Malwina Popiołek - Rynek-Społeczeństwo

Malwina Popiołek - Rynek-Społeczeństwo

Malwina Popiołek - E-gospodarka a wykluczenie...
E-gospodarka a wykluczenie
cyfrowe w Polsce
E-business and the Digital
Exclusion in Poland
Artykuł E-gospodarka a wykluczenie cyfrowe w Polsce skupia
się na wybranych aspektach funkcjonowania e-gospodarki w Polsce. Porusza także kwestię wykluczenia cyfrowego i informacyjnego w kontekście funkcjonowania poszczególnych segmentów
e-gospodarki. W artykule poruszone są kolejno następujące problemy: skala zjawiska wykluczenia cyfrowego z uwzględnieniem
różnych czynników struktury społeczno-demograficznej, funkcjonowanie e-administracji w Polsce, wybrane zagadnienie dotyczące
e-handlu, a także e-bankowości w Polsce. Artykuł ma charakter
przeglądowy i zaprezentowane zostały w nim dane pochodzące
z różnych źródeł.
The Article E-economy and the digital exclusion in Poland focuses on selected aspects of the functioning of e-economy in Poland. It also refers to the digital exclusion in the context of functioning of various segments of the e-economy. This article deals
with the following problems: the scale of the digital exclusion in
Poland, taking into account various factors of socio-demographic
structure, the functioning of e-government in Poland and also
selected issues on e-commerce and e-banking in Poland. The article is a review and presents data from various sources.
Wstęp
W niniejszym artykule podjęta została próba przybliżenia wybranych zagadnień związanych z funkcjonowaniem egospodarki w Polsce. Ukazany został także zarys problemu
wykluczenia cyfrowego i próba osadzenia go w kontekście
funkcjonowania poszczególnych segmentów e-gospodarki,
tj. e-handel, e-administracja czy e-bankowość. Nakreślona
została skala zjawiska wykluczenia cyfrowego w Polsce,
a także próba przedstawienia najważniejszych konsekwencji występowania tego problemu. Artykuł ma charakter
przeglądowy i prezentuje dane pochodzące z różnych źródeł, obrazujące skalę omawianych zjawisk. Opracowanie
kończy podsumowanie, zawierające ogólne wnioski i refleksje dotyczące opisywanego zagadnienia.
Rozwój społeczny, warunkowany zmianami gospodarczymi, naznaczony jest współcześnie gwałtownym postępem technologicznym. Styczność z nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi (Information
Communication Technology - ICT) w codziennym życiu jest
dziś praktycznie nieunikniona. Efektywne korzystanie z ICT
nie do końca jest jednak sprawą oczywistą. Jak bowiem zauważa wybitny polski medioznawca, T. Goban–Klas, nowe
media, jakkolwiek z założenia konstruowane w sposób jak
najbardziej przyjazny i prosty w obsłudze, to jednak paradoksalnie często przysparzają osobom z nich korzystającym
wielu problemów związanych z użytkowaniem (Goban-Klas
1999: 302). Konieczność nieustannego nadążania za zmianami technologicznymi, poszerzania swojej wiedzy czy
zdobywania nowych umiejętności powoduje niechęć wielu
osób do korzystania z ICT. Brak dostępu do odpowiedniego
sprzętu, umiejętności niezbędnych do korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych czy dostatecznej
motywacji, może w efekcie prowadzić do wykluczenia cyfrowego. W dobie szybko rozwijającej się e-gospodarki,
wykluczonym cyfrowo grożą dotkliwe konsekwencje. Mogą
oni mieć problemy zarówno z dostępem do informacji, jak
również np. z dostępem do zasobów publicznych. Konsekwencją wykluczenia cyfrowego mogą więc być pogłębiające się różnice i podziały społeczne.
ABSTRACT
STRESZCZENIE
Malwina Popiołek, Uniwersytet Opolski
Nowa gospodarka
Jedna z prostszych definicji społeczeństwa informacyjnego określa je jako produkt cywilizacji informatycznej
(Muszyński 2006: 61), wykazujący cechy charakterystyczne
dla opisanego przez A.Tofflera tzw. „społeczeństwa trzeciej
fali”. Zgodnie z podejściem Tofflera rozwój cywilizacyjny jest
ściśle skorelowany z następującymi po sobie przemianami
technologicznymi. Pierwsza fala, tzw. agrarna, związana
była z wynalezieniem i upowszechnieniem narzędzi oraz
umiejętności umożliwiających rozwój rolnictwa. Druga,
przemysłowa, nastąpiła dzięki wynalazkom takim jak maszyna parowa czy druk i doprowadziła do szeroko rozumia11
Rynek - Społeczeństwo - Kultura | nr 4/2012
nej industrializacji. Trzecia fala, informacyjna, ma z kolei
związek z pojawieniem się i gwałtownym rozwojem tzw.
nowych technologii umożliwiających szybką i niemalże
nieograniczoną komunikację pomiędzy jednostkami (Toffler 1997).
W społeczeństwie informacyjnym zaczynają obowiązywać nowe zasady. Zmienia się sposób funkcjonowania
gospodarki. Wymiana dóbr materialnych przestaje być wyłącznym generatorem rozwoju. Ogromne znaczenie odgrywa przepływ informacji i rosnące wykorzystanie wiedzy. To
właśnie wiedza, kształtowana w oparciu o informacje, staje
się najważniejszym elementem gry rynkowej. Jak zauważa
Papińska–Kacperek „(…) podstawowe procesy biznesowe,
takie jak: obsługa zamówień, płatności, promocji, dostawy
usług i produktów cyfrowych, rozliczenia wzajemne transakcji, kontakt z klientem, kontakt z dostawcą, wystawianie
faktur, rozliczenia z urzędami, a nawet realizacje zamówień
publicznych jednostek samorządowych czy administracyjnych mogą być (i coraz częściej są {przyp. autora}) realizowane na drodze elektronicznej” (Papińska-Kacperek 2008:
409).
Przemiany cywilizacyjne mają zatem zasadnicze przełożenie na sytuację gospodarczą, zarówno w wymiarze
globalnym, jak i regionalnym. W społeczeństwie rolniczym
głównym zasobem jest ziemia, podstawowym produktem
żywność, natomiast najważniejszą rolę, z punktu widzenia
funkcjonowania społeczeństwa, pełnią rolnicy i rzemieślnicy (Siewierski 2010: 7). W społeczeństwie przemysłowym z kolei głównym zasobem są surowce, podstawowym
produktem wyroby przemysłowe, a kluczową rolę pełnią
robotnicy i inżynierowie (Borcuch 2010: 8). W społeczeństwie informacyjnym najważniejszym zasobem jest
wiedza, a podstawowym produktem - informacje i dane.
