plik PDF - Gertruda.eu

Transkrypt

Małgorzata Malewicz
Problemy edycji manuskryptu Gertrudy
Manuskrypt Gertrudy stanowi część ponad tysiącletniego kodeksu rękopiśmiennego
znajdującego się od XIII wieku w Cividale del Friuli (prowincja Udine) w północnych
Włoszech. Przechowywany pierwotnie w bibliotece kapitulnej jako Liber precum Gertrudis
(sygn. CXXXVI), został następnie włączony do zbiorów Museo Archeologio Nazionale w
Cividale (pierwotna sygnatura: Codici sacri 6) gdzie znajduje się obecnie jako Psałterz
Egberta (Salterio d’Egberti)/Codex Getrudianus, Inv.4545 , MS CXXXVI. Przed sześcioma
laty sporządzono facsimile Psałterza Egberta. Doskonałej jakości reprodukcja (wraz z płytą
CD i komentarzem) stwarza nowe możliwości obcowania z tym zabytkiem rękopiśmiennym.
Pierwotny zrąb kodeksu, Psałterz, został spisany dla Egberta, arcybiskupa Trewiru w latach
977-993, o czym świadczą cztery początkowe miniatury Psałterza przedstawiające mnicha
Ruodprechta ofiarowującego księgę Egbertowi, ten zaś z kolei ofiarowuje ją świętemu
Piotrowi, patronowi katedry w Trewirze. Napisy na miniaturach głoszą: DONUM FERT
RUODPRECHT – QUOD PRESUL SUSCIPIT EGBRECHT - QUI TIBI DAT MUNUS DELE SIBI PETRE REATUS. Spisany na foliach 15-205 (karty 206-208 pierwotnie nie
zapisane) Psałterz wraz z miniaturami sporządzony został przez Ruodprechta, być może w
Reichenau, choć wielu uczonych skłania się ku hipotezie, że Psałterz powstał w Trewirze.85 O
trewirskiej proweniencji kolejnych tekstów dołączonych do Psałterza i treściowo z nim
związanych, mianowicie Litanii do wszystkich świętych, wzorów spowiedzi, a także zaleceń
jak należy odmawiać liturgię godzin (ff. 209-233) wydaje się świadczyć fakt, że imiona
lokalnych świętych trewirskich w rękopisie wyróżniono złotem – 25 imion, w tym czternaście
imion biskupów trewirskich, poprzedników Egberta, przedstawionych na miniaturach
Psałterza. Ręka pisarza Litanii jest późniejsza niż ręka Psałterza i należy ją datować na
85
Por.obszerne omówienie badań nad miniaturami i pismem kodeksu w: Modlitwy Księżnej
Gertrudy z Psałterza Egberta w Kalendarzem, wydanie Małgorzata H. Malewicz i Brygida
Kürbis, Polska Akademia Umiejętności, Monumenta Sacra Polonorum, tom II, Kraków 2002,
ss. 13-16.
23
przełom X i XI wieku. Można jednak przyjąć, że teksty Litanii, Confessiones (wzory
spowiedzi) i Ordinationes (zalecenia dotyczące liturgii godzin), wykazujące wspólne cechy
ortografii i paleografii oraz związki merytoryczne z Psałterzem Egberta, zostały wspólnie z
nim oprawione na przełomie X i XI wieku. Gertruda miała zatem w rękach Psałterz wraz z
dodatkami. Hipotezę tę potwierdza fakt, że jej modlitwy wpisane są we wszystkich częściach
kodeksu.
Należy przypuszczać, że Psałterz przybył do Polski wprost z Trewiru. Spośród różnych teorii
dotyczących drogi kodeksu z Trewiru do Polski najbardziej prawdopodobna wydaje się
wersja sugerująca, iż Psałterz (oprawiony wraz z częściami, o których była mowa wyżej)
przywiozła do Polski Rycheza. Sama otrzymała go zapewne (być może w prezencie ślubnym)
od swojego ojca, palatyna Ezzo, który mógł wejść w posiadanie cennej księgi w czasach walk
o biskupstwo trewirskie, w początkach XI wieku. Gertruda mogła otrzymać kodeks od
Rychezy w momencie swego zamążpójścia za księcia kijowskiego Izjasława, czyli w 1043
roku. Zapewne początkowo spisywała (lub kazała spisywać) na dodatkowych składkach,
znanych obecnie jako Folia Gertrudiana, (które – zapewne na jej polecenie - wszyto na
początku kodeksu) modlitwy zapamiętane z pobytu w klasztorze. Stąd też wśród modlitw
wpisanych w początkowych partiach Modlitewnika przeważają teksty o charakterze mało
osobistym, głównie modlitwy błagalne, pokutne oraz modlitwy w czasie Mszy świętej.
Stopniowo, w dalszych partiach kodeksu, w Psałterzu i następujących po nim częściach (ze
szczególnym uwzględnieniem ff.206r-208v) wśród tekstów pojawiają się modlitwy o
charakterze niejako „prywatnym”, czego przykładem jest bardzo osobista modlitwa ujęta w
formę litanii.86 Jeśli chodzi o czas spisywania modlitw, to powszechnie przyjmuje się jako
termin a quo datę śmierci Izjasława tj. rok 1078, zaś jako termin ad quem rok1087 (po śmierci
syna Gertrudy, Jaropełka-Piotra). Wpisany – najprawdopodobniej dla Gertrudy – Kalendarz
(ff.2ra-4vb) powstał zapewne podczas pierwszego (1068/69r.) lub drugiego (1073-1077r)
pobytu Gertrudy i jej rodziny w Krakowie, z tego samego czasu pochodzą dwa inne teksty z
foliów gertrudiańskich, mianowicie Prognostyk (ff. 11r-12r) i odległy miejscem (f. 182r), ale
bliski tematycznie Prognostykowi tekst modlitwy-zaklęcia przeciw jadom i truciznom.87 Z
drugim pobytem Gertrudy w Polsce łączy się też inny zabytek, mianowicie paliusz (czy też
inna szata liturgiczna), dar księżnej Izjasławowej dla katedry w Gnieźnie, z wyhaftowaną
modlitwą w intencji Izjasława: „Za sprawą św. Dymitra, daj, Wszechmogący wiele lat słudze
86
87
Tekst nr 93 w: Modlitwy…, dz.cyt., ss. 167-169
Tekst nr 81, De nociuis rebus timendis, w: Modlitwy..., dz.cyt., s. 157-158.
