Czasopismo NBP poświęcone ekonomii i finansom

Transkrypt

ROK XXXVIII
National Bank of Poland’s Journal on Economics and Finance
3
7
Stanisław Gomułka
Growth versus Security Choice and the Generational Difference in Preferences
Wpływ różnic w preferencjach między generacjami na optymalny wybór między wzrostem a konsumpcją
Andrzej Rzoƒca, Aristomene Varoudakis
The Quality of Fiscal Adjustments in Transition Economies
Jakość dostosowań fiskalnych w krajach przechodzących transformację ustrojową
29Artur Kowalczyk
44
Klauzule zmienności oprocentowania a atrakcyjność lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu jako formy oszczędzania. Aspekty ekonomiczne, prawne i etyczne
Floating Interest Rate Clauses and the Attractiveness of Term Deposits with a Floating Rate as Saving Instruments. Economic, Legal and Ethical Aspects
Marek Szczepaniec
Wielkość firmy a wzorce korzystania z usług bankowych
Firm Size and the Use of Banking Services
E wa Wójcik
Polskie gospodarstwa domowe na rynku oszczędności
Polish Households on Savings Market
B ogusław Czarny
Metodologiczne osobliwości ekonomii
The Methodological Pecularities of Economics
55 67 78
81
Hanna Sochacka-Krysiak
Grzegorz Szczodrowski, Polski system podatkowy
Review of the book by Grzegorz Szczodrowski, The Polish Tax System
Leokadia Or´ziak
Małgorzata Iwanicz-Drozdowska (red.), Konglomeraty finansowe
Review of the book edited by Małgorzata Iwanicz-Drozdowska, Financial Conglomerates
Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej (educational insert in Polish only)
Marta Penczar
Ochrona konsumenta na integrującym się rynku bankowym w Unii Europejskiej
Consumer Protection in the Integrating European Union Banking Market
lipiec
Czasopismo NBP poświęcone ekonomii i finansom
2007
Bank i Kredyt
Rada Naukowa/Scientific Council
Peter Backé (Oesterreichische Nationalbank), Wojciech Charemza (University of Leicester; Narodowy Bank Polski), Stanisław Gomułka
(London School of Economics and Political Science), Marek Góra (Szkoła Główna Handlowa), Marek Gruszczyński (Szkoła Główna Handlowa), Urszula Grzelońska (Szkoła Główna Handlowa), Danuta Hübner (European Commission), Krzysztof Jajuga (Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu), Cezary Józefiak (Uniwersytet Łódzki), Bartłomiej Kamiński (University of Maryland; The World Bank), Jerzy Konieczny (Wilfrid Laurier University), Wojciech Maciejewski (Uniwersytet Warszawski), Krzysztof Marczewski (Szkoła Główna Handlowa; Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego), Ewa Miklaszewska (Akademia Ekonomiczna w Krakowie), Timothy P. Opiela
(DePaul University, Chicago), Witold Orłowski (Niezależny Ośrodek Badań Ekonomicznych; Szkoła Biznesu Politechniki Warszawskiej),
Zbigniew Polański (zastępca przewodniczącego/Deputy Chairman, Narodowy Bank Polski; Szkoła Główna Handlowa), Bogusław Pietrzak (Szkoła Główna Handlowa; Narodowy Bank Polski), Wiesława Przybylska-Kapuścińska (Akademia Ekonomiczna w Poznaniu),
Zbynek Revenda (Vysoká skola ekonomická v Praze), Michel A. Robe (American University; U.S. Commodity Futures Trading Commission), Michał Rutkowski (The World Bank), Sławomir Stanisław Skrzypek (przewodniczący/Chairman, prezes/President, Narodowy
Bank Polski), Adalbert Winkler (European Central Bank), Charles Wyplosz (Graduate Institute of International Studies, Geneva)
^
^
Kolegium Redakcyjne/Editorial Board
Piotr Boguszewski, Tomasz Chmielewski, Elżbieta Czarny, Krzysztof Gajewski (sekretarz kolegium redakcyjnego/Assistant Editor), Małgorzata Iwanicz-Drozdowska, Ryszard Kokoszczyński, Adam Koronowski, Wojciech Pacho, Bogusław Pietrzak (zastępca redaktora naczelnego/Deputy Managing Editor), Zbigniew Polański (redaktor naczelny/Managing Editor), Andrzej Rzońca, Cezary Wójcik, Zbigniew Żółkiewski
Zgodnie z wykazem sporządzonym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla potrzeb przyszłej oceny parametrycznej
jednostek naukowych, publikacjom naukowym w „Banku i Kredycie" przyznawane jest 6 punktów.