Cechy i trendy rozwojowe w poszczególnych typach społeczeństw zostały doskonale podsumowane przez Gobana–Klasa i Sienkiewicza. Tabela 1. prezentuje opracowaną
przez badaczy wielopoziomową analizę różnych aspektów
w poszczególnych typach społeczeństw.
Jak można zauważyć, powiązanie gospodarki z rozwojem społeczeństwa informacyjnego jest bezsprzeczne. Badacze nie są natomiast jednomyślni odnośnie kwestii, którą
można sformułować w postaci pytania: czy rozwój technologiczny był asumptem do wytworzenia się społeczeństwa
informacyjnego, czy też jedynie katalizatorem, przyspieszającym zmiany (Masłyk 2010: 26-28). Szerszą analizę tego
problemu można znaleźć w pracach wybitnych zagranicznych teoretyków społeczeństwa informacyjnego m.in. A.
Tofflera, M. Castellsa, A. Touraine’a, F. Webstera i innych.
Zjawisko wykluczenia cyfrowego
i informacyjnego
J. van Dijk, holenderski badacz zajmujący się społecznym oddziaływaniem nowych mediów, wykluczenie cyfrowe definiuje jako: „rozwarstwienie na tych, którzy mają
dostęp do komputerów i Internetu, oraz tych, którzy tego
dostępu nie posiadają” (van Dijk 2010: 248). Warto zauważyć, że konsekwencją wykluczenia cyfrowego jest nierówny dostęp do informacji. Wykluczenie cyfrowe generuje
więc zjawisko wykluczenia informacyjnego. W literaturze
wyróżnia się dwa główne podejścia opisujące problem
dostępności i wykorzystywania technologii komunikacyjno-informacyjnych w obrębie poszczególnych państw czy
obszarów świata. Pierwsze, nazywane podejściem amerykańskim, koncentruje się wokół tzw. podziałów cyfrowych
(digital divide). Poprzez pojęcie „podziały cyfrowe” rozumieć należy systematyczne różnice, zarówno w dostępie,
jak i w korzystaniu z komputerów oraz Internetu, mające
ścisły związek z różnicami społeczno-ekonomicznymi, takimi jak wykształcenie, wykonywany zawód czy dochody,
a także społeczno-demograficznymi, tj. wiek, miejsce zamieszkania czy płeć. Podejście amerykańskie skupia się
Tabela 1. Cechy i trendy rozwojowe społeczeństw: agrarnego, przemysłowego i informacyjnego
Społeczeństwo agrarne
Społeczeństwo przemysłowe
Społeczeństwo informacyjne
Bogactwo
ziemia
kapitał
wiedza
Produkt podstawowy
żywność
wyroby przemysłowe
informacje, dane
Praca
obok domu
daleko od domu
w domu, telepraca
Transport
rzeka, droga
kolej, autostrada
infostrada
Energia
ludzka, zwierzęca
węgiel, para, benzyna
elektryczność jądrowa
Skala działania
lokalna
regionalna
globalna
Rozrywka
obrzędowa, ludowa
masowa
domowa, interakcyjna
Tajemnica
religijna
polityczna
handlowa
Oświata
mistrz
szkoła
komputer, telenauczanie
Źródło: Goban- Klas T., Sienkiewicz P., (2010) [w:] Borcuch A., Cyfrowe społeczeństwo w elektronicznej gospodarce, Warszawa: PWN , s. 11.
12
Malwina Popiołek - E-gospodarka a wykluczenie...
także na różnicach w dostępie do ICT pomiędzy poszczególnymi regionami świata oraz na sposobach niwelowania
tych różnic, a więc na wyrównywaniu podziałów poprzez
zapewnianie wykluczonym dostępu do ICT (Batorski 2009:
225). W odróżnieniu od amerykańskiego, podejście europejskie, dominujące w Unii Europejskiej koncentruje się
na tzw. e-integracji, a więc kładzie nacisk przede wszystkim na budowanie cyfrowej spójności poprzez mobilizację
jednostek i społeczności do efektywnego korzystania z ICT
(Batorski 2009: 225).
Problem wykluczenia cyfrowego jest o tyle istotny, iż
w dobie intensywnego rozwoju e-gospodarki korzystanie
z ICT powoli przestaje być wyborem, a staje się koniecznością. Osoby nieposiadające dostępu do nowoczesnych technologii, niepotrafiące korzystać z Internetu czy komputera
są zagrożone nawet wykluczeniem społecznym. Uniknięcie
takiej sytuacji leży nie tylko w gestii obywateli, ale także
państw. Toteż od wielu lat w Polsce prowadzone są różnego
rodzaju działania, mające na celu e-inkluzję osób czy grup
społecznych wykluczonych cyfrowo.
temu występowała stosunkowo duża dysproporcja pomiędzy gospodarstwami posiadającymi komputer z dostępem
do Internetu, a tymi, które posiadały wyłącznie komputer.
Obecnie różnice te powoli się zacierają. Przyrost gospodarstw domowych z dostępem do komputera i Internetu
w ostatnim czasie jednak wyraźnie zmalał. W latach 2003
– 2007 wynosił nawet do kilkudziesięciu punktów procentowych, w latach 2009 – 2011 już zaledwie kilka (Czapiński,
Panek 2011: 299). Dostęp gospodarstw domowych do ICT
w latach 2003 – 2011 przedstawia wykres 1.
Wykres 1. Dostęp gospodarstw domowych do ICT w Polsce
w latach 2003 – 2011 (dane w %)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
Skala zjawiska wykluczenia
cyfrowego w Polsce
Przy ocenianiu stopnia zaawansowania społeczeństwa informacyjnego w poszczególnych państwach, regionach, czy też w skali globalnej, stosuje się różnego rodzaju
kryteria. Jednym z nich jest poziom nasycenia sprzętem
informatycznym oraz wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Z badań przeprowadzanych
regularnie przez CBOS wynika, że istnieją wyraźne, utrzymujące się systematycznie zależności pomiędzy wykluczeniem cyfrowym, a kryteriami takimi jak wiek, wykształcenie
czy miejsce zamieszkania badanych. Prawdopodobieństwo
wyposażenia gospodarstw domowych Polaków w komputer z dostępem do Internetu jest tym większe, im są oni
młodsi i lepiej wykształceni. Ważną rolę odgrywa także
miejsce zamieszkania. Mieszkańcy miast częściej korzystają
z Internetu niż mieszkańcy wsi.1 Istotny wydaje się być też
status społeczno-zawodowy. Prawdopodobieństwo korzystania z Internetu jest większe w przypadku osób aktywnych zawodowo (Masłyk 2010: 59). Dane CBOS zdaje się
także potwierdzać raport Diagnoza społeczna 2011, badanie przeprowadzane cyklicznie przez Polskie Towarzystwo
Statystyczne.