24
Twojemu Izjasławowi…”. Ten cenny dar przechowywano jeszcze w XV wieku, później
zaginął.88
Kodeks Gertrudy wrócił z Rusi do Polski za sprawą księżniczek ruskich, wydawanych na
przełomie XI i XII wieku za Piastów. Wydaje się dość prawdopodobne, że z rąk Gertrudy
otrzymała księgę jej wnuczka, córka Świętopełka, Zbysława, która w roku 1103, a więc na
pięć lat przed śmiercią Gertrudy, wyszła za mąż za Bolesława Krzywoustego. Kodeks był
następnie z pewnością w rękach Salomei, drugiej żony Bolesława Krzywoustego, poślubionej
w roku 1113. Salomea, z domu Berg, ofiarowała zapewne kodeks swojej córce Gertrudzie,
mniszce w Zwiefalten. Tak można wnioskować na podstawie zapisu kronikarza z Zwiefalten,
który wspomina, że „owdowiała Salomea przysłała do nas mającą tu pozostać na zawsze
jedną ze swoich córek, Gertrudę, z wielkimi darami”. Ówczesny opat z Zwiefalten, Bertold,
wyliczając te dary pisze, że „wspomniana Salomea” przekazała opactwu, którym podówczas
zarządzał, „jeden wielki psałterz pisany złotem”.89 Po śmierci Gertrudy-mniszki w 1160 roku
kodeks poszerzony o noty nekrologiczne w Kalendarzu (Folia Gertrudiana), dokonane w
klasztorze w Zwiefalten, przeszedł do rąk spokrewnionych z Bergami hrabiów AndechsMeranu. Ostatecznie kodeks trafił do rąk świętej Elżbiety Turyngijskiej (z domu Andechs),
córki Andrzeja II króla Węgier i Gertrudy, która z kolei była córką Bertolda IV Andechs.
Elżbieta, od roku 1221 małżonka księcia Turyngii Ludwika, ofiarowała w roku 1229 kodeks
katedrze w Cividale. O darowiźnie tej wspomina interpolacja na f.8v kodeksu, wpisana przez
Filipa z Turris biskupa Adrii (Philippus de Turris, 1657-1717), który odtworzył tekst
wcześniejszej noty proweniencyjnej, na której dokonano razury: „Dar świętej Elżbiety, córki
króla Węgier, małżonki księcia Turyngii. Za namową swego wuja Bertolda, patriarchy
Akwilei ofiarowała go w roku 1229 najczcigodniejszemu kolegium kanoników z Friuli,
których gorliwość w modlitwie z najwyższą pobożnością podziwiała już wcześniej”.90
1. Opis kodeksu
Rkp. Cividale, dawna sygn. Codici sacri 6, obecna Cod. Cap. CXXXVI, Inv. 4545, Museo
Archeologio Nazionale. Łacina X-XI wiek, pergamin, 23,8 x 18,8 cm, ff. 233 + 1 karta
88
A. Lewicki, Napis na paliuszu z XI wieku, Kwartalnik Historyczny T. 7. 1893, ss. 447448.
89
Por. Modlitwy…, dz. cyt., s. 32 i przypisy 132-133 tamże.
90
Nota Filipa z Turris, który zmarł w roku 1717, wpisana została w końcu XVII lub na
początku XVIII wieku.
25
ochronna nie zapisana, minuskuła ottońska i romańska, 23 miniatury (w tym 5 ruskich), liczne
inicjały ozdobne w tekście (w tym 14 całostronicowych), oprawa poprzednio XVIII-wieczna,
po restauracji w latach siedemdziesiątych XX w.
1. Zawartość kodeksu
I. ff. 2r - 15v: [Folia Gertrudiana]
II. ff. 16r-208v: [Psałterz Egberta]
III. ff. 209r-213v: Letania universalis
IV ff. 214r-228v: [Confessiones]
V. ff. 229v-233v: [Ordinationes]
2. Folia składki, numeracja
Pierwsza niezapisana karta ochronna pergaminowa, składki I i IV (bifolia), tj. karty 2-4
(jednej brak) i 11-14 składają się z pergaminu nieco gorszego niż Psałterz Egberta, między te
składki włożono następnie składki II i III, tj, karty 5-10 (w składce II brak dwóch kart), z
jeszcze grubszego i gorzej wyprawionego pergaminu. Wszystkie te karty są nieco dłuższe i
węższe niż pozostałe karty kodeksu. Części II-V kodeksu złożone z kwaternionów, spisane na
cienkim i dobrze wyprawionym pergaminie. Foliotacja w prawym górnym rogu foliów, tylko
na stronie recto, widoczne także ślady foliotacji w lewym górnym rogu foliów, przekreślone,
prawdopodobnie z końca XVI lub z początku XVIIw. Foliotacja ciągła, nie uwzględnia braku
kart; brak sygnalizuje w glosach marginalnych tzw. Glossator Modernus (XVI wiek).
3. Oprawa i karty ochronne
1. (pierwsza) karta ochronna pergaminowa, niezapisana. Oprawa niedawno restaurowana, z
XX wieku; deska = wytłaczana skóra, zapięcie na rzemyki.
ff. 1 linie „nacięte” po stronie recto przebijają – aż do nacięcia włącznie – na stronie verso;
podobnie na pozostałych foliach do 15 włącznie i w Psałterzu Egberta.