Wydawca/Publisher
Narodowy Bank Polski
Kontakt/Contact
ulica Świętokrzyska 11/21, 00-919 Warszawa, Poland
tel.: +48 22 585 43 26
fax: +48 22 653 13 21
e-mail: [email protected]
http://www.nbp.pl/bankikredyt
Projekt/Project
DOCTORAD
Skład i Druk/Typesetting and printing
Drukarnia NBP/Printing House of the NBP
Korekta/Editing
Departament Komunikacji Społecznej NBP/Department of Information and Public Relations NBP
Prenumerata/Subscription
„RUCH” SA - wpłaty na prenumeratę przyjmują: jednostki kolportażowe właściwe dla miejsca zamieszkania lub siedziby prenumeratora (dostawa w sposób uzgodniony). Wpłaty przyjmuje Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy „RUCH“ SA na konto: Pekao SA IV O/Warszawa 12401053-40060347-2700-401112-001 lub kasa Oddziału. Cena prenumeraty ze zleceniem dostawy za granicę
jest o 100% wyższa od krajowej. Zlecenia na prenumeratę dewizową, przyjmowane od osób zamieszkałych za granicą, realizowane są od dowolnego numeru w danym roku kalendarzowym.
Wpłaty są przyjmowane na okresy kwartalne w terminie: do 5.12 - na I kw. następnego roku, do 5.03 - na II kw.br., do 5.06 na III kw. br., do 5.09 na IV kw. br. Informacje o warunkach prenumeraty w „RUCH” SA OKDP, ul. Jana Kazimierza 31/33 00-958 Warszawa, można uzyskać pod tel. 532-87-31, 532-88-20.
www.ruch.pol.pl
Prenumerata własna i zamawianie pojedynczych egzemplarzy:
Narodowy Bank Polski - Departament Komunikacji Społecznej,
ulica Świętokrzyska 11/21, 00-919 Warszawa,
nakład: 1200
konto:
Centrala NBP - Departament Operacyjno-Rachunkowy
nr konta: NBP DOR 871010-0000-0000-1323-9600-0000
2007 r. - 204,00 zł, 1 egz. - 17,00 zł
On invitation B a n k i K r e dy t l i p i e c 2 0 0 7
Growth versus Security Choice
and the Generational Difference
in Preferences
Wpływ ró˝nic w preferencjach mi´dzy
generacjami na optymalny wybór
mi´dzy wzrostem a konsumpcjà
Stanisław Gomułka*
Abstract
Streszczenie
The primary purpose of the paper is to capture in a
growth model the conflict of interests between the
generation of the young and entrepreneurial on the one
hand and the generation of the old and pensioners on
the other. The model is applied to assess the size of
the gap between optimal economic policies for these
two groups. The key role of the time preference rate is
shown. The theoretical results obtained are then used
to interpret the differences in actual economic policies
between Central Europe and China.
Głównym celem artykułu jest analiza w ramach modelu
wzrostu gospodarczego konfliktu interesów między
generacją ludzi młodych i przedsiębiorczych z jednej
strony a generacją ludzi starszych, zwykle rencistów i
emerytów z drugiej strony. Przedstawiony model jest
użyty do oceny tego, jak duża może być różnica między
optymalnymi politykami dotyczącymi stopy inwestycji i
tempa wzrostu między tymi dwoma grupami. Pokazana
jest zasadnicza rola stopy dyskonta przyszłej konsumpcji.
Otrzymane wyniki teoretyczne są następnie użyte do
interpretacji różnicy w polityce gospodarczej między
Europą Centralną a Chinami.