W Polsce z roku na rok obserwujemy systematyczny
wzrost dostępu gospodarstw domowych do różnych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Jeszcze kilka lat
1
0
2003
2005
Komputer
2007
2009
Dostęp do internetu
2011
Telefon stacjonarny
Źródło: Batorski D., Korzystanie z technologii komunikacyjno-informacyjnych [w:] Czapiński J., Panek T., (red.), Diagnoza społeczna 2011, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, s. 299.
Jak wynika z danych Diagnozy społecznej 2011 zaledwie połowa polskich gospodarstw domowych posiada
w domu komputer z dostępem do Internetu. Warto w tym
miejscu bliżej przyjrzeć się przyczynom takiego stanu rzeczy. Wykres 2. prezentuje powody braku dostępu do Internetu deklarowane przez ankietowanych.
Wykres 2. Powody braku dostępu do Internetu w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2007-2011 (dane w %)
Brak potrzeby korzystania z Internetu
Brak odpowiedniego sprzętu
Zbyt duży koszt dostępu
Brak odpowiednich umiejętności
Brak możliwości technicznych
Inny powód
Zamiar instalacji wkrótce
Korzystanie w innych miejscach
Przekonanie o szkodliwości Internetu
Obawa przed zagrożeniami
2011
2009
2007
0
10
20
30
40
50
60
Źródło: Diagnoza społeczna 2011, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, s. 304.
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_079_10.PDF, [16.05.2012].
13
Rynek - Społeczeństwo - Kultura | nr 4/2012
Z danych przedstawionych na wykresie 2. wynika, że
na przestrzeni ostatnich kilku lat powody braku dostępu do
Internetu w polskich gospodarstwach domowych ulegały
zmianom. Szczególnie istotna wydaje się być różnica dotycząca kwestii finansowych. W 2007 r. blisko 40% gospodarstw domowych deklarowało brak dostępu do Internetu
z powodu zbyt dużych kosztów z tym związanych. W 2011
r. taką przyczynę podało już o połowę mniej respondentów. Najbardziej niepokojący wydaje się być natomiast
fakt, iż najwięcej ankietowanych jako przyczynę braku dostępu do Internetu podaje brak potrzeby korzystania. Tego
typu zjawisko zaliczane jest przez badaczy do kategorii
tzw. miękkich barier upowszechniania ICT czyli problemów
związanych z brakiem motywacji czy odpowiednich umiejętności niezbędnych do korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych (w odróżnieniu od tzw. barier twardych dostępu do ICT, czyli problemów infrastrukturalnych)
(Batorski 2009: 228). Duża liczba osób deklarujących brak
zainteresowania dostępem do ICT może stanowić poważne zagrożenie dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego
w Polsce, gdyż bariery miękkie są najtrudniejsze do pokonania. Toteż w walce z wykluczeniem cyfrowym ważne jest
przede wszystkim szerzenie świadomości społecznej na
temat korzyści płynących z korzystania z ICT, jak również
odpowiednia edukacja medialna.
Na wykluczenie cyfrowe szczególnie narażone są osoby
starsze, które często nie nadążają za postępującym dynamicznie rozwojem technologicznym. Wykres 3. przedstawia procent osób korzystających z Internetu z podziałem
na wiek badanych.
Wykres 3. Procent korzystających z Internetu w różnych grupach wiekowych w Polsce w latach 2003 -2011
16-24 lat
25-34 lat
35-44 lat
45-59 lat
60-64 lat
65 i więcej lat
0%
20%
40%
2011
60%
2007
80%
100%
2003
Źródło: Diagnoza społeczna 2011, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, s. 307.
Mimo ogólnej tendencji do zwiększania się liczby internautów w Polsce, nadal utrzymują się wyraźne podziały
związane z wiekiem osób korzystających z Internetu. Najstarsi Polacy zdecydowanie najrzadziej korzystają z Inter14
netu. Przyrost nowych użytkowników jest tym większy, im
są oni młodsi. Od kilku lat tendencja ta nie ulega zmianie
i mimo różnego rodzaju kampanii edukacyjnych, mających
na celu propagowanie Internetu wśród seniorów, nic nie
wskazuje na to by cokolwiek miało się w tej kwestii zmienić.
Kolejnym czynnikiem silnie różnicującym Polaków
w kwestii dostępu do Internetu jest wykształcenie. Wśród
osób z wyższym wykształceniem i uczących się odsetek korzystających z Internetu w 2011 r. wynosił prawie 100%.
Im niższe wykształcenie, tym większe ryzyko wykluczenia
cyfrowego. Wykres 4. prezentuje zależności pomiędzy korzystaniem z Internetu a wykształceniem.
Wykres 4. Procent korzystających z Internetu ze względu na
wykształcenie w Polsce w latach 2003 - 2011
Uczący się
Wyższe i policealne
Średnie
Zasadnicze/gimnazjalne
Podstawowe i niższe
0,0%
20,0%
2011
40,0%
2007
60,0%
80,0%
100,0%
2003
Źródło: Diagnoza społeczna 2011, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, s. 308.
Oczywiście zależności pomiędzy wykluczeniem cyfrowym a różnymi czynnikami społeczno-demograficznymi
jest znacznie więcej, nie sposób ich jednak wszystkich
szczegółowo omówić w tym miejscu. Więcej informacji na
ten temat można znaleźć w Diagnozie społecznej 2011.
W dobie społeczeństwa informacyjnego wykluczenie
cyfrowe staje się jednym z najpoważniejszych problemów
cywilizacyjnych. Jak stwierdza Wojciech Cellary: „W każdym
społeczeństwie ludzie wykształceni, rozumiejący zachodzące wokół nich zjawiska i dobrze poinformowani mają się
lepiej niż ludzie niewykształceni i niepoinformowani. Mają
ciekawszą i lepiej płatna pracę, szerszy dostęp do kultury, lepiej chronią swoje zdrowie i mogą lepiej zadbać o przyszłość
swoich dzieci” (Cellary 2006: 137). Ta konstatacja zdaje się
doskonale korespondować z postulatem nieustannej edukacji, o którym pisze medioznawca Bogusław Nierenberg: „Ciągłe uzupełnianie informacji, jako podstawowego zasobu XXI
w. wydaje się warunkiem sine qua non normalnego funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym. W tym wypadku
pod pojęciem normalny należy rozumieć: taki, który świadomie potrafi korzystać z informacji i urządzeń służących do
jej otrzymywania i przetwarzania” (Nierenberg 2011: 104).
Malwina Popiołek - E-gospodarka a wykluczenie...
E-gospodarka w Polsce
W Polsce większość segmentów elektronicznej gospodarki rozwija się z opóźnieniem w stosunku np. do krajów
Europy Zachodniej. Ma to związek z wieloma czynnikami.
W latach 90. XX wieku, kiedy na świecie dynamicznie rozwijała się e-gospodarka, w Polsce zmagaliśmy się głównie
z problemami związanymi z transformacją ustrojową. W zasadzie dopiero integracja ze strukturami Unii Europejskiej
niejako wymusiła wprowadzenie nowoczesnych rozwiązań
w zakresie poszczególnych struktur e-gospodarki. Jak pisze
Doktorowicz: „Unia Europejska funkcjonująca jako struktura polityczna w sieci globalnych powiązań między polityką,
kapitałem rynkiem i kulturą zmuszona została do przyspieszenia zmian technologicznych i ekonomicznych, gwarantując sobie zwiększenie udziału w światowych przepływach.
Mówiąc metaforycznie, sieci technologiczne, ekonomiczne
i społeczne stały się krwiobiegiem współczesnych społeczeństw Europy” (Doktorowicz 2005: 190). Polska aspirując
do integracji z Unią była zobligowana do wprowadzania nowoczesnych rozwiązań umożliwiających rozwój społeczeństwa informacyjnego.
W 2011 r. w wyniku podziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji utworzone zostało w naszym
kraju Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. Jego zadaniem
jest m.in. pełnienie nadzoru nad informatyzacją administracji publicznej, realizacja zobowiązań międzynarodowych
RP w dziedzinie informatyzacji oraz wspieranie inwestycji
i wszelkiej działalności na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego (http://mac.gov.pl; dostęp: 20.10.2012 r.).
E-administracja
Na stronie internetowej www.eadministracja.pl można
znaleźć następującą definicję odnoszącą się do tego czym jest
e-administracja: „Elektroniczna administracja opiera się na
wykorzystaniu technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w administracji publicznej. W ramach elektronicznej
administracji zakłada się zmiany oraz usprawnienia organizacyjne, szeroką modernizację oraz optymalizację procesów administracyjnych pod kątem efektywności. Istotnym aspektem
jest standaryzacja systemów administracji w ramach państw
UE. Administracja poprzez widoczne poprawienie jakości
świadczonych usług ma zachęcać obywateli do większego zaangażowania w procesy demokratyczne oraz wspierać funkcjonowanie mechanizmów państwa” (http://www.eadministracja.pl; dostęp: 20.10.2012 r.).
Zgodnie z założeniami, upowszechnianie elektronicznej
administracji ma więc na celu poprawę jakości życia obywateli, poprzez umożliwienie im korzystania z usług publicznych za
pośrednictwem Internetu. Wśród usług wchodzących w zakres
e-administracji można wymienić chociażby rozliczenia podatkowe, rejestrowanie działalności gospodarczej czy aktualizowanie dokumentów (Grodzka 2009: 59). Upowszechnianie
e-administracji stanowi jeden z priorytetów dla państw Unii
Europejskiej, w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Sprawnie działająca
i przystępna administracja publiczna została uznana za jeden
z wyznaczników konkurencyjności Europy na rynku globalnym (Grodzka 2009: 59). Dzięki wdrożeniu sprawnie działającej administracji elektronicznej, procedura załatwiania spraw
urzędowych ma stać się o wiele szybsza i mniej skomplikowana, a przez to bardziej efektywna i przyjazna dla obywateli
i przedsiębiorców. Wykorzystanie elektronicznej administracji pozwala na zmniejszenie nakładów finansowych państwa
związanych z biurokracją, a także oszczędność czasu i obciążeń
urzędników. Korzyści płynące z upowszechniania e-administracji są zatem obopólne (Grodzka 2009: 61).
Poziom rozwoju poszczególnych struktur społeczeństwa
informacyjnego na świecie jest stale monitorowany. Diagnoza stopnia zaawansowania e-administracji jest jednym
z ważniejszych komponentów wielu zestawień oceniających
rozwój społeczeństwa informacyjnego w danym państwie.
Badaniem rozwoju e-administracji w poszczególnych krajach
zajmuje się m.in. ONZ. W publikowanym cyklicznie raporcie
E-government Survey oceniana jest m.in. gotowość poszczególnych państw do wprowadzania nowoczesnych rozwiązań
w zakresie elektronicznej administracji (e-Government Readiness Index). Wskaźnik owej gotowości powstaje na podstawie trzech wskaźników cząstkowych: wskaźnika stron www,
wskaźnika infrastruktury telekomunikacyjnej i wskaźnika kapitału ludzkiego. Strony internetowe oceniane są pod kątem
dostarczania odpowiednich informacji i narzędzi ułatwiających
internetowy kontakt obywateli z poszczególnymi jednostkami
administracyjnymi. Badanie uwzględnia także takie współczynniki jak poziom skolaryzacji czy poziom e-umiejętności obywateli (Grodzka 2009: 70).
W opublikowanym w 2012 r. raporcie ONZ E-government
Survey 2012 dotyczącym informatyzacji procesów zarządzania państwami, Polska znalazła się na 47. miejscu w rankingu
światowym E-government development index. W badaniu
oceniono 190 państw. Wyżej niż Polska znalazły się m.in. Kazachstan, Słowenia, Chorwacja czy Węgry. Warto także zauważyć, że w poprzednich latach pozycja Polski w tym rankingu
wyglądała nieco lepiej (2008 - 33. miejsce; 2010 – 45. miejsce).2 Wykres 5. pokazuje jak kształtują się pozycje wybranych
państw w rankingu rozwoju e-administracji w latach 2011 –
2012.