Foliotacja w prawym górnym rogu foliów, ołówkiem, ciągła, nie uwzględnia braku kart.
Wcześniejsza paginacja atramentem, bardzo wyblakła, również ciągła; miejscami
26
przekreślona. Na dole kart foliotacja ciągła ołówkiem, wprowadzona – jak się wydaje – w
dzisiejszych czasach.
4. Składki (folia Gertrudiana)
1. k. ochronna + f2rv z grubego pergaminu (żółtawy), brzegi kart barwione czerwono, jak w
Psałterzu Egberta, barwione jednak chyba po przycięciu.
f. 3rv + przycięta część karty ochronnej, do której doklejono f. 4rv
ff.2rv-3rv, pergamin nieco gorszy, bardziej szary, gorzej gładzony; ślady rubrowania
2. ff5rv + 6rv
F. 5r niezapisana, na odwrocie miniatura ruska, pierwsza z pięciu, przedstawiająca św. Piotra,
Jaropołka z żoną i klęczącą u stóp św. Piotra Gertrudę – napis obok klęczącej postaci: Mater
Jaropolk [M… Jaro…k]. Wokół miniatury modlitwa do św. Piotra. Karta bardzo zniszczona,
restaurowana (podklejona papierem), miniatura zatarta w części środkowej i dolnej – między
postacią św. Piotra a parą książęcą; uszkodzenie obejmuje także część twarzy Gertrudy.91
Na f. 6r u góry po lewej stronie zapis ręką Glosatora Hic, u góry, w centralnej części karty
znak
_ - _
atramentem jaśniejszym od tekstu wpisanego na tej stronie (podobny
atrament na ff. 7rv-8rv).
Na f. 6v u dołu po prawej stronie zapis Glosatora: Carent hic paginae. Być może poszyt z
modlitwami był pierwotnie kwaternionem, w środek którego wszyto składki z modlitwami.92
3. ff. 7rv, 9rv, 10rv: miniatury ruskie: f. 9v Nativitas, f. 10r Chrystus na krzyżu, f. 10v
Chrystus w Majestacie. (Ostatnia miniatura ruska, Theotokos [MP OY] znaduje się na f. 41r)
4. ff. 11; 12 rv, 13, 14rv (pergamin nieco grubszy)
5. ff 15rv,16rv-17rv, 18rv bifolium (pergamin lepszej jakości, jak w Psałterzu Egberta).
6. ff. 19rv-16rv, pełny kwaternion
10. ff.51rv-58rv, pełny kwaternion
11. ff. 59rv-66rv pełny kwaternion
91
Por. Modlitwy…, dz. cyt., rozdział p.t. Miniatury – próba nowej interpretacji, ss.50-62.
Podzielam tu opinię B. Kürbis wyrażoną w: Modlitwy…, dz.cyt. przypis 2 na s. 3.
Wcześniejsi badacze, w tej liczbie Zofia Kozłowska-Budkowa w swej recenzji edycji W.
Meysztowicza, Studia Źródłoznawcze 3 1958), s. 272-273, uważali, że są to bifolia.
92
27
13.ff.75rv-82rv, pełny kwaternion
23. ff. 155rv-162 rv, pełny kwaternion
29. ff. 203rv-207rv (3+2)
30. ff. 208rv-213rv (5+1) +3 karty wycięte (wyraźny brzeg, zapis Glosatora na f, 213v: Hic
ablati [s] sunt folia duo uel tres, ut uidetur, et tang[untu]r a diabolicis uero manibus)
32. ff. 222rv-228rv (4+3), 1 karta wycięta na końcu
33. ff. 229rv-233rv (2+3), 1 wycięta na początku
5. Kalendarz
Tekst w dwóch kolumnach. Złocenia wszystkich inicjałów i dat (np. B.III. Non. Octaua s.
Stephani). Liczne wyróżnienia złotem ważniejszych świąt (Octaua epiphanię domini itd.)
2) Analiza ręki
28
1. Kalendarz
1. XI w. druga połowa: ręka I dokonująca wpisu Kalendarza; atrament brązowawy, nieco
wyblakły; liczne złocenia, majuskuła (capitalis rustica) dla ważniejszych świąt. Pismo
staranne, pióro średniej grubości. XIIw.
2. XII w. Ręka II (Necrologista Salomeanus) wpisujaca noty nekrologiczne czarnym
atramentem; pismo ostre, wyraźnie odmienne, o cechach gotyckich (Iudinda, Lwigart,
Odalricus)
3. XI w., druga połowa. Ręka III wpisujaca noty nekrologiczne rdzawym atramentem, grubo
przyciętym piórem (Obiit Demetrius infans); chyba ta sama ręka – choć innym,
czarnozielonkawym atramentem - dokonała wpisu pod datą 19 sierpnia: In Panonia Stephani
regis et confessoris; dukt pisma wydaje się identyczny; wydłużona litera a, zamknięte g,
podczas gdy ręka II [tzw. Necrologista Salomeanus] pisze a pełniejsze, zaś g otwarte, Dukt
pisma podobny do ręki Kalendarza, być może są to późniejsze uzupełnienia tego samego
skryby.
4. XI w., druga połowa. Ręka IV NM wpisująca noty nekrologiczne Zvl; wydaje się zbliżona
do ręki III, atrament bledszy, pióro cieniej przycięte - znacznie cieniej niż w III, także cieniej
niż w Kalendarzu.
2. Modlitewnik (folia Gertrudiana)
1. Ręka IA, ff. 5v (modlitwa do św. Piotra, wokół miniatury; modlitwy na f. 6rv. Atrament
czarny, lekko przebarwiony na brązowo, inicjały złocone lub rubrowane. Pismo mało
wprawne, niezbyt staranne. Pióro przycięte dość grubo.