Keywords: conflict, generations, growth, preferences
Słowa kluczowe: konflikt, generacje, wzrost, preferencje
JEL: E21, E60
* London
School of Economics and Political Science, e-mail: [email protected]
Na zaproszenie
Bank i Kredyt lipiec 2007
1. Introduction
The choice of an optimal economic system can be
viewed as a question of the preferences of individuals
with respect to the income that may need to be forgone in
order to enjoy a desirable level of job (income) security.
A highly competitive, market-oriented economic system
has proved to be more innovative and more efficient,
thus also more productive, than any centrally-planned
system. Therefore, the expected lifelong income of an
individual in a competitive system is higher than would
otherwise be. However, the microeconomic fundamentals
of such a system rest on the widespread use of strong
incentives: both positive (bonuses, promotions, higher
status) and negative (loss of income, demotion, loss
of job). The result of such an incentive system is the
prevalence of high uncertainty with respect to incomes,
jobs and social positions.
Withinamarket-basedsystemwehavevariousregulations,
customs and policies which may limit this uncertainty, even
though there may be costs of such limitations for the average
level of income and its future rate of growth. The demand for
security varies among individuals and societies. Therefore, the
choice of such regulations and policies is typically dependent
on the specific circumstances of a given country. Perhaps the
most important of these circumstances is the age distribution
of members of a society. Some societies, such as Chinese or
Indian, are dominated by the young, poor and unemployed.
In those societies the primary concerns are high employment
and rapid economic growth. However, the formerly socialist
countries in Central and Eastern Europe (CEE) have stable or
declining populations dominated by relatively old workers
and pensioners. In those countries there is, typically, a sharp
clash of interests between the generation of the young and
entrepreneurial on the one hand and the generation of the old
and the pensioned on the other.
The primary purpose of this paper is to apply a
growth model that could capture this conflict and help to
assess the size of the gap between optimal policies for these
two groups. The model may be used to interpret political
election battles in Central Europe and the difference in
economic policies between Central Europe and China.
2. The growth model
The transition economies belong to the category of
emerging economies, ones in which the primary source
of new technology is the technologies that have been
accumulated by the developed economies of the
world’s technology frontier area (TFA). The production
relationship that may be assumed to apply worldwide
is the standard constant-returns-to-scale production
function, in which the index of quality T of the key
inputs, capital K and labour L, is labour-augmenting:
(1)
where Y is total net output. Crucial now is the assumption
concerning the determination of technological changes,
that is changes in T. As I argue elsewhere (Gomułka
1990), these changes in the TFA are best explained by
the level of the combined research and development
(R&D) activity of the entire world economy. Now I use
the stylised fact that over a long period of time the K/Y
ratios in developed countries have been fairly stable.
Taking into account (1), such stability is possible only if
T has been changing over time in the same way as the
ratio K/L, that is if K/L and T have been proportional
each to the other. Thus if the stock of all the technologies
present in the TFA is freely available to investors in
any emerging economy, which I assume is the case, the
choice of a specific T in such an economy would be
determined by the parallel choice of K/L, since
(2)
where a is constant. While technologies of the TFA are
themselves free, by (2) an investment in fixed capital
would be required to absorb and take advantage of them.
Given this technology function, we have that, in the
countries outside the TFA:
(3)
where A is another constant. By (3), output is proportional
to the stock of physical capital. This is the so-called
AK model (Barro, Sala-i-Martin 1995). In this model
the standard neoclassical law of declining marginal
productivity of capital applies only in the short term.
In the long term, technological changes increase the
marginal productivity of capital sufficiently to ensure
that this productivity is constant.
We may now proceed further by assuming that
households maximise their total future utility – properly
discounted and related to consumption. To simplify,
people are assumed to live forever, so they maximise
(4)
In (4) above and (5) below, k is the K/L ratio, n is the
growth rate of labour L, w is the wage rate, r is the
net profit rate, u(c) is the utility flow and ρ is the time
preference rate.
The choice of per capita consumption c is subject to
the budget constraint:
where
(5)
On invitation B a n k i K r e dy t l i p i e c 2 0 0 7
.