2
http://technologia.dziennik.pl/hitech/artykuly/381924,raport-onz-polska-e-administracja-jest-zacofana.html,[20.10.2012].
15
Rynek - Społeczeństwo - Kultura | nr 4/2012
• stopień czwarty – transakcja – realizacja sprawy od
początku do końca, uzyskanie informacji, pobranie
i wypełnienie formularzy, odesłanie formularzy wraz
z podpisem elektronicznym, uiszczenie opłat i uzyskanie określonej usługi.
Wykres 5. Pozycja w rankingu rozwoju e-administracji (Egovernment development index) poszczególnych krajów Europy
Wschodniej
100
2011
2012
80
60
40
20
0
Źródło: E-government survey 2012 [w:] http://www.egov.pl,
[20.10.2012].
Zdaniem specjalistów, informatyzacja administracji
w Polsce wymaga jak najszybszej racjonalizacji. Jedynym
bowiem pozytywnie ocenionym przez ONZ aspektem było
używanie przez władze do kontaktu z obywatelami różnego rodzaju portali społecznościowych. Najgorzej w naszym
kraju natomiast oceniona została infrastruktura teleinformatyczna. Brak sprawnej i efektywnej interwencji w tej
dziedzinie może spowodować, że w przyszłości pozycja
Polski w rankingu rozwoju e-administracji będzie jeszcze
słabsza.3
Badania rozwoju e-administracji przeprowadzane są
także systematycznie na zlecenie Komisji Europejskiej.
Koncentrują się one głównie na analizie stopnia zaawansowania rozwoju usług świadczonych na rzecz obywateli
i przedsiębiorstw. Jest to więc węższy wymiar badawczy
aniżeli w przypadku analiz ONZ (Grodzka 2009: 68). Przy
ocenie zaawansowania rozwoju e-administracji w UE stosowane są m.in. kryteria uwzględniające poziom interakcyjności usług. Zgodnie z tym kryterium wyróżniono cztery
stopnie zaawansowania usług świadczonych przez e-urzędy
(Grodzka 2009: 62):
Od 2007 r. jest jeszcze piąty stopień, dotyczący spersonalizowania usług, a więc dopasowania ich do potrzeb
użytkownika (Grodzka 2009: 62). Biorąc pod uwagę kryteria KE e-administracja w Polsce spełnia drugi stopień
zaawansowania usług (interakcja jednokierunkowa). Jednak w ostatnich latach następuje znaczny przyrost usług
w zakresie interakcji dwukierunkowej i transakcji (Grodzka
2009: 63). Biorąc jednak pod uwagę poziom wykluczenia
cyfrowego, brak odpowiednich e-umiejętności wśród Polaków czy opór społeczny, spowodowany brakiem zaufania
do elektronicznych urzędów, wiele w tej kwestii pozostaje
jeszcze do zrobienia.
Z danych zawartych w raporcie Społeczeństwo informacyjne w liczbach, sporządzonym w 2010 r. na potrzeby
Departamentu Społeczeństwa Informacyjnego MSWiA4
wynika, że w Polsce usługi e-administracji nadal są niedostatecznie dostosowane do potrzeb odbiorców. Wykres
6. przedstawia wyniki sondażu przeprowadzonego wśród
internautów, wskazujące na najczęstsze, zdaniem ankietowanych, problemy związane z korzystaniem z e-urzędów.
Wykres 6. Bariery w załatwianiu spraw urzędowych przez
Internet (zdaniem internautów)5
% internautów biorących udział w badaniu
Konieczność pojawienia się w urzędzie na pewnym etapie
Niepewność czy sprawa zostanie właściwie załatwiona
Niewielki zakres dostępnych usług
Niedostateczne informacje o tym jak załatwić sprawę
Preferownie bezpośredniego kontaktu z urzędnikiem
Brak preferowanych usług
Obawy związane z załatwianiem spraw urzędowych przez…
Trudności z samodzielnym wypełnianiem formularzy
Brak zdania
Brak odczuwanych ograniczeń
Złe doświadczenia z e-administracją
• pierwszy stopień – informacja on-line – informacje
o urzędach i świadczonych usługach dostępne na odpowiednich stronach internetowych;
• drugi stopień – interakcja jednokierunkowa – możliwość wyszukania informacji oraz pobrania formularzy
ze stron internetowych poszczególnych urzędów;
• trzeci stopień – interakcja dwukierunkowa – możliwość
wyszukania informacji, pobrania odpowiednich formularzy, wypełnienia ich i odesłania do urzędu przez Internet;
3
http://technologia.dziennik.pl/hitech/artykuly/381924,raport-onz-polska-e-administracja-jest-zacofana.html, [20.10.2012].
16
Inne
0
20
40
60
Źródło: http://www.egov.pl,[20.10.2012].
Zaledwie kilka procent badanych jest w pełni usatysfakcjonowanych z funkcjonowania e-urzędów. Polscy internauci są ciągle nieufni wobec załatwiania ważnych spraw
administracyjnych za pomocą Internetu. Niepewność czy
sprawa zostanie właściwie załatwiona, liczne obawy i wątpliwości powodują, że Polacy wolą pojawiać się w urzędach
osobiście. Odpowiedzi ankietowanych potwierdzają także,
4
5
http://www.msw.gov.pl/portal/SZS/497/8737/,[20.10.2012].
Dane z 2010 r.
Malwina Popiołek - E-gospodarka a wykluczenie...
że w Polsce e-administracja ma w większości charakter
jednokierunkowy. Jakkolwiek z roku na rok widać postępy
w zakresie upowszechniania i udoskonalania e-administracji, to jednak większość spraw nadal wymaga pojawienia się
w urzędzie na pewnym etapie realizacji transakcji.
Zalet korzystania z e-administracji jest wiele. Osoby wykluczone cyfrowo tracą możliwość korzystania np.
z bezpłatnego dostępu do niektórych dokumentów. Taką
sytuację dobrze obrazuje przykład elektronicznego odpisu
KRS. 28 czerwca 2012 r. uruchomiono w Polsce możliwość
bezpłatnego pobrania elektronicznego odpisu KRS ze strony internetowej ministerstwa sprawiedliwości. Pozyskanie
odpisu KRS w tradycyjny sposób to koszt rzędu 30 zł. Dla
wielu przedsiębiorców elektroniczny dostęp do odpisu KRS
jest więc znacznym ułatwieniem i oszczędnością czasu i pieniędzy. Po niespełna miesiącu od aktywacji usługi pobrane
zostało ponad 100 tys. odpisów.6
Na przykładzie elektronicznego odpisu KRS możemy
także zobaczyć jakie w społeczeństwie informacyjnym są
skutki wykluczenia informacyjnego, a więc braku dostępu
do odpowiednich informacji. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na różnice pomiędzy wykluczeniem cyfrowym,
a informacyjnym. Wykluczenie informacyjne jest pojęciem
szerszym. Można nie być wykluczonym cyfrowo, a więc
mieć zarówno dostęp do Internetu, jak i posiadać umiejętności niezbędne do korzystania z niego, a jednocześnie być
wykluczonym informacyjnie. Konsekwencje tego wykluczenia mogą czasem być bardzo dotkliwe. W niedługim czasie
po udostępnieniu możliwości pobrania elektronicznego
odpisu KRS, do kancelarii prawnych7 i innych firm zaczęły trafiać listy, oferujące regularny dostęp do darmowego
elektronicznego odpisu KRS, ale pod warunkiem uiszczenia
opłaty. Wiele osób nieświadomych, że jest to próba wyłudzenia pieniędzy, padło ofiarami oszustwa.8 Przykład ten
doskonale ilustruje, jak ogromne jest znaczenie informacji
i wiedzy we współczesnym świecie. Okazuje się bowiem, że
nawet wykształceni ludzie mogą być w pewien sposób wykluczeni informacyjnie. Jak bowiem zauważa Nierenberg:
„(…) we współczesnym świecie, informacji właściwie nie
trzeba szukać. W przytłaczającej większości są one w obiegu publicznym - głównie za sprawą Internetu” (Nierenberg
2011: 171). Kwestią kluczową natomiast, jest wejście w posiadanie odpowiednich informacji, w odpowiednim czasie.
6
http://rzecznik.ms.gov.pl/przez-tydzien-ponad-60-000-elektronicznych-odpisow-krs/, [25.10.2012].
7
Kancelarie prawne regularnie korzystają z odpisów KRS.
8
www.policja.pl/portal/pol/1/81357/Poszukiwani_pokrzywdzeni_przez_
Kancelarie_Odpisow_z_KRS.html, [25.10.2012].
E-handel
Handel elektroniczny na świecie zaczął rozwijać się
w Stanach Zjednoczonych w połowie lat 90. XX wieku. Do
1991 r. obowiązywał zakaz wykorzystywania Internetu do
celów komercyjnych. Wcześniejszemu rozwojowi e-handlu
nie sprzyjały także inne czynniki, m.in. brak bezpiecznych
narzędzi do prowadzenia transakcji elektronicznych (wyszukiwarki dysponujące mechanizmami szyfrowania danych,
a także protokół bezpiecznego połączenia https pojawiły się
dopiero po 1994 r.). Istotne znaczenie dla rozwoju handlu
elektronicznego miało także upowszechnienie szerokopasmowego dostępu do Internetu (Krzak 2008: 143-144).
W 1995 r. swą działalność rozpoczął sklep internetowy
Amazon.com. Niedługo potem pojawił się portal aukcyjny
eBay. W krótkim czasie wiele znanych firm (np. Dell, Hewlett Packard, Pizza Hut) zaczęło wdrażać do swojej dystrybucji możliwość sprzedaży produktów przez Internet. Sklepy internetowe zaczęły odnosić sukces i w szybkim tempie
poszerzać swój asortyment. Handel elektroniczny w ciągu
kilku lat stał się dość popularny zarówno wśród amerykańskich użytkowników Internetu, jak i przedsiębiorców (Krzak
2008: 145).
E-handel w Polsce
W Polsce e-handel zaczął rozwijać się pod koniec lat
90. Wówczas sprzedaż internetową rozpoczęły takie portale jak Komputronik.pl, Merlin.pl, czy Allegro.pl. Serwisy
odniosły duży sukces rynkowy i funkcjonują do dziś (Krzak
2008: 149). Rozwój e-handlu w Polsce rozpoczął się nieco
później niż na świecie. Miało to związek m.in. z faktem, że
dostęp do szerokopasmowego łącza w Polsce pojawił się
dopiero po 2001 r., a zaczął upowszechniać dopiero 2 lata
później (Krzak 2008: 151). Odsetek osób zarówno robiących e-zakupy, jak i zakładających e-przedsiębiorstwa od
2001 roku, systematycznie wzrasta. W ciągu kilku lat na
polskim rynku, oprócz dużych firm oferujących e-sprzedaż,
pojawiły się także setki niewielkich przedsiębiorstw, w tym
również jednoosobowych. Duża łatwość w uruchomieniu
e-sprzedaży spowodowała szybki przyrost liczby e-sklepów.
Większość z nich funkcjonowała jednak dość krótko (Krzak
2008: 148).
Wykres 7. pokazuje jak dynamicznie zmieniała się wartość rynku e-handlu (ang. e-commerce) w Polsce w latach
2001-2010. O ile w 2001 czy 2002 r. wartość rynku e-commerce nie przekraczała nawet 1 mld zł, tak w 2010 r. wyniosła już ponad 15 mld zł.9
http://manager.money.pl/strategie/emarketing/artykul/intenet;po;polsku;tak;dobrze;jeszcze;nie;bylo,208,0,744144.html, [25.10.2012].
9
17
Rynek - Społeczeństwo - Kultura | nr 4/2012
Wykres 7. Wartość rynku e-commerce w Polsce w latach
2001-2010
i konsumentów wśród internautów korzystających z zakupów on-line.13
dane w mld zł
16
Wykres 8. Powody robienia zakupów przez Internet
14
% respondentów uczestniczących w badaniu
12
10
ze względu na oszczędność czasu i wygodę
8
ze względu na ceny niższe niż w tradycyjnych sklepach
6
4
zanim coś kupię lubię porównać dużo różnych
produktów
2
0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Źródło: Stowarzyszenie Marketingu Bezpośredniego [w:]
http://manager.money.pl, [25.10.2012].
nie mam innej możliwości dotarcia do potrzebnych mi
produktów
raczej kupuję intensywnie jeśli akurat coś mi się
spodoba
inne
0,00%
W literaturze wymienia się dwa segmenty e-handlu,
konsumencki i zaopatrzeniowy. Pierwszy związany jest z nabywaniem przez konsumentów towarów od internetowych
sprzedawców, drugi z kolei dotyczy wymiany towarów pomiędzy przedsiębiorstwami, zarówno na potrzeby produkcji, jak i w celu dalszej dystrybucji nabywanych towarów.10
Jeśli chodzi o e-handel konsumencki w Polsce, to warto
zwrócić uwagę na strukturę kupujących. Jak wynika z raportu E-handel Polska 2010 – badanie polskich sklepów internetowych i konsumentów większość internautów w Polsce
korzysta z możliwości zakupów on-line. W 2010 r. w e-sklepach nie kupowało 16% internautów. Najrzadziej e-zakupy
robią najstarsi internauci (powyżej 65 roku życia). Zaobserwowano także zależność pomiędzy dochodami e-konsumentów, a częstotliwością korzystania z zakupów on-line.
Wraz ze wzrostem dochodów internautów, wzrasta częstotliwość korzystania z e-sklepów.11 Z danych GUS wynika, że
w 2011 r. 8,6 mln Polaków w wieku 16-74 lata dokonywało
zakupów przez Internet. W 2011 r. odsetek Polaków robiących e-zakupy zwiększył się o 14 pkt proc. w stosunku do
2007 r. Najwięcej e-konsumentów jest wśród osób w wieku
16-24 lata oraz 25-34 lata. Najczęściej kupują także osoby
z wyższym wykształceniem. Mieszkańcy dużych miast także kupują częściej niż mieszkańcy wsi.12 Struktura e-konsumentów w Polsce odpowiada strukturze osób najmniej
narażonych na wykluczenie cyfrowe.
Warto także przyjrzeć się powodom robienia zakupów
on-line. Wykres 8. prezentuje wyniki badania kwestionariuszowego przeprowadzonego na potrzeby raportu E-handel Polska 2010 – badanie polskich sklepów internetowych
10
Zob.:http://www.articlesalley.com/article.detail.php/131887/116/
Ecommerce/Internet-and-Businesses-Online/13/B2B,_B2C_and_C2C,_
What_are_they%3F, [25.10.2012].
11
http://www.sklepy24.pl/download/raport_e-handel_polska_2010full.
pdf, [25.10.2012].
12
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/nts_spolecz_inform_w_polsce_2007-2011.pdf; [25.10.2012].
18
10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00%
Źródło: E-handel Polska 2010 – badanie polskich sklepów internetowych i konsumentów, http://www.sklepy24.pl/download/
raport_e-handel_polska_2010_full.pdf; [25.10.2012].
Jedną z najważniejszych zalet e-zakupów okazuje się
być oszczędność czasu i wygoda, a także konkurencyjne
ceny w e-sklepach. Internauci cenią sobie także możliwość
porównywania wielu produktów. Znaczna część kupujących
to amatorzy produktów trudnodostępnych w tradycyjnych
sklepach.
Kolejną kwestią związaną z e-handlem w kontekście
wykluczenia cyfrowego i informacyjnego jest konkurencyjność e-przedsiębiorców. Internauci poszukujący w sieci
informacji na temat poszczególnych e-sklepów korzystają
z powszechnie używanych wyszukiwarek takich jak Google.pl. Użytkownicy Internetu często nie dysponują wiedzą dotyczącą np. pozycjonowania stron internetowych.
Nie mając odpowiedniej wiedzy w tej materii, większość
konsumentów wybierze jedną z pierwszych zaproponowanych przez Google’a stron. Internauci traktują Google
jako integralną i neutralną przestrzeń internetową. Często
nie mają świadomości, że jest on po prostu firmą świadczącą swoje usługi w Internecie. Lista wyników ukazująca
się po wpisaniu w wyszukiwarkę Google.pl poszczególnych
haseł nie zawsze wynika wprost z popularności czy jakości pojawiających się „najwyżej” stron internetowych.14
Wiele e-przedsiębiorstw korzysta z usług firm zajmujących
się pozycjonowaniem stron internetowych, aby podnieść
swoje szanse na rynku e-commerce. Jakkolwiek oficjalna
polityka Google w zakresie wprowadzania algorytmów wyszukiwania ma na celu zachowanie uczciwej konkurencji, to
jednak wiele małych przedsiębiorstw, ma niewielkie szanse
na zaistnienie w przestrzeni internetowej. Ponadto firmy
13
http://www.sklepy24.pl/download/raport_e-handel_polska_2010_
full.pdf; [25.10.2012].
14
Więcej na ten temat zob.: http://prawo.vagla.pl/node/8072.
Malwina Popiołek - E-gospodarka a wykluczenie...
E-bankowość
E-bankowość - najprościej mówiąc to świadczenie usług
bankowych z wykorzystaniem dowolnego elektronicznego
kanału dystrybucji produktów bankowych (Adamiec 2009:
174). J. H. Górka definiuje e-bankowość jako: „całościową
koncepcję zakładającą wykorzystywanie w praktyce operacyjnej systemów informatyczno-komunikacyjnych do
usprawniania i przyspieszania realizacji zleceń klientów banków, co prowadzi do przyspieszenia obiegu pieniądza bezgotówkowego” (za: Górka w: Adamiec 2009: 174).
Pierwsze bankomaty uruchomione zostały w USA
w 1964 r., trzy lata później pojawiły się także w Wielkiej Brytanii. W 1995 r. w Stanach Zjednoczonych zaczęto świadczyć
usługi bankowe za pomocą Internetu. W II połowie lat 90.
internetowe usługi zaczęły pojawiać się także w Europie.
W Polsce pierwsze bankomaty pojawiły się w 1990 r., od
1993 r. w użyciu znajdują się już karty płatnicze. Internetu
do świadczenia usług bankowych w naszym kraju też zaczęto używać stosunkowo szybko, bo już od 1998 r. Pierwszym
w Polsce bankiem umożliwiającym klientom dostęp do rachunku bankowego za pomocą Internetu był Powszechny
Bank Gospodarczy w Łodzi (Adamiec 2009: 173).
W Europie, w dziedzinie e-bankowości, prym wiodą kraje skandynawskie. W Polsce ten sektor e-gospodarki ciągle
pozostaje w tyle. Jak wynika z badań Eurostatu w 2010 r.
Polska znajdowała się na 20. miejscu wśród europejskich krajów ze względu na odsetek obywateli korzystających z e-bankowości. Wykres 9. prezentuje odsetek osób korzystających
z bankowości on-line w Europie w 2010 r.