2. Ręka IIA, ff. 7rv, 8rv. Atrament brązowawy, nieco ciemniejszy niż w Kalendarzu. Pismo
drobniejsze i staranniejsze niż na ff. 5v-6rv; kształt liter b. podobny (g, r, a), te same ligatury
ct, st . Inicjały rubrowane, złocone, jak poprzednio, złoto położone na rubrum, gdzieniegdzie
zatarte. Pióro przycięte dośc grubo. Charakterystyczne formy aspirowane: hodio (=odio), k
zamiast c: karitate (=caritate) etc. Charakterystyczna ligatura rt.
3. Ręka IIIA, f.8rv, na dole strony (tekst objęty razurą), kaligraficzne i staranne pismo,
najprawdopodobniej rubrum w całości (Sanctae Elizabeth Ungarie Regis filie Lantgravi
Ducis Turringiae coniugis munus …etc.). Nota wpisana w drugiej połowie XIII wieku.
29
3. Lunarium i Pronostica temporum, ff. 11rv-12r
4. XI w. /2 połowa .Ręka I lub NA; raczej ta sama co w Kalendarzu. Złocone inicjały. Pismo
początkowo staranne (f. 11v), potem coraz bardziej pospieszne i niedbałe. Na ff. 11r-12r
coraz wyraźniej pochylone w prawo. Atrament brązowawy, jak w Kalendarzu i na ff, 7rv8rv, jaśniejszy wszakże niż na ff. 7-8rv. Pióro przycięte dość grubo.
5. XI w./2 połowa. Ręka IIA na ff. 12r-14r (u góry karty). Pismo drobne, w miarę staranne.
Pióro przycięte średnio, raczej grubo. Inicjały złocone. Na f. 13r incipity Psalmów
ciemniejszym atramentem, niemal czarnym, bardzo starannym pismem; ręka wydaje się
wciąż ta sama. Na f. 14r dwa wiersze od góry oraz modlitwa Perfice gressus meos…na
prawym marginesie w górnej części karty, tą samą ręką. Atrament brązowy, nierównej
intensywności. Na f. 13v Credo większymi literami i ciemniejszym atramentem.
6. XI w./2 połowa. Ręka IA, ff. 14r-14v. Atrament czarny, litery duże, oddzielone od siebie,
rzadkie ligatury (typowe st, ct). Pióro przycięte grubo, pismo niezbyt staranne. Inicjały
złocone, w połowie strony - po kilku liniach wpisanych ręką IA – barwny przerywnik
ozdobny: ornament roślinno-geometryczny, mocno zatarty. Dominują kolory złoty, różowy i
błękitny; te same co na miniaturach ruskich.
7. XIw./2 połowa. Na f. 15rv ręka I lub NA, ta sama co w Prognostyku (zwłaszcza na f. 12r
od góry); atrament brązowawy, inicjały złocone. Pióro przycięte grubo; litery pochylone w
prawo. Pismo mało staranne.
8. XI w./2 połowa. Ręka IIA na ff. 16r, 17v (między nimi miniatury z Psałterza Egberta), 18r,
19v (między nimi miniatury j.w.), 20r (dalej dwie miniatury i tekst Psałterza). Atrament
ciemnobrązowy, pióro przycięte dość grubo, pismo staranne, inicjały złocone.
4. Psałterz Egberta, ff. 16v-208v
Ręka E. Ozdobne pismo, X w., liczne miniatury, ozdobne inicjały i złocenia. Od f. 40v
inicjały mniej ozdobne w tekście, podobne już trochę do gertrudiańskich, nie obwiedzione
rubrami.
9. Ręka IA, f. 29v, 30r; wpis na dole strony 29v atramentem brązowym, dość wypłowiałym;
podobnie na dole f. 30r, od słów: Domine si iratus fueris . Natomiast modlitwy zaczynające
się od słów Queso te pro Petro do słów in eternum esse confitetur wpisane atramentem
znacznie ciemniejszym. Wszędzie złocone inicjały, mniej lub bardziej zatarte (złocenie inne
30
niż w Psałterzu Egberta, tam bardziej gładko położone i obwiedzione cienką kreską rubrum,
tu złoto kładzione na rubrach, bardziej chropawe).
10. Ręka IA na ff. 40v-41r, tj. pod ostatnią miniaturą ruską. Atrament ciemnobrązowy,
prawie czarny, na dole strony bardzo wytarty – od obracania stronic. W słowach Pater de
celis i Domine Ihesu Chryste wykorzystano inicjały wpisane w Psałterzu Egberta, natomiast
tytuł Pro peccatis złocony zwykłym sposobem. Ta sama ręka IA czarnym atramentem na ff.
51v-52r, na dole strony.
11. Ręka IA, ff. 65v, na dole strony, pod tekstem Psałterza. Inc. Omnipotens sempiterne Deus,
Expl. Omnipotenti Deo placere merear. Per. Atrament czarny, przebarwia się – płowiejąc –
na ciemnobrązowy. Litery dość duże, oddzielone od siebie wyraźniej niż w tekstach ręki IIA.
Charakterystyczne S końcowe, w przeciwieństwie do ręki IIA, gdzie s końcowe przybiera
formę zbliżoną do f, natomiast S końcowe pojawia się rzadko. Pismo raczej mało staranne,
pióro przycięte dość grubo.
Na f. 66r tekst – wpisany również na dole strony: Inc. Qui es humilium consolator, Expl. Ante
tuam maiestatem feliciter peruenire. Per. Inicjał złocony, atrament ciemnobrązowy, pióro
przycięte grubo. Tekst wydaje się pisany także ręką IA, choć stwierdzam to z mniejszą
pewnością. Dukt pisma bardzo podobny do tego z poprzedniej strony, aczkolwiek może
pismo jest nieco staranniejsze; S końcowe jak poprzednio, z wyjątkiem jednego słowa –
saluos, gdzie pojawia się f na końcu, jak w przypadku ręki IIA. Wątpliwości budzi kształt
litery a, którą ręka IA kreśli znacznie wydłużoną, podczas gdy w tekście na f. 66r mamy do
czynienia z formą okrąglejszą, zbliżoną raczej do zapisu ręki IIA.