In (5), k +nk is the investment expenditure per
worker, and therefore the difference between total
income w+rk and that investment expenditure is the
income left to finance consumption, c. Euler’s 1st order
maximisation condition implies that:
(6)
where , so it is the elasticity of the marginal
utility u’. Following Barro and Sala-i-Martin
(1995), let
us consider a utility function for which Θ is a constant,
a number between zero and one. This function has the
form:
(7)
We may note that if Θ is zero, then u(c) = c-1, so
welfare is proportional to consumption and marginal
utility u’ is constant. If Θ = 1, then u(c) = lnc, so in this
case the marginal utility u’ is inversely related to c.
We assume further that firms select k so as to
maximise profits, or the difference between output AK
and the sum rK+wL+δK, where δ is the depreciation
rate. The 1st order maximisation condition implies that:
(8)
Combining (6) and (8) gives us the growth rate of
consumption along the optimal path:
(9)
Along such a path the growth rate
is thus
constant. Therefore the growth rate of the k-ratio must
be the same constant. Hence:
(10)
Now we can deduce
the optimal saving
. rate in such an
economy. Note that gross investment is K +δK. Threfore the
ratio of that investment to total output, equal to AK, must be
the optimal savings rate, to be denoted by s. Hence:
(11)
By substituting (10) into (11), we obtain
that:
(12)
3. Two distinct types of individuals
Recent parliamentary elections in Poland, former
Czechoslovakia, Hungary and the Baltic Republics have
become battlegrounds between those who emphasise
solidarity and security, and those who place more emphasis
on reforms and policies needed to promote employment and
growth. To the first group belong, above all, pensioners whilst
the second group includes the young generation, typically well
educated and often unemployed, as well as entrepreneurs of all
ages. I shall denote these two groups with letters P (pensioner)
and Y (young). Group P is interested less in long term growth
and, instead, wants higher social transfers and greater public
spending on health. Group Y wishes to promote growth as a
way to secure employment and long-term income. Individuals of
group Y want more investment in physical and human capital as
well as lower taxes on labour and profits.
In the model presented above we have two
parameters to express individual preferences: Θ – the
elasticity of marginal utility and ρ – the time preferences
rate. My key assumption is that the values of those
two parameters differ between these two groups. The
difference is likely to be particularly strong with respect
to the time preference rate. This rate should be expected
to be relatively high for type P individuals and low
for type Y individuals. This difference would reflect
the concern of P individuals with consumption over
short period of time, so they would discount heavily
the consumption in the more distant future. On the
other hand, Y individuals also value the more distant
consumption. Many of these individuals are typically
well-off, or expect to be so. Hence, for them the marginal
utility of consumption should be low compared to
the average utility, in other words fall with rising
consumption. Individuals of the P type may be assumed
to have relatively low income, so for them the marginal
utility might be almost as high as the average utility, in
other words should be almost unchanged with rising
consumption. Although we have no precise estimates of
Θ and ρ for these two groups, the two situations worth
comparing are the following:
• Situation I, in which Θ and ρ are the same for
those two groups and
• Situation II, in which Θ is the same for groups P
and Y, while ρ is high for group P and low for group Y.
4. Implications for optimal growth strategies
Let us derive implications for savings and growth of
these differences in preferences as between groups P
and Y in situation II, which may be considered to be
much closer to reality than situation I in the present
circumstances of Central and Eastern Europe (CEE). The
implications for growth and savings are tightly linked,
since:
(13)
Na zaproszenie
Thus the growth rate of output on the long-term
optimal path is, in this model, strictly proportional to
the optimal savings rate. In view of (12), we have that:
(14)
where the first term on the right hand side is the growth
rate of output per worker, to be denoted by gY/L. Let sP
and gPY/L be respectively the optimal savings rate and the
optimal per capita growth rate from the point of view of
P individuals, and let sY and gYY/L be the corresponding
rates for Y individuals. We can now derive the differences
between sY and sP, and between gYY/L and gPY/L , namely:
(15)
and
(18)
The model above may be used to explain large
differences in national savings and growth rate of
output between China and most CEE countries. In
China (and in some of the other countries of SouthEast Asia), the proportion of young people in total
population is much higher than in CEE countries.
Moreover, the solidarity and security syndromes in
China may be not as highly developed as in Europe.
Consequently, the growth strategies chosen in China
reflect mainly the preferences of Y-type individuals,
whilst in Poland, and most of the CEE countries, they
reflect to a much greater extent the preferences of
P-type individuals. In particular, if there is a labour
reserve, as in China, conditions (13) and (14) imply
that the strategy with a higher s is also capable of
increasing the growth rate of employment.
(16)
It is instructive to give the parameters in (15) and (16)
specific values, so that the difference in policy preferences
between groups P and Y can be seen more clearly. Since Θ
is between 0 and 1, let it be equal to ½. The coefficient A is
the inverse of the capital/output ratio. For the countries of
CEE, A may be taken to be 1/3. Hence: (17)
and
5. China versus CEE
A key role of the difference between time preference
rates is thus revealed. To specify further, let this
difference equal to (a) 2%, (b) 5% and (c) 10%. Even in
the case of a very moderate difference (a), there would
be a significant difference in the optimal growth strategy
between groups Y and P. In the possibly more realistic
case (b), this difference would become quite large. It
is therefore not surprising that election debates are, in
CEE, so confrontational.
Earlier in the paper I mentioned that the elasticity
of the marginal utility, denoted above by Θ, may be
lower for P individuals than for Y individuals. If this
were the case, the P group would value investment in
future consumption a little more. The intergenerational
gap between economic policies would then be somewhat
reduced. However, people of these two groups should
not be expected to differ much in respect of their utility
functions. One can even take the view that there are no
significant differences in Θ between individuals.
6. Long-term risks
In an economy dominated by P-type individuals,
macroeconomic policy would promote large social
transfers and large public expenditures on consumptionrelated services, such as health and housing. This in turn
would require the imposition on workers and firms of
adequately large taxes. Such a policy would limit the longterm growth of per capita consumption. As a result, Y-type
individuals would in such an economy be faced with the
prospect of a permanently and significantly lower income
than their own optimal policy would secure. In addition,
in the medium term, a disproportionately large proportion
of them would be unemployed. The response to this
prospect of some, perhaps many, of those individuals
might be to emigrate to the richer member countries of
the European Union. A large emigration from Poland to
the UK and Ireland since 2004 is such a response. This
emigration, in turn, would lower the standard of living
of future pensioners. Thus the current generation of P
individuals, by insisting on their short-term interests,
could be acting against the interests of all in the long
term.
Optimal economic policy of a nation is one that takes
into account the interests not only of those individuals
who vote, but also those who do not vote yet – and to some
extent, the interests of the unborn. This may be recognised
by many P-type individuals, and certainly should be
recognised by political leaders. The policy actually chosen
is, as a result, a weighted combination of the two optimal
policies discussed above, in which the weights reflect the
strategic intergenerational compromise.
References
Barro R. J., Sala-i-Martin X. (1995), Economic Growth, McGraw-Hill, New York.
Gomułka S. (1990), The Theory of Technological Change and Economic Growth, Routledge, London.
Macroeconomics B a n k i K r e dy t l i p i e c 2 0 0 7
The Quality of Fiscal Adjustments
in Transition Economies
JakoÊç dostosowaƒ fiskalnych
w krajach przechodzàcych
transformacj´ ustrojowà
Andrzej Rzońca*, Aristomene Varoudakis**
received: 13 March 2007, final version received: 7 May 2007, accepted: 28 May 2007
Abstract
Streszczenie
An analysis of fiscal adjustment patterns in Central and
Eastern Europe and Central Asia is conducted here,
including recent years. The main question addressed in
the article is whether sustainable fiscal adjustment has
been achieved primarily through downsizing potentially
less productive public expenditure, or possibly at the
expense of potentially growth-promoting expenditure.
In addition, the article also addresses a related issue of
whether fiscal policy has been managed in a sufficiently
counter-cyclical way in the countries in question.