Mimo, iż pod względem korzystania z e-bankowości
pozycja Polski w rankingu krajów europejskich nie jest najwyższa, to biorąc pod uwagę dość duży poziom wykluczenia
cyfrowego w naszym kraju, można zauważyć, że jeśli chodzi
o ten segment e-gospodarki, to na tle innych państw wypadamy całkiem dobrze. Daleko nam wprawdzie do krajów
skandynawskich, ale wyprzedzamy m.in. Portugalię czy Włochy.
Jeśli chodzi o strukturę osób korzystających z e-bankowości w Polsce, to w zdecydowanej większości są to ludzie
młodzi, aktywni zawodowo i lepiej wykształceni. Najrzadziej
z elektronicznej bankowości korzystają osoby starsze, gorzej
wykształcone, bierne zawodowo. Istotną rolę odkrywa także miejsce zamieszkania. Mieszkańcy dużych miast posiada-
ją e-konta znacznie częściej, niż mieszkańcy wsi czy małych
miejscowości (Adamiec 2009: 179). Struktura osób niekorzystających z bankowości elektronicznej w zasadzie pokrywa
się ze strukturą osób najbardziej narażonych na wykluczenie
cyfrowe.
Wykres 9. Odsetek osób korzystających z bankowości on-line
w Europie w 2010 r.
dane w %
80
60
40
20
0
Norwegia
Holandia
Finlandia
Islandia
Szwecja
Dania
Estonia
Luksemburg
Belgia
Wielka Brytania
Łotwa
Francja
Niemcy
Austria
Litwa
Irlandia
Słowacja
Hiszpania
Słowenia
Polska
Czechy
Portugalia
Węgry
Włochy
Chorwacja
Grecja
Rumunia
Bułgaria
stosujące, zdaniem Google’a, nieuczciwe praktyki (tj. np.
kopiowanie tekstów z innych stron) mogą zostać całkowicie
usunięte z listy wyszukiwania. Problem ten jest oczywiście
wielowymiarowy i bardziej skomplikowany, tutaj został jedynie zasygnalizowany.
Źródło: Eurostat [w:] http://www.bankier.pl, [25.10.2012].
Podsumowanie
Różnego rodzaju technologie informacyjno-komunikacyjne stały się współcześnie jednym z ważniejszych zasobów
ekonomicznych. Brak dostępu do nich może być przyczyną
występowania nierówności i podziałów w społeczeństwie.
Rola państwa w walce z podziałami cyfrowymi powinna
stać się więc kwestią priorytetową. Powinna ona skupiać
się przede wszystkim na eliminowaniu przyczyn tego problemu. Wykluczenie cyfrowe i informacyjne obywateli niesie ze sobą szereg negatywnych konsekwencji. Dotyczą one
zarówno poziomu życia samych wykluczonych, jak również
funkcjonowania państwa. W dobie rozwijającej się intensywnie e-gospodarki, osobom wykluczonym cyfrowo grozi
zepchnięcie na margines. Należy także zwrócić uwagę na
tzw. efekt Mateusza (van Dijk 2009: 124). Jak się bowiem
okazuje, paradoksalnie, postępująca e-integracja zwiększa
dotkliwość skutków wykluczenia cyfrowego i informacyjnego. Wraz ze wzrostem ilości osób aktywnie korzystających
z technologii komunikacyjno-informacyjnych zwiększeniu
ulega stopień wykluczenia tych, którzy nadal nie mają dostępu do ICT. Również skutki braku tego dostępu automatycznie stają się dla nich bardziej uciążliwe (van Dijk 2009:
124-125). Warto także zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych
ważna jest nie tylko ilość użytkowników, ale także zakres ich
e-umiejętności, jak również poziom wiedzy na temat przydatności ICT. W społeczeństwie wiedzy, ważna jest bowiem
nie tyle sama informacja, co umiejętne jej wykorzystanie.
19
Rynek - Społeczeństwo - Kultura | nr 4/2012
Bibliografia
1. Adamiec J., (2009), Bankowość elektroniczna [w:] Grodzka D., (red.),
Społeczeństwo informacyjne, , Warszawa: Studia BAS Kancelarii Sejmu, nr 3(19).
2. Batorski D., (2009), Wykluczenie cyfrowe w Polsce, [w:] Grodzka D.,
(red.), Społeczeństwo informacyjne, Warszawa: Studia BAS Kancelarii Sejmu, nr 3(19).
3. Borcuch A., (2010), Cyfrowe społeczeństwo w elektronicznej gospodarce, Warszawa: CeDeWu.
4. Czapiński J., Panek T., (red.), Diagnoza społeczna 2011, Warszawa:
Rada Monitoringu Społecznego.
5. Doktorowicz K., (2005), Europejski model społeczeństwa informacyjnego, Katowice: Wydawnictwo UŚ.
6. Goban-Klas T., (1999), Media i komunikowanie masowe, Warszawa-Kraków: PWN.
7. Grodzka D., (red.)., (2009), Społeczeństwo informacyjne, Warszawa:
Studia BAS Kancelarii Sejmu, nr 3(19).
8. Masłyk T., (2010), Obywatel w społeczeństwie informacyjnym, Kraków: Wydawnictwo NOMOS.
9. Muszyński J., (2006), Społeczeństwo informacyjne – szkice politologiczne, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
10. Nierenberg B., (2011), Zarządzanie mediami – ujęcie systemowe,
Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
11. Papińska-Kacperek J., (red.), (2008), Społeczeństwo informacyjne,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
12. Toffler A., (1997), Trzecia Fala, Warszawa: PIW.
13. van Dijk J., (2010), Społeczne aspekty nowych mediów, Warszawa:
PWN.
20
Licencja:
Źródła internetowe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
www.articlesalley.com
www.bankier.pl
www.cbos.pl
www.dziennik.pl
www.eadministracja.pl
www.egov.pl
www.mac.gov.pl
www.money.pl
www.msw.gov.pl
www.policja.pl
www.prawo.vagla.pl
www.rzecznik.ms.gov.pl
www.sklepy24.pl
www.stat.gov.pl
Publikacja udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa Na tych samych warunkach.
Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów oraz Agencji Managerskiej VIP for You.
Pełna treść licencji dostępna pod adresem: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/
Publikacja dostępna w sieci pod adresem: http://kwartalnikrsk.pl