12. Ręka IA lub IIA, f. 86r. Inc. Miserere mei Domine Ihesu Chryste, Expl. Et propitius esto
mihi peccatrici usque in sempiternum. Per. Inicjały (2) złocone (drugim jest O w zdaniu: O
Domine, extende etc.), pióro przycięte dość grubo, atrament początkowo zapewne czarny,
czego ślady w pierwszych trzech słowach, przebarwia się na ciemnobrązowy. Tekst wpisany
na dole strony, pod tekstem Psałterza, na samym dole i w rogu niemal zatarty, zapewne z
powodu obracania kart kodeksu podczas lektury. S końcowe mieszane z f końcowym, jak w
ręce IIA. Jednak cechy charakterystyczne ręki IIA mało wyraźne; należy skłonić się ku wersji,
że jest to ręka IA.
13. ff. 98v-99r, ręka NA, ta sama co w Prognostyku na ff. 11v - 12r, teksty Oracio communis,
Pro uno defuncto, Communis, Pro defuncta femina – wszystkie tytuły złotem i majuskułą
(podobnie jak ważniejsze święta w Kalendarzu). Atrament brązowy, wypłowiały, pióro
przycięte grubo, pismo dość staranne, litery duże. S końcowe ma kształt mieszany (S lub f).
Pismo lekko pochylone w prawo.
31
14. Ręka IA, ff. 98v-99r. Poniżej tekstu Psałterza, na f. 98v, oraz poniżej ww. tekstów
modlitw powszechnych. Na ff. 98v-99r, na dolnych marginesach obu stron, czarnym
atramentem (przebarwiającym się na brązowo) wpisany – dość grubo przyciętym piórem –
tekst modlitwy Inc. Domine Ihesu Chryste multa et magna sunt peccata mea, Expl. Propicius
esto mihi peccatrici. Qui uiuis. W tekście 4 inicjały złocone: f.98v Domine, f.99r Fac,
Domine(exaudi…), Ne derelinquas me.
15. Ręka X, f. 115r, po dwóch wierszach tekstu należących do Psałterza Egberta (Expl.
Psalterium Egberti: melle saturauit eos), Inc. złotem tytuł modlitwy Pro peccatis, ozdobna
minuskuła. Poniżej Inc. Exaudi quesumus Domine, Expl. Delictorum quorum ueniam
consequantur. Per. Trzy inicjały złocone (Exaudi, Parce, Dominus sempiterne Deus), na
lewym marginesie, dość daleko od tekstu modlitwy –ten znacznie wcięty - inicjały bardzo
podobne do tych Psałterza. Atrament rdzawy, pióro przycięte dość grubo, litery tej samej
wielkości co ręki IA, ale kształt różny, charakterystyczne zwłaszcza dość pełne a , szerokie r i
x, wyostrzone górne kreski r i x, pismo staranne, rozwleczone szeroko, lekko – niemal
nieuchwytnie – pochylone w lewo.
16. Ręka IA, f. 115r , poniżej ww. tekstu dwie modlitwy za złoconymi inicjałami, zwykłego
kształtu. Inc. Precor te Domine, Expl. Et ad bonam perseuerantiam perducas. Per; Inc.
Queso omnipotens Deus, da mihi compuncionem; Ex.pl. antequam uitam istam finiam,
Salwator. Pióro przycięte grubo, atrament czarny, przebarwiony na ciemny brąz; po inicjale
drugiego tekstu dwa pierwsze słowa jakby wymazywane, znacznie bledsze.
17. Ręka IA, f. 127r, poniżej tekstu Psałterza Egberta, 7 wiersz na dole strony, Inc. Pro
Peccatis (złotem, jak poprzednio, np. w modlitwach powszechnych) Deus qui es custos
animarum et corporum Expl. Qui manes in unitate Trinitatis. Amen. Atrament czarny, jak na
poprzednich foliach, cechy charakterystyczne jak wyżej.
18. Ręka IA, ff. 150v-151r, na dole obu stron, poniżej tekstu Psałterza Egberta. Krótka,
trzywierszowa modlitwa na f. 150v. Inc. Deus propicius esto mihi peccatrici Expl. Et
resurrectio mortuorum. Qui uiuis et[regnas]. Pięcioi półwierszowa modlitwa na f. 151r, Inc.
Domine qui plasmasti me, Expl. Et miserere mei creator meus qui uiuis et regnas . Pióro
przycięte grubo, atrament czarny, cechy ręki jw.
19. Ręka IA lub IIA, na dole f. 157r, około 11 wierszy, 6 inicjałów rubrowanych (pewnie
także złoconych), kompletnie wymazany tekst (o czym nota Glosatora na prawym marginesie
strony). Ślady drobnego pisma dość regularnego pozwalają domyślać się tu wpisu ręki IIA,
aczkolwiek następny wpis ręki IA jest dokonany również bardzo drobnym pismem. Dolna
część strony zresztą pokryta jest pismem ręki IA.
32
20. Ręka IIA lub IA, na dole f. 159v i 160r. Pięciowierszowa modlitwa na f. 159v, jej dalszy
ciąg – sześć i pół wiersza – na f, 160r. Inc.Cognosco Domine Ihesu Chryste quia peccata
mea…Expl. Et ad portum salutis eterne perducas. Per. Dwa inicjały (rubra pokryte złotem,
pierwszy Cognosco, drugi Domine Ihesu Christe qui me dignatus).. Pismo drobne, dość
staranne, atrament ciemnobrązowy. Wygląda raczej na rękę IIA niż na IA.