Artykuł przedstawia analizę epizodów zacieśnienia
polityki fiskalnej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej
i Azji Centralnej. Artykuł odpowiada na pytanie, czy
trwałe dostosowania fiskalne były dokonywane głównie
poprzez ograniczanie potencjalnie mniej produktywnych
wydatków publicznych, czy też kosztem wydatków
potencjalnie prorozwojowych. Analizowane jest również
dodatkowe zagadnienie charakteru polityki fiskalnej w
odniesieniu do cyklu koniunkturalnego.
Keywords: sustainability of fiscal adjustment, transition
economies, public finances and business cycle
Słowa kluczowe: trwałość dostosowań fiskalnych,
kraje transformacji ustrojowej, finanse publiczne a cykl
koniunkturalny
JEL: B32, E62, E65
* Warsaw
**
School of Economics, Collegium of Economic Analysis, e-mail: [email protected]
The World Bank.
Makroekonomia
1. Introduction
Changes in fiscal deficit might be social welfare increasing,
if they stabilized output and output fluctuations
were not caused, as some economists claim, by the
response of economic agents – seeking to maximize
their utility – to technology shocks. In particular,
there are strong arguments for allowing automatic
stabilizers to operate. If a government frequently
adjusted distortionary taxes to prevent fiscal balance
from changing over a business cycle, this would tend
to increase deadweight losses generated by taxation.
These losses would be proportional to the square of the
tax rate. Thus, to minimize distortions, the government
should set tax rates at a level which, guaranteeing the
government’s solvency, would be as stable as possible
(Barro 1979; Elmendorf, Mankiw 1998). However,
supplementing automatic stabilizers with discretionary
changes in fiscal deficit would generally be unnecessary
given the growing monetary policy ability to smooth a
business cycle. Moreover, attempts to stabilize output
through discretionary changes in fiscal deficit are often
risky since there is usually a substantial lag between
the moment where such changes are deemed desirable
by policy makers and the time where they can actually
be implemented. It may easily happen that fiscal policy
stimulates aggregate demand during booms, and cools
it down over recessions. Besides, it is by far easier to
increase deficit than to reduce it later. Consequently,
in many countries it was increased to such a high level
that stabilization policy came to mean deficit reduction
rather than the smoothing of business fluctuations
through fiscal policy.
Fiscal deficit allows governments to brag about the
benefits of increased public expenditure, while neglecting
to mention the costs of taxation necessary to finance
the expenditure in the long term. Such a separation of
benefits from cost assessment has to lead to substantial
inefficiencies. One may consider fiscal deficit to be a rough
measure of that public expenditure which would hardly
ever occur, if it had to be immediately financed through
increased taxation. In turn, fiscal consolidation can be
understood as a return to the situation where the costs
of and benefits from public expenditure are more or less
balanced in the opinion of most economic agents.
One may find various estimates of the benefits of successful stabilization
policy in e.g. Lucas (2003). It seems that these benefits would not necessarily
have to be significant, even if stabilization policy could be effective in smoothing a business cycle.
See, e.g. Prescott (1986).
Fiscal consolidation, fiscal adjustment, fiscal contraction, tightening fiscal
policy, all those terms mean curbing imbalances in public finances consisting in
excess of expenditure over revenue.
This would not guarantee, however, that public expenditure is set at a level
conducive to economic growth. For instance, the fastest possible economic
growth might not be compatible with economic agents’ utility maximization.
Secondly, up to a certain point the ruling majority/more active economic agents
could impose taxes on various minorities/more passive economic agents who do
not benefit from public expenditure.
In addressing fiscal imbalances, governments
have to tackle two interrelated issues. Firstly, fiscal
consolidation ought to last. Secondly, it should be
implemented in a way which maximizes the positive
influence on long-term economic growth.
Transitory fiscal deficit may stimulate an economy,
when it operates below potential, and accelerate the
restoration of full employment. Deficit becomes really
harmful for long-term economic growth only when it
becomes persistent. To remove that adverse impact on
growth, deficit has to be removed. Deficit reduction,
when it is not lasting, has hardly any positive effect on
long term economic growth.
There is extensive evidence from OECD countries
that the composition of fiscal adjustments matters for
their sustainability. Consolidations that have relied
primarily on tax increases and cuts in public investment
have not been sustainable, while those underpinned by
cuts in social transfers and expenditure on wages and
salaries have had more lasting effects because they have
tackled the main types of expenditure that revealed a
strong upward drift. At the same time, sustained fiscal
adjustments have enabled faster growth already over
the short or medium term because measures perceived
as lasting have led, e.g. to the strengthening of wage
discipline in enterprises and – as a result – to the
widening of their ability and propensity to invest. This
ability and propensity have been additionally enhanced
by sharp reductions in real interest rates. These results
have also been verified for developing countries,
with the difference that when fiscal consolidations
have been supported by better mobilization of tax
revenues (through tax base broadening), the probability
of sustainability has increased. Work conducted for
transition economies has come to similar conclusions:
policies relying on expenditure downsizing have been
more successful in producing lasting adjustments than
those relying on revenue increases.
An analysis of fiscal adjustment patterns in Central
and Eastern Europe and Central Asia (ECA countries) is
here conducted, including recent years (up until 2004).
The main question addressed in the article is whether
durable fiscal adjustment has been achieved primarily
through downsizing potentially less productive public
expenditure, or possibly at the expense of potentially
growth-promoting expenditure. In addition, we also
address a related issue of whether fiscal policy is being
managed in a sufficiently counter-cyclical way in ECA.
This does not imply that smoothing business fluctuations through countercyclical fiscal policy is recommendable. At the current stage of development of
economics, a consensus has been reached that fiscal policy should not play such
a role (see, e.g. DeLong 2000).
See, e.g. Alesina, Perotti (1996); McDermott, Wescott (1996); Alesina, Ardagna
(1998); Alesina, et al. (1998; 1999).
See e.g. Giavazzi et al. (2000); Gupta et al. (2002).
See e.g. Purfield (2003).
B a n k i K r e dy t l i p i e c 2 0 0 7
Macroeconomics Box 1. Potentially growth promoting expenditure
It is generally assumed that certain categories of public expenditure may have positive effects on economic growth,
and so they can easily be labelled ‘desirable’. To affect growth positively, public expenditure has to enhance factors’ productivity or their supply strongly enough to outweigh the adverse effects of taxation. Note that a larger share of any public expenditure in output may result in larger wastefulness.1 On the one hand, its proper supervision
is more difficult and more costly; on the other hand the possibilities for its productive location are scarcer.
If public expenditure left the factors’ productivity or their supply unaffected or increased them only slightly,
such expenditure would be costly in terms of economic growth, since all expenditure has to be financed, and most
current ways of financing lead to deleterious consequences.
Some public expenditure is harmful for economic growth even abstracting from the costs of the taxation
necessary for its financing. On the one hand, it may reduce the inputs’ productivity if it changes the structure of
aggregate demand and stimulates rent-seeking activities. On the other hand, it may lower inputs’ supply, e.g. by
increasing benefits from being unemployed or non-employed.2
Under public expenditure potentially conducive to economic growth, one should mention in particular public goods, i.e. goods for which individual payment is impossible and which may be consumed by any number of
persons at the same time. The goods most commonly considered public, which at the same time are considered to
enhance economic growth, are: first of all, law and order, if it ensures the inviolability of individual property and
enables quick and full enforcement of contracts (inclusive of claims from dishonest business partners); 3 second,
national defense, if it does not consume more resources than is necessary to convince economic agents that any
potential aggressors are effectively deterred from attacking the country;4 and third, basic scientific research.5
The government’s role may be sometimes limited to financing supply of these goods, actually provided by private
enterprises.6
Another category of public expenditure that may positively influence economic growth is spending on merit goods,
i.e. goods the beneficiaries of which are not only their direct users. Goods commonly classified under this category are
basic infrastructure, education and basic health care.7 This is expenditure which this article focuses on.
The notions of public goods and externalities related to merit goods entail a certain trap. Firstly, the definition of these notions is quite broad and creates certain risk that the government may enter spheres where its
involvement is unnecessary or may even be harmful.8 Secondly, the existence of such goods, despite the fact
that it shows a certain market failure, does not necessarily mean, that the government is able to neutralize this
imperfection without causing other disturbances.9 Note that public authorities manage their resources on average
less effectively than households do.10
1
See e. g. Hulten (1