Bezpieczeństwo prawne i socjalne pracowników jako uniwersalna

Bezpieczeństwo prawne i socjalne pracowników jako uniwersalna

Andrzej Marian Świątkowski, Marcin Wujczyk
Uniwersytet Jagielloński
Bezpieczeństwo prawne i socjalne pracowników jako uniwersalna aksjologiczna
podstawa współczesnego prawa pracy i zabezpieczenia społecznego
(Wybrane zagadnienia)
Aksjologia to nauka o wartościach. Jako dyscyplina filozofii zajmuje się
poznawaniem, analizą,
klasyfikowaniem wartości i funkcjonowaniem wartości w
określonych społeczeństwach1. Prawników, specjalizujących się w prawie pracy i
zabezpieczenia społecznego interesuje konkretny system wartości leżący u podstaw
współczesnego polskiego prawa pracy i prawa zabezpieczenia społecznego. Z reguły
podstawy aksjologiczne określonego systemu prawa są wyłożone w preambule zbioru praw –
kodeksu przygotowanego przez ustawodawcę. W Polsce preambuła do Kodeksu pracy ustawy z 26.4.1974 r.2 została skreślona ustawą z 1996 r. nowelizującą Kodeks pracy.3 Nie
oznacza to jednak, iż obecnie nie można zapoznać się z filozofią ówczesnego ustawodawcy.
Pomimo wielokrotnego nowelizowania przepisów Kodeksu pracy konstrukcja prawna oraz
podstawy i założenia legislacyjne przyjęte i zrealizowane przez ustawodawcę przed
czterdziestoma laty nie straciły na wartości. We wprowadzeniu do pierwszych komentarzy do
Kodeksu pracy podkreślano, iż czwarta teza preambuły ustanowiła zasadę jedności praw i
obowiązków pracowników.4 Trudno jednak uznać za wartość systemu prawa pracy zależność
sformułowaną w tezie czwartej, skreślonej niemal po dwudziestu latach obowiązywania
Kodeksu pracy preambuły, która uzależniała zakres pracowniczych i socjalnych od
„należytego, sumiennego i twórczego” wypełniania obowiązków pracowniczych. W tezie
trzeciej preambuły do Kodeksu pracy podkreślono przecież, iż „wszyscy ludzie są równi”.
Zaznaczono także, że w imię „socjalistycznej sprawiedliwości społecznej” polskie prawo
pracy jednakowo traktuje wszystkich zatrudnionych, przyznając każdemu z nich jednakowe
uprawnienia z racji wykonywania takich samych obowiązków. Przeto ustawodawca nie mógł
1
Por. szerzej W. Lang, Prawo i moralność, Warszawa 1989, s. 157 i n.
2
Tekst jedn. Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 ze zm.
3
Dz.U. Nr 24, poz. 110.
4
J.Jończyk, Wprowadzenie. Kodeks pracy. Komentarz, red. J.Jończyk, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1977, s. 5.
1
– i nie uczynił tego – różnicować uprawnień pracowniczych i socjalnych regulowanych
przepisami Kodeksu pracy w zależności od sposobu wykonywania obowiązków
pracowniczych. Jedność praw i obowiązków uznana przez ustawodawcę za najważniejszą ,
akcentowana w pierwszym obszernym komentarzu do Kodeksu pracy przygotowanym przez
ówczesnych wybitnych prawników, specjalistów z zakresu prawa pracy nie mieści się we
współczesnej typologii normatywnych systemów wartości prawa pracy. Można ją próbować
zaliczyć do antywartości charakterystycznych nie dla systemu „dobrego”, lecz „złego”
systemu prawa pracy i zabezpieczenia społecznego. Piszę o próbie, a nie o powinności
zaklasyfikowania powyżej zasady eksponowanej również przez innych przedstawicieli
doktryny w latach 70-tych ubiegłego stulecia5, albowiem akcentowana przez doktrynę prawa
pracy bezpośrednio po uchwaleniu Kodeksu pracy jedność praw i obowiązków ma sens nie w
przypadku tworzenia podstaw aksologicznych prawa pracy, ale jednej z licznych instytucji
tego prawa. Przepis art. 78 § 1 K.p. uzależnia od ilości, jakości, rodzaju pracy wysokość
wynagrodzenia pracowników. Natomiast powyższa zależność pozostaje bez znaczenia na
uprawnienia pracownika do wynagrodzenia minimalnego oraz płacy gwaranatowanej (art.81
§ 1 K.p.).
Natomiast w katalogu podstawowych współczesnych wartości znajduje się
równość wymieniona w tezie trzeciej preambuły. Pod pojęciem wartości, będącej
podstawowym pojęciem aksjologii, rozumie się cel ludzkich dążeń6. W przypadku
racjonalnego
ustawodawcy, którego obowiązkiem powinno być
uwzględnienie
w
normatywnym systemie określonej gałęzi prawa podstawowych wartości moralnych,
zasadniczymi wartościami, które powinny być uwzględnione są wartości uznane przez
filozofów za ostateczne: godność, wolność, równość, solidarność i bezpieczeństwo7. We
wprowadzeniu do wydanego dwa lata później zbiorowego Komentarza do Kodeksu pracy
wymieniono zasadę równego traktowania pracowników z tytułu rzetelnego wykonywania
identycznych obowiązków jako jedną z aksojologicznych podstaw ówczesnego prawa pracy. 8
Równość bowiem była, jest i pozostanie jedną z podstawowych wartości każdego (dawnego –
„socjalistycznego” i obecnego – „demokratycznego”) systemu prawa pracy i prawa
zabezpieczenia społecznego. Równość, podobnie jak cztery inne, wyżej wymienione wartości
5
W.Masewicz, Komentarz do Kodeksu pracy, op.cit., s. 11.