21. Ręka IA, f. 168v, 12 wiersz poniżej tekstu Psałterza Egberta. Pierwszy złocony inicjał A
pochodzi jakby z Psałterza Egberta, drugi I jest wmalowany jak zazwyczaj. Na prawym
marginesie, obok dwóch pierwszych wiersz modlitwy, złoconymi ozdobnymi literami Pro
peccatis et pro inimicis, ozdobną minuskułą, jak poprzednio przy modlitwach powszechnych
et passim. Inc. Ad te regem omnium regum Expl. Confiteor sancte tibi magis scelera mea
quam ut ueniam merear. Litery spore, atrament czarny, pióro przycięte dość grubo. Dukt
pisma typowy dla ręki IA.
22. Ręka IA, ff. 172v-173r, 5 wierszy + 2 wiersze. Dwa inicjały złocone jak zazwyczaj, Inc.
Dignare me Domine indignam famulam tuam, Expl. propitius sis mihi omnipotens Deus hic
et in futuro. Amen. ; f. 174r Inc. Concede nobis misericors Deus, Expl. sic in Spiritus sancto
totus cognoscamus substantiam. Qui uiuis. Atrament czarny, przebarwia sie na ciemny brąz,
pismo dość drobne, „stłoczone”, na f. 172v pod koniec bardzo zatarte, ledwie czytelne,
zapewne od obracania kart kodeksu.
23. Ręka I lub NA, f. 182 r, jak się wydaje ta sama co w Kalendarzu, Lunarium i Prognostyku
na ff.11v-12r. Inc. Deus meus et Pater Domini mei, Expl. nullus malus homo sibi nocere
possit (modlitwa-zaklęcie przeciw jadom i truciznom). Atrament brązowy, 2 inicjały (drugim
jest Draco) złocone, położone na rubrum. Pismo staranne, z lekką tendencją do nachylenia w
prawo. W pierwszym wierszu po prawej stronie niemal całkowicie zatarty tytuł (wpisany
poprzednio złotem, ozdobną minuskułą), obca - mniej więcej XVI-wieczna – ręka wpisała na
górnym marginesie powyżej tenże tytuł De nociuis rebus timendis ; tak chyba istotnie brzmiał
tytuł modlitwy, ostatnie słowo niepewne.
24. Ręka IA, f. 182 r, siedmiowierszowa modlitwa na dole strony, pod powyższym tekstem
(poz.23). Inc. Deus omnipotens redemptor mundi, Expl. Et Premium ęternę beatitudinis
omnibus recto credentibus concedas. Per. Atrament czarny, prawie nie wypłowiały, cechy
charakterystyczne ręki IA jak zwykle.
25. Ręka IA lub IIA, f. 187v, siedmiowierszowa modlitwa na dole strony. Inc. Ego obsecro te
domine deus omnipotens, Expl. Defende me Domine Deus meus contra iacula diaboli et
contra angeli (tekst niedokończony). Atrament czarny, pismo bardzo gęste i dość drobne, z
braku miejsca.
33
26. Dalszy ciąg tego samego tekstu na f. 194r, na dole strony. Inc. tarthari, suggerentem et
docentem multa mala Expl. Quia tu es Deus meus et doctor meus. Qui uiuis et.
Dalej dwa wiersze wydrapane; wpis pochodził chyba z tej samej ręki – cf. uwaga Glosatora
na lewym marginesie: Nota hic duo versiculi maligne abrasi. Przy bliższej analizie razury
daje się zauważyć ślad dwóch inicjałów (rubra) jakby O lub D w połowie pierwszego wiersza,
przed słowem defende[me], dalej – w czwartym wierszu tekstu – S. Wydaje się, że cały tekst
wpisany jest na razurze obejmującej uprzednio inną modlitwę wpisaną tą samą ręką (ok. 7
wierszy).
27. Ręka I lub NA (z pewnością ta sama co na f.15rv, ta sama co na f. 182r), ff. 205v-206r.
Na f. 205v, po czternastu wierszach tekstu Psałterza Egberta, następuje tekst ww. ręki. Inc.
Pro tribulacione (złoto na rubrum, ozdobna minuskuła). Omnia quę fecisti mihi domine in
uero iudicio fecisti. Expl. Delicta mea creuerunt usque ad celos. W tekście trzy złocone
inicjały, atrament brązowawy, jasny, litery duże i wyraźne. Pismo staranne, z lekka pochylone
w prawo. Pióro przycięte dość grubo.
28. Ręka I lub NA wydaje się zastąpiona na f. 207r-208r przez rękę IIA. Pismo nieco
drobniejsze, atrament trochę ciemniejszy, brązowy, nierównej gęstości. S końcowe ma często
formę f, jak zwykle w zapisach ręki IIA. Litery dość drobne, wyraźne, pismo jednakże lekko
pochylone w prawo. Tekst obejmuje dalszy ciąg modlitwy do Najświętszej Marii Panny, z
kilkakrotnie wymienionym imieniem Piotra. Na f. 208v (ciąg dalszy tej samej modlitwy)
pojawia się znowu ręka I lub NA, jak na poprzednich foliach (205v, 206rv).
29. Ff. 209r-213v – ręka L (lub ręka E – bardzo podobna). Letania uniuersalis.
30. Ręka IA wpisała na f. 213v, w prawej kolumnie na dole, poniżej tekstu Litanii z Psałterza
Egberta, incipity psalmów. Inc. Ego dixi Domine, miserere mei. Saha. Expl. Domine exaudi
oracionem mam. Et clamor. Poniżej ręką Glosatora: Hic ablati [s] sunt folia duo uel tres, ut
uidetur, et tang[untu]r a diabolicis uero manibus.
