Ponadto licznie reprezentowane były gatunki Ropalosiphum padi (L.), Aphis fabae SCOP. i Dysaphis crataegi (KALT.). Notowano ponadto kolonie mszyc na trzcinie pospolitej oraz M.evansi na porzywie zwyczajnej.
W stanowisku w Chrystkowie odłowiono 10 gatunków mszyc z rodziny Aphididae. W tym
siedlisku również dominował P. humuli oraz subdominantem była Cavariella aegopodii
(SCOP.), pozostałe gatunki były nieliczne.
W badanych zaroślach śródpolnych w pułapkach dominowały mszyce, które są zaliczane
do szkodników roślin uprawnych. Gatunki mszyc żerujące na roślinach w tych siedliskach
nie stanowiły zagrożenia dla upraw, były natomiast bazą pokarmową dla wielu pożytecznych
owadów.
Entomofagi śródpolnych zbiorowisk trawiastych i zbóż
Entomophages of midfield grassland associations and cereal fields
W 1995–97 przeprowadzono badania nad stosunkami jakościowymi i ilościowymi w grupie entomofagów występujących w śródpolnych zbiorowiskach trawiastych oraz podjęto próbę oceny powiązań niektórych gatunków tam występujących z uprawami zbożowymi.
Badania prowadzono na ugorze, miedzy i łące na terenie rolnym w Łomiankach (okolice
Warszawy).
* Temat częściowo zrealizowany w ramach Grantu KBN Nr 6 P04F 052 11
160
Ustalono występowanie parazytoidów z rzędu Hymenoptera i drapieżnych owadów z rzędów Coleoptera, Neuroptera, Diptera i Heteroptera oraz pająków (Aranea). Liczebność poszczególnych grup entomofagów wykazywała znaczną zmienność w przeciągu sezonu wegetacyjnego i była różna w różnych latach.
Najliczniej były reprezentowane parazytoidy (Hym.: Terebrantia), biedronki (Col.: Coccinellidae) i pająki (Aranea). Bogactwo gatunkowe niektórych zgrupowań owadów drapieżnych i parazytoidów było większe na miedzy niż w innych zbiorowiskach trawiastych. Szereg
gatunków biedronek, drapieżnych pluskwiaków i parazytoidów występowało regularnie zarówno w seminaturalnych zbiorowiskach trawiastych jak i na uprawach zbożowych. Obecność miedz, ugorów i łąk w sąsiedztwie pól uprawnych może przyczyniać się do utrzymania
wysokiej różnorodności gatunkowej agroekosystemu, jak też do utrzymania względnej stabilności układów entomofag – fitofag.
Teresa B ILEWICZ-PAWIŃSKA, Dziekanów Leśny k. Warszawy
Małgorzata PANKANIN-F RANCZYK , Dziekanów Leśny k. Warszawy
Wysychanie torfowisk sfagnowych a występowanie larw ważek
(Odonata): obserwacje z Lasów Janowskich (Polska południowowschodnia)
Drying out of Sphagnum fens and the occurrence of dragonfly larvae (Odonata):
observations from Lasy Janowskie (SE Poland)
Wysychanie torfowisk stanowi poważne zagrożenie dla zasiedlających je hydrobiontów.
Praca przedstawia dane o wpływie tego zjawiska na występowanie larw ważek na torfowiskach sfagnowych (sensu MIELEWCZYK, 1969), zebrane w trakcie prowadzonych w latach
1995–97 badań nad ważkami Lasów Janowskich. Fauna torfowisk nie wysychających była
bardziej zróżnicowana – tak pod względem liczby gatunków larw (9–22 na jednym stanowisku, łącznie 25), jak zróżnicowania zespołu gatunków wyrażonego wskaźnikiem PIE – probability of interspecific encounters (0,81–0,89). Reprezentowane były, z wyjątkiem Nehalennia speciosa, wszystkie występujące na niżu Polski tyrfobionty i tyrfofile. Stanowiły one łącznie 46,2–61,2 % materiału zebranego na poszczególnych stanowiskach.
Efektem niestabilności stosunków wodnych było zubożenie fauny: z torfowisk wysychających wykazano larwy tylko 8 gatunków ważek (1–4 na stanowisko), przy PIE 0,00–0,43.
O występowaniu i składzie składzie fauny decydowała długość utrzymywania się wody. Aby
larwy mogły się rozwinąć, musiała ona utrzymać się co najmniej do początku czerwca. Na
obiekcie wysychającym w czerwcu stwierdzano tylko Somatochlora arctica. Na obiektach wysychających w lipcu występował zespół gatunków z rodzajów Lestes i Sympetrum, przy wyraźnej dominacji Sympetrum danae (ok. 40%).
W nietypowym hydrologicznie roku 1997, gdy na wszystkich obiektach woda utrzymała
się przez cały rok, fauna torfowisk zwykle wysychających ulegała szybki przemianom. Do
końca sezonu stwierdzono na nich 8 nowych gatunków (Coenagrion hastulatum, C. lunulatum, C. puella, Aeshna cyanea, Libellula quadrimaculata, Leucorrhinia dubia, L. pectoralis,
L. rubicunda). Moment pojawienia się larw świadczy, że jaja zostały złożone wiosną tego samego roku. Dowodzi to dużej skali indywidualnych migracji imagines, także gatunków tor-
161
fowiskowych, które są w stanie dotrzeć nawet do obiektów niewielkich, otoczonych lasem
i rozproszonych na dużym obszarze. Wynika stąd optymistyczny wniosek, że odonatofauna
torfowisk o zakłóconych przez człowieka stosunkach wodnych jest w stanie – w razie ich renaturalizacji – odtworzyć się sama, o ile tylko pozostanie wystarczająca ilość obiektów zachowanych w stanie naturalnym, będących źródłem migrujących osobników.
Paweł BUCZYŃSKI, Lublin
Charakter powiązań między Acarina i Coleoptera (Insecta)
Associations between mites (Acarina) and beetles (Insecta: Coleoptera)
Opracowanie oparto głównie na wieloletnich obserwacjach własnych, a częściowo także
na danych z piśmiennictwa. Zróżnicowane wymagania życiowe i współwystępowanie roztoczy i owadów w wielu siedliskach sprawiają, że dochodzi między przedstawicielami tych grup
stawonogów do forezji, pasożytnictwa lub drapieżnictwa, czy też różnego typu powiązań pokarmowych, jak komensalizm, eksudato-, kopro- i nekrofagizm. Pasożytnictwo zdarza się
często wśród gatunków akaroentomofauny nadrzewnej i przechowalnianej. Zaobserwowano
pasożytowanie roztoczy Pyemotidae na kornikach (Scolytidae), a także na chrząszczach synantropijnych (Dermestes spp., Trogoderma spp., Tribolium spp.). Na wielu chrząszczach wolnożyjących w przyrodzie (Lagria spp., Phylobius spp.) stwierdzono pasożytujące larwy Erythraeidae i Trombiculidae. Drapieżce z rodzin Ascidae i Cheyletidae atakowały jaja i larwy
chrząszczy żyjących w magazynach i ulach pszczelich. Wrogami naturalnymi chrząszczy glebowych we wczesnych stadiach rozwoju są drapieżne Gamasida. Forezję obserwowano
w przypadku Acaroidea i Anoetoidea, których hypopusy były przenoszone przez chrząszcze
zajmujące te same nisze ekologiczne. Samice i deutonimfy wielu Gamasida spp. spotykano
zwykle na chrząszczach glebowych. Foretyczne nimfy „szypułkowe” Uropodina znajdowano
często przyczepione licznie na chrząszczach koprofagicznych (Histeridae, Scarabeidae, Staphylinidae, Sylphidae).
Wit CHMIELEWSKI, Puławy
Zespoły larw Diptera w glebach regla dolnego w Gorczańskim Parku
Narodowym
Communities of dipteran larvae in soils of the lower forest zone in the Gorczański
National Park
Larwy Diptera stanowią znaczący komponent mezofauny glebowej zarówno pod względem liczebności i biomasy, jak i wielorakich związków troficznych. Ich struktura pozostaje
w ścisłym związku z rodzajem gleby, jej wilgotnością, charakterem drzewostanu, a tym samym rodzajem ściółki.
Przedstawione wyniki są częścią prac prowadzonych w latach 1995–97 w ramach problemu inwentaryzacji fauny Gorczańskiego Parku Narodowego. Ich celem było wykazanie zależności pomiędzy strukturą zespołów larw Diptera a warunkami siedliskowymi.
162
Badaniami objęto dwie grupy stanowisk, które różnicuje: ich położenie nad poziom morza (I grupa od 740 do 800 m n.p.m., II grupa od 990 do 1020 m n.p.m.), zawartość próchnicy w glebie (od 11,68% do 37,23%) oraz zawartość kadmu, chromu, niklu i ołowiu.
W badanych siedliskach wyżej położonych stwierdzono:
1. wyższe zagęszczenie i biomasę larw Diptera
2. niższy średni ciężar osobniczy larw
3. większą różnorodność zgrupowań wyrażoną wyższą liczbą rodzin
Uzyskane wyniki wskazują, iż zagęszczenie i różnorodność zespołów larw Diptera w glebie buczyny karpackiej Gorczańskiego Parku Narodowego jest zależne przede wszystkim od
zawartości próchnicy.
Anna CHRZAN , Kraków
Maria MARKO-WORŁOWSKA, Kraków
Chruściki (Trichoptera) jezior Polski – charakterystyka rozmieszczenia
larw
Caddisflies (Trichoptera) of Polish lakes – characteristics of distirbution of larvae
Mimo, że badania nad chruścikami jezior Polski rozpoczęto już na początku wieku (np.
DEMEL , 1922; JAKUBISIAKOWA, 1933) to do tej pory brakowało opracowania syntetycznego
i podsumowującego. Jednocześnie w ostatnich latach dają się zauważyć duże zmiany w jeziorach, m. in. powszechna eutrofizacja. Interesujące jest jak zmienia się fauna chruścików
w trakcie antropogenicznych przeobrażeń jezior. Do odpowiedzi na to pytanie potrzebna
jest wieloletnia dokumentacja faunistyczna z jezior całego kraju.
Celem pracy jest przedstawienie wyników wieloletnich badań nad poznaniem składu gatunkowego chruścików jezior Polski oraz badań dotyczących rozmieszczenia siedliskowego
larw w jeziorach Polski oraz przedstawienie internetowej bazy danych (strona www) dotyczącej wykazu chruścików z jezior całej Polski. Podjęto się także próby sformułowania ogólnych zasad rozmieszczenia larw Trichoptera w jeziorach. Dotychczas zebrany materiał obejmuje około 60 tysięcy larw, poczwarek i imagines Trichoptera zebranych w latach 1951–1997
w około 200 jeziorach całej Polski. Uwzględniono wszystkie najważniejsze regiony kraju
oraz główne typy jezior.
Na ponad 170 gatunków związanych z jeziorami Polski tylko ok. 50 uznano za limnebionty (gatunki typowo jeziorne), 30 za limnefile (gatunki „jeziorolubne”) a 91 za limnekseny
(gatunki przypadkowe w jeziorach). Blisko 75% limnebiontów zasiedla głębszy litoral a jedynie 25% najpłytszy litoral. Najpłytszą strefę helofitów skolonizowały głównie gatunki północne o szerokich zasięgach występowania. Gatunki typowe dla strefy elodeidów mają bardziej południowe i europejskie rozmieszczenie. W charakterystyce rozmieszczenia larw wyróżnić można trzy poziomy zróżnicowania: geograficzny (regionalny), krajobrazowy i siedliskowy (wewnątrz jeziorny), odzwierciedlające trzy aspekty dyspersji. Można przypuszczać,
że współczesne gatunki występujące w jeziorach Polski w znacznym stopniu pochodzą z siedlisk drobnozbiornikowych (śródpolno-tundrowych, śródlećnych). Odnosi się to głównie do
gatunków strefy helofitów. Część pochodzi najprawdopodobniej z potamalu (głównie gatunki strefy elodeidów), inne zać ze strefy rhitralu (głównie gatunki litoralu niezarośniętego).
163
Zaproponowano model rozmieszczenia chruścików w jeziorach, gdzie wyróżnione grupy
synekologiczne układają się zgodnie z dwoma kierunkami zmian: od najpłytszego i najbardziej astatycznego litoralu w kierunku do bardziej stabilnych, głębszych stref oraz zgodnie ze
wzrastającą trofią. Analizowano zmiany fauny chruścików w trakcie sukcesji jezior (ciąg
harmoniczny i dysharmoniczny), eutrofizacji i antropopresji.
W pracy zamieszczony zostanie wykaz publikacji dotyczący głównego tematu oraz adres
strony www z szczegółowymi danymi dotyczącymi chruścików jezior Polski.
Stanisław CZACHOROWSKI, Olsztyn
Liczebność wciornastków (Thysanoptera) na tle innych owadów
odławianych do kolorowych pułapek Moericke’go w Poleskim Parku
Narodowym
Abundance of thysanopterans in relation to other insects caught with Moricke's
coloured traps in the Poleski National Park
Wciornastki (Thysanoptera) są grupą owadów bardzo licznie występującą, a jednocześnie
jedną z najsłabiej poznanych w Polsce. Celem podjętych badań była inwentaryzacja fauny
Thysanoptera na obszarze Poleskiego Parku Narodowego. Jedno ze stanowisk usytuowane
było na torfowisku przejściowym nad Jeziorem Długim, gdzie do odłowu owadów użyto kolorowych pułapek Moericke’go.
Pułapki w kolorach białym, żółtym, czerwonym i zielonym rozwieszone były w czterech
transektach na porastających torfowisko sosnach (Pinus silvestris) na wysokości ok. 1 metra
nad podłożem. Wypełnione były glikolem etylowym. Doświadczenie prowadzono w ciągu
trzech lat 1994–96. Prezentowane niżej dane pochodzą z ostatniego roku badań.
Od kwietnia do października 1996 roku złowiono do pułapek 14 709 osobników owadów.
Wszystkie zebrane owady oznaczono do rangi rzędu – wyróżniono ich 15, a Thysanoptera do
gatunku. Najliczniej reprezentowane były owady z rzędów: Diptera – 5 975 osobników, Hymenoptera – 4 052, Thysanoptera – 2 453, Coleoptera – 1 179, Lepidoptera – 360, Homoptera
– 318. Najwięcej owadów wybrano z pułapek o barwie żółtej – 5 928 (40%) i białej – 5 411
(37%), mniej z pułapek zielonych – 2 337 (16%) i czerwonych – 1 033 (7% osobników). Preferencje barwne poszczególnych rzędów owadów różniły się znacznie. Kolor biały wybierały
owady z rzędów Thysanoptera (73%) i Coleoptera (42%), kolor żółty preferowały owady należące do Lepidoptera (66%), Hymenoptera (53%), Diptera (43%), Homoptera (47%),
a z nielicznie odławianych: Mecoptera (93%) i Blattaria (46%). Mimo, że w pułapkach zielonych zanotowano 16% wszystkich złowionych owadów, to nie były one preferowane przez
żaden z odnotowanych rzędów. Pułapki czerwone wybierane były przez owady najrzadziej,
stwierdzono w nich 50% zebranych Odonata.
Wśród wszystkich zebranych owadów wciornastki stanowiły 16,7%. Wyróżniono wśród
nich 43 gatunki, co stanowi ok. 23% fauny Polski. Największą liczbę osobników Thysanoptera notowano w pułapkach o barwie białej – 1 793 (73% – 34 gat.), następnie żółtej – 410
(17% – 27gat.), mniej w zielonej – 200 (8% – 25 gat.) i czerwonej – 50 (2% – 15 gat.). Z tego
rzędu do gatunków rzadszych w skali kraju i stwierdzonych w czasie badań należy zaliczyć:
Pelikanothrips kratochvili, Dendrothrips degeeri i Haplothrips propinquus.
Katarzyna CZEPIEL, Lublin
Halina KUCHARCZYK, Lublin
164
Występowanie chrząszczy (Coleoptera) minujących blaszki liściowe
wierzb krzewiastych w południowo-wschodniej Polsce
Occurrence of beetles (Coleoptera) mining leaves of bush willows in SE Poland
Najlepiej poznanymi przedstawicielami rzędu chrząszcze, których larwy minują blaszki liściowe wierzb są ryjkowce (Col.: Curculionidae) z rodzaju Tachyerges, Isochnus (w kluczach
SMRECZYŃSKIEGO występujące jako jeden rodzaj Rhynchaenus CLAIRV. et SCHELLENB.)
oraz Ramphus.
Badania prowadzono w latach 1995–1997 na terenie Niziny Sandomierskiej (okolice Niska, Lubaczowa, Rzeszowa) aż po Dynów na Pogórzu Przemysko-Dynowskim, na plantacjach uprawnej wierzby tzw. wikliny amerykanki – Salix americana. W roku 1997 prowadzono dodatkowo obserwacje na formach krzewiastych dziko rosnących wierzb na skraju Beskidu Wschodniego w Drohobyczce (woj. przemyskie).
Na plantacjach wikliny stwierdzono występowanie imago Tachyerges stigma GERM., T. salicis L. oraz Ramphus pulicarius HERBST, natomiast na dziko rosnących wierzbach w Drohobyczce oprócz gatunków wymienionych dodatkowo T. decoratus GERM. oraz Isochnus populicola SILFV. (w tym także w minach na liściach).
Ponadto zarówno na plantacjach wikliny w okolicy Dynowa jak i na stanowiskach naturalnych stwierdzono występowanie pojedynczych osobników chrząszcza z rodziny stonkowatych (Col.: Chrysomelidae) z rodzaju Zengophora – Z. flavicollis MARSH ., którego larwy także
mogą minować liście wierzb.
Zbigniew W. CZERNIAKOWSKI, Rzeszów
Występowanie mszyc – wektorów chorób wirusowych ziemniaka
w województwie rzeszowskim
Occurrence of aphid vectors of viral potato diseases in Rzeszów voyvodeship
Badania przeprowadzono na polu doświadczalnym Wydziału Ekonomii w Zalesiu k/Rzeszowa w latach 1981–1985. Określono skład gatunkowy mszyc, wektorów wirusów ziemniaka, terminy ich pojawu i nasilenie występowania w okresie wegetacji. Mszyce odławiano codziennie od maja do końca sierpnia do pułapek Moericke'go ustawionych wewnątrz obiektu
doświadczalnego na czarnym ugorze.
Określono nasilenie występowania mszyc w tym gatunku Myzus persicae (SULZ) i Aphis
nasturtii (KALT) łącznie z Aphis frangulae (KALT). Stwierdzono duże zróżnicowanie w liczebności mszyc odłowionych w okresie 1 V - 30 VIII, od 13 562 sztuk w 1981 do 973 w 1985 r.
Udział gatunków z kompleksu Aphis nasturtii i Aphis frangulae stanowił 2,98% zaś Myzus
persicae 1,80%.
Wyznaczony kąt kolonizacji (wg HOLLINGS'a) w każdym roku badań był wyraźnie wyższy
dla sumy osobników Aphis nasturtii i Aphis frangulae niż Myzus persicae. W poszczególnych
latach badań był on uzależniony od przebiegu pogody i kształtował się u Aphis nasturtii
i Aphis frangulae od 5° w 1983 do 59° w 1981, natomiast od 1° w 1983 do 31° w 1981 u Myzus
persicae.
165
Średnia liczba mszyc żerujących na roślinach ziemniaka oznaczana co 10 dni według D Awzrastała od trzeciej dekady maja do pierwszej lipca, osiągając wartość 357 osobników na 100 liści. Natomiast po tym okresie obserwowano spadek liczebności. W poszczególnych latach maksimum występowania mszyc odnotowywano w różnych terminach co należałoby tłumaczyć przebiegiem warunków pogody. W 1982 roku maksimum było w pierwszej
dekadzie czerwca i wynosiło 75 osobników, a w 1983 w pierwszej dekadzie sierpnia – 6 sztuk
mszyc.
VIES'a
Jan GĄSIOR, Rzeszów
Czerwce (Homoptera: Coccinea) zbiorowisk kserotermicznych
Kazimierskiego Parku Krajobrazowego
Scale insects (Homoptera: Coccinea) of xerotermic habitats in the Kazimierski
National Park
Z dotychczasowych badań wynika, że czerwce występujące w Polsce najchętniej zasiedlają
zbiorowiska kserotermiczne. Owady te preferują ciepłe, suche stanowiska i w klimacie
umiarkowanym kserotermy stwarzają sprzyjające warunki dla ich rozwoju. W Polsce, w zbiorowiskach kserotermicznych zanotowano 55 gatunków, co stanowi 36% fauny krajowej
czerwców.
W latach 1988–1990 i 1996–97 prowadzono badania na terenie Kazimierskiego Parku
Krajobrazowego, który ze względu na dobrze zachowane i liczne zbiorowiska kserotermiczne może stanowić bogate siedlisko czerwców. Celem prowadzonych badań była rejestracja
fauny czerwców i jej charakterystyka w zbiorowiskach kserotermicznych. Badania prowadzono w 8 zespołach roślinnych i 9 stanowiskach. Materiał zbierano metodą „na upatrzonego”. Na dwóch stanowiskach przeprowadzono badania ilościowe, wyznaczając w każdym
z nich 7 kwadratów o bokach 50 cm × 50 cm, w obrębie których przeglądano wszystkie rośliny.
W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono 37 gatunków czerwców należących do
6 rodzin i 27 rodzajów. Najliczniej reprezentowane były rodziny Pseudococcidae (12 gatunków) i Eriococcidae (10 gatunków). Pozostałe rodziny reprezentowane były przez sześć
(Coccidae, Diaspididae), trzy (Ortheziidae) i jeden gatunek (Asterolecaniidae). Najwięcej gatunków zanotowano w zespole roślinnym Cariceto-Inuletum Carex humilis (20 gatunków)
i Inuletum ensifoliae (16 gatunków).
Trzon fauny czerwców zasiedlających zbiorowiska kserotermiczne KPK stanowią gatunki
zasiedlające rożne typy zbiorowisk roślinnych, w Polsce notowane w 5–7 typach zbiorowisk.
Trzynaście gatunków notowano w 2–3 typach zbiorowisk, a tylko 4 stwierdzone gatunki (Ortheziola vejdovskyi, Greenisca brachypodii, G. gouxi, Planchonia arabidis) występują wyłącznie w zbiorowiskach kserotermicznych.
W zgrupowaniu czerwców zasiedlających zbiorowiska kserotermiczne KPK najwięcej gatunków (29) związanych było z roślinnością jednoliścienną. Na roślinach dwuliściennych zanotowano 18 gatunków, w tym 12 na roślinach zielnych wieloletnich i 6 gatunków na roślinach drzewiastych. Na roślinach nagonasiennych stwierdzono 6 gatunków, a w darni tylko
2 gatunki.
We wszystkich przebadanych zespołach roślinnych najczęściej i najliczniej występował
G. brachypodii na trawach, Aulacaspis rosae na różach i Planococcus vovae na jałowcach.
166
Czerwce występujące w badanych zespołach roślinnych reprezentowane były przez 5 elementów zoogeograficznych. W zgrupowaniu tym przeważają gatunki o szerokich zasięgach
geograficznych (palearktyczne, holarktyczne, kosmopolityczne), które stanowią 78% fauny
czerwców stwierdzonych w zbiorowiskach kserotermicznych KPK. Gatunki europejskie stanowią 16,2%, a eurosyberyjskie tylko 5,4% tej fauny.
Katarzyna GOLAN, Lublin
Bożena ŁAGOWSKA , Lublin
Motyle minujące (Lepidoptera) na jabłoniach terenów zielonych
Lublina
Mining Lepidoptera on apple trees in green areas of Lublin
Celem pracy zaplanowanej na trzy lata (1996–1998) jest poznanie składu gatunkowego
motyli minujacych liście jabłoni rosnących na terenach zielonych Lublina. W latach
1996–1997 przeprowadzono badanie na terenie Lublina. W 1996 roku materiały zbierano na
dwóch stanowiskach: na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej i w ogrodzie w Śródmieściu,
a w 1997 roku na trzech stanowiskach: na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej, w Ogrodzie Botanicznym UMCS oraz w ogródku przydomowym w dzielnicy Sławin. Wszystkie stanowiska
znajdowały się w kwadracie UTM FB08. Na wybranych stanowiskach jabłonie rosły w niewielkich skupiskach, liczących 3–15 drzew.
Liście z widocznymi minami zbierano od czerwca do października. Analizowano liście
dostępne na wyciągnięcie ręki. Gatunki żerujące w minach jedynie we wczesnych stadiach
wzrostowych zbierano jako wyrośnięte gąsienice lub w stadium poczwarki. Ogółem w okresie badań zebrano 9 gatunków motyli minujących, należących do 5 rodzin: Nepticulidae, Gracillariidae, Lyonetiidae, Yponomeutidae i Glyphipterigidae. W 1996 roku na terenie Muzeum
Wsi Lubelskiej, w ogrodzie w Śródmieściu zebrano po 7 gatunków: Stigmella malella (STT.),
Callisto denticulella (THNBG .), Phyllonorycter blancardella (FABR .), Leucoptera scitella (ZELL .), Lyonetia clerkella (L.) oraz Swammerdamia pyrella (VILL .) i Simaethis pariana (CLERCK.). W 1997 roku na jabłoniach znajdujących się na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej zebrano 9 gatunków motyli minujących. Wystąpiły trzy gatunki nie stwierdzone w 1996
roku: Stigmella desperatella (F REY .), Stigmella oxyacanthella (STT .) i Stigmella incognitella (H.-S.). W Ogrodzie Botanicznym UMCS i w ogrodzie przydomowym zebrano po 6 gatunków: Stigmella malella, Stigmella desperatella, Callisto denticulella, Phyllonorycter blancerdella, Swammerdamia pyrella i Simaethis pariana. W 1997 roku nie znaleziono min Lyonetia
clerkella na żadnym stanowisku.
Ze względu na zróżnicowanie w sposobie żerowania w zespole minowców wyróżniono
dwie grupy. Pierwszą grupę stanowiły te gatunki, których gąsienice przez cały okres życia
osobniczego przebywały w minach były to: Stigmella malella, Stigmella desperatella, Stigmella
oxyacanthella, Stigmella incognitella, Callisto denticulella, Phyllonorycter blancardella, Leucoptera scitella, Lyonetia clerkella. Gatunkiem dominującym w tej grupie, w latach
1996–1997 był Callisto denticulella. W 1996 roku uszkodzenia spowodowane przez gąsienice
Callisto denticulella stanowiły 70%, a w 1997 roku ponad 80% wszystkich zebranych liści.
Drugą grupę stanowiły dwa gatunki: Simaethis pariana i Swammerdamia pyrella, których gą-
167
sienice jedynie w pierwszych stadiach wzrostowych minowały liście, a jako wyrośnięte gąsienice żerowały na ich powierzchni. Pierwszy z wymienionych motyli występował liczniej, stanowiąc w 1996 roku 76% i w 1997 roku 95% zebranych owadów.
Badania będą kontynuowane w 1998 roku na terenach zielonych miasta i w sadach chronionych.
Edyta GÓRSKA-DRABIK, Lublin
Zmienność cech dymorficznych rodzaju Onthophagus (Coleoptera:
Scarabaeidae)
Variability of dimorphic characters in the genus Onthophagus (Coleoptera:
Scarabaeidae)
Rodzaj Onthophagus należy do rodziny Scarabaeidae. Dotychczas na terenie Polski z tego
rodzaju wykazano dwadzieścia gatunków (B URAKOWSKI i in., 1983: Kat. Fauny Polski, Warszawa, XXIII, 10: 1-183.).
Samce wszystkich gatunków są polimorficzne, posiadają szereg zmiennych cech form
przejściowych, a w skrajnych przypadkach nawet nie różnią się od samic. Zmienność ta dotyczy ubarwienia oraz charakterystycznych kutikularnych wytworów na głowie i przedpleczu.
Jedną ze stałych cech dymorficznych rodzaju Onthophagus, odmiennych dla samca i samicy jest różnica w ułożeniu sternitów odwłoka i w kształcie pigidium (BALTHASAR, 1963: Monographie der Scarabaeidae und Aphodiidae [...] II. Prag. 627 ss.; STEBNICKA, 1976: Klucze
do oznaczania Owadów Polski, XIX, 28a: 1-139.). Uwzględnienie szczególnie tych cech przy
oznaczaniu osobników z rodzaju Onthophagus, o słabo wykształconych innych cechach dymorficznych, pozwoli na pewne rozróżnienie płci.
Andrzej GÓRZ, Kraków
Struktury zgrupowań biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae)
w obrębie pola uprawnego
Structure of ground beetle associations (Coleoptera: Carabidae) in a cultivated field
Badania prowadzono w 1994 r. na terenie gminy Bieliny w woj. kieleckim. Głównym celem pracy było poznanie i porównanie składu gatunkowego i struktur zgrupowań biegaczowatych oraz ocena wpływu prac polowych na zgrupowania w ustalonych wariantach badawczych, tj. na miedzy, pod miedzą i na polu.
Materiał zbierano na 9 stałych powierzchniach badawczych zgrupowanych w 3 warianty.
Jeden wariant stanowiły 3 powierzchnie. Założono je na lessach zdegradowanych w uprawach zbożowych w gospodarstwach indywidualnych.
W ciągu roku badań przeprowadzono 5 serii odłowów (maj–wrzesień) metodą pułapek
naziemnych Barbera wypełnionych do 1/3 wysokości glikolem. Łącznie odłowiono 16 510
osobników biegaczowatych należących do 53 gatunków i 20 rodzajów.
168
Najwięcej osobników biegaczowatych odłowiono w wariancie I (miedza) – 6 118, najmniej natomiast w wariancie II (obszar pod miedzą) – 4 514 osobników. Najwięcej gatunków biegaczowatych odłowiono w wariancie II – 47, najmniej zaś na polu (wariant III) – 31.
Na badanym terenie wystąpiło kilka gatunków dominantów, z których głównym okazał
się Harpalus rufipes (DE GEER ).
W faunie badanego terenu przeważają gatunki terenów otwartych, pod względem wymagań środowiskowych gatunki mezohigrofilne pod względem rozwoju dominują gatunki jesienne, a pod względem fagizmu zoofagi małe.
Pod względem zoogeograficznym fauna badanego terenu jest mało zróżnicowana, przeważa w niej element palearktyczny.
Trudno jest określić wpływ zabiegów uprawnych i ochronnych na zgrupowania biegaczowatych. Należałoby się spodziewać, że najbardziej negatywnie wpływają one na faunę otwartego pola. Rzeczywiście odłowiono tu najmniej gatunków. Jednak liczba odłowionych osobników jest tu o ponad 1 300 większa niż pod międzą i tylko o 240 mniejsza niż na miedzy.
Stanisław HURUK, Kielce
Wpływ zróżnicowanego nawożenia na intensywność występowania
najważniejszych szkodników jabłoni oraz efektywność systemu
integrowanej ochrony
The effect of varied fertilizing on the intensity of occurrence of the main apple tree
pests, and the efficiency of integrated protection system
Podstawę integrowanej ochrony roślin stanowi kompleksowość analizy różnorodnych
procesów oraz zjawisk zachodzących w poszczególnych ekosystemach. Tak więc, syntetyczne
opracowanie zasad integrowanej ochrony sadów jabłoniowych przed szkodnikami powinno
uwzględniać wpływ zarówno biotycznych, jak też abiotycznych czynników na liczebność oraz
szkodliwość fitofagów.
Jednym z zasadniczych czynników biotycznych, wymagającym rzetelnego opracowania
w zakresie integrowanej ochrony roślin jest nawożenie. Określenie wpływu stosowanych systemów nawożenia na dynamikę rozwoju szkodników, stanowi jeden z zasadniczych problemów ochrony roślin w dobie wdrażania kompleksowych technologii uprawy. Szczególnie
w sadownictwie, jako jednej z najbardziej intensywnych gałęzi produkcji roślinnej, istnieje
konieczność rzetelnego opracowania zagadnień dotyczących optymalizacji wykonania zabiegów agrotechnicznych. Tym bardziej w aktualnej sytuacji gospodarczej, dotychczasowy, powszechnie stosowany w praktyce, standardowy system wykonywania zabiegów chemicznych
nie może być akceptowany zarówno ze względów ekonomicznych jak też ochrony środowiska.
Wpływ nawożenia na dynamikę występowania pszczególnych gatunków szkodliwej entomofauny w uprawach sadowniczych jest zależny zarówno od charakteru, poziomu, jak też
stopnia zbalansowania poszczególnych elementów nawożenia. Brak szczegółowych opracowań w zakresie wpływu nawożenia na intensywność występowania szkodników oraz efektywność stosowanych metod ochrony uniemożliwia w decydujący sposób opracowanie racjonalnych zasad integrowanej ochrony roślin.
169
Dotychczasowe badania własne dotyczące wpływu zróżnicowanych dawek oraz sposobów
nawożenia mineralnego na intensywność występowania ważniejszych szkodników w sadach
jabłoniowych wykazały m. in., że jabłonie pozbawione kompleksowego nawożenia mineralnego, uprawiane w systemie tradycyjnym, w znacznym stopniu uszkadzane są przez zwójkówki, a szczególnie przez owocówkę jabłkóweczkę. Natomiast zwiększenie intensywności
nawożenia mineralnego stymulowało rozwój przędziorków. Z tego też względu celem niniejszej pracy jest szczegółowe opracowanie wstępnie omówionych zależności, stanowiących
podstawę programu produkcji tzw. „zdrowej żywności”.
Władysław HUSZCZA , Lublin
Materiały do poznania entomofauny rezerwatu „Świdwie”
Contribution to the knowledge of the entomofauna of „Świdwie” nature reserve
Badania prowadzone były na terenie rezerwatu Świdwie (UTM VV53) w lipcu 1997 r.
Rezerwat obejmuje misę jeziora i przyległe tereny o charakterze podmokłym i kserotermicznym.
Badano skład gatunkowy trzech rzędów owadów: Lepidoptera, Odonata i Orthoptera.
Z motyli zajmowano się gatunkami dziennymi. Stwierdzono dominację gatunków Lycaenidae na murawach kserotermicznych. Na uwagę zasługuje fakt znalezienia gatunku chronionego Apatura iris – pierwsze stwierdzenie na tym terenie. Orthoptera reprezentowane
były przez niewiele gatunków lecz w dużych liczebnościach.
Badania są prowadzone także w bieżącym, 1998 roku.
Dariusz JANICKI, Szczecin
Insektarium w Ogrodzie Zoologicznym w Poznaniu
The Insectarium in the Poznań ZOO
W maju 1977 roku w ponad 100-letnim Ogrodzie Zoologicznym w Poznaniu oddano do
użytku pawilon insektarium w Nowym ZOO na Białej Górze. Poprzedzały go: sezonowa wystawa „Zwierzęta mało znane” czynna w 1971 roku w Starym ZOO oraz niewielka stała ekspozycja bezkręgowców lądowych i słodkowodnych w adaptowanej części pawilonu ssaków
drapieżnych w Starym ZOO.
Ze względu na duże znaczenie dydaktyczne oraz zainteresowanie zwiedzających powstał
pomysł utworzenia działu bezkręgowców. Inicjatorem i głównym projektantem nowego pawilonu był dr Adam T ABORSKI (ówczesny dyrektor ZOO) a pierwszym asystentem
mgr Edward BARANIAK. Ekspozycja stanowiła istotne uzupełnienie kolekcji faunistycznej
ZOO, gdyż spośród przeszło miliona gatunków zwierząt 97% to bezkręgowce. Pierwotnie
pawilon przeznaczony był dla owadów leśnych strefy umiarkowanej. Obecnie służy głównie
do pokazywania bezkręgowców egzotycznych. Budynek ma 16 mniejszych okien wystawowych o wymiarach 60 cm × 100 cm × 100 cm oraz 4 większe zewnętrzne gabloty o wymiarach 110 cm × 120 cm × 150 cm. Nad każdym oknem umieszczona jest etykieta z danymi
170
o biologii gatunku wraz z jego kolorową fotografią. Plansze wokół budynku informują o systematyce i rozwoju bezkręgowców. Zaplecze hodowlane mieści się w trzech pomieszczeniach w odrębnym budynku poza terenem zwiedzania. Staraniem dyrektora naczelnego
inż. Lecha B ANACHA przeprowadzono w bieżącym roku remont innowacyjny ekspozycji.
Szerokie kontakty zagraniczne dyrektora do spraw hodowlanych mgr Radosława RATAJSZCZAKA umożliwiają nawiązanie współpracy z ośrodkami hodującymi bezkręgowce oraz
wzbogacenie kolekcji o nowe interesujące gatunki. Rozwój kolekcji bezkręgowców obrazuje
porównanie ilości gatunków z roku 1977 z rokiem 1998. Wije w 1977 r. – 2 gat.; w 1998 r.
– 2 gat.; owady w 1977 r. – 25 gat. ,w 1998 r. – 40 gat. ; pajęczaki w 1977 r. – 4 gat. ,
w 1998 r. – 22 gat.; ślimaki w 1977 r. – 1 gat. , w 1998 r. – 7 gat.
Ciekawsze gatunki owadów to liściec Phyllium sp., patyczak Acrophylla wuelfingi, rohatyniec Xylotrupes gideon, kruszczyca Eudicella smithi, pawica Philosamia cynthia, modliszka
Sphodromantis sp., pluskwiak afrykański Platymeris biguttata. Dużym zainteresowaniem
zwiedzających cieszą się jadowite skolopendry, skorpiony i ptaszniki. Najcenniejszymi gatunkami w hodowli są ślimaki z rodziny Partulidae (EEP) oraz ptasznik czerwonokolanowy
Euathlus smithi (Czerwona Księga).
Pracownicy poznańskiego insektarium
Duże zasługi wniósł długoletni pracownik wyróżniony złotą odznaką PTE nieżyjący już
lepidopterolog-amator Marceli LEWANDOWSKI. Członkiem PTE jest także Jacek PAŁASIEWICZ również lepidopterolog (brygadzista działu). Zapleczem hodowlanym bezkręgowców
zajmuje się od lat Eliza JANUSZEWSKA. Od 1978 roku na stanowisku asystenta insektarium
pracuje mgr Anna JÓZEFOWICZ (od 1996 roku zastępowana przez mgr Hannę SITEK). Pracownicy insektarium wraz z asystentami Działu Dydaktycznego prowadzą prelekcje dla młodzieży, prezentując bezkręgowce z różnych grup systematycznych, opiekują się uczniami
startującymi w olimpiadach biologicznych, a także szkolą praktykantów i wolontariuszy.
Anna JÓZEFOWICZ, Poznań
Ekologiczna waloryzacja zarośli śródpolnych na przykładzie zgrupowań
biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) – wyniki wstępne*
Ecological evaluation of the midfield copses on the basis of ground beetle
(Coleoptera: Carabidae) communities – preliminary results
Przedmiotem badań były zgrupowania biegaczowatych (Carabidae) w 4 rodzajach zarośli
śródpolnych (Z1 – zakrzewienia z dużym udziałem drzew, Z2 – zakrzewienia na skarpie,
Z3 – roślinność zielna z pojedynczymi krzewami, Z4 – roślinność zielna z udziałem drzew
i krzewów). Stanowiska te były zlokalizowane na terenie Zespolu Nadwiślańskich Parków
Krajobrazowych, w woj. bydgoskim.
Chrząszcze odławiano do pułapek Barbera, które opróżniano co 10 dni w okresie od
maja do sierpnia 1997 r. Po oznaczeniu zebranego materiału do gatunku (rodzaju), zgrupowania oceniano pod wzgledem wybranych wskaźników ekologicznych.
* Temat zrealizowany w ramach Grantu KBN Nr 6 P04F 052 11
171
Odłowiono ogółem prawie 2000 osobników. Wyższą zasobnościa charakteryzowały się
stanowiska Z1 i Z3 (odpowiednio 672 i 622 osobn.). Pod względem liczby gatunków obserwowanych w zgrupowaniach biegaczy, jedynie stanowisko Z4 miało ich wyrażnie mniej (29)
niż pozostałe (41–36 gatunków).
Z punktu widzenia bioróżnorodności, najcenniejszym siedliskiem była niska roślinność
zielna z pojedynczymi krzewami (Z3), bowiem wskaźnik różnorodności gatunkowej był najwyższy (H' = 4,51).
Ogółem zanotowano wystąpienie 55 gatunków biegaczy. W każdym siedlisku obserwowano inny układ dominacyjny. Najliczniej występowały : Agonum assimile (PAYK .) (w Z1),
Bembidion properans STEPH . (Z3), Harpalus rufipes (DEGEER) (Z1), Pterostichus cupreus (L.) (Z4), Carabus cancellatus ILL. (Z2, Z3) i Pterostichus vulgaris (L.) (Z1).
Na podstawie uzyskanych wyników nie można wyróżnić stanowisk „lepszych” czy „gorszych” dla biegaczowatych. Wszystkie należy traktować jako warte ochrony zbiorowiska roślinne, potencjalne użytki ekologiczne, bowiem stanowią źródło zasilania przyległych pól
uprawnych w pożyteczną entomofaunę.
Wpływ sproszkowanej szałwii lekarskiej i bylicy piołunu na dynamikę
liczebności i migracje populacji Rhizopertha dominica F. (Coleoptera:
Bostrychidae)
The effect of powdered sage and wormwood on the dynamics of abundance and
migrations of the population of Rhizopertha dominica F. (Coleoptera: Bostrychidae)
Pokarm jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych. W sytuacji, gdy stanowi równocześnie siedlisko życia – jak ma to miejsce w przypadku chrząszczy spichrzowych
– wprowadzenie do niego dodatkowych substancji, może stanowić czynnik wpływający na
rozrodczość, rozwój, długość okresu życia, a w konsekwencji na liczebność populacji.
Celem badań było sprawdzenie wpływu ziół szałwii lekarskiej i bylicy piołunu na rozwój,
liczebność i migracje populacji Rhizopertha dominica. Zioła te zastosowano w postaci
sproszkowanej, w proporcji 0,5g ziół na 40g pszenicy.
W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że wprowadzenie do optymalnego dla
tego gatunku substratu (pszenicy) ziół zwierających antyfidanty stanowi czynnik obniżający
liczebność populacji kapturnika zbożowca. Związki chemiczne zawarte w tych roślinach wykazują właściwości antyfidantów dla badanego gatunku.
W warunkach umożliwiających migracje osobnikom dorosłym kapturnika zbożowca, dodanie do ziarna pszenicy sproszkowanej szałwii spowodowało niższe zasiedlenie tego substratu. Stwierdzono również, iż emigracja z ziarna z zawartością szałwii jest bardzo wysoka,
zwłaszcza w początkowym okresie zasiedlania ziarna. Natomiast dodanie sproszkowanego
piołunu do pszenicy nie wywiera wyraźnego wpływu na przebieg procesów populacyjnych,
takich jak: śmiertelność, aktywność migracyjna czy zasiedlenie. Samice wykazują większą
wrażliwość na działanie tych antyfidantów, co potwierdza wyższa ich śmiertelność. Prowadzi
to do zmiany struktury płciowej populacji.
Małgorzata KŁYŚ, Kraków
172
Fauna Heteroptera i Thysanoptera nadmorskiego pasa otwartych wydm
białych i szarych Słowińskiego Parku Narodowego
Fauna of Heteroptera and Thysanoptera of a coastal belt of open white and grey dunes
in the Słowiński National Park
Badania dotyczą fauny Heteroptera i Thysanoptera nadmorskiego pasa otwartych wydm
białych i szarych Słowińskiego Parku Narodowego, w rejonie Czołpina i Łeby. Wydmy te
charakteryzują się bardzo ubogą, mało zróżnicowaną roślinnością, reprezentowaną przez
zespół Elymo-Ammophiletum.
Skład fauny pluskwiaków z rzędu różnoskrzydłych (Heteroptera) ustalono na podstawie
analizy 26 prób zebranych w 1991, 1992, 1994 i 1996 r. metodą czerpakową i strząsania
z drzew. Próby zbierano na ogół w czerwcu i pod koniec sierpnia. Ogółem złowiono 347 pluskwiaków należących do 26 gatunków z 6 rodzin. Do najliczniej występujących na roślinach
zielnych należały: Chorosoma schillingi SCHILL ., Ischnodemus sabuleti F ALL., Nysius thymi WFF ., Stenodema calcaratum F ALL . oraz Trigonotylus coelestialium K IRK. i T. pulchellus HBN . Na Pinus silvestris L. i Pinus mugo (kosodrzewina) zbierano najczęściej Pilophorus
confusus K B. oraz Gastrodes grossipes DE G.
Skład fauny wciorniastków (Thysanoptera) ustalono na podstawie wyników 20 prób czerpakowych lub roślinnych (głównie kwiatów) zebranych w 1991, 1994, 1996 i 1997 r.
Łącznie znaleziono 2 174 osobniki, należące do 17 gatunków, w tym 8 gatunków związanych z trawami, 3 – z liśćmi drzew liściastych i iglastych i 6 – z kwiatami i liśćmi różnych roślin, przede wszystkim dwuliściennych.
Dwa gatunki występowały na roślinach wydmowych licznie: Chirothrips manicatus – żerujący i rozmnażający się w kłoskach traw i Thrips tabaci – gromadzący się głównie w kwiatach
Hieracium sp. i Jasione montana.
Alicja K ORCZ, Poznań
Irena ZAWIRSKA, Poznań
Badania nad drapieżcami redukującymi jaja owadów w sadach
Studies on predators reducing the number of insect eggs in orchards
Celem pracy było zbadanie gatunków drapieżnych odżywiających się jajami owadów w sadach, określenie okresu ich aktywności oraz poziomu powodowanej przez nich redukcji. Dla
osiągnięcia tego celu stosowano metodę polegającą na wprowadzeniu złóż jaj skośnika zbożowiaczka (Sitotroga cerealella OLIV.) w korony drzew a następnie na ocenie poziomu ich redukcji przez poszczególne gatunki drapieżców i parazytoidów. Przy braku drapieżcy podczas
przeglądów, najczęściej identyfikowano je po sposobie żerowania.
Badania prowadzone w latach 1991–1997 nad sprawcami redukcji jaj w sadach wykazały,
że najliczniejszymi i najbardziej aktywnymi były następujące gatunki drapieżców: skorek pospolity (Forficula auricularia L.), wojsiłka pospolita (Panorpa communis L.), kosarz (Opilio
parietinus DEG.), nadrzewek długoskrzydły (Meconema thalassinum DEG.) oraz osa pospolita (Vespa vulgaris L.).
Udział innych drapieżców w redukcji jaj nie był ustabilizowany i wahał się w poszczególnych latach w granicach od 0 do 5%. Do nich można zaliczyć: pluskwiaki (Anthocoris nemorum L., Himacerus apterus F AB., Orius spp.), larwy złotooków (Chrysopa carnea STEPH .,
173
Ch. perla L.), imagines i larwy biedronek (Adalia bipunctata L., Calvia quatuordecimguttata L.) oraz mrówki, pająki, muchówki i roztocze z rodziny Amystidae. W czasie deszczów
sporadycznie jaja skośnika były niszczone przez ślimaka ogrodowego (Cepea nemoralis L.).
Warto również podkreślić, że skorki, kosarze, pasikoniki i niektóre pluskwiaki są to stawonogi żerujące nocą i w związku z tym obserwacje nad ich aktywnością były utrudnione.
Jan KOT , Dziekanów Leśny k. Warszawy
Hanna PASZEWSKA, Dziekanów Leśny k. Warszawy
Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) różnych typów zarośli śródpolnych
Ladybirds (Coleoptera: Coccinellidae) of various types of midfield copses
Badania nad zgrupowaniami biedronek (Coccinellidae) w zaroślach środpolnych przeprowadzono w 4 stanowiskach na terenie wsi Leszcz i Świerczynki k. Torunia. Były to stanowiska: krzewy – K, las olchowy – L, rów 1 – R1, rów 2 – R2.
Analizie poddano materiał z pułapek Moericka oraz z odłowów siatką entomologiczną
w okresie od maja do sierpnia 1998 r.
Złowiono ogółem 124 osobniki. Spośród nich jedynie 1 osobnik to fitofag (Subcoccinella
vigintiquatuorpunctata L.) oraz 1 osobnik , to biedronka mykofagiczna (Thea vigintiduopunctata L.). Biedronki nieco liczniej wystąpiły w stanowisku R2 (57 osobników). Dominowały
tam Coccinella septempunctata L. oraz Propylea quatuordecimpunctata L. Te same gatunki
były dominantami w pozostałych zaroślach. Uboższe pod wzgledem liczebności biedronek
były stanowiska krzewiasto-drzewiaste (K i L).
Wyrównana była również liczba gatunków. Ogółem stwierdzono występowanie 11 gatunków. Najwięcej było w stanowisku R2 (7 gat.), natomiast najmniej było w krzewach
– K (5 gat.).
Biedronki, jako afidofagi, są ściśle zwiazane z liczebnością mszyc. W 1998 roku liczebność mszyc była niska, a zatem baza pokarmowa dla biedronek była uboga i liczebność tych
pożytecznych chrząszczy była również niska. W tych warunkach nie ujawniły sie wyraźne różnice w jakości zgrupowań biedronek w badanych zaroślach śródpolnych.
Lucyna LEWIŃSKA , Bydgoszcz
Melaniny owadów i ich znaczenie
Insects melanines and their significance
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech owadów jest ich barwa. W procesie powstawania pigmentacji ważną rolę odgrywają melaniny. Odpowiedzialne są za powstawanie barwy żółtej, czerwonej, brązowej i czarnej. Znaczną aktywność syntezy melanin można zaobserwować np. w momencie formowania się pokrycia ciała poczwarek i wybarwiania się po-
174
krycia ciał owadów dorosłych. Melanizacja występuje nieodłącznie z procesem sklerotyzacji
u owadów, kiedy to po linieniu miękka i niemal bezbarwna kutikula już po 1–2 godzinach
staje się twarda i ciemna.
Melanina jest bezpostaciowym polimerem syntetyzowanym w procesie kopolimeryzacji
różnych pośrednich form powstałych podczas utleniania związków o-difenolowych. Jest częścią składową kutikuli, różne jej odmiany mogą występować w hemolimfie lub w kropelkach
tłuszczu, a wiele innych pojawia się jako wtręty w epidermie lub innych tkankach.
U owadów obserwuje się melanizację nie tylko w procesach pigmentacji, tj. przy powstawaniu barw ochronnych i samego ubarwienia, lecz także przy skaleczeniach, powstawaniu
kapsuł melaninowych w celu ochrony organizmu przed inwazją obcych ciał. Melanizacja jest
więc reakcją obronną owadów na obecność w ich ciele mikroorganizmów lub pasożytów.
Larwy miniarki Agromyza frontella spasożytowane przez błonkówkę Dacnusa dryas bronią
się tworząc kapsułkę melaninową, dzięki której śmiertelność pasożyta wzrasta o 10%.
Synteza melanin uaktywnia się również po śmierci owadów. Zjawisko to łatwo zaobserwować np. u larw mączlika szklarniowego, Trialeurodes vaporariorum, spasożytowanych
przez dobrotnicę szklarniową, Encarsia formosa. Podobne zjawisko można zauważyć u larw
motyli zabitych przez pasożytnicze grzyby lub bakterie.
Promieniowanie jonizujące zastosowane w niskich dawkach obniża wydajność biosyntezy
melanin i u napromieniowanych larw muchówek, chrząszczy i motyli można zaobserwować
obniżoną pośmiertną melanizację ich ciał. U młodych larw poddanych napromieniowaniu
pośmiertna melanizacja jest całkowicie zahamowana. Stopień inhibicji procesu zależy od
wieku larw (stadium rozwojowe), dawki promieniowania i od czasu, jaki upłynął od zabiegu
napromieniowania do śmierci larw.
Zjawisko zahamowania aktywności biosyntezy melanin w ciele owadów przez promienie
jonizujące można wykorzystywać w testach identyfikacji napromieniowanych szkodników.
Dorota LUPA, Warszawa
Stanisław IGNATOWICZ, Warszawa
Tradycje i kierunki badań entomologicznych na Uniwersytecie Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Traditions and scope of entomological research at the Maria Curie-Skłodowska
University in Lublin
Początek badań entomologicznych w ośrodku lubelskim można wiązać z utworzeniem
UMCS, to jest od października 1944 roku. W tym okresie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym powstał Zakład Biologii, przemianowany na Zakład Zoologii Szczegółowej i Entomologii i następnie na Katedrę Zoologii Systematycznej a obecnie Zakład Zoologii. Tę
placówkę badawczą tworzył prof. dr hab. Konstanty STRAWIŃSKI, którą kierował do 1 października 1962 roku. On też nadał jej główny nurt badawczy jakim była entomologia w różnych aspektach. Wychował liczne grono entomologów, stając się twórcą polskiej szkoły entomologii. Znaczący był również udział prof. STRAWIŃSKIEGO w organizacji i pracy Polskiego
Związku (Towarzystwa) Entomologicznego, którego był wieloletnim prezesem. Ponadto
w latach 1954–66 pracował na stanowisku redaktora naczelnego Polskiego Pisma Entomologicznego.
175
Po odejściu profesora na emeryturę, entomologia jako podstawowa dziedzina badań była
dalej kontynuowana przez doc. dr hab. Sergiusza RIABININA (1963–64), prof. dr hab. Sędzimira M. KLIMASZEWSKIEGO (1964–73), a następnie przez długi okres przez prof. dr hab.
Zdzisława CMOLUCHA (1973–1995). Obecnie Zakład Zoologii jest kierowany przez prof.
nadzw. dr hab. Jacka ŁĘTOWSKIEGO przy zachowaniu i rozwijaniu tradycji różnokierunkowych badań entomologicznych.
W okresie ponad 50-ciu lat pracownicy Zakładu opublikowali 415 publikacji oryginalnych, 7 monografii, 12 książek, 82 artykuły popularno-naukowe i 66 innych pozycji, zdobywając tym wiodącą rolę w zakresie badań entomologicznych na UMCS.
W wydanych do dzisiaj materiałach wyodrębniają się następujące kierunki badawcze:
– morfologia, biologia, taksonomia i systematyka owadów: ważki – J. URBAŃSKI, obecnie tą
grupą owadów zajmuje się P. B UCZYŃSKI; prostoskrzydłe – I. B ARAN ; przylżeńce
– K. SĘCZKOWSKA, obecnie H. KUCHARCZYK; pluskwiaki równoskrzydłe – S. M. KLIMASZEWSKI, W. WOJCIECHOWSKI, J. KARWAŃSKA , K. BOCHEN, E. G ŁOWACKA ; pluskwiaki
różnoskrzydłe – K. STRAWIŃSKI, T. ZIARKIEWICZ, D. B UCZEK, A. CMOLUCHOWA, J. FEDORKO, J. PIASECKA, obecnie L. L ECHOWSKI, Z. SMARDZEWSKA-GRUSZCZAK; chrząszcze: sprężyki – K. PAWELSKA ; omomiłkowate – J. CHOBOTOW , kusakowate – B. STANIEC,
stonkowate – E. PIETRYKOWSKA, biedronki – Z. STĄCZEK, ryjkowcowate – Z. CMOLUCH ,
J. F EDORKO, J. Ł ĘTOWSKI, A. M INDA -L ECHOWSKA, R. GOSIK ; błonkówki: mrówki
– J. PĘTAL-F IGIELSKA, muchówki – J. DASZKIEWICZ -HUBICKA, obecnie M. GROCHOWSKA; motyle minujące – S. ADAMCZEWSKI, obecnie A. MAZURKIEWICZ;
– faunistyka i ekologia owadów zasiedlających różnorodne naturalne zbiorowiska roślinne:
rezerwaty, parki narodowe i krajobrazowe oraz środowiska antropogeniczne: łąki kośne,
pola uprawne, lasy gospodarcze – liczne prace K. STRAWIŃSKIEGO, J. URBAŃSKIEGO ,
J. J. K ARPIŃSKIEGO, S. JAKUBISIAKA , Z. CMOLUCHA, A. CMOLUCHOWEJ, J. FEDORKI ,
J. PIASECKIEJ, J. DASZKIEWICZ-HUBICKIEJ, J. HONCZARENKO, K. SĘCZKOWSKIEJ. Obecnie prowadzone są badania pod kierunkiem J. ŁĘTOWSKIEGO, na obszarach chronionych:
w Poleskim i Roztoczańskim P. N., w parkach krajobrazowych – Janowskim, Kazimierskim, Nadwieprzańskim, Wrzelowieckim, Krzczonowskim, Chełmskim;
– entomologia stosowana – to badania K. STRAWIŃSKIEGO, J. J. K ARPIŃSKIEGO, ZIARKIEWICZA, J. HONCZARENKO, I. RUSZKOWSKIEJ, J. RUSZKOWSKIEGO, B. MICZULSKIEGO,
Z. CMOLUCHA i współpracowników. Ten nurt badawczy jest głównie kontynuowany przez
pracowników Akademii Rolniczej pod kierunkiem prof. dr hab. A. A NASIEWICZ we
współpracy z dr hab. B. Ł AGOWSKĄ , dr hab. J. NAPIÓRKOWSKĄ-K OWALIK, dr W. WINIARSKĄ i dr hab. W. HUSZCZĄ .
Wiele osób rozpoczynających prace badawcze w Zakładzie lub z nim ściśle współpracujących, kontynuowało je w innych ośrodkach kraju lub za granicą: J. URBAŃSKI , J. J. KARPIŃSKI , B. M ICZULSKI , J. P ĘTAL-F IGIELSKA , S. M. K LIMASZEWSKI , W. W OJCIECHOWSKI ,
J. KARWŃSKA, E. GŁOWACKA, J. FEDORKO, Alikhan Akhtar MUHAMMAD, W. B OGDANOW
i I. SIENKIEWICZ. Zapoczątkowany kierunek ekologiczny na bazie entomologii, prowadzony
był przez S. RIABININA i T. PUSZKARA w Zakładzie Ochrony Przyrody UMCS. Ponadto
K. PAŁKA od wielu lat opracowuje motyle w Muzeum Zoologicznym. Materiał entomologiczny stanowi również bazę w części opracowań problemów z zakresu fizjologii wykonywanych przez prof. dr hab. K. GROMYSZ -KAŁKOWSKĄ z Zakładu Fizjologii Zwierząt. Na uwagę zasługują również prace zespołu prof. dr hab. J. JAROSZA z Zakładu Patologii Owadów
koncentrujące się na wykorzystaniu patologii owadów i immunologii bezkręgowców do walki biologicznej.
Jacek ŁĘTOWSKI, Lublin
Tadeusz PUSZKAR , Lublin
176
Cyclophora albiocellaria (HÜBNER , 1789) (Lepidoptera, Geometridae):
próba rozwiązania problemu taksonomicznego na podstawie danych
morfologicznych, zoogeograficznych i bionomii gatunku
Cyclophora albiocellaria (HÜBNER, 1789) (Lepidoptera: Geometridae) – an attempt at
solving a taxonomical problem based on morphological, zoogeographic and
bionomical data
Cyclophora albiocellaria (HÜBNER ) jest gatunkiem znanym z Europy południowej i częściowo wschodniej oraz zachodniej Azji. Na większości obszaru swojego zasięgu tworzy on
rozproszone, nieliczne populacje. Pierwsze stanowiska w Polsce zostały odkryte dopiero pod
koniec lat sześćdziesiątych XX w. na Pogórzu Przemyskim. Następne trzy notowania poczyniono w latach 1995–1997 na Lubelszczyżnie. Osobniki ze wszystkich sześciu polskich stanowisk reprezentują formę nominalną tego gatunku. W Europie zachodniej występuje C. albiocellaria lennigiaria (FUCHS, 1883), morfologicznie i ekologicznie odmienny takson o niewyjaśnionym statusie, traktowany jako podgatunek, forma lub odrębny gatunek, zarówno
w starej jak i nowszej literaturze (SPULER, 1910; HERBULOT, 1961-1963; URBAHN, 1970;
FORSTER, WOHLFAHRT, 1981; MÜLLER, 1996).
Celem tego posteru jest przedstawienie dotychczasowych wyników badań morfologicznych nad obydwoma formami motyli dorosłych, z różnicami genitalnymi włącznie. Prezentuję również dane z zakresu morfologii larwalnej i poczwarkowej C. albiocellaria – f. typowej,
jej rośliny żywicielskie we wschodniej Europie oraz fenologię pojawu, uwzględniając zmienność sezonową. Główną intencją, która mi przyświeca jest zwrócenie uwagi specjalistów na
szereg nierozwiązanych pytań związanych z tym i jemu podobnymi problemami, pojawiającymi się na szczeblu gatunkowym.
Adam MALKIEWICZ, Wrocław
Agromyzidae (Diptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego
Agromyzidae (Diptera) of the Wielkopolski National Park
Z terenu Wielkopolskiego Parku Narodowego wykazano (1955–1997) dotychczas 122 gatunki muchówek minujących, należących do 11 rodzajów Agromyzidae. Około 70% stanowią
rodzaje Phytomyza F ALL. (44 gatunki), Liriomyza M IK (22 gatunki) i Agromyza FALL .
(20 gatunków). Najczęściej wykazywane były: Amauromyza (Trilobomyza) labiatarum (HEND.), Phytoliriomyza variegata (MEIG .), Phytomyza crassiseta ZETT . i Ph. obscura HEND. Z nielicznych stanowisk w kraju znanych jest 18% gatunków.
Miniarki atakowały 129 gatunków roślin, pochodzących z 30 rodzin botanicznych. Najliczniej reprezentowane były Asteraceae (25 gatunków), Umbelliferae, Poaceae i Lamiaceae
(po 12 gatunków roślin). Rodziny te minowane były kolejno przez 29, 14, 14, 10 gatunków
muchówek. Największą liczbę minowców stwierdzono w liściach Mycelis muralis (L.) DUMORT . (5 gatunków) i Solidago virgaurea L. (4 gatunki).
Muchówki minowały głównie roślinność zielną. Z warstwą drzew związane były Agromyza
alnibetulae HEND., A. alnivora Spenc., Paraphytomyza fulvicornis (HEND .), P. heringi (HEND.)
i P. tremulae H ER.; z krzewami – P. similis (B RISCH .), Phytomyza agromyzina M EIG .,
Ph. (Chromatomyia) lonicerae (R.-D.).
177
Ponad 52% (64 gatunki) fauny stanowią monofagi, z czego 30 gatunków reprezentuje fagizm pierwszego stopnia.
Większość miniarek (95 gatunków) stwierdzono w zbiorowiskach leśnych; najbogatszy
okazał się ols, gdzie minowały 63 gatunki muchówek (20 gatunków wyłącznie w tym lesie).
Tylko nieliczne muchówki występowały na ciepłych i słonecznych stanowiskach. Były to:
Liriomyza balcanica (STROBL), Phytomyza selini HER ., Ph. thymi HER . i Ph. origani HER.
Blisko 46% stwierdzonych miniarek występuje w Europie, z czego prawie połowa ogranicza swój zasięg do jej części. Wśród nich przeważają gatunki północno-środkowo-europejskie.
Większość muchówek rozsiedlona jest na całym obszarze naszego kraju. W pasie niżu występują: Agromyza hendeli GRIFF., Liriomyza scorzonerae RYD., Phytomyza chaerophylliana HER. i Ph. (Chromatomyia) farfarella (HEND.). Nieliczne muchówki WPN docierają do
wyższych partii naszych gór. Są to m. in.: Phytomyza astriantiae HEND . (po piętro hal),
Ph. farfarae HEND. (po górną granicę lasu), Ph. thymi HER . (po piętro kosodrzewiny).
Zofia MICHALSKA , Poznań
Mariola WIRKOWSKA , Poznań
Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidae) siedlisk węglanowych
okolic Chełma
Weevils (Coleoptera: Curculionidae) of calcareous habitats of the region of Chełm
W okolicach Chełma występuje wiele interesujących zbiorowisk roślinnych zbliżonych
charakterem do „naturalnych”; niektóre z nich uznano za najcenniejsze w Polsce (niskie torfowiska węglanowe). W celu ich ochrony utworzono liczne rezerwaty, jednym z nich jest
projektowany rezerwat „Zawadówka”. Posiada on wiele cech szczególnych, co spowodowane jest budową geologiczną obszaru, oraz klimatem. Pokłady kredowe, które zalegają tu stosunkowo płytko, uległy zwietrzeniu. Wytworzyły się na nich zapadliska, wypełnione wodą napływającą z wyżej położonych wzniesień, na których powstały torfowiska węglanowe. Wśród
nich występują wzniesienia kredowe z roślinnością kserotermiczną; tak więc obok siebie
znajdują się zbiorowiska torfowiskowe, ciepłolubne murawy i zbiorowiska zaroślowe.
Badania nad fauną ryjkowcowatych prowadzono w latach 1995–96 w sześciu różnorodnych zbiorowiskach roślinnych projektowanego rezerwatu „Zawadówka”. Celem niniejszych
badań było ustalenie składu gatunkowego oraz struktury liczebności tej grupy owadów, zasiedlających wybrane zespoły roślinne.
Na badanym terenie zebrano 1081 osobników ryjkowcowatych, ze zbioru tego wyodrębniono 118 gatunków. Najwięcej osobników zebrano w zbiorowisku z klasy Festuco-Brometea
(313), a gatunków w Potentillo albae-Quercetum (56).
Ponieważ teren ten charakteryzuje się szczególnymi walorami środowiskowymi, dlatego
obok gatunków kserotermofilnych występują wilgociolubne. Do pierwszych z nich zaliczono
– Apion sedi, A. elongatulum, A. atomarium, A. aestimatum, A. ergenense, Peritellus leucogrammus, Trachyphloeus alternans, Polydrusus inustus, Foucartia squamulata, Sitona languidus, S. longulus, Larinus brevis, Tychius aureolus, T. medicaginis, Sibinia pyrrodactyla, S. tibialis, Hypera arator, Ceutorhynchus campestris, Pseudorchestes cinereus.
178
Gatunkami łąk wilgotnych i wodnymi były – Auletobius sanquisorbae, Apion affinae, A. vicinum, Nanophyes marmoratus, Tanysphyrus lemnae, Notaris bimaculatus, Hypera adspersa,
Limnobaris dolorosa, L. t-album, Pelenomus comari.
W badanych zespołach roślinnych dominowały gatunki łąkowe, przeważnie oligofagi
(40,7%) i kserotermofilne (16,1%), zaś wśród wyróżnionych elementów zoogeograficznych
najliczniej pod względem liczby gatunków i osobników reprezentowane były formy palearktyczne (50, 8% gat., 65,1% osobn.).
Alicja MINDA-LECHOWSKA, Lublin
Jacek ŁĘTOWSKI , Lublin
Błonkówki minujące (Hymenoptera: Tenthredinidae) Konina i okolic
Mining hymenopterans (Hymenoptera: Tenthredinidae) of Konin and its surroundings
Na podstawie danych, zawartych w publikacjach BEIGER , WOROSZYŁŁO (1978), BEIGER
(1982), niepublikowanych prac magisterskich (HODLIK, 1986; KUCZYŃSKA, 1994; ZAWADA, 1994) oraz własnych materiałów autorki dokonano podsumowania dotychczasowych badań błonkówek minujących województwa konińskiego.
Obserwacje prowadzono w 12 miejscowościach: Grodziec, Pyzdry, Dąbrowice, Kuny, Kałek, Olesin, Tury, Paprotnia, Bieniszew, Kazimierz Biskupi, Ślesin i Konin.
Stwierdzono łącznie 14 gatunków, co stanowi 43,8 % fauny minujących Tenthredinidae
Polski. Na uwagę zasługuje Messa glaucopis (KON.) (na Populus nigra L.) – nie stwierdzona
dotychczas w północno-wschodniej części kraju, a z pozostałego obszaru Polski wykazana
z nielicznych stanowisk.
Błonkówki są pasożytami 16 gatunków roślin z 6 rodzin botanicznych. Do najczęściej minowanych należą: Alnus glutinosa (L.) GAERTNER , Betula pendula R OTH, Betula pubescens EHRH. (Betulaceae). Wszystkie błonkówki, z wyjątkiem Heterarthrus ochropodus (K LG.)
i Fenella nigrita WESTW., związane są troficznie z określonymi rodzajami botanicznymi i należą do monofagów trzeciego stopnia. Heterarthrus ochropodus (K LG .) jest monofagiem
pierwszego stopnia i minuje tylko w liściach Populus tremula L., natomiast Fenella nigrita
WESTW. jest oligofagiem systematycznym pierwszego stopnia i, na badanym obszarze, atakuje liście Agrimonia eupatoria L., Fragaria vesca L., Potentilla reptans L. (Rosaceae).
Badaniami objęto zbiorowiska leśne (olsy, lasy mieszane i sosnowe), pobrzeża lasów mieszanych i sosnowych, park miejski, zarośla, tereny otwarte (łąki, przydroża, miedze) oraz tereny przylegające do Huty Aluminium w Koninie - Malińcu.
Największą liczbę gatunków (12) wykazano w lesie mieszanym, najmniejszą na pobrzeżu
lasu sosnowego (2 gatunki). Na obszarze skażonym emisjami przemysłowymi z huty stwierdzono 6 gatunków błonkówek, z tego Metallus pumilus KLG. i Fenella nigrita WESTW. minowały też w strefie najsilniej skażonej.
Szanownej Pani prof. dr hab. Zofii M ICHALSKIEJ za udostępnienie niepublikowanych
materiałów i życzliwą pomoc składam serdeczne podziękowanie.
Maria MYSSURA, Konin
179
Entomofagi zimujące na korze drzew i krzewów owocowych – część I:
entomofagi zimujące na pniach drzew owocowych na terenach
zielonych Lublina
Entomophages wintering on the bark of fruit trees and shrubs. Part I: Entomophages
wintering on fruit tree trunks in green areas of Lublin
Owady zimujące w korze drzew, należą do różnych zespołów troficznych: roślinożerców,
drapieżców i parazytoidów.
Celem niniejszej pracy było poznanie składu gatunkowego entomofagów zimujących na
pniach drzew owocowych głównie jabłoni. W latach 1994–1995 badania prowadzono w ogrodzie w śródmieściu Lublina i na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej (UTM FB08), a w latach
1996–1997 także w sadzie jabłoniowym w Zakładzie Doświadczalnym w Felinie położonym
na obrzeżu miasta (UTM FB17). Owady z pni zbierano do opasek z papieru falistego. Opaski zakładano na przełomie maja i czerwca i zdejmowano w październiku. Owady drapieżne
wszystkich stadiów oraz imagines parazytoidów wyjmowano z opasek i konserwowano. Pozostałe owady przetrzymywano w insektarium w warunkach naturalnych temperatur, po
przezimowaniu hodowle prowadzono w laboratorium, uzyskując w ten sposób imagines parazytoidów.
W materiałach zebranych w latach 1994–1997 wyodrębniono trzy zgrupowania entomofagów:
1) owady drapieżne zimujące w stadium imago lub larwy (Coleoptera: Coccinelidae i Cleridae; Diptera: Syrphidae; Neuroptera: Coniopterygidae; Heteroptera: Anthocoridae);
2) parazytoidy zimujące wewnątrz żywiciela: (Lepidoptera: Cydia pomonella (L.), Swammerdamia pyrella (VILL.), Ypsolopha horridela (TRIET.), Acronicta psi (L.) i innych Noctuidae).
3) parazytoidy zimujące na zewnątrz ciała żywiciela; kokony Hymenoptera parasitica i bobówki Diptera, Tachinidae.
Najliczniejsze zgrupowanie osobników wśród drapieżców tworzyły biedronki. Najwięcej
parazytoidów zimujących w żywicielu wyhodowano ze Swammerdamia pyrella, a wśród parazytoidów zimujących na zewnątrz żywiciela najwięcej osobników należało do pasożyta Triarthria setipennis (F ALL.) (Diptera, Tachinidae).
Jolanta NAPIÓRKOWSKA-K OWALIK, Lublin
Wanda WINIARSKA , Lublin
Magdalena GANTNER, Lublin
Entomofagi zimujące na korze drzew i krzewów owocowych – część II:
Triarthria setipennis (FALL .) (Diptera: Tachinidae) – specyficzny
parazytoid Forficula auricularia L.
Entomophages wintering on the bark of fruit trees and shrubs. Part II: Triarthria setipennis (FALL.) (Diptera: Tachinidae) – a specific parasitoid of Forficula auricularia L.
Wykorzystanie opasek z papieru falistego do zbierania entomofauny zimującej na pniach
drzew owocowych, umożliwiło zebranie bobówek Triarthria setipennis (FALL.) (Diptera: Tachinidae); (leg. J. NAPIÓRKOWSKA-K OWALIK, det. A. DRABER -MOŃKO). Zastosowanie opa-
180
sek w badaniach nad fauną leszczyny, ujawniło obecność rączycy T. setipennis także na tych
krzewach (leg. M. GANTNER).
Badania prowadzono w latach 1994–1997. Na terenie Lublina owady odławiano na drzewach owocowych (głównie jabłoniach) rosnących na trzech stanowiskach: w sadzie przydomowym, w Muzeum Wsi Lubelskiej (UTM FB08) i w sadzie produkcyjnym (FB17).
Na leszczynie próby pobierano w trzech miejscowościach: na plantacji chronionej w Końskowoli (FB79) , na nie chronionej chemicznie plantacji w Czerniejowie (FB16) i w lesie
k. wsi Nowy Staw (FB09).
Rączyca T. setipennis jest wewnętrznym parazytoidem Forficula auricularia (L.), jednakże
przepoczwarcza się na zewnątrz ciała żywiciela. Dlatego bobówki znajdują się w miejscach
ukrywania się skorków.
W latach 1994–1997 rączyca T. setipennis występowała na wszystkich badanych stanowiskach. Na drzewach owocowych zebrano 160 osobników, z czego 50% odławiano w sadzie
przydomowym w 1994 r. Na leszczynie zebrano 132 bobówki, z czego 30% osobników odłowiono w Końskowoli w 1995 r. i 27% w Czerniejowie, gdzie nie stosowano zabiegów chemicznych.
Na wszystkich badanych stanowiskach stwierdzono wysoką śmiertelność rączycy, opanowanej przez hiperparazytoidy z rodziny Pteromalidae.
Jolanta NAPIÓRKOWSKA-K OWALIK, Lublin
Wanda WINIARSKA , Lublin
Magdalena GANTNER, Lublin
Chrząszcze sprężykowate i stonkowate (Coleoptera: Elateridae,
Chrysomelidae) rezerwatu „Podzamcze” koło Bychawy
Elaterid and chrysomelid beetles (Coleoptera: Elateridae, Chrysomelidae) of
„Podzamcze” nature reserve near Bychawa
Budowa geomorfologiczna, klimat oraz stosunki wodne Wyżyny Lubelskiej wpływają na
duże zróżnicowanie florystyczne tego regionu, w tym również na bogactwo zbiorowisk ciepło- i sucholubnych. Na terenie Wyniosłości Giełczewskiej koło Bychawy znajduje się rezerwat florystyczny „Podzamcze” (UTM FB05). Położony jest on na prawym brzegu doliny rzeki Kosarzewki i obejmuje odcinek zbocza o wysokości do 15 m., długości ok. 500 m i szerokości do 200 m. Szczyty zbocza oraz płytkie wcięcia pokrywają murawy kserotermiczne
z niewielkim udziałem (ok. 10%) zarośli, natomiast na dnie głębszych wcięć i u podnóża
zbocza występują naturalne oraz sadzone zadrzewienia grądowe, a także roślinność ruderalna i łąkowa. Na wierzchowinie rezerwat otaczają pola uprawne.
Badania sprężykowatych i stonkowatych rezerwatu „Podzamcze” prowadzono w roku
1997 w wyróżnionych zespołach murawowych: Festuco-Brometea, Koelerio-Festucetum sulcatae, Thalictro-Sativietum pratensis, Inuletum ensifoliae i Brachypodietum pinnati. Celem tych
badań było określenie składu jakościowego i ilościowego badanej entomofauny Elateridae
i Chrysomelidae oraz próba wydzielenia siedliskowych grup ekologicznych.
Materiał zbierano raz w miesiącu – od maja do sierpnia włącznie, metodą jakościową
– przy użyciu czerpaka entomologicznego oraz „na upatrzonego”.
181
Wśród złowionych owadów wyróżniono 11 gatunków Elateridae. Najliczniej występowały:
Selatosomus latus (F ABR.), Adrastus rachifer (FOURCR.) oraz Agriotes ustulatus (SCHALL.)
związany z roślinami z rodziny baldaszkowatych, obficie rosnącymi na terenie rezerwatu.
Pozostałe gatunki poławiano mniej licznie, a niektóre pojedynczo.
W przypadku stonkowatych, poławiano zarówno gatunki eurytopowe, które przechodziły
do zbiorowisk kserotermicznych z przyległych pól i łąk, jak też gatunki stenotopowe – kserotermofilne, znajdujące na nasłonecznionych zboczach rezerwatu optymalne warunki bytowe.
Do form kserotermofilnych należały: Coptocephala rubicunda (LAICH.), Dibolia schillingi (LETZN.), D. cryptocephala (K OCH), Longitarsus obliteratus (ROSENH.) i Pachybrachis tessellatus (OLIV.).
Krzysztof PAWLĘGA, Lublin
Radosław ŚCIBIOR, Lublin
Kalendarium pojubileuszowe 75-lecia „Polskiego Pisma Entomologicznego – Bulletin Entomologique de [la] Pologne”
After 75th Anniversary of the „Polskie Pismo Entomologiczne – Bulletin Entomologique de [la] Pologne” – a chronological review
Poster jest przeglądem dat i działań z lat 1922–1998, związanych z kształtowaniem się
profilu merytorycznego i formy edytorskiej głównego obecnie i najstarszego periodyku Polskiego Związku/Towarzystwa Entomologicznego. Przedstawiono je na tle najważniejszych
wydarzeń zachodzących w tym czasie w naszym stowarzyszeniu.
„Polskie Pismo Entomologiczne” powstało w wyniku uchwały członków sekcji entomologicznej Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika we Lwowie, podjętej na zebraniu w dniu 6 marca 1922 r. Dwa miesiące później wyszedł z druku pierwszy zeszyt „PPE”.
Tytuł periodyku został potwierdzony w pierwszym statucie powstałego 9 miesięcy później samodzielnego Polskiego Związku Entomologicznego.
Ukształtowane w okresie międzywojennym profil merytoryczny i forma edytorska „PPE”
zostały po wojnie potwierdzone uchwałą XVIII Walnego Zgromadzenia PZE powziętą we
Wrocławiu w dniu 12 kwietnia 1947 r. [„... kontynuować wydawnictwo periodyku związkowego pod niezmienioną nazwą i w tej samej formie”]. Tak więc odnośnym wzorcem edytorskim
„Pisma” stał się ostatni przedwojenny tom XVII, a praktycznym potwierdzeniem tej intencji
był pierwszy zeszyt tomu XVIII, wydany w 1949 r.
Wszelkie następne zmiany edytorskie dokonywane w latach 1953–1981 zostały wprowadzone w wyniku kolejnych uchwał Walnych Zgromadzeń. I tak, XXIII Walne Zgromadzenie
(Cieplice, 17–18 VII 1953) powołalo do życia dwie serie „Pisma”: „A” (publikacje oryginalne) i „B” (prace popularno-naukowe, przeglądowe oraz informacyjne). Z kolei Walne Zgromadzenie obradujące w ramach XXX Zjazdu PZE (Rogów, 23–25 X 1965) upoważniło Zarząd Główny do przeprowadzenia zmian edytorskich, w wyniku których w miejsce dotychczasowych serii wprowadzono dwa obligatoryjne działy podstawowe: „Entomologia teoretyczna – Entomologie génerale” i „Entomologia stosowana – Entomologie apliquée”.
Wreszcie Walne Zgromadzenie w ramach XXXVII Zjazdu (Kraków, 22–23 IX 1981)
uchwaliło wprowadzenie trzeciego obligatoryjnego działu: „Krótkie doniesienia – Commu-
182
nications”. Późniejsze Walne Zgromadzenia nie wprowadziły już żadnych zmian profilu ani
poprawek formy edytorskiej „PPE”. Aktualnie obowiązującym – legalnym wzorcem edytorskim Pisma jest więc nadal tom 52 wydany w 1982 r.
Zarząd Główny wybrany przez Walne Zgromadzenie we wrześniu 1995 r na XLII Zjeździe Towarzystwa w Poznaniu, nie zgłosił wówczas żadnych inicjatyw edytorskich (par. 27/2
Statutu) dotyczących „PPE”, które mogły być wówczas rozpatrzone i ewentualnie zaakceptowane przez Walne Zgromadzenie. Jednak w styczniu 1996 r. – bez upoważnienia ze strony
tej najwyższej władzy, a jedynie w wyniku nielegalnego głosowania – zmienił formę i profil
65 tomu „Pisma”, wprowadzając podtytuł angielski zamiast francuskiego, likwidując obligatoryjne działy i ich tytuły oraz wprowadzając wyłączność języka angielskiego w miejsce dotychczasowych czterech (tj. polskiego, angielskiego, francuskiego i niemieckiego). Tym działaniem Zarząd Główny zignorował obowiązujące nadal uchwały Walnych Zgromadzeń z lat
1947, 1965 i 1981, a więc i paragraf 27/1 Statutu, co w myśl par. 17/1/c zagrożone jest wykluczeniem z Polskiego Towarzystwa Entomologicznego. Naruszenie obowiązujących uchwał
zostało potwierdzone orzeczeniami Głównej Komisji Rewizyjnej z 15 XI 1997 oraz z 6 III
i 16 IV 1998.
Jerzy PAWŁOWSKI, Kraków
Kierunki adaptacji środowiskowych w życiu larwalnym minujących
błonkówek (Hymenoptera: Tenthredinidae)
Directions of environmental adaptations in larval life of mining hymenopetrans
(Hymenoptera: Tenthredinidae)
Omówiono, jako prawdopodobne, 4 etapy przystosowań. Za najbardziej pierwotne ze
względu na biologię, morfologię i rośliny żywicielskie uznano gatunki z plemienia Pseudodineurini (PIERONEK, 1995: Biul. Sekcji hymenopterol., 4: 15-16.). Następny etap obejmowałyby gatunki z rodzajów Metallus, Parna i Scoloioneura, również pierwotne, ale niezdolne
w czasie aktywnego życia do opuszczania min; III – rodzaje Heterarthrus i Messa , a IV – rodzaje Fenusa i Profenusa (oraz im pokrewne ), u których przystosowania do minowania są
najdalej posunięte.
Podano przykłady przemian adaptacyjnych w ontogenezie larwalnej u Heterarthrus vagans (F ALLEN ), Fenusa dohrnii (T ISCHBEIN ) i Scolioneura betuleti (K LUG ) (P IERONEK, 1966: Acta zool. cracov., 11: 499-553.; PIERONEK , 1973: Acta zool. cracov., 18 (3):
41-71.; BIERCA, 1995: Biul. Sekcji hymenopterol., 4: 13-14.).
Barbara PIERONEK, Kraków
183
Morfologia I stadium rozwojowego i uwagi o biologii Coptocephala
rubicunda (LAICHARTING , 1781) (Coleoptera: Chrysomelidae)
Morphology of the first development stage and notes on the biology of Coptocephala
rubicunda (LAICHARTING, 1781) (Coleoptera: Chrysomelidae)
Spośród trzech gatunków z rodzaju Coptocephala odnotowanych na terenie Polski opisana została jedynie morfologia larwy I okresu wzrostowego C. unifasciata. Celowe jest więc
przedstawienie budowy morfologicznej I stadium larwalnego i pewnych zagadnień z biologii
gatunku C. rubicunda.
W oparciu o literaturę oraz na podstawie przeprowadzonych obserwacji dokonano analizy porównawczej budowy morfologicznej C. unifasciata i C. rubicunda. Cechami odróżniającymi te gatunki są:
– kształt szczecinek czołowych przedniego rzędu (dwie pary buławkowatych, wyszczerbionych, jedna para spłaszczonych na końcu, jedna para prostych – C. rubicunda, wszystkie
proste – C. unifasciata);
– rozmieszczenie i wielkość centralnych szczecinek wargi górnej (po 4 szczecinki w dwóch
grupach: 3 szczecinki położone blisko siebie, czwarta nieco krótsza umiejscowiona na
przednim brzegu – C. rubicunda, wszystkie 4 szczecinki jednakowej długości blisko siebie
– C. unifasciata);
– liczba i kształt szczecinek na przedpleczu (po 7 prostych na przednim i tylnym brzegu
– C. rubicunda, 6 maczugowatych i jedna prosta na przednim brzegu, 10 prostych na tylnym – C. unifasciata).
Dorosłe osobniki C. rubicunda żerują na kwiatach roślin baldaszkowatych porastających
suche i słoneczne zbocza. Zaobserwowano żerowanie tego gatunku na : Pimpinella saxifraga L., Seseli hippomarathrum JACQ. i sporadycznie Selinum carvifolia (L.) L. W czasie owipozycji jesiennej obserwowano w laboratorium zachowanie się 10 par. W ciągu doby jedna samica składa średnio 10 jaj, okres ten trwa do końca września. Jaja składane są w luźnych złożach po 5–10 sztuk lub pojedynczo. Samica przymocowuje je do ścianek hodowlarki za pomocą nici odchodzących od tylnego bieguna i pokrywa każde jajo z osobna kałową wydzieliną. Pomimo ciągłego dostarczania owadom pokarmu, średnio 21% jaj złożonych przez jedną samicę nie posiadało kałowej osłonki. Otrzymano larwy I okresu wzrostowego. W miarę
wzrostu larwy dobudowywały nowe warstwy wydzieliny kałowej do istniejącej osłonki i tym
sposobem powiększały jej rozmiary. Dyskusyjnym zagadnieniem jest przyczyna wysokiej
śmiertelności larw I stadium rozwojowego. Przypuszczać można, iż spowodowana była ona
nieodpowiednimi warunkami termicznym lub wilgotnościowymi. Jednakże opierając się na
danych z literatury można również wysnuć przypuszczenie, że C. rubicunda podobnie jak
większość gatunków z podrodziny Clythrinae potrzebuje do rozwoju obecności pewnego gatunku mrówek. Do rozstrzygnięcia tych kwestii jak i określenia specjalizacji pokarmowej
stadiów przedimaginalnych niezbędne jest przeprowadzenie dalszych obserwacji.
Ewa PIETRYKOWSKA , Lublin
184
Wstępne badania nad nasileniem wybranych fitofagów owsa uprawianego w siewie czystym oraz współrzędnie z roślinami strączkowymi
Preliminary studies on the intensity of selected phytophages of oat cultivated in pure
cultures and along with leguminous plants
W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie niechemicznymi metodami ograniczania
szkodliwości agrofagów. Wśród nich duże znaczenie ma zastosowanie siewów mieszanych.
W badaniach porównano występowanie szkodników na owsie odmiany „Góral” uprawianym
w siewie czystym i mieszanym: owies + bobik i owies + groch z 50% udziałem każdego
z komponentów.
Zebrana entomofauna reprezentowana była przez owady należące do Diptera, Coleoptera, Homoptera i Heteroptera. Na owsie w siewie czystym najliczniej występowały muchówki
z rodziny Chloropidae, a wśród nich dominowała Oscinella frit L. Na wszystkich uprawach
obserwowano duże nasilenie Oulema spp., oraz wysoki procent uszkodzonych roślin i stopień zżerowania liści flagowych przez larwy tych owadów. Powierzchnia liści flagowych owsa
została zniszczona średnio w 58% w siewie czystym i w 40% w mieszankach. Uznawane za
ważne gospodarczo mszyce Stitobion avenae F. i Rhopalosiphum padi L. występowały na badanych obiektach w niewielkim nasileniu. Natomiast uprawa owsa z grochem wyraźnie ograniczyła liczebność owadów wielożernych takich jak Macrosteles laevis RIB. i Lygus rugulipennis POP.
Marta PISAREK , Rzeszów
Stanowiska i rośliny pokarmowe trzmiela wschodniego (Bombus
semenoviellus SKOR.) w Polsce
Localities and host plants of the eastern bumblebee (Bombus semenoviellus SKOR.) in
Poland
Od czasu pierwszego stwierdzenia w Polsce trzmiela wschodniego w roku 1994 odkryto
ponad 20 stanowisk tego gatunku w środkowowschodniej i północnej części kraju. Lokalnie,
co stwierdzono w woj. łomżyńskim i siedleckim, może on zajmować nawet drugie miejsce
w rankingu miejscowych gatunków trzmieli. Pod względem środowiskowym jest to gatunek
łąkowy, preferujący takie rośliny pokarmowe jak Polygonum bistorta L. czy Centaurea jacea L. Przypuszcza się, że gatunek ten pojawił się w Polsce niedawno i rozszerza swój zasięg
w kierunku zachodnim. Ze względu na krótki języczek nie zapyla koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.).
Tadeusz PLEWKA , Dziekanów Leśny k. Warszawy
185
Wpływ żerowania mszycy zbożowej (Sitobion avenae F.) na zawartość
niektórych składników pokarmowych w kłosach wybranych odmian
pszenżyta ozimego
The effect of feeding of cereal aphid (Sitobion avenae F.) on the content of some
nutrition components in crop of selected varieties of winter wheat-rye
Skład chemiczny roślin żywicielskich jest jednym z najważniejszych czynników warunkujących właściwy wzrost i rozwój zasiedlających je szkodników. O wartości odżywczej tkanek
roślinnych dla mszyc decyduje przede wszystkim zawartość pierwotnych metabolitów, tj. niskocząsteczkowe związki azotowe i cukry rozpuszczalne, pełniących jednocześnie rolę stymulatorów żerowania.
Sok floemowy roślin będący źródłem pokarmu dla przeważającej większości gatunków
mszyc, charakteryzuje się niskim stężeniem azotu oraz stosunkowo wysoką zawartością cukrowców. Dlatego mszyce, aby pokryć zapotrzebowanie na azot, muszą pobierać odpowiednio duże ilości pokarmu, bądź też modyfikować metabolizm roślin w kierunku wzmożonej
syntezy związków azotowych. Celem pracy było więc określenie wpływu żerowania bezskrzydłych samic mszycy zbożowej (Sitobion avenae F.) na zawartość azotu rozpuszczalnego oraz
cukrowców rozpuszczalnych w kłosach dwóch odmian pszenżyta ozimego.
Materiałem do badań były kontrolne oraz sztucznie zasiedlone przez bezskrzydłe samice
mszycy zbożowej kłosy odmian „Grado” (odmiana podatna) i „Lasko” (względnie odporna)
uprawianych w naturalnych warunkach polowych. Azot rozpuszczalny oznaczono metodą
Kjeldahla z wykorzystaniem półautomatycznego zestawu aparatów Büchi 425 i 320. Zawartość cukrowców roz-puszczalnych zmierzono kolorymetrycznie z zastosowaniem metody fenolowej (LESZCZYŃSKI, 1996).
Uzyskane wyniki dowiodły, że kłosy podatnej odmiany „Grado” zawierają więcej azotu
rozpuszczalnego oraz mniej cukrowców rozpuszczalnych w porównaniu ze względnie odporną odmianą „Lasko”.
Żerowanie mszyc w kłosach pszenżyta „Grado” wywoływało wzrost ilości azotu po 24, 96
i 168 godz. trwania doświadczenia oraz jego spadek po 48 godz. Natomiast w zaatakowanych przez mszyce roślinach odmiany „Lasko” poziom analizowanego składnika zwiększał
się jedynie po 96 godz. W pozostałych przypadkach (48 i 168 godz.) żerowanie szkodnika
w kłosach względnie odpornej odmiany obniżało stężenie azotu. Wyjątek stanowił pierwszy
rozpatrywany termin (24 godz.), podczas którego zawartość badanego składnika w zasiedlonych przez mszyce kłosach pszenżyta „Lasko” utrzymywała się na poziomie kontroli. Średnio w okresie trwania doświadczenia żerowanie S. avenae wywoływało wzrost ilości azotu
rozpuszczalnego w kłosach odmiany „Grado” oraz jego spadek w odmienie „Lasko”.
Stwierdzono ponadto, iż 24-godz. żerowanie mszyc na pszenżycie ozimym przyczynia się
do obniżenia poziomu cukrów rozpuszczalnych w kłosach odmiany „Grado” oraz do ich
spadku w odmianie „Lasko”. Dłuższa obecność szkodnika (48 i 96 godz.) obniżała stężenie
analizowanych substancji zarówno w odmianie podatnej jak i względnie odpornej. Natomiast w ostatnim z rozpatrywanych terminów (168 godz.) w zasiedlonych przez mszyce kłosach obu badanych odmian odnotowano wzrost zawartości cukrów. Średnio w analizowanym
okresie stwierdzono, iż żerowanie S. avenae wywołuje spadek poziomu cukrów rozpuszczalnych w przypadku odmiany „Grado” oraz ich wzrost w odmianie „Lasko”.
Cezary SEMPRUCH , Siedlce
Antoni Piotr CIEPIELA, Siedlce
186
Szkodliwe owady i ich parazytoidy zasiedlające szyszki świerka Picea
abies (L.) KARST . w Beskidzie Śląskim i Beskidzie Żywieckim*
Pest insects and their parasitoids inhabiting spruce cones (Picea abies (L.) K ARST) in
the Beskid Śląski Mts. and Beskid Żywiecki Mts.
W latach 1995–1997 prowadzono badania w wybranych drzewostanach Beskidu Śląskiego
będących pod wpływem imisji przemysłowych i Beskidu Żywieckiego, częściowo prawie wolnych od tych imisji.
W każdym z wymienionych kompleksów na wyznaczonych powierzchniach zebrano z 50
rosnących świerków próby szyszek, każda zawierająca 20 szyszek. Każdą probę szyszek
dzielono na 3 części: 50% założono do hodowli masowych, 25% przeznaczono do hodowli
indywidualnych, natomiast pozostałe 25% analizowano. Analiza szyszek wykazała wyraźne
różnice pomiędzy liczbą szkodliwych owadów zasiedlających szyszki w badanych kompleksach. Liczba szkodliwych owadów w Beskidzie Śląskim była 1,5× niższa w porównaniu z liczbą tych owadów w Beskidzie Żywieckim. Wykazano, że najczęściej szyszki były zasiedlane
przez konofagi: Cydia strobilella L. (Lep.: Tortricidae), Dioryctria abietella (DEN . et SCHIFF.)
(Lep.: Phycitidae), Eupithecia sp. (Lep.: Geometridae), Kaltenbachiola strobi (WINN.) (Dipt.:
Cecidomyiidae), Strobilomyia anthracina (CZERNY) (Dipt.: Anthomyiidae). Analiza nasion
wykazała, że prawie wszystkie próby były zasiedlone przez Plemeliella abietina SEITN. (Dipt.:
Cecidomyiidae), która powodowała straty w nasionach od 0,33% do 42%. W okresie badań
uzyskano następujące parazytoidy: Anogmus sp. (Hym.: Pteromalidae), Torymus spp. (Hym.:
Torymidae), Tetrastichus strobilanae RATZ . (Hym.: Eulophidae), Platygaster contorticornis (RATZ.) (Hym.: Platygastridae) i Liotryphon strobilellae L. (Hym.: Ichneumonidae).
Małgorzata SKRZYPCZYŃSKA, Kraków
Marek KOZIOŁ, Kraków
Mieczysław KOSIBOWICZ, Kraków
Skład gatunkowy i struktura dominacyjna pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) rezerwatu „Stawska Góra” koło Chełma
Species composition and dominance structure of true bugs (Heteroptera) of „Stawska
Góra” nature reserve near Chełm
Rezerwat „Stawska Góra” pod Chełmem Lubelskim położony jest w północno-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, w dzielnicy Pagórów Chełmskich. Kształtem jest zbliżony do
równoległoboku o wymiarach 200 na 220 m i łącznie zajmuje powierzchnię 4,9 ha. Usytuowany jest wśród pól uprawnych z dala od zadrzewień, chociaż na terenie rezerwatu występują luźne skupienia drzew i krzewów. Rezerwat utworzony został w 1956 roku w celu
ochrony wielu rzadko spotykanych gatunków roślin, głównie licznej populacji dziewięćsiłu
popłocholistnego (Carlina acanthifolia ssp. onopordifolia). Na jego terenie stwierdzono
216 gatunków roślin naczyniowych (wśród nich 6 objęto ochroną całkowitą, a 24 uznawane
są za rzadkie) i 28 gat. mchów. Dość licznie występują tu rośliny reprezentujące pontyjski
lub subpontyjski element flory – łącznie 49 taksonów.
* Temat jest fragmentem badań w ramach grantu nr 5P06 M00108
187
Pod względem fitosocjologicznym zbiorowiska rezerwatu należą do klasy Festuco-Brometea, wśród których największy obszar zajmuje zespół Brachypodio-Teucrietum. Ponadto występują tu ciepłolubne zarośla reprezentują zespół Prunetum fruticosae, oraz zbiorowiska
z klasy Rhamno-Prunetea.
Materiał entomologiczny zbierano w latach 1996–1997 metodami ilościowymi. W odniesieniu do owadów zasiedlających warstwę runi zastosowano czerpak entomologiczny, natomiast pluskwiaki zamieszkujące herpetobium pozyskiwano dwoma metodami: pułapkami
Barbera oraz sitem entomologicznym.
W warstwie runi odłowiono 2226 osobników zaliczonych do 93 gatunków. Dominanty
(gat. o udziale powyżej 5%) skupiały niemal 53% wszystkich zgromadzonych osobników
i należały do nich: Adelphocoris lineolatus (18%), Lygus rugulipennis (14,7%), Coptosoma
scutellatum (8,9%), Plagiognathus chrysanthemi (6%) i Halticus apterus (5,1%).
W strukturze ilościowej heteropterofauny obserwuje się pewne różnice w zależności od
metody, którą zbierano materiał. Wspólnych dla obu metod było 18 gatunków, wśród których znalazły się wszystkie dominanty i większość subdominantów. Ta grupa stanowi specyficzny, związany ściśle z powierzchnią gleby składnik fauny pluskwiaków.
Za pomocą sita entomologicznego zebrano 369 osobników należących do 33 gatunków.
Dominanty skupiały łącznie ponad 61% ogółu osobników a zaliczono do tej klasy 5 gatunków: Adomerus biguttatus (18,7%), Tropistethus holosericeus (17,3%), Megalonotus chiragra
(9,2%), Campylosteira verna (9,2%) i Megalonotus hirsutus (7,0%).
Metodą pułapek Barbera zebrano 259 osobników, wśród których wyróżniono 31 gatunków. Struktura udziału wyróżnionych klas liczebności była podobna jak w przypadku owadów odłowionych sitem, a do dominantów zaliczono 4 gatunki: Alydus calcaratus (20,0%),
Adomerus biguttatus (18,9%), Campylosteira verna ( 16,2%), i Rhyparochromus pini (7,7%).
Łącznie w wyniku prowadzonych badań w rezerwacie „Stawska Góra” stwierdzono
114 gatunków Heteroptera. Po uwzględnieniu danych STRAWIŃSKIEGO (1959) z tego terenu
wykazanych jest 137 gatunków pluskwiaków.
Zofia SMARDZEWSKA -GRUSZCZAK , Lublin
Lech LECHOWSKI , Lublin
Nowe dla fauny Polski gatunki owadów występujące na drzewach
i krzewach ozdobnych w Polsce
Insects of ornamental trees and shrubs of Poland, new to the Polish fauna
W latach 1995–97 podczas lustracji 35 szkółek drzew i krzewów ozdobnych rozmieszczonych na terenie całego kraju stwierdzono ponad 100 gatunków owadów, spośród których siedem jest nowych dla fauny Polski: zdobniczka robiniowa – Appendiseta robinae (GILLETTE)
na robinii akacjowej, tarcznik trzmielinowy – Unaspis euonymi (COMSTOCK) na trzmielinie
japońskiej, mączlik różanecznikowy – Dialeurodes chittendeni LAING. i skoczek różanecznikowy – Graphocephala fennahi YOUNG na różaneczniku, wciornastek begoniowiec – Scirtothrips longipennis (B AGNALL ) na azalii i pryszczarek igliczniak – Dasineura gleditchiae (OSTEN-SACHEN) na igliczni trójcierniowej.
Grażyna SOIKA, Skierniewice
Gabriel ŁABANOWSKI , Skierniewice
188
Adaptacje biologiczno-morfologiczne rośliniarek Hemichroa australis L EP. i Hemichroa crocea GEOFF. (Hymenoptera: Tenthredinidae)
Biological-morphological adaptations of Hemichroa australis LEP . and H. crocea GEOFF. (Hymenoptera: Tenthredinidae)
Na terenie Polski występują dwa gatunki reprezentujące rodzaj Hemichroa STEPHENS, tj.
Hemichroa australis LEPELETIER i Hemichroa crocea GEOFFROY. Larwy wymienionych owadów żerują na liściach brzóz (Betula spp.) i olch (Alnus spp.)., a dla H. crocea roślinami żywicielskimi są również leszczyny (Corylus spp.) i wierzby (Salix spp).
Adaptacje biologiczno-morfologiczne tych dwóch rośliniarek przedstawiono w oparciu
o badania własne, poparte danymi pochodzącymi z literatury.
Owady obu gatunków wydają 1–2 pokolenia w ciągu roku. Jaja są składane do ogonków
liści roślin żywicielskich pojedynczo (H. australis) lub po kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt
(H. crocea) i wtedy są umieszczane również w żyłce środkowej liścia.
Larwy charakteryzują się rozwojem 5- lub 6-stadialnym. Żer larw zachodzi w obrębie blaszek lisciowych. W trzech pierwszych stadiach rozwojowych, larwy żerują na liściu, na którym się wylęgły. W tym okresie czasu larwy H. crocea żerują gromadnie, a larwy H. australis
samotnie. Ślad żeru ma postać wąskiej ścieżki, biegnącej między bocznymi żyłkami liścia.
Starsze larwy H. crocea przechodzą na odrębne liście, żerując bez względu na przebieg żyłek
liścia, podobnie jak larwy H. australis. Śladem żeru jest wówczas obszerny otwór.
Zielona barwa ciała larw sprawia, że są one prawie niewidoczne wśród liści, na których
żerują. Sprzyja temu charakterystyczne ułożenie larw na krawędzi żerowiska.
Larwy H. australis i H. crocea podobnie jak owady dojrzałe, posiadają swoiste cechy ubarwienia, umożliwiajace rozpoznanie gatunku.
Danuta SOŁTYK, Kraków
Porównanie budowy morfologicznej ostatnich stadiów larwalnych (L 3)
Bledius erraticus ERICHSON , 1839 i B. procerulus E RICHSON, 1840
(Coleoptera: Staphylinidae: Oxytelinae).
Comparison of morphological structure of last larval instars (L3) of Bledius erraticus ERICHSON , 1939 and B. procerulus ERICHSON , 1840 (Coleoptera: Staphylinidae:
Oxytelinae)
Badano morfologię dotychczas nie znanych larw Bledius erraticus i B. procerulus, które
w warunkach naturalnych mogą występować w podobnych biotopach. Wymienione taksony
należą do jednego podrodzaju (Hesperophilus) i do dwóch różnych grup gatunków, nazwanych odpowiednio „annularis” i „semiferrugineus”. Spośród znanych około 440 gatunków
z rodzaju Bledius SAMOUELLE (około 30 w Polsce), zaledwie 16 doczekało się opisów postaci larwalnych. Omawiane chrząszcze prowadzą podziemny tryb życia, występując w mniejszych lub większych koloniach. Niektóre z nich wykazują zachowanie subsocjalne, a odżywiają się głównie glonami. Do analizy morfologicznej wykorzystano larwy trzeciego (ostatniego) stadium larwalnego, które uzyskano z hodowli owadów doskonałych. Porównano budowę zewnętrzną larw obu gatunków, a występujące różnice między nimi zilustrowano odpowiednimi rysunkami. Dotyczą one następujących cech: 1) szerokości i ubarwienia głowy
189
(0,62–0,67 mm, żółtobrunatne – B. erraticus; 0,59–0,63 mm, brązowe – B. procerulus); 2) budowy wargi górnej (obecność środkowego wzgórka na jej przednim brzegu oraz pary przednich szczecinek grzbietowych – B. procerulus; brak tych elementów budowy – B. erraticus);
3) budowy żuwaczki (wysmukła, z 2 zębami na jej krającym brzegu – B. erraticus; krępa,
z 3 zębami na jej krającym brzegu – B. procerulus); 4) budowy żuwki szczęki (z 7 długimi zębami i pękiem kilkunastu drobnych ząbków na jej szczycie – B. erraticus; z 9 lub 10 długimi
zębami i palczastym wyrostkiem szczytowym – B. procerulus); 5) budowy grzbietowej strony
przedbródka wargi dolnej (z dwoma regularnymi rzędami wyrostków kutikularnych, bez
szczecinek – B. erraticus; z parą grubych szczecinek, lecz bez regularnych rzędów wyrostków
kutikularnych – B. procerulus); 6) stosunku długości pierwszego do drugiego członu głaszczka wargowego (1,6 – B. erraticus; 2,0 – B. procerulus); 7) budowy odnóża (goleniostopa
z 11 szczecinkami i tępo zakończonym pazurkiem – B. erraticus; goleniostopa z 9 szczecinkami i pazurkiem zaostrzonym – B. procerulus); 8) budowy i ubarwienia tergitów tułowia (jednolite, ciemnożółte – B. erraticus; rozdzielone, jasnobrązowe – B. procerulus); 9) liczby
szczecinek i sensilli dzwonkowatych na przedpleczu (odpowiednio: 26 i 2 – B. erraticus;
24 i 8 – B. procerulus); 10) liczby szczecinek na śród- i zapleczu (po 24 – B. erraticus; po
22 – B. procerulus); 11) budowy tergitów odwłoka I i II (jednolite – B. erraticus; rozdzielone
– B. procerulus); 12) kształtu wyrostków końcowych odwłoka (rozszerzonych w części szczytowej – B. erraticus; nie rozszerzonych w części szczytowej – B. procerulus).
Spośród wyżej wymienionych różnic tylko wielkość głowy, barwa poszczególnych części
ciała oraz szczegóły budowy pazurków i wyrostków końcowych to cechy gatunkowe. Pozostałe mają prawdopodobnie wyższą rangę systematyczną, gdyż są wspólne (jak wynika z literatury i danych nie opublikowanych autora) dla różnych gatunków, należących do tej samej
grupy – „annularis” lub „semiferrugineus”.
Bernard STANIEC, Lublin
Czołgi i motyle – znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla
lepidopterofauny
Tanks and butterflies – significance of military shooting areas in Biedrusko for the
butterfly fauna
Poligon czołgowo-artyleryjski w Biedrusku od ponad 90 lat użytkowany jest przez wojsko.
Mimo bliskiego sąsiedztwa Poznania obszar ten jest słabo antropogenicznie przekształcony.
Znaczną część poligonu zajmują kompleksy muraw, łąk, okrajków i zarośli, które wykształciły się po odlesieniu jego centralnej części. Taka mozaikowość przestrzenna środowiska na
styku odmiennych fitocenoz wywołuje zjawiska ekotonowe, które przyczyniają się do zachowania różnorodności gatunkowej.
W 1997 roku na terenie poligonu przeprowadzono wstępne badania, które wykazały
obecność wielu oligo- i stenotopowych gatunków z rzędu Lepidoptera. Gatunki te znane są
z nielicznych stanowisk na obszarze Polski lub też ich występowanie jest zagrożone. W Wielkopolsce wycofały się one z większości znanych wcześniej stanowisk, prawdopodobnie wskutek niszczenia środowisk ich rozwoju. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują:
– Cupido minimus – w Wielkopolsce znany dotychczas z jednego stanowiska;
– Glaucopsyche alexis – w Wielkopolsce notowany na poligonie w Biedrusku oraz na stanowisku bezpośrednio przylegającym do tego terenu – motyl zagrożony wyginięciem w Polsce;
190
– Euphydryas aurinia – z Wielkopolski podawany po raz ostatni w 1956 r.; stanowisko w Biedrusku to jedyne, znane obecnie miejsce jego występowania w tym regionie – motyl zagrożony wyginięciem w Polsce, prawnie chroniony.
Uwagę zwraca również bardzo liczne występowanie gatunków, które w dogodnych środowiskach są częściej spotykane np. Lycaena dispar, L. vigaureae, Plebejus argyrognomon, Polyommatus amandus, P. coridon.
Badania wstępne sugerują, że poligon wojskowy w Biedrusku pełni rolę refugium dla gatunków normalnie eliminowanych przez intensywną gospodarkę rolną i leśną oraz osadnictwo.
Urszula WALCZAK , Poznań
Asymetria fluktuacyjna cech metrycznych w miejskich i pozamiejskich
populacjach dwóch gatunków os Vespa germanica (F.) i V. vulgaris (L.)
(Hymenoptera: Vespidae)
Fluctuating asymmetry of metric characters in urban and suburban populations of
two wasps: Vespa germanica (F.) and V. vulgaris (L.) (Hymenoptera: Vespidae)
Asymetria fluktuacyjna (FA) cechuje się niekierunkowymi różnicami wartości cech między stronami ciała. Jej wymiar koreluje ujemnie z niektórymi parametrami charakteryzującymi populację, takimi jak płodność i przeżywalność w określonych warunkach środowiskowych, a także ze stopniem heterozygotyczności białkowej, którego wysoki poziom jest wiązany z wyższą homeostazą oraz niższą FA. Reguły tej nie potwierdzają gatunki społecznych
błonkówek, a u źródeł takiej niespójności wydaje się leżeć odmienny u tych grup model
transmisji genowej (haplodiploidalność).
Badania przeprowadzono na robotnicach dwóch gatunków os społecznych Vespa germanica i V. vulgaris, zbieranych na terenach miejskich oraz pozamiejskich. Z uwagi na niejednorodność wariantów wzorów barwnych, w obrębie grup gatunkowych „germanica” i „vulgaris”
wyróżniono osobniki typowe i nietypowe. Do pomiarów wybrano 14 mierzonych obustronnie cech metrycznych dotyczących długości/szerokości fragmentów ciała, a także zaciemnienia dwóch pierwszych tergitów odwłoka oraz nadustka.
Uzyskane wyniki wskazują, że na terenach zurbanizowanych zmienność wartości analizowanych parametrów była wyższa. W zakresie cech pigmentacji tergitów i nadustka, tereny
zurbanizowane sprzyjają odstępstwom od typowej charakterystyki gatunkowej V. germanica i
V. vulgaris. Najwyższe wartości wskaźnika asymetrii fluktuacyjnej obserwowano w przypadku trzech cech barwnych: pigmentacji nadustka (%DCL) oraz pigmentacji tergitów (%D1T,
%D2T). Asymetria tych cech przyczyniała się w najbardziej istotny sposób do kształtowania
wymiaru całkowitej asymetrii, zarówno u jednego, jak i drugiego gatunku. Osobniki V. germanica zbierane w miastach charakteryzowały się wyższą asymetrią %D1T (p Tukey< 0.025)
oraz większą asymetrią długości policzków, ML (pTukey < 0.015). Podobnie, wśród osobników
V. vulgaris większą asymetrią %DCL oraz %D1T odznaczały się okazy zebrane na terenach
miejskich. Znacząco wyższy stopień asymetrii u „miejskich” okazów V. vulgaris odnotowano
także dla dwóch parametrów morfometrycznych: WEmin (minimalna szerokość oka)
(pTukey< 0.025) i LMsTa (długość 1. tarsomeru odnóży środkowych) (pTukey< 0.05). Plastyczność fenotypów V. germanica i V. vulgaris jest więc zauważalna jedynie w zakresie cech pig-
191
mentacyjnych, oraz bardzo słabo zaznaczona w zakresie cech morfometrycznych. Można zatem przypuszczać, że skanalizowanie genotypu w odniesieniu do cech pigmentacyjnych jest,
przeciwnie niż w przypadku cech morfometrycznych, stosunkowo niskie, a wariancja takich
cech nie miałaby istotnego wpływu na wariancję przystosowalności. W obrębie V. germanica
do podwyższania wielkości asymetrii „całkowitej” przyczyniają się osobniki typowe, podczas
gdy u V. vulgaris – osobniki nietypowe. Może to decydować o różnym udziale osobników typowych i nietypowych obu gatunków na terenach miejskich i sugerować silniejsze działanie
„stresu środowiskowego” (miejskiego) na osobniki typowe V. germanica i nietypowe V. vulgaris.
Katarzyna WATAŁA, Łódź
Wartość determinacyjna cech kluczowych w oznaczaniu robotnic os
z rodzaju Vespula THOMS. (Hymenoptera: Vespidae)
Diagnostic value of taxonomic characters when idetifying workers of the genus
Vespula THOMS. (Hymenoptera: Vespidae)
Szeroki zakres zmienności wzorów barwnych (rysunków), jako cech kluczowych stosowanych przy oznaczaniu robotnic dwóch gatunków os: Vespula germanica (F.) i Vespula vulgaris (L.), oraz duże podobieństwo fenotypowe tych dwóch blisko spokrewnionych gatunków,
mają istotne implikacje praktyczne. Uniemożliwiają one niekiedy poprawną i wiarygodną
klasyfikację robotnic, szczególnie gdy mamy do czynienia z osobnikami nietypowymi. Poprawność oznaczeń powinna być więc weryfikowana na podstawie jak największej liczby dostępnych cech, obejmujących oprócz cech kluczowych, również inne parametry pigmentacyjne i morfometryczne.
W pracy zbadano wartość determinacyjną powszechnie stosowanych cech kluczowych
oraz ich znaczenie przy właściwej dyskryminacji robotnic V. germanica (F.) i V. vulgaris (L.).
Badaniom poddano 22 cechy metryczne dotyczące długości/szerokości fragmentów ciała, zaciemnienia powierzchni dwóch pierwszych tergitów odwłoka i nadustka oraz 5 niemetrycznych cech barwnych o dużym i bardzo dużym znaczeniu kluczowym przy oznaczaniu robotnic obydwu gatunków. Cechy te poddano wielowymiarowej analizie statystycznej w celu dobrania właściwych przedziałów dyskryminacyjnych, a także ustalenia, które z badanych cech
odznaczają się największą mocą dyskryminacyjną przy rozdziale gatunków V. germanica
i V. vulgaris. Stwierdzono, że spośród cech metrycznych największą mocą dyskryminacyjną
charakteryzują się: pigmentacja nadustka (%DCL, Fusuw > 39), długość policzka
(ML, Fusuw > 36), pigmentacja 1. tergitu (%D1T, Fusuw > 11) oraz wycięcie oka
(WEmax :WEmin, F usuw> 12). Cechami niemetrycznymi (kluczowymi), które w sposób najistotniejszy decydują o znaczącej dyskryminacji między gatunkami są wzór barwny nadustka
(Fusuw> 72), plama policzka (Fusuw> 43) oraz wzór barwny przedplecza (Fusuw> 43).
Uzyskane wyniki wskazują, że największe znaczenie w poprawnej klasyfikacji robotnic
gatunków V. germanica i V. vulgaris należy przypisać cechom morfometrycznym. Stanowią
one najpewniejsze kryterium rozstrzygające o przynależności osobników o trudnym do ustalenia statusie gatunkowym (osobniki „wątpliwe”), a jednocześnie wydają się najbardziej uniwersalne. Na podstawie cech metrycznych osobniki „wątpliwe” są klasyfikowane jako gatunek V. vulgaris, a na podstawie cech kluczowych jako „nietypowe” V. vulgaris. Klasyfikacja
192
była bardziej jednoznaczna, gdy do analizy włączano jedynie nietypowe osobniki obu gatunków, co oznacza, że zbiór porównawczy wykorzystywany przy oznaczaniu osobników o wątpliwej przynależności systematycznej powinien zawierać znaczące proporcje osobników nietypowych obu gatunków.
Katarzyna WATAŁA, Łódź
Osiągnięcia polskiego pszczelnictwa u progu XXI wieku
Achievements of the Polish apidology on the eve of the 21st century
Pszczelnictwo jako dyscyplina nauki poświęconej pszczołom i pszczelarstwu rozwijała się
bardzo prężnie przez cały miniony XX wiek. Poprzez nadzwyczajną aktywność twórców tej
dyscypliny, szczególnie lata ostatniego półwiecza zaznaczyły się godnie w historii polskiej,
ale także światowej nauki. Intencją tego referatu jest charakterystyka osiągnięć, które miały
decydujący wpływ na rozwój pszczelarstwa w kraju. Przytoczone zostaną także i takie badania, których wyniki miały znaczenie daleko wykraczające poza granice naszego kraju, które
śmiało zaliczyć można do światowych osiągnięć apidologicznych w naukach, zarówno podstawowych, jak i stosowanych. Do tej pierwszej grupy zaliczyłbym prace J. WOYKEGO nad:
szczegółowym wyjaśnieniem mechanizmów determinacji płci u pszczół, wykryciem i opisaniem alleli płciowych, wykryciem zjawiska zjadania larw trutni diploidalnych i „powołaniem
ich do życia” poprzez opracowanie techniki ich wychowu oraz udowodnieniem zjawiska wielokrotnej kopulacji matek pszczelich. To ostatnie z wymienionych badań pozwoliło na opracowanie, także przez J. WOYKEGO, dawek nasienia stosowanych przy sztucznym unasienianiu matek pszczelich. Dzięki tym aplikacyjnym badaniom zaczęto stosować powszechnie
i z sukcesem (ze skutecznością większą niż przy naturalnym unasienianiu) na całym świecie
sztuczne unasienianie matek pszczelich, co pozwoliło na znaczny postęp w hodowli i badaniach genetycznych. Charakterystyki tej nie sposób jednak dokonać bez udziału ich bohaterów, których losy związane były najczęściej z konkretnymi placówkami badawczymi. Dlatego
też przegląd osiągnięć powinien być uzupełniony o charakterystykę pszczelarskich ośrodków badawczych.
Aby jednak nie ograniczać się tylko do historii warto opracowanie to uzupełnić o charakterystykę współczesnej aktywności. Szczególnie tej powiązanej z zagranicznymi ośrodkami
apidologicznymi. Istnieją bowiem dzisiaj w kraju wspólnie z tymi placówkami realizowane
projekty badawcze, których tematyka koncentruje się na rozwiązywaniu najważniejszych
problemów nurtujących pszczelarstwo światowe. Wydaje się, iż do grupy tych najważniejszych zaliczyć można projekt realizowany przez nasz ośrodek (Zakład Pszczelnictwa AR-T
w Olsztynie) wspólnie z Instytutem Pszczelnictwa w Oberursel (Uniwersytet we Frankfurcie
nad Menem), zmierzający do wyhodowania pszczół odpornych na Varroa jacobsoni. Pszczelnictwo polskie skutecznie wkracza także do Europy. Potwierdzeniem tej tezy jest realizacja
pierwszego pszczelarskiego projektu biotechnologicznego, opłacanego przez Unię Europejską, w ramach pakietu INCO-COPERNICUS: „Mapping disease resistance genes with
QTL in the honey bees”, w którym obok 6 zagranicznych ośrodków badawczych i nasz zespół uczestniczy.
Jerzy WILDE, Olsztyn
193
Techniki mapowania genów u pszczoły Apis mellifera L.
Gene-mapping techniques in the honey bee Apis mellifera L.
Zakład Pszczelnictwa Akademii Rolniczo Technicznej w Olsztynie bierze udział w pracach w ramach projektu badawczego COPERNICUS, finansowanego przez Unię Europejską, „Mapping disease resisatntce genes with quantitative trait loci (QTL) in honey bees”.
Celem badań jest otrzymanie linii pszczół odpornych na choroby oraz ustalenie markerów
genetycznych powiązanych z genami warunkujacymi fizjologiczną i behawioralną odporność
pszczół na: warrozę powodowaną przez roztocz Varroa jacobsoni OUD, i zgnilec amerykański wywoływany przez bakterie Bacillus larvae. Zainteresowano się tym zagadnieniem gdyż
choroby te stanowią w Europie najczęstszą przyczynę strat wśród rodzin pszczelich, a konieczność ich leczenia środkami chemicznymi ogranicza zaufanie do pszczelarzy jako producentów naturalnie czystych produktów. Oprócz Polski w projekcie biorą udział ośrodki
z Włoch, Niemiec, Austrii, Czech i Słowacji.
W pracach oparto się na trutniach ponieważ są one osobnikami haploidalnymi i nie występuje dominacja pomiędzy allelami. W projekcie zamierza się:
1. Zidentyfikować polipeptydy i białka odpornościowe znajdujące się w mleczku pszczelim,
pyłku, propolisie;
2. Zlokalizować markery w genomie związane z genami odporności;
3. Użyć uzyskane dane molekularne do ustalenia linii pszczół odpornych na choroby.
Ściśle określony jest zakres prac przypadających poszczególnym placówkom. Zadanie zakładów pszczelnictwa polega na wyselekcjonowaniu linii pszczół odpornych i podatnych na
zgnilec złośliwy i warrozę oraz prowadzeniu dalszych ich kojarzeń. Laboratorium w Grazu
określa dodatkowo fizjologiczne podstawy odporności, na podstawie składu hemolimfy i aktywności białek oraz enzymów w rodzinach odpornych i podatnych na choroby. W Berlinie
prowadzone są oznaczenia molekularne. W badaniach molekularnych używa się techniki
QTL (quantitative trait loci), która pozwala na określenie markerów loci związanych z fizjologicznymi cechami. Markery te są identyfikowane techniką AFLP (amplified fragment lenght polymorphism), polegajacą na określeniu struktury genomowego DNA. W ten sposób
uzyskuje się próby o zróżnicowanym składzie DNA. Technika ta pozwala również na zidentyfikowanie markerów genetycznych lub określenie markerów molekularnych związanych
z fenotypowymi cechami i genetycznym loci.
Janusz B RATKOWSKI, Olsztyn
Maciej SIUDA, Olsztyn
Klasyczne technologie pasieczne a biotechnologie
Classical bee-keeping techniques and biotechnology
Od kilku tysiącleci człowiek chował pszczoły, stosując mniej lub bardziej skutecznie selekcję i dobór, w celu poprawienia ich cech użytkowych. Dopiero jednak od dziewiętnastego
wieku można mówić o świadomej hodowli pszczoły miodnej. Do chwili obecnej pszczoła pozostaje jednak zwierzęciem nieudomowionym. Przez szereg lat zwiększano produkcyjność
poprzez wprowadzanie technologii gospodarki pasiecznej polegających m. in. na regulowa-
194
niu struktury rodziny przez odbieranie pszczół, czerwiu, prowadzenie gospodarki dwurodzinnej, odbieranie nowych produktów pszczelich jak obnóża pyłkowe, propolis itp. W krajach o wysokim stopniu rozwoju klasycznych technologii pasiecznych bardzo trudno jest
zwiększyć produkcję uzyskiwaną od rodziny pszczelej. W warunkach polskich ilość pozyskiwanych najważniejszych produktów pasiecznych: miodu i obnóży pyłkowych może dochodzić
odpowiednio do 120 i 20 kg. Są to wartości wysokie, przekraczające nawet 10 razy średnią
krajową. Spodziewać się jednak należy, że wielkości te nie zostaną przekroczone w najbliższym czasie przy zastosowaniu tradycyjnych metod gospodarki pasiecznej. Jedyną możliwością jest zastosowanie metod biotechnologicznych. W chwili obecnej największe znaczenia
ma sztuczne unasienianie matek pszczelich, albowiem pszczoła miodna jest jedynym wśród
zwierząt chowanych przez człowieka, którego unasienianie w warunkach naturalnych nie
jest kontrolowane. Pszczelarze mogą stworzyć jedynie warunki matkom do odbycia lotów
weselnych, w czasie których sukces reprodukcyjny odnoszą nie zawsze najbardziej wartościowe pod względem genetycznym osobniki. Sztuczne unasienianie matek pszczelich daje
możliwości kontrolowanego doboru rodziców, dzięki czemu jest możliwe tworzenie mieszańców wielorakich i wielokrotnych, które poprzez wykorzystanie zjawiska heterozji na
ogół znacznie przewyższają pokolenia wyjściowe produkcyjnością, dynamiką rozwoju i innymi cechami przydatnymi w gospodarce pasiecznej. Najlepszym przykładem doskonałego
wielokrotnego mieszańca jest wyhodowana pszczoła „Buckwast”. Ostatnio podjęto również
prace zmierzające do stworzenia mapy genów warunkujących odporność na choroby pszczół: warrozę oraz zgnilca złośliwego. W tych badaniach używane są techniki biologii molekularnej w celu określenia markerów związanych z genami odporności.
Współczesne kierunki hodowli pszczół
Current trends in bee-keeping
Dynamiczny rozwój hodowli pszczół datuje się od lat 50-tych naszego stulecia, kiedy
opracowano technikę sztucznego unasieniania matek pszczelich. Aktualnie sztuczne unasienianie wykorzystuje się masowo do uzyskiwania mieszańców wielokrotnych i wielorakich,
charakteryzujących się wysoką produkcyjnością. Obok miodu, który jest głównym produktem pasiecznym, obnóża pyłkowe stają się ważnym elementem podnoszenia opłacalności gospodarowania. Istnieją możliwości skutecznej selekcji pszczół specjalizujących się w zbieraniu dużych ilości pyłku. Mleczko pszczele jest kolejnym produktem pasiecznym, którego
produkcję zwiększa się na drodze hodowlanej. W Chinach wyselekcjonowano rodziny, od
których pozyskuje się nawet 4 kg mleczka w sezonie, co przewyższa 20 krotnie średnią wydajność w Polsce.
Prace nad wyhodowaniem pszczół odpornych na zgnilec złośliwy i kiślicę prowadzone są
już od lat trzydziestych naszego stulecia. Odkryto genetyczne podstawy odporności rodzin
pszczelich na te choroby, jednak nie wyhodowano linii pszczół całkowicie odpornych. Opracowane mechanizmy znalazły zastosowanie w hodowli pszczół odpornych na Varroa jacobsoni, co obecnnie w Europie jest priorytetem. W Polsce prowadzony jest jeden z jej kierunków
– hodowla pszczół o krótkim okresie czerwiu zasklepionego. Całkowitym sukcesem zakoń-
195
czyła się hodowla linii pszczół odpornych na inwazję świdraczka pszczelego Acarapis woodi.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych hodowano także pszczoły odporne na pestycydy, co jednak zaniechano, ze względu na zbyt szybką rotację preparatów. W Polsce prowadzi
się ponadto hodowlę zachowawczą dwóch podgatunków pszczoły środkowoeuropejskiej
Apis mellifera mellifera. W okolicach Olecka znajduje się rejon zamkniętej hodowli pszczoły
augustowskiej, w Puszczy Kampinoskiej natomiast utworzono zamknięty rejon hodowli pszczoły kampinoskiej.
Obok coraz dynamiczniej rozwijających się metod biotechnologicznych, w klasycznej hodowli dużą nadzieję, stanowi możliwość wyhodowania pszczół triploidalnych. Powstać one
mogą z unasienienia matek pszczelich plemnikami trutni diploidalnych, które mają podwójną liczbę chromosomów (zarówno osobniki, jak i ich plemniki). Zrealizowanie tego zadania
utrudnia zbyt mała liczba plemników produkowanych przez te trutnie. Czy zamierzenie to
jest możliwe do realizacji jeszcze w tym stuleciu?
Biegaczowate (Coloeoptera: Carabidae) wybranych rezerwatów Puszczy
Bukowej – „Trawiasta Buczyna” i „Źródliskowa Buczyna” w Szczecińskim Parku Krajobrazowym
Ground beetles (Coleoptera: Carabidae) of selected reserves of the forest Puszcza
Bukowa: „Trawiasta Buczyna” and „Żródliskowa Buczyna” in the Szczeciński
Landscape Park
Do jednych z najcenniejszych mikroregionów Pomorza Szczecińskiego należą niewątpliwie lesiste pasma wzgórz morenowych zwane Puszczą Bukową, położone obok południowowschodnich granic Szczecina. Tereny te do niedawna należały do ubogich w badania entomologiczne, a prace prowadzone przez badaczy niemieckich były dość fragmentaryczne.
Obecnie znane są opracowania dotyczące wybranych rodzin chrząszczy i motyli przeprowadzone na terenie Puszczy Bukowej przez BUNALSKIEGO , BUCHHOLZA, NOWACKIEGO
(1992) oraz K UBISZA (1993) i STACHOWIAKA (1994), jednak nie obejmujące rodziny biegaczowatych.
W roku 1995 podjęto próbę poznania i prześledzenia składu gatunkowego biegaczowatych, ich sezonowych zmian oraz określenia gatunków charakterystycznych dla badanych rezerwatów i ich otuliny.
Połowów Carabidae dokonano powszechnie w tym celu stosowaną metodą pułapek glebowych Barbera, ustawionych po 10 sztuk w każdym z badanych środowisk i wybieranych w odstępie 14 dniowym od kwietnia do października.
Łącznie w okresie badań zebrano 5 208 okazów chrząszczy pochodzących z 10 rodzin,
z których najliczniejszą okazały się biegaczowate z 2 990 osobnikami.
Carabidae reprezentowane były przez 38 gatunków w rezerwacie „Trawiasta Buczyna”
i jego otulinie oraz 42 gatunki w rezerwacie „Źródliskowa Buczyna” i otulinie. Gatunkami
charakterystycznymi dla obu rezerwatów były: Abax parallelipipedus, Carabus glabratus,
C. nemoralis, C. hortensis i Pterostichus nigrita, zaś w otulinie rezerwatów: Pterostichus vulgaris, Pterostichus caerulescens i Nebria brevicollis.
196
W dynamice liczebności biegaczowatych wystąpiły dwa szczyty: wiosenny i letni zgodne
z biologią tej rodziny.
Diagram Czekanowskiego przedstawiający podobieństwo badanych zgrupowań Carabidae wykazuje duże podobieństwo gatunkowe pomiędzy dwoma rezerwatami i otuliną rezerwatu „Źródliskowa Buczyna”, zaś wyraźnie mniejsze pomiędzy rezerwatem „Trawiasta Buczyna”i jego otuliną, co odzwierciedla pewne skutki ingerencji człowieka w środowisko naturalne.
Maria WOLENDER, Szczecin
Wykorzystanie produktów roślinnych w ochronie roślin przed szkodnikami
Application of plant products to plant pest control
Stosowanie substancji roślinnych w celu ograniczenia populacji szkodników roślin uprawnych może stanowić koncepcję alternatywną w stosunku do chemicznych metod zwalczania.
Obecnie znanych jest wiele związków naturalnych pochodzących z roślin tropikalnych i syntetycznych, hamujących żerowanie jednego lub wielu gatunków szkodników. Również ekstrakty uzyskiwane z licznych roślin rosnących w klimacie środkowoeuropejskim wykazują
aktywne działanie deterentne w stosunku do owadów – szkodników roślin.
Badania prowadzone od szeregu lat w Katedrze Entomologii ATR w Bydgoszczy wykazały, że w naszych warunkach klimatycznych i glebowych istnieją rośliny, z których różnego
typu wyciągi (wodne, alkoholowe, acetonowe) wpływają ujemnie na szkodniki.
Obserwacje prowadzono w warunkach laboratoryjnych i polowych Obiektem badań były:
stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata S AY.), bielinek kapustnik (Pieris brassicae L.) oraz szkodniki produktów przechowywanych. Obserwowano wpływ wyciągów na żerowanie i rozwój testowanych owadów. Analizowano śmiertelność jaj, larw i imagines. Doświadczenie trwało aż do uzyskania poczwarek w poszczególnych kombinacjach. W doświadczeniach ze stonką analizowano również rozwój następnych pokoleń.
Wśród przebadanych roślin znaleziono gatunki, które wykazywały aktywność biologiczną
ograniczając żerowanie owadów, odstraszając je lub ujemnie wpływając na ich rozwój. Do
najskuteczniej działających roślin, o szerokim spektrum działania w warunkach laboratoryjnych można zaliczyć tatarak zwyczajny i chmiel zwyczajny.
W przypadku stonki ziemniaczanej dobrze działały również wyciągi alkoholowe z mięty
pieprzowej i borówki brusznicy (na imagines), dziurawca zwyczajnego i ostróżki polnej (na
larwy) oraz wyciąg wodny z nostrzyka żółtego (na imagines).
Obserwowano także silną reakcję gąsienic bielinka kapustnika, wyrażającą się prawie całkowitym zahamowaniem ich żerowania, na alkoholowe wyciągi z kory kasztanowca zwyczajnego i hyzopu lekarskiego oraz wodny wyciąg z liści orzecha włoskiego.
Wśród badanych roślin w warunkach polowych, najskuteczniejsze działanie w stosunku
do stonki ziemniaczanej, wykazały wyciągi z nagietka lekarskiego, glistnika jaskółczego ziela
oraz rdestu wężownika. Ekstrakty te ograniczały liczebność imagines (w przypadku tataraku
w 100%) oraz wpływały na zmniejszenie liczby składanych jaj. Stosunkowo słaba była skuteczność w stosunku do larw.
Przedstawione wyniki wskazują, że na obecnym etapie badań, substancje uzyskiwane
z roślin nie zastąpią środków chemicznych. Mogą one jednak ograniczać w pewnym stopniu
populacje owadów obniżając ich liczebność poniżej progu szkodliwości.
Krystyna WYROSTKIEWICZ , Bydgoszcz
Maria WAWRZYNIAK , Bydgoszcz
Wiad. entomol.
17 Supl.: 197-206
Poznań 1998
LISTA UCZESTNIKÓW
43 ZJAZDU
LIST OF THE MEMBERS OF THE 43th CONGRESS
OF THE POLISH ENTOMOLOGICAL SOCIETY
ANASIEWICZ Anna, prof. dr hab.
ul. Godebskiego 17, 20-045 Lublin, tel.: (81) 533-89-66
BAJACZYK Rafał, mgr
Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96
BANASZAK Józef, prof. dr hab.
Katedra Biologii i Ochrony Środowiska WSP, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz,
tel.: (52) 341-35-33, e-mail: [email protected]
BARANIAK Edward, dr
BARANOWSKA Anna
Uniwersytet Szczeciński, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Limnologii, ul. Wąska 13,
71-415 Szczecin
BARCZAK Tadeusz, dr hab.
Wydział Zootechniczny ATR, Katedra Zoologii, ul. Ks. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz,
BARTKOWSKA Klara, dr hab.
BĄK Jolanta, dr
Instytut Biologii WSP, ul. Konopnickiej 15, 25-406 Kielce, tel.: (41) 332-37-33
BĄKOWSKI Marek, mgr
Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96,
e-mail: [email protected]
198
43 ZJAZD PTE – LISTA UCZESTNIKÓW ZJAZDU
BEDNARSKA Katarzyna, mgr
Uniwersytet Śląski, Katedra Fizjologii Człowieka i Zwierząt, ul. Bankowa 9,
40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37, e-mail: [email protected]
BENNEWICZ Janina, dr
ul. Leszczyńskiego 101/75, 85-137 Bydgoszcz, tel.: (52) 379-15-08,
BOROWSKI Jerzy, mgr inż.
ul. Akademicka 20 A/4, 96-135 Rogów, e-mail: [email protected]
BRATKOWSKI Janusz, mgr inż.
Zakład Pszczelarski ART., ul. Słoneczna 48, 10-957 Olsztyn,
BUCHHOLZ Lech, inż.
ul. Żmujdzka 32 m. 2, 31-217 Kraków, tel.: (12) 411-97-13,
BUCZYŃSKI Paweł, mgr
Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19,
BUNALSKI Marek, dr
Katedra Entomologii AR, ul Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań
BURAKOWSKI Bolesław, dr
BURDAJEWICZ Stanisław, dr hab.
ul. Szydłowska 53/6, Poznań, tel.: (61) 822-48-20
BUSZKO Jarosław, dr hab.
Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska UMK, ul Gagarina 9, 87-100 Toruń,
CERBIN Sławomir, mgr
ul. Generała S. Maczka 28a/9, 60-651 Poznań, tel.: (61) 848-61-59
CHMIELEWSKI Wit, doc. dr hab.
Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Kazimirska 2,
24-100 Puławy, tel.: (81) 886-42-08, e-mail: [email protected]
CHOBOTOW Jacek, mgr
Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19
CHRAŚCINA Małgorzata, mgr
40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37, e-mail: [email protected]
CHRZAN Anna, mgr
Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska Instytutu Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3,
31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55
WIAD. ENTOMOL, 17 Supl.: POZNAŃ 1998
199
CIESIELSKA Zofia, prof. dr hab.
Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska Instytutu Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3,
31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55
CZACHOROWSKI Stanisław, dr
ul. Żołnierska 14c m.312, 10-561 Olsztyn, tel.: (89) 527-60-33 wewn. 250 lub 223,
CZEPIEL Katarzyna, mgr
ul. Kleeberga 10/26, 20-243 Lublin, tel.: (81) 747-13-24
CZERNIAKOWSKI Zbigniew, dr inż.
AR Kraków, Wydział Ekonomii w Rzeszowie, ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-959 Rzeszów,
tel.: (17) 857-42-55 wewn. 325
DEMSKI Krzysztof
ul. Chemików 4, 66-470 Kostrzyn n/O., tel.: (95) 752-25-62
DOBOSZ Roland, mgr
Muzeum Górnośląskie, Pl. Sobieskiego 2, 41-902 Bytom, tel.: (32) 81-34-01,
FRĄCKIEL Krzysztof, mgr
Biebrzański Park Narodowy, 19-110 Goniądz
FUDAŁA Aleksander
ul. Grottgera 13a/5, 80-311 Gdańsk - Oliwa
FUDAŁA Tadeusz
ul. Powstania Styczniowego 11/7, 80-288 Gdańsk - Morena, tel.: (58) 348-93-92
GANTNER Magdalena, mgr
Katedra Entomologii AR, ul Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 532-30-47,
GĄSIOR Jan, dr inż.
ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-959 Rzeszów
GOLAN Katarzyna, mgr inż.
ul. Bursztynowa 37/44, Lublin, (81) 743-23-60
GORCZYCA Jacek, dr
Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-72-31 wewn. 1462,
GÓRSKA-DRABIK Edyta, mgr inż.
ul. Słonecznikowa 23, Lublin, tel.: (81) 746-67-61
GÓRZ Andrzej, mgr
Instytut Biologii WSP, Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55
GROBELNY Seweryn, mgr
Os. Tysiąclecia 64 m.10, 61-255 Poznań
200
GRYGIER Piotr, mgr inż.
ul. Pozdawnicka 1, tel.: (61) 868-15-35, e-mail: [email protected]
HADAŚ Tadeusz B., mgr
ul. Miodowa 34/51, 42-606 Tarnowskie Góry
HURUK Alicja
Instytut Biologii WSP, ul. M. Konopnickiej 15, 25-406 Kielce, tel.: (41) 332-37-33
HURUK Stanisław, dr
Instytut Biologii WSP, ul. M. Konopnickiej 15, 25-406 Kielce, tel.: (41) 332-27-33
HUSZCZA Władysław, dr hab.
Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin,
tel.: (81) 533-20-47 wewn. 139
IGNATOWICZ Stanisław, prof. dr hab.
SGGW, Katedra Entomologii Stosowanej, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa,
tel.: (22) 843-49-42
JANICKI Dariusz, mgr
Uniwersytet Szczeciński, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Limnologii, ul. Wąska 13,
71-415 Szczecin, tel.: (91) 22-64-11 wewn. 282, e-mail: [email protected]
JAŚKIEWICZ Bożenna, dr
Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 532-30-47
JÓZEFOWICZ Anna, mgr
ul. Górna Wilda 95 m.3, 61-563 Poznań, tel.: (61) 833-34-52
KACZOROWSKI Grzegorz, dr inż.
pl. Weyssenhoffa 11/4, 85-072 Bydgoszcz, tel.: (52) 22-58-31 wewn. 239 lub 365,
KAFEL Alina, mgr
40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37
KANIUCZAK Zdzisław, dr
Instytut Ochrony Roślin, Terenowa Stacja Doświadczalna, ul. Langiewicza 28,
35-101 Rzeszów, tel.: (17) 854-38-62
KARG Jerzy, doc. dr hab.
ul Szkolna 4, 64-003 Turew, tel.: (65) 513-42-53, e-mail: [email protected]
KĘDZIORSKI Andrzej, dr
40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37, e-mail: kedziors@us,edu.pl
KLAUSNITZER Bernhard Erich Max, prof. dr
D-01193 Dresden, postf. 202731, RFN
201
KŁYŚ Małgorzata, dr
Instytut Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55
KONWERSKI Szymon, mgr
Os. Powstań Narodowych 35/10, 61-215 Poznań, (61) 879-05-13
KORCZ Alicja, dr hab.
Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań, tel.: (61) 864-90-66
KOT Jan, doc. dr hab.
Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki, tel.: (22) 751-30-46,
KUŚKA Antoni, dr hab.
ul. Miodowa 3/38, 44-335 Jastrzębie Zdrój, tel.: (36) 471-32-35
LECHOWSKI Lech, dr
LEWANDOWSKI Rosław
ul. Kręta 4, 62-006 Kobylnica, tel.: (61) 815-01-02
LEWIŃSKA Lucyna, mgr inż.
al. Powstańców Wielkopolskich 10, 85-090 Bydgoszcz, tel.: (52) 22-58-31 wewn. 239,
LIPA Jerzy J., prof. dr hab.
Instytut Ochrony Roślin, Zakład Metod Biologicznych i Kwarantanny, ul. Miczurina 20,
60-318 Poznań, tel.: (61) 864-90-74, e-mail: [email protected]
LIS Jerzy A., dr hab.
Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii, ul. Oleska 22, 45-052 Opole, tel.: (77) 54-18-15
ŁABANOWSKI Gabriel, doc. dr hab.
Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Pomologiczna 18, 96-100 Skierniewice
ŁĘTOWSKI Jacek, dr hab., prof.
MALKIEWICZ Adam, mgr
Instytut Zoologiczny UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, tel.: (71) 22-50-41,
MARCINIAK Barbara, dr
Muzeum Przyrodnicze UŁ, Park Sienkiewicza 1, 90-011 Łódź
MELKE Andrzej
ul. Św. Stanisława 11/5, 62-800 Kalisz, tel.: (62) 57-44-76
MICHALSKA Zofia, dr hab.
202
MIKKOLA Kauri, dr
Finnish Museum of Natural History, University of Helsinki, P.O. Box 17, 00014 Helsinki,
Finlandia
MINDA-LECHOWSKA Alicja, dr
MISZTA Alicja
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, ul. Św. Huberta 35, 40-543 Katowice,
tel.: (32) 51-25-47 wewn. 25
MLECZAK Mariusz
ul. Glińska 2/1, 66-200 Świebodzin
MROCZKOWSKI Maciej, prof. dr hab.
ul. Bobrowa 2, (skr. poczt. 22), 05-807 Podkowa Leśna, tel.: (22) 758-94-65
MYSSURA Maria, mgr
ul. 11 Listopada 18/70, 62-510 Konin, tel.: (63) 45-30-21
NAKONIECZNY Mirosław, dr
40-007 Katowice, (32) 58-77-37, e-mail: [email protected]
NAPIÓRKOWSKA-KOWALIK Jolanta, dr hab.
Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin,
tel.: (81) 532-30-47 wewn. 127
NAWROT Jan, prof. dr hab.
Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań, tel.: (61) 867-16-71
NEKRUTENKO Yuri P., doc. dr
Schmalhausen Institute of Zoology, B. Chmielnitsky str. 15, UA-252601 Kiev, Ukraina
NOWACKA Wanda, dr hab.
ul. Generała S. Maczka 16/73, Poznań, tel.: (61) 848-52-89
NOWACKI Janusz, dr hab.
Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel.: (61) 848-79-19
NOWOSAD Andrzej, dr
Zaklad Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96,
OSSOWSKA Małgorzata, mgr inż.
Wydział Leśny AR, Zakład Filozofii Przyrody i Kultury Wsi, al. 29 Listopada 46,
31-425 Kraków, tel.: (12) 411-91-44 wewn. 526, e-mail: [email protected]
PAWLĘGA Krzysztof, mgr
Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
PANKANIN-FRANCZYK Małgorzata, dr
Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki, tel.: (22) 751-30-46,
203
PAŁKA Krzysztof, mgr
Instytut Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-59-63,
PAWIŃSKA Maria, dr
Instytut Ziemniaka, 76-009 Bonin
PAWLIKOWSKI Tadeusz, prof. dr hab.
Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska UMK, ul. Gagarina 9, 81-100 Toruń,
PAWŁOWSKI Jerzy, prof. dr hab.
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
PIEKARSKA-BONIECKA Hanna, dr
Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań,
PIERONEK Barbara, prof. dr hab.
al. Pokoju 21/2, 31-548 Kraków, tel.: (12) 411-14-06
PIETRYKOWSKA Ewa, mgr
Instytut Biologii UMCS, Zakład Zoologii, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin,
PIOTROWSKI Wiesław, mgr
Poleski Park Narodowy, ul. Chełmska 7/16, 22-234 Urszulin, tel.: (82) 571-30-71 wewn. 38
PISAREK Marta, mgr inż.
AR Kraków, Wydział Ekonomii w Rzeszowie, ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-959 Rzeszów,
tel.: (17) 857-42-55 wewn. 319
PLEWKA Tadeusz, mgr
Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki
PUSZKAR Tadeusz, prof. dr hab.
ul. Dziewanny 5/93, 20-539 Lublin, tel.: (81) 537-59-12
RATAJCZAK Zdzisław
Os. Jana III Sobieskiego 37c m.23, 60-688 Poznań, tel.: (61) 823-52-87
RAZOWSKI Józef, prof. dr hab.
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
RYBSKA Eliza, mgr
ul. Bystra 8/2, 61-366 Poznań, e-mail: [email protected]
RYNARZEWSKI Tomasz
P. O. Box 6, 60-967 Poznań 9
SEMPRUCH Cezary, dr
Wydział Rolniczy WSRP, Zakład Biologii Molekularnej i Biofizyki, ul. Prusa 12,
08-119 Siedlce, (25) 44-10-11 wewn. 1367
204
SIEKIERSKI Jan, mgr
Plac Zbawiciela 5 m.7, 00-651 Warszawa, tel.: (22) 628-88-83
SIENKIEWICZ Paweł
Os. Wichrowe Wzgórze 24/10, 61-678 Poznań, tel.: (61) 820-65-06
SIONEK Rafał, mgr
Państwowa Inpekcja Ochrony Roślin, Wojewódzki Inspektorat w Rzeszowie,
ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów, tel.: (17) 854-23-73
SKRZYPCZYŃSKA Małgorzata, prof. dr hab.
Katedra Entomologii Leśnej AR, al. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków,
tel.: (12) 411-91-44 wewn. 347, e-mail: [email protected]
SMARDZEWSKA-GRUSZCZAK Zofia, dr
SMOLEŃSKI Marcin, dr inż.
Ktedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa,
tel.: (22) 49-81-53
SOIKA Grażyna, dr
Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Pomologiczna 18, 96-100 Skierniewice
SOŁTYK Danuta, dr
Instytut Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55
SOSIŃSKI Janusz, mgr
Akademia Rolnicza w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, 60-625 Poznań
SOSZYŃSKI Bogusław, dr
ul. Olimpijska 12 m.64, 94-043 Łódź, tel.: (42) 86-02-67
STANIEC Bernard, dr
Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin,
SZADZIEWSKI Ryszard, prof. dr hab.
ul. Polanki 94, 80-302 Gdańsk, e-mail: [email protected]
SZUJECKI Andrzej, prof. dr hab.
Ktedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa
SZYSZKO Jan, prof. dr hab.
Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, ul. Wawelska 52/54,
00-922 Warszawa
SZWEDO Jacek, dr
Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-72-31 wewn. 1462,
ŚCIBOR Radosław, mgr
Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
205
TARNAWSKI Dariusz, dr
Instytut Zoologiczny UWr, Sienkiewicz 21, 50-335 Wrocław, tel.: (71) 22-50-41
TOMALAK Marek, dr
Instytut Ochrony Roślin, Zakład Metod Biologicznych i Kwarantanny, ul. Miczurina 20,
60-318 Poznań, tel.: (61) 864-90-72, e-mail: [email protected]
TOMASZEWSKI Mirosław
ul. Seledynowa 59/2, 70-781 Szczecin, tel.: (91) 463-12-97
TROJAN Przemysław, prof. dr hab.
TURZAŃSKI Jerzy, mgr
ul. Rataja 16, 51-507 Wrocław, tel.: (71) 346-64-06
TYLKOWSKA Anna
ul. Krakowska 64/10, 71-017 Szczecin, tel.: (91) 435-74-95
WALCZAK Urszula, mgr
Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96,
WARCHAŁOWSKI Andrzej, prof. dr hab.
Instytut Zoologiczny UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław
WANAT Marek, dr
Muzeum Przyrodnicze UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, tel.: (71) 22-50-41,
WATAŁA Katarzyna, dr
Pracownia Dydaktyki Biologii i Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców UŁ,
ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, tel.: (42) 35-44-33
WAWRZYNIAK Maria, dr hab.
Akademia Techniczno-Rolnicza, ul. Kordeckiego 20A, 85-225 Bydgoszcz,
tel.: (52) 379-04-31
WIERZBOWSKI Zbigniew
Zespół Ochrony Lasu, ul. Gostyńska 139, 62-004 Czerwonak
WILDE Jerzy, prof. dr hab.
Zakład Pszczelarski ART, ul. Słoneczna 48, 10-957 Olsztyn,
WINIARSKA Grażyna, dr
Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa, tel.: (22) 629-32-21
WINIARSKA Wanda, dr
Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 532-30-47
WIRKOWSKA Mariola
ul. Lazurowa 16/55, 60-655 Poznań
206
WOLENDER Maria, dr
ul. Arkońska 14/20, 71-470 Szczecin
WOLFF Krystian, mgr
ul. Żeromskiego 23, 60-544 Poznań
WORŁOWSKA Maria, dr
ul. Grażyny 9/24, 31-217 Kraków, tel.: (12) 422-07-55 wewn. 256
WYROSTKIEWICZ Krystyna, dr hab.
ul. Niemcewicza 5/20, 85-064 Bydgoszcz, tel.: (52) 379-03-65,
ZŁOTORZYCKA Jadwiga, prof. dr hab.
Instytut Mikrobiologii UWr., ul. Grunwaldzka 87/2, 53-437 Wrocław.
Organizacja
43 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
została wsparta finansowo przez:
AR w Poznaniu, Leśny Zakład Doświadczalny – Murowana Goślina
AR w Poznaniu, Leśny Zakład Doświadczalny – Siemianice
AR w Poznaniu, Rolnicze Gospodarstwo Doświadczalne – Dłoń
Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Poznaniu
WARUNKI PRENUMERATY - SUBSCRIPTION ORDERS
.
.
.
.
PRENUMERATA KRAJOWA
Prenumeratę krajową dla osób fizycznych nie będących członkami
PTEnt. oraz osób prawnych prowadzi Biblioteka Polskiego Towarzystwa
Entomologicznego, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław. Wpłaty na rok
1998, w wysokości 18,- zł., przyjmowane są na konto:
B. P. H. SA II O/Wrocław
Nr 10601682-001179-27000-520101
Zamówienia hurtowe prosimy kierować pod adresem Redakcji. Przy
zakupie powyżej 30 egzemplarzy udzielamy 20% rabatu.
Prenumeratę dla członków PTEnt., z 20% zniżką, przyjmuje:
Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Entomologcznego,
ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław,
B. P. H. SA II O/ Wrocław, Nr 10601682-001179-27000-520101
Sprzedaż pojedynczych numerów oraz subskrypcję na stałą dostawę prowadzą Oddziały ORPAN na terenie całego kraju.
FOREIGN SUBSCRIPTION
Subscription order and all payments should be adressed to:
Polskie Towarzystwo Entomologiczne,
Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, Poland.
Our account: No 10204027-2596-270-1
is placed in: PKO Bank Państwowy, I O/Poznań, Poland.
Price: institutional - 30 $, personal - 20 $, single fascicles - 10 $ each.

Suplement - Polskie Towarzystwo Entomologiczne

Transkrypt

Podobne dokumenty

Opiekun polskich sierot w Nowej Zelandii