6
J. Tischner, Myślenie według wartości, Kraków 1993, s. 506 i nast.
7
P. Dutkiewicz, Roblemy aksjologicznych podstaw prawa we współczesnej polskiej filozofii i teorii prawa,
Kraków 1996, passim
8
Kodeks pracy z komentarzem, red. M.Piekarski, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1979, s. 8.
2
jest podstawową wartością gwarantowaną nieskodyfikowanymi przepisami polskiego prawa
zabezpieczenia społecznego. Godność, wolność, równość, solidarność i bezpieczeństwo9 jako
aksojologiczne podstawy nowoczesnego prawa pracy leżą u podstaw obu, wewnętrznego i
zewnętrznego systemu moralności prawa10 pracy i zabezpieczenia społecznego. Stanowią
system reguł, kierujących ludzkim postępowaniem zarówno organów stanowiących prawo
pracy i zabezpieczenia społecznego, jak i stosujących przepisy tej gałęzi prawa.11
Wymienione wartości jako podstawy aksjologiczne prawa pracy i zabezpieczenia społecznego
wskazują najważniejsze cele i kierunki działania wszystkich podmiotów kształtujących i
uczestniczących w obrocie prawnym regulowanym przepisami prawa pracy i zabezpieczenia
społecznego. Ograniczone rozmiary niniejszego opracowania zmuszają do ustanowienia
hierarchii wartości najważniejszych w danej dziedzinie prawa. W prawie pracy i
zabezpieczenia społecznego najważniejsze, zarówno z punktu widzenia podmiotów
stanowiących
(ustawodawcy),
stosujących
prawo
(pracodawców,
instytucji
ubezpieczeniowych) i korzystających z przepisów tej gałęzi prawa (pracowników i
ubezpieczonych) jest bezpieczeństwo prawne i socjalne pracowników i ubezpieczonych. W
związku z powyższym dalsze wywody na temat podstaw aksjologicznych prawa pracy i
zabezpieczenia społecznego zostaną poświęcone bezpieczeństwu jako naczelnej (ostatecznej)
wartości prawa pracy (indywidualnego i zbiorowego) oraz prawa zabezpieczenia
społecznego. Rozważania nad istotą i granicami regulacji prawnej oraz stosowania zasady
bezpieczeństwa pracowników i ubezpieczonych umożliwią uzyskanie odpowiedzi na
kardynalne pytanie: dlaczego prawo pracy i zabezpieczenia społecznego stworzone zostało
jako odrębna gałąź prawa. Praca bowiem może być, była i jest, także regulowana przepisami
prawa cywilnego. Umowy o najmie usług, zlecenie, dzieło, pracę agencyjną, nakładczą są
nadal regulowane przez prawo cywilne i często wykorzystywane dla regulowania niektórych
rodzajów stosunków prawnych na podstawie i w ramach których ludzie świadczą pracę na
rzecz
innych,
zarówno
nieokreślonych
jak
i
wyraźnie
oznaczonych
odbiorców
(zleceniodawców). Koszty tego zatrudnienia są dla podmiotów i osób zatrudniających z
reguły niższe od kosztów wykonywania pracy w ramach stosunków pracy regulowanych
9
W przypadku prawa pracy i zabezpieczenia społecznego termin „bezpieczeństwo” należy traktować jako
synomim pojęcia „bezpieczeństwo prawne i socjalne”.
10
L.L.Fuller, Moralność prawa, Warszawa 2004, s. 82 i nast.
11
Na temat zależności między normami prawnymi a wartościami jako podstawowymi kategoriami aksjologii
pisze między innymi P. Dutkiewicz, op.cit..
3
przepisami prawa pracy. Ostatnie stwierdzenie wyjaśnia dlaczego powstało prawo pracy. Po
to, aby zagwarantować bezpieczeństwo osobom zatrudnionych – pracownikom uważanym za
„słabszą stronę stosunku pracy” Prawo pracy umożliwia więc oparcie globalnego ładu
społecznego w stosunkach pracy na rządach odrębnej, szczegółowej gałęzi prawa powołanej
do życia w celu zapewnienia ochrony (bezpieczeństwa) pracownikom. Tym samym prawo
pracy oraz leżąca u jego narodzin i podstaw uniwersalna wartość jaką jest bezpieczeństwo
osób wykonujących pracę w ramach stosunku pracy realizuje zasadę sprawiedliwości
społecznej. Regulacja stosunków pracy przepisami wchodzącymi w skład odrębnego od
prawa cywilnego systemu prawa pracy określa również perspektywy rozwoju podstaw,
konstrukcji i form prawnych stosunków społecznych, w ramach których jest i może być
wykonywana praca. W warunkach kryzysu gospodarczego coraz częściej wyrażane są
zapatrywania o konieczności odstąpienia od sztywnych, nadmiernie pro-ochronnych
konstrukcji prawnych wypracowanych przez systemy prawa pracy i wykorzystywanych przez
pracodawców. Zamiast ograniczeń swobody pracodawców podejmowania decyzji o
rozwiązywaniu stosunków pracy proponowano stosunkowo niedawno przyjęcie koncepcji
elastycznego zatrudnienia, a obecnie zastąpienie pasywnych środków oddziaływania na
stosunki pracy aktywnymi metodami. Jednakże w każdej koncepcji stosunku pracy, zarówno
tradycyjnej, opartej na uprzywilejowaniu pracowników jako „słabszej” strony stosunków
społecznych regulowanych przepisami prawa pracy, jak i nowoczesnej, akcentującej
konieczność ograniczenia prawnej kontroli wolności pracodawców niekwestionowaną
wartością jest bezpieczeństwo zatrudnionych. Powyższa uniwersalna wartość porządku
prawnego prawa pracy i zabezpieczenia społecznego ma dwa aspekty: wewnętrzny,
wyrażający się w transparentności, ograniczonej elastyczności norm tego prawa
gwarantujących określony poziom bezpieczeństwa prawnego pracownikom oraz aspekt
zewnętrzny. Prawo pracy jest bowiem w szerszym stopniu niż inne dziedziny prawa otwarte
na inne systemy normatywne, regulowane przepisami innych gałęzi prawa, głównie
cywilnego, administracyjnego, międzynarodowego, a nawet karnego (praca więźniów) oraz
wartości moralne, będące konsekwencją określonych wyborów
kulturowych każdego społeczeństwa.
12
cywilizacyjnych i
Prawo pracy i zabezpieczenia społecznego stanowi
zbiór reguł rządzących zachowaniem stron stosunków pracy. Bezpieczeństwo prawne i
socjalne pracowników jako uniwersalna wartość prawa pracy i zabezpieczenia społecznego
12
F.Znaniecki, Nauki o kulturze, Warszawa 1992, s. 133 i nast. Zob. przedstawioną przez powołanego autora
koncepcję współczynnika humanistycznego.
4
przybiera następujące formy prawne w każdym z trzech podstawowych działów materialnego
prawa pracy i zabezpieczenia społecznego. Indywidualne prawo pracy gwarantuje ochronę
prawną stosunku pracy – powszechną, przysługującą wszystkim zatrudnionym oraz
wzmożoną, przysługującą z w przypadkach szczególnych, wywołanymi sytuacją osobistą
(macierzyństwo) lub dodatkowymi obowiązkami
wykonywanymi przez pracowników
(funkcje przedstawicielskie). Przepisy indywidualnego prawa pracy zapewniają zatrudnionym
ochronę zdrowia i życia przed zagrożeniami wynikającymi z procesów, czynników i
warunków pracy. Gwarantują im także ochronę prywatności i innych dóbr osobistych przed
zagrożeniami, na jakie mogą być pracownicy narażeni w związku z zatrudnieniem.
Powszechnie uważa się, że nawiązanie stosunku pracy i wynikające z tej decyzji
zobowiązania pracownika do podporządkowania się
regułom
stanowionym
przez
pracodawców nie mogą być traktowane jako wyrażenie przez zatrudnionego zgody na
ingerowanie przez podmiot zatrudniający w sferę prywatności w stopniu wykraczającym poza
potrzeby uzasadnione organizacją pracy.
W stosunkach społecznych poddanych regulacji przepisów zbiorowego prawa pracy
bezpieczeństwo gwarantują reguły określające zakres uprawnień uczestników obrotu
prawnego regulowanego przepisami tego działu prawa pracy. Zbiorowości pracownicze oraz
pracodawcy występując w podwójnej roli społecznych w zbiorowych stosunkach pracy jako
partnerzy społeczni współpracujący w podejmowaniu decyzji dotyczących zakładów pracy
oraz strony sporów zbiorowych mają obowiązek przestrzegania reguł ustanowionych w
aktach prawnych zbiorowego prawa pracy, a w szczególności zachowania pokoju
społecznego i nie podejmowania działań, leżących poza zakresem ich kompetencji. Celem
powyższych regulacji w zakresie zbiorowego prawa pracy jest zagwarantowanie
bezpieczeństwo stronom stosunków pracy oraz osobom trzecim i lokalnym społecznościom,
pozostającym w bezpośredniej styczności z konfliktami społecznymi regulowanymi
przepisami zbiorowego prawa pracy.
W prawie zabezpieczenia społecznego nadrzędną wartością jest bezpieczeństwo
socjalne. We współczesnym świecie bezdyskusyjnie przyjmuje się, iż uznanie bezpieczeństwa
socjalnego za podstawową wartość stanowi conditio się qua non zapobieżenia i ograniczenia,
a następnie likwidacji biedy, nierówności, wyłączenia socjalnego, przeciwdziałania
dyskryminacji, nierówności rasowej oraz nierówności opartej na płci. Bezpieczeństwo
socjalne oparte na wspólnej platformie praw regulowanych przepisami prawa pracy i
zabezpieczenia społecznego sprzyja procesom i wysiłkom organizacji międzynarodowych
5
oraz władz państw członkowskich, podejmujących starania w celu likwidacji patologii
społecznych - rozpowszechnionych nieformalnych sektorów zatrudnienia.
Z powodu ograniczonej objętości opracowania przygotowanego do przedstawienia w
trakcie XIX Zjazdu Katedr/Zakładów Prawa Pracy i Prawa Zabezpieczenia Społecznego
uniwersyteckich wydziałów prawa i administracji oraz nie publicznych szkół wyższych
zorganizowanego w maju 2013 r. przez Katedrę Prawa Pracy i Prawa Socjalnego
Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu przedstawione zostaną niektóre aspekty
bezpieczeństwa socjalnego i prawnego uniwersalnej wartości akcjologicznej leżącej u
podstaw współczesnego prawa pracy i zabezpieczenia społecznego.
Jedną z podstawowych wartości, która legła u fundamentów prawa pracy jako
odrębnej gałęzi prawa była konieczność ochrony pracownika, jako słabszej strony stosunku
pracy, przed hegemoniczną pozycją pracodawcy. Z założenia więc celem prawa pracy było
ograniczenie skutków dysproporcji występujących między pracownikiem, a pracodawcą. Cel
ten znalazł odzwierciedlenie w wyodrębnieniu jednej z głównych funkcji prawa pracy: funkcji
ochronnej. Można stwierdzić, że w sferze indywidualnego prawa pracy funkcja ta znajduje
swój wyraz we wszystkich, a co najmniej w większości elementach stosunku pracy. Dla
przykładu można wskazać, że znajduje ona odbicie w regulacjach dotyczących nawiązania,
zmiany i rozwiązania stosunku pracy, przepisów dotyczących wynagrodzenia za pracę czy
norm dotyczących ochrony pracy kobiet i młodocianych13.
Źródeł tak wyżej ujętej funkcji prawa pracy należy poszukiwać w aksjologicznej
hierarchii wartości prawa pracy, który w naszej ocenie wysuwana na pierwsze miejsce
bezpieczeństwo prawne. W indywidualnych stosunkach pracy bezpieczeństwo to jest
realizowane przede wszystkim poprzez zapewnienie ochrony trwałości stosunku pracy oraz
ochronę pracy rozumianej głównie jako obowiązku zapewnienia bezpiecznych i
higienicznych warunków pracy.
Uznanie ochrony trwałości stosunku pracy jako wyrazu podstawowej wartości
aksjologicznej prawa pracy jaką jest bezpieczeństwo prawne można dostrzec w szeregu
regulacji zarówno o charakterze międzynarodowym jak i krajowym.
W pierwszej kolejności należy wskazać, że wartość ta zyskała uznanie w
ustawodawstwie Międzynarodowej Organizacji Pracy. Należy w szczególności zwrócić
uwagę na konwencję nr 158 i zalecenie nr 166 dotyczące rozwiązania stosunku pracy z
inicjatywy pracodawcy. Konwencja 158 jednoznacznie wskazała na konieczność ochrony
13
6
Z. Salwa [w:] Zarys Systemu Prawa Pracy pod red. K.W. Barana, Warszawa 2010, s. 181
trwałości stosunku pracy. Na uwagę zasługuje ustanowione w art. 4 Konwencji obowiązek
wskazania okoliczności uzasadniających rozwiązanie stosunku pracy („Stosunek pracy z
pracownikiem nie będzie rozwiązany, jeżeli nie istnieje ważna przyczyna takiego
rozwiązania, wiążąca się z umiejętnościami lub zachowaniem się pracownika albo
uzasadniona wymogami funkcjonowania przedsiębiorstwa, zakładu lub działu”). Dodatkowo
w konwencji wskazany został katalog okoliczności, które nie powinny stanowić uzasadnienia
dla zakończenia stosunku pracy. Są to:
a) przynależność związkowa lub udział w działalności związkowej poza godzinami pracy
albo,
za
zgodą
pracodawcy,
w
godzinach
pracy,
b) fakt ubiegania się o mandat przedstawiciela pracowników, sprawowanie go obecnie lub w
przeszłości,
c) fakt złożenia skargi lub udział w postępowaniu przeciwko pracodawcy ze względu na
zarzut rzekomego naruszania ustawodawstwa albo odwołanie się do właściwych władz
administracyjnych,
d) rasa, kolor skóry, płeć, stan rodzinny, obowiązki rodzinne, dążą, wyznanie, poglądy
polityczne,
przynależność
narodowa
lub
pochodzenie
społeczne,
e) nieobecność w pracy w czasie urlopu macierzyńskiego
Wyrazem uznania ochrony trwałości stosunku pracy za wartość o charakterze
podstawowym
przez
ustawodawstwo
Międzynarodowej
Organizacji
Pracy
jest
zagwarantowanie pracownikowi prawa do obrony swoich praw poprzez możliwość
odniesienia się wobec pracodawcy do stawianych zarzutów (art. 7 Konwencji 158) oraz
uprawnieniu do dochodzenia swoich racji w postępowaniu sądowym (art. 8 Konwencji 158).
Właśnie ten aspekt jest podnoszony jako jeden z istotnych elementów funkcji ochronnej
prawa pracy14, która, jak to już wyżej zostało podniesione, jest w naszej ocenie wyrazem
uznania bezpieczeństwa prawnego za aksjologiczną podstawę prawa pracy. Znaczącym
uzupełnieniem ram prawnych ochrony trwałości stosunku pracy w systemie prawodawstwa
MOP stanowi zalecenie nr 166 , które przewiduje szereg instytucji ograniczających swobodę
rozwiązywania stosunku pracy przez pracodawcę (m.in. konsultacje z przedstawicielami
pracowników czy pisemne powiadomienie pracownika o podstawach podjętej przez
pracodawcę decyzji). Również w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Praw Społecznych
można dostrzec uznanie ochrony trwałości stosunku pracy za jedną z najistotniejszych
wartości w prawie pracy. Art. 24 tego aktu przewiduje prawa pracowników do ochrony przez
14
7
M. Skąpski, Ochronna funkcja prawa pracy w gospodarce rynkowej, Krasków 2006, s. 131
zwolnieniem bez uzasadnionego powodu oraz uznaje prawa pracowników zwolnionych bez
uzasadnionego powodu do odpowiedniego zadośćuczynienia lub do innego odpowiedniego
wynagrodzenia szkody.15
Również drugi z wymienionych przez nas elementów bezpieczeństwa prawnego –
bezpieczeństwo pracy został uznany za wartość w prawodawstwie międzynarodowym. W
ramach systemu prawnego Unii Europejskiej należy wskazać dla przykładu dyrektywę Rady
nr 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy
bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy16 czy dyrektywę Parlamentu
Europejskiego i Rady nr 2009/104/WE z dnia 16 września 2009 r. dotyczącą minimalnych
wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez
pracowników podczas pracy17. W obu wymienionych aktach w treści preambuł znalazło się
sformułowanie zgodnie, z którym „poprawa bezpieczeństwa, higieny i ochrony zdrowia w
miejscu pracy stanowi cel, który nie powinien być podporządkowany wyłącznie względom
ekonomicznym”. Bezpieczeństwo pracy jest więc postrzegane przez ustawodawcę
europejskiego jako wartość o charakterze nadrzędnym. Również w preambule Zrewidowanej
Europejskiej Karty Praw Społecznych prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy zostało uznane za jedną z podstawowych wartości jakie powinny być zagwarantowane
podmiotom świadczącym pracę. Prawo to zostało rozwinięte w art. 3 zobowiązując strony
ZEKPS do określenia polityki poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy, wydania przepisów
dotyczących bhp , zapewnienia kontroli stosowania tych przepisów oraz popierania rozwoju
służb medycyny pracy.18
Nie można nie zauważyć, że również Międzynarodowa Organizacja Pracy uznaje
konieczność zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy za jedno z
najistotniejszych zagadnień w ramach stosunków zatrudnienia. Niemal połowa konwencji i
zaleceń MOP traktuje o rozmaitych aspektach zagadnień ochrony życia i zdrowia przed
zagrożeniami jaki powstają w środowisku pracy19. Już w Deklaracji Filadelfijskiej uznano, że
istotną wartością, której ochrona powinna być celem Międzynarodowej Organizacji Pracy jest
15
A.M.Świątkowski, Karta praw społecznych Rady Europy, Warszawa 2006, s. 239 i nast.
16
Kodeks pracy i zabezpieczenia społecznego Unii Europejskiej, wybór i opracowanie A.M. Świątkowski, H.
Wierzbińska, Kraków 2011, s. 481 i nast.
17
Dz. Urz. L 260 z 3.10.2009, s. 5; Kodeks pracy i zabezpieczenia społecznego UE, op.cit., s. 542 i nast.
18
A.M.Światkowski, Karta praw społecznych…,op.cit., s. 121 i nast.
19
K. M. Felderhoff, I. Kröner-Moosmann, T. Samuel, Occupotional safety and health [w:] International Labour
Standards. A global Approach, Geneava 2001, s. 341
8
właściwa ochrony życia i zdrowia pracowników we wszystkich zawodach. W kontekście
rozważania bezpieczeństwa pracy jako podstawy aksjologicznej prawa pracy warto również
zwrócić uwagę na konwencję nr 187 dotycząca struktur promujących bezpieczeństwo i
higienę pracy. W preambule tej konwencji wskazano, że promowanie bezpieczeństwa i
higieny pracy jest traktowane jako element programu MOP dotyczącego godnej pracy
dostępnej dla wszystkich. Takie ujęcie obowiązku przestrzegania zasad BHP wskazuje, że
niezapewnienie pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy jest traktowane
jako czynnik naruszający godność pracownika. Jak wskazuje się w literaturze godność jest we
współczesnym świecie wartością najwyższą, o charakterze fundamentalnym, stanowiącą
aksjologiczne podłoże wszelkiej refleksji wartościującej20. Wydaje się więc dopuszczalne
twierdzenie, że te z wartości, które przyczyniają się do poszanowania godności pracownika
mogą być uznane za wartości o charakterze podstawowym.
Bezpieczeństwo prawne jest także jedną z podstawowych wartości na jakich opiera się
polska Konstytucja21. Najpełniejszy wyraz wartość ta znajduje w art. 2 zgodnie z którym
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Zasada ta wyraża się w
takim stanowieniu i stosowaniu prawa „by nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela
i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których
nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań oraz w przekonaniu, iż
jego działania podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem będą także w przyszłości
uznawane przez porządek prawny”22.
W odniesieniu do stosunków prawnopracowniczych bezpieczeństwo prawne znalazło
wyraz w art. 24 Konstytucji23. W przepisie tym ustrojodawca podniósł do wagi wartości
konstytucyjnych zarówno ochronę trwałości stosunku pracy („Praca znajduje się pod ochroną
Rzeczypospolitej Polskiej”) jak i ochrona bezpieczeństwa pracy („Państwo sprawuje nadzór
nad warunkami wykonywania pracy”)24.
20
H. Szewczyk, Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu, Warszawa 2007, s. 29
21
A. Dral, Problem liberalizacji, deregulacji i uelastycznienia ochrony trwałości stosunku pracy w polskim
prawie PiZS 2009, nr 5, s. 14.
22
wyrok TK z 7 lutego 2001 r., sygn. K 27/00, OTK ZU nr 2/2001, poz. 29
23
L. Florek, Konstytucyjne i prawno międzynarodowe podstawy ochrony trwałości stosunku pracy [w:] Ochrona
trwałości stosunku pracy w społecznej gospodarce rynkowej pod red. G. Goździewicza, Warszawa s. 41 -53; W.
Sanetra Ustrojowe uwarunkowania ochrony trwałości stosunku pracy [w:] Ochrona trwałości stosunku pracy w
społecznej gospodarce rynkowej pod red. G. Goździewicza, Warszawa s. 53-75
24
9
L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 98 i n.
Konstytucja nie precyzuje konkretnych środków ochrony pracy. Należy jednak uznać,
że ochrona ta obejmuje ogół środków i podejmowane przez organy władzy publicznych
działań w celu zapewnienia szacunku dla pracy i przyjmowaniu takich uregulowań, które
będą czynić z pracy podstawę egzystencji człowieka, a także w szczególności zapewniać
trwałość samego stosunku i bezpiecznych warunków jego wykonywania25.
Art. 24 Konstytucji jako źródło wartości dotyczące ochrony trwałości pracy dostrzegł
w swojej judykaturze Trybunał Konstytucyjny. W swoim dotychczasowym orzecznictwie
Trybunał zwracał uwagę, że „Z zasady zawartej w art.24 Konstytucji wynika obowiązek
stwarzania przez państwo gwarancji ochrony pracowników, w tym ochrony przed
niezgodnymi z prawem lub nieuzasadnionymi działaniami pracodawcy, oraz kontroli
przestrzegania przepisów prawa pracy”
26
. Trybunał podkreślił również, iż z art.24
Konstytucji wynika, „że na państwie ciąży obowiązek ochrony pracowników jako «słabszej»
strony stosunku pracy, a w konsekwencji obowiązek stwarzania przez państwo gwarancji
prawnych ochrony, w tym ochrony przed niezgodnymi z prawem bądź nieuzasadnionymi
działaniami pracodawców”27.
Konstytucyjna zasada zapewnienia bezpiecznych warunków pracy wywodzona w art.
24 ustawy zasadniczej została expressis verbis wyrażona w art. 66 tego aktu prawnego.
Orzecznictwo nie definiuje zakresu przedmiotowego tego przepisu lecz najczęściej ogranicza
się do wskazania poszczególnych jego elementów - np. odpowiedniego ukształtowanie czasu
pracy28.
Warto podkreślić, że zasada ochrony pracy rozumiana m. in. jako obowiązek ochrony
trwałości pracy i zapewnienia bezpiecznych warunków pracy wyrażona w art. 24 Konstytucji
zostały sprecyzowane również w innych, niż tylko przepis art. 66, postanowieniach ustawy
zasadniczej. Dla przykładu można wskazać art. 65 (zasada wolności pracy i jej gwarancje),
art. 67 (prawo do zabezpieczenia społecznego), a także art. 68 (prawo do ochrony zdrowia)
czy art. 69 (prawo osób niepełnosprawnych do pomocy państwa).
Powyżej zaprezentowane regulacje i ich interpretacja potwierdzają wagę jaką
ustawodawca konstytucyjny przykłada do zagwarantowania stronom stosunku pracy
bezpieczeństwa prawnego.
25
B. Banaszak, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 68
26
Wyrok TK z 4 października 2005 r., sygn. akt K 36/03, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 98
27
Wyrok TK z 24 października 2006 r., sygn. akt SK 41/05, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 126
28
Tak w wyroku z 24 października 2000 r., sygn. akt K 12/00, OTK 2000, Nr 7, poz. 255
10
Bezpieczeństwo prawne leży również u podstaw norm ujętych w treści przepisów
regulujących stosunki pracy. Ze względu na zakres niniejszego opracowania ograniczymy się
jedynie do wskazania kilku unormowań Kodeksu pracy potwierdzających postawioną przez
nas tezę o traktowaniu bezpieczeństwa prawnego jako aksjologicznej podstawy prawa pracy.
Waga zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy została podkreślona
poprzez ujęcie tej dyrektywy w rozdziale „Podstawowe zasady prawa pracy”. Wartości tej nie
można jednak ograniczać wyłącznie do nałożonego w art. 15 Kodeksu pracy obowiązku
pracodawcy. Watro mieć na względzie, że ustawodawca przestrzeganie przepisów i zasad bhp
podniósł również do podstawowych obowiązków pracownika (art. 211 KP)29. Obowiązek
zakładu pracy wynikający z unormowania zawartego w treści w art. 15 KP - podniesiony do
rangi podstawowej zasady prawa pracy - oznacza to, że pracodawca zobowiązany jest do
zapewnienia pracownikowi faktycznego bezpieczeństwa, a nie tylko do realizacji
obowiązków z powszechnie obowiązujących bhp30.
Ochrona trwałości stosunku pracy nie została expresis verbis wyrażona jako zasada
prawa pracy. Nie ma jednak wątpliwości, że można ją wyinterpretować z szeregu przepisów
dotyczących zasad nawiązywania, treści i rozwiązywania stosunku pracy. Jako środki
urzeczywistniającą tą zasadę można wskazać wymóg uzasadniania wypowiedzenia
definitywnego i zmieniającego umów o pracę na czas nieokreślony, obowiązek
współdziałania pracodawcy z reprezentacją pracowniczą na etapie poprzedzającym
zwolnienia oraz kontrolę sądową dokonanego zwolnienia lub rozwiązania umowy o pracę 31.
Liczne regulacje odnoszące się do ochrony trwałości stosunku pracy pozwalają uznać, że
system tych gwarancji tworzy jedną z podstawowych zasad prawa pracy.
Bezpieczeństwo prawne i socjalne zostało uznane za podstawową wartość prawa pracy
przez Konstytucję Międzynarodowej Organizacji Pracy. Deklaracja filadelfijska uchwalona
10.05.1944 r. podczas 26 sesji Konferencji Ogólnej dotycząca celów i zadań MOP
potwierdziła w czterech akapitach rozdziału I na nowo podstawowe zasady, na których oparta
jest działalność powyższej organizacji międzynarodowej. Ubóstwo, gdziekolwiek istnieje,
zostało uznane za niebezpieczeństwo dla dobrobytu wszystkich (I lit.c). Walka z
niedostatkiem powinna być prowadzona w skali międzynarodowej i krajowej przez władze
29
Z. Góral, O kodeksowych katalogu zasad indywidualnego prawa pracy, Warszawa 2011, s. 192
30
Wyrok SN z 19 grudnia 1980, sygn. akt I PR 87/80, opubl. Legalis
31
Por. A. Dral, Powszechna ochrony trwałości stosunku pracy. Tendencje zmian, Warszawa 2009, passim.
11
państw członkowskich oraz przedstawicieli pracowników i pracodawców (I. lit.d).32
Ostatecznym celem współpracy wymienionych wyżej podmiotów jest „podnoszenie
dobrobytu powszechnego”. Zadaniem MOP jest podejmowanie wysiłków w celu
umożliwienia zaspokojenia praw podstawowych sformułowanych w przepisach art. 22, art. 25
Powszechnej Deklarcji Praw Człowieka ONZ z 10.12.1948 r. (prawo do zabezpieczenia
społecznego, prawo do godziwego poziomu życia), art. 9, art. 11 i art.12 Międzynarodowego
Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ z 16.12.1966 r. (prawo do zabezpieczenia
społecznego, prawo do odpowiedniego poziomu życia, prawo do ochrony zdrowia fizycznego
i psychicznego). Konwencja Nr 102 MOP dotycząca minimalnych norm zabezpieczenia
społecznego uchwalona 8.06.1952 r. w trakcie 35 sesji Konferencji Ogólnej MOP oraz
Zalecenia MOP: Nr 67 dotyczące zabezpieczenia dochodu i Nr 69 dotyczące opieki
medycznej uchwalone na 26 sesji Konferencji Ogólnej w 1944 r. wyznaczają standardy
bezpieczeństwa socjalnego w świecie. Zalecenie MOP Nr 202 dotyczące krajowych platform
ochrony socjalnej uchwalone w dniu 14.06.2012 w trakcie 101 sesji Konferencji Ogólnej
MOP potwierdza, iż zabezpieczenie społeczne jest ważnym narzędziem przeciwdziałania i
zmniejszenia ubóstwa, nierówności, wykluczenia społecznego i zapobieżenia zagrożeniom
dla bezpieczeństwa socjalnego. Stanowi również konieczny warunek skutecznej realizacji
zasady równego traktowania w stosunkach społecznych regulowanych przepisami prawa
pracy i zabezpieczenia społecznego, zwalczania dyskryminacji ze względu na płeć i rasę oraz
wspomagania . Zalecenie MOP Nr 202 z 2012 r. nawiązuje do podejmowanych przez
Konferencję Ogólną MOP deklaracji na temat zabezpieczenia społecznego i rządów prawa33.
Akceptuje ideę globalizacji z „ludzką twarzą”.34 Bezpieczeństwo prawne i socjalne
pracowników są tymi uniwersalnymi wartościami, które leżą u podstaw wszystkich
32
Polskie i europejskie doświadczenia walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym zostały przedstawione w
pracy zbiorowej Polska bieda w świetle Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym,
red. H. Kubiak, Kraków 2012, passim.
33
Social security and the rule of law. General Survey concerning social security instruments in lightof the 2008
Declaration on Social Justice for a Fair Globalization, Report of the Committee of Experts on Application of
Conventions and Recommendations (art.19, 22 and 35 of the Constitution), Report III (Part 1B), International
Labour Conference, 100th Session, 2011, ILO, Geneva 2011, passim.
34
Donner un visage humain à la mondialization. Etude d’ensemble sur les conventions fondamentales
concernant les droits au travail à lumière de la Declaration de l’OIT sur la justice sociale pour une mondalisation
équitable, 2008, Rapport III (Partie 1B), Conférence international du Travail, 101 e session, 2012, BIT, Genève
2012, passim.