31. Ff. 214r-228v , ręka C - Confessiones
32. Ręka IIA na dolnej części f. 223v-224r wpisała trzy modlitwy (f. 223v Inc. Domine Deus
meus Expl. Miserere mei Domine et exaudi oracionem meam; f. 223r Inc. Domine pater et
dominator uitę meę, Expl. Sed saluam me fac ex omnibus persequentibus me et libera me –
ten tekst w prawej kolumnie-, f. 224r, na dole Inc. Exaudi Domine oracionem Expl. Et fiat
uoluntas tua semper. Deus meus. Qui uiuis. Atrament brązowy, wypłowiały, pismo drobne,
proste i równe.
33. Ręka IIA na ff. 227v-228r. Na pierwszej z tych stron Oratio ad Sanctam Mariam
Magdalenam (tytuł majuskułą i złotem), wpisana chyba przez skrybę Confessionum (ręka C?).
34
Inc. Sancta Maria Magdalena quę 2 wiersze w prawej kolumnie na dole, na f. 228r, w lewej
kolumnie 33 wiersze) Expl. Adiua me tuis precibus, ut indulgentiam delictorum optinere [s]
merear in ęterna beatitudine tecum letificari. Qui uiuis. Między dwoma ostatnimi wierszami
złotem i majuskułą tytuł następnej modlitwy: Oratio ad Sanctos Apostolos wpisany ręką C,
odnoszący się do następnej kolumny ibidem. Atrament brązowy, nierównej gęstości, pismo
równe i drobne, litery proste.
34. Ręka O – Ordinationes, zbliżona do ręki E, ff. 229r-230v. Tekst zaczyna się „od środka”,
zapewne brakuje kilku folków, kończy się na f. 230v, po 6 wierszach.
35. Ręka NA (lub może I?), f. 230v (poczynając od połowy szóstego wiersza od góry)-232v.
Inc. [P]SALTERIUM (na lewym marginesie, złotem, majuskułą; brzeg karty przycięty, litera S
wytarta ze złota) Domine labia mea aperies Expl. Et pro quibus iussa uel debita sum, siue
ipsa decreui, orare (f. 232v ). W tekście powtarza się imię Piotra, sygnalizowane przez cruces
i rysunek dłoni; w ostatnich wierszach zwrot mihi indignę famulę tuę Gertrudę. Atrament
brązowożółty, litery dość duże, pochylone w prawo, inicjały duże, starannie złocone, Ta sama
ręka co w Lunarium, Prognostyku i w modlitwie De nociuis rebus timendis (f. 182r) i na f.
206rv.
36. XVIw. Ręka Rocha Scarsabursy – RS. R. 1557, interpolacja na f. 233r.
Analiza ręki - podsumowanie
Zrąb trewirski kodeksu – folia Egbertiana
1. [Psalterium Egberti] – ręka E, X w., minuskuła karolińska (ottońska), ff. 16v-208v
2. Letania uniuersalis – ręka L, Xw., minuskuła karolińska, bardzo zbliżona do ręki E, ff.
209r-213v
3. Confessiones – ręka C, X/XI w., minuskuła karolińska, ff. 214r-228v
4. [Ordinationes] – ręka O, X w., minuskuła karolińska, ff. 229r-230v
Folia polsko-ruskie – folia Gertrudiana
1a [Kalendarium] – ręka I, druga połowa XI w., ff. 2r-4v (atrament brązowawy, wyblakły;
pismo staranne)
1ab – ręka III wpisująca noty nekrologiczne (np. Obiit Demetrius infans czy pod datą 19
sierpnia In Panonia Stephani regis et confessoris) rdzawym atramentem (choć akurat drugi z
cytowanych wpisów został dokonany atramentem czarnozielonkawym),
druga połowa XI w.
35
2ab
- ręka II, wpisująca noty nekrologiczne (Iudinda, Lwigart, Odalricus etc), XII
w.(pierwsza połowa), atrament czarny, pismo ostre, „gotycyzujące”.
3ab – ręka IV NM wpisująca noty nekrologiczne Zvl, druga połowa XIw., atrament bledszy
niż ręka III
2a - [Preces Gertrudae] – ręka IA, połowa XI w. (atrament czarny, pismo mniej wprawne),
ff. 5v, 14rv, 29v-30r(?), 40v-41r, 51r-52r, 65v, 86r, 98v-99r, 115r, 127r, 150v-151r, 157r(?),
159v-160r(?), 168r, 172r-173r, 182r (na dole karty), 187v, 194r, 205v (jeden wiersz na
razurze), 213v
3a – [Preces Gertrudae]- ręka IIA, połowa XI w. (atrament ciemnobrązowy, pismo dość
wprawne), ff. 7rv, 8rv, 12r-14v (u góry karty), 16r, 17v, 29v-30r(?), 157r(?), 159r, 160r(?),
207r-208v (?), 223v-224r (?), 227v-228r
4a – [Preces Gertrudae] – ręka NA (lub I?), połowa XIw., (atrament jasnobrązowy, pismo
nieco pochylone w prawo), Lunarium i [Pronostica temporum], ff. 11rv-12r, [Preces
Getrudae], ff. 15rv, 98v-99r, 182r (od góry), 205v-206v, 206rv, 208v(?), 230v-323v
5a – [Preces Gertrudae] – ręka x, połowa XI w. (atrament rdzawy, pismo ostre, rozwleczone,
lekko pochylone w lewo), f. 115r.
5ab – Ręka IIIA. Nota proweniencyjna z XV/XVIw, f. 9r, rubro, razura częściowo czytelna. :
Sanctae Elizabeth Ungariae regis filiae Langrauij ducis Turringiae coniugis munus. Quad
cum hortatu Pertoldi Patriarche Aquileiensis Pius avun[culi] […] tum singulari In Deum […]
Anno 1229 dedit honestissimo Canonicorum Foreiuliensium Collegio iam pridem eius in
orando assiduitatem summa cum pietate coniunctam admirata.