12
powołanych wcześniej przepisów międzynarodowego publicznego prawa pracy. Zalecenie Nr
202 z 2012 r. zawiera podstawowe wytyczne adresowane do władz państw członkowskich w
sprawach odnoszących się do ustanowienia na poziomie krajowych platform bezpieczeństwa
prawnego i socjalnego jako głównej gwarancji, a jednocześnie narzędzia realizacji idei
bezpieczeństwa prawnego i socjalnego, uważanej za uniwersalną i fundamentalną podstawę
aksojologiczną każdego współczesnego krajowego systemu prawa pracy i zabezpieczenia
społecznego. W prawie pracy i zabezpieczenia społecznego, zwłaszcza w jego części
traktującej o międzynarodowych standardach publicznego prawa pracy aktualne są mutatis
mutandis rozważania prowadzone przez prawników specjalizujących się w prawie
międzynarodowym publicznym nad doktryną „Responsibility to Protect”.35 Idea idea
jednolitych platform ochrony socjalnej ma celu zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego
najbardziej potrzebującym. Jest oparta na konieczności zagwarantowania powszechności
bezpieczeństwa socjalnego opartego na solidarności społecznej wymienionym w rodziale II.5
kategoriom społecznym: dzieciom, osobom w wieku aktywności zawodowej oraz osobom
starszym stale zamieszkującym w państwach członkowskich. Bezpieczeństwo socjalne jest
pojmowane przez Zalecenie Nr 202 MOP jako obowiązek władz państw członkowskich
zagwarantowania świadczeń socjalnych z zabezpieczenia społecznego, chroniących przed
wszystkimi wymienionymi w konwencji Nr 102 MOP ryzykami socjalnymi na minimalnym
poziomie, zapewniającym godziwe życie (II.8 lit.b). Powołane zalecenie MOP podnosi
znacznie międzynarodowe, wypracowane wyłącznie w Europie standardy godziwego
przychodu. Przepis art.4 ust.1 Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej z 1996 r.
posługuje się pojęciem „godziwe wynagrodzenie”.36 Miernikiem poziomu wynagrodzenia w
procesie oceny zgodności regulacji krajowych z europejskimi standardami wysokości płacy
jest relacja między minimalnym i przeciętnym wynagrodzeniem za pracę w danym państwie
członkowskim. Minimalne wynagrodzenie niższe od współczynnika 60-66% jest traktowane
przez Europejski Komitet Praw Społecznych, stały komitet Rady Europy monitorujący
przestrzeganie przez władze państw członkowskich wchodzących w skład tej organizacji jako
wskaźnik niedostosowania krajowych przepisów prawa pracy i zabezpieczenia społecznego
do standardów europejskich. Zastosowanie powyższej metody przez MOP jako organizację
35
J. Zajadło, Aksjologia prawa międzynarodowego a filozofia prawa (uwagi na marginesie doktryny
Responsibility to Protect) (w:) Aksjologia współczesnego prawa międzynarodowego, red. A. WnukieiwczKozłowska, Wrocław 2011, s. 307 i nast.
36
A.M. Świątkowski, Karta praw…,op.cit., s. 132 i nast.
13
międzynarodową, prowadzącą działalności w skali kuli ziemskiej należałoby potraktować, ze
względu na znaczne większe aniżeli ma to miejsce na kontynencie europejskim, dysproporcje
w poziomie rozwoju gospodarczego, społecznego i cywilizacyjnego między państwami
członkowskimi jako próbę ustanowienia nierealnych wymagań, a więc sprzecznych z
podstawową
uniwersalną
wartością
bezpieczeństwa
socjalnego.
Z
tego
powodu
bezpieczeństwo socjalne jako fundamentalna podstawa aksjologiczna współczesnego prawa
pracy i zabezpieczenia społecznego może być traktowana wyłącznie jako dyrektywa
postępowania prowadząca do osiągnięcia w niemożliwej do określenia przyszłości stanu
powszechnego dobrobytu. Aktualne doświadczenia państw europejskich zaliczanych do
kategorii welfare state, wyrażane obawy o przyszłość europejskiego modelu socjalnego
dowodzą, iż – ze względu na kryzys gospodarczy, powodowaną procesami globalizacji
ekonomicznej postępującą erozję poziomu życia w bardziej rozwiniętych państwach
industrialnych, wątpliwości wyrażonej w paremii „quid faciant leges, ubi sola pecunia
regnat” należy się przeciwstawić odwołując do podstaw aksjologicznych prawa pracy i
zabezpieczenia
społecznego,
w
tym
przede
wszystkim
do
uniwersalnej
zasady
bezpieczeństwa prawnego i socjalnego gwarantowanej przepisami tej gałęzi prawa
pracownikom i ubezpieczonym jako słabszej stronie więzi prawnych regulowanych
przepisami tego działu prawa.
Według filozofii fenomenologicznych każda wartość kryje w sobie również postulat
swej realizacji, a więc istotnym elementem wartości jest powinność, czy też domaganie się jej
realizacji37. Wszelkie systemy normatywne mają odniesienie do odpowiednich systemów
aksjologicznych. Nie inaczej jest w przypadku systemu funkcjonującego w ramach gałęzi
prawa jaką jest prawo pracy. Jak już wyżej wspomniano u fundamentów prawa pracy leży
wola zapewnienia bezpieczeństwa prawnego stronom stosunku pracy i bezpieczeństwa
socjalnego pracownikowi. Realizacja tych wartości jest determinantą znacznej większości
norm formowanych w obrębie prawa pracy38. Powyższe rozważania można więc
podsumować stwierdzeniem, że bezpieczeństwo prawne i bezpieczeństwo socjalne,
rozumiane tak jak zostało to wcześniej opisane są moralnie dobre i stąd też w oparciu o nie
należy budować system aksjologiczny prawa pracy.
37
J. Wróblewski, Analityczne podejście do aksjologii prawa 1985, Studia Filozoficzne, Nr 2-3, s. 49
38
T. Czyżewski, Aksjologiczne i deontyczne normy moralne [w:] tenże , Pisma z etyki i teorii wartości,
Wrocław – Warszawa 1989, s. 150-156
14