6ab – Nota Filipa z Turris, kursywą kaligraficzną XVIIw , f. 9r, na całej wolnej stronie,
odtworzył historię kodeksu od czasów Egberta, a także odczytał tekst objęty razurą. Inc. Ex
verbis adversę paginę abrasis, quo fere omnia restitui, patet hunc sanctum codicum donatum
fuisse a S. Elisabeth nostro capitulo Forojuliensi[…]. Expl. Ergo inter memoratos annos 979
et 993 codex noster exaratus fuit, et quidem in urbe Treuirensi, uel loco alio eius dięcesis, in
qua etiam Geltrudam Principatum habuisse suum suspicari licet. Ph[ilippus] a T[urribus]
ep[iscopu]s Adrien[sis](dalej następuje tekst spod razury z wykropkowanymi miejscami,
których Filipowi nie udało się odczytać).93
7ab – Ręka RS, XVIw . Glosy mówiące o wydartych kartach i o razurach, wpisane w niemal
całym kodeksie, passim – tzw. Glossator Modernus. Analiza pisma niezwiązanej z kodeksem
notatki na karcie 232r (z datą 13 kwietnia 1557, mówiącej o nawróceniu Żydówki Pasculiny i
93
Pełny tekst noty Filipa z Turris w: Modlitwy…, dz. cyt., ss. 129-130, w przypisie.
36
jej trojga dzieci, Donata, Habraama i Izabeli, wpisanej przez prezbitera Rocha Scarsabursę)
pozwoliła mi ustalić, że właśnie Roch Scarsabursa jest autorem tych glos, a także rysunków
przedstawiających dłoń lub krzyż, sygnalizujących imiona Piotra i Gertrudy w modlitwach.
Na podstawie badań kodykologicznych i paleograficznych Modlitewnika Gertrudy nie da się
niestety z równą (jak w przypadku Rocha Scarsabursy czy Filipa z Turris) pewnością ustalić,
kto wpisywał teksty modlitw na karty kodeksu. Wprawdzie dukt pisma jest wszędzie bardzo
podobny, jednak jest to w znacznej mierze zasługa dobrze opanowanej kaligrafii: minuskuła
romańska nie stwarza wielkich możliwości indywidualizowania pisma. Niemniej jednak
można wysunąć ostrożną hipotezę, że ręka IIA mogłaby być ręką samej Gertrudy, zaś ręka IA
– ręką jej kapelana; spisanie Kalendarza i tekstów towarzyszących (Lunarium, Pronostica, De
nociuis rebus timendis) zlecono najprawdopodobniej kopiście (w Krakowie?). Za taką
hipotezą wydaje się przemawiać fakt, że praktycznie wszystkie modlitwy o charakterze
bardziej osobistym, wymieniające imiona Piotra (Jaropełka) i samej Gertrudy, spisano ręką
IIA94; modlitwy wpisane ręką IA są bardziej uniwersalne. Wydaje się zatem, że modlitwy
tworzone z potrzeby serca, w trudnych momentach życia, księżna mogła spisywać
własnoręcznie, inne zaś dyktowała kapelanowi pozostawiając mu ozdobienie złotem
wszystkich inicjałów (uprzednio tylko rubrowanych). Podzielam opinię T. Michałowskiej, że
dodatkowe składki zawierające Folia Gertrudiana zostały wszyte jeszcze przed wpisaniem
modlitw Gertrudy na kartach Psałterza Egberta, choć wcześniej wydawało mi się, że najpierw
wpisywano modlitwy na wolnych miejscach kodeksu, a potem dopiero dodano poszyty
gertrudiańskie. Byłaby to wersja łatwiejsza: najpierw wypełnić wolne miejsca, potem dodać
nowe karty, jednak badania nad zawartością Modlitewnika wydają się potwierdzać kolejność
odwrotną. Co do sugestii, że pismo na kartach Modlitewnika Gertrudy pochodzi spod tej
samej ręki, której charakter zmienia się na przestrzeni 12 lat podczas których modlitwy
wpisywano95, to wydaje się interesująca i warta rozważenia, jednak nadal jestem skłonna
sądzić, że pismo jest dziełem trzech rąk.
Nie wkraczając w kompetencje historyków sztuki pragnę na zakończenie zwrócić uwagę
na jeden z detali miniatur ruskich. Postać kobieca klęcząca u stóp św. Piotra – zgodnie z
napisem Matka Jaropołka- na f. 5v nosi w uszach duże srebrnobiałe kolczyki, koła z trzema
podłużnymi wisiorkami. Na f9v (Nativitas), jedna z kobiet kąpiących Dzieciątko (pierwsza z
prawej na dole, w niebieskich szatach) ma w uszach takie właśnie kolczyki. Z kolei na f. 10r u
94
Por. Modlitwy…, dz. cyt., teksty nr 58, 85, 87, chyba też 93 na kartach Psałterza Egberta, a
z pewnością 7 i 15 na foliach getrudiańskich.
95
Teresa Michałowska, Ego Gertruda, PWN Warszawa 2001, ss. 50-53
37
stóp ukrzyżowanego Chrystusa wśród kobiet, po lewej stronie , klęczy drobna postać kobieca
w czerwonej szacie. Jej twarz jest dość pełna, karnacja jasna, a w uszach widoczne są
srebrnobiałe kolczyki w kształcie koła z trzema podłużnymi wisiorkami. Laikowi nasuwa się
przypuszczenie, że malarz miniatur gertrudiańskich przedstawił w ten sposób matkę
Jaropełka, Gertrudę, na zlecenie której wykonywał miniatury – chciałabym wierzyć, że jest to
wizerunek Gertrudy.
38

plik PDF - Gertruda.eu

Transkrypt

Podobne dokumenty

Przerażające dłonie

Rubinowa Gwiazda

Technika klasyczna Nordic Walking: I etap: II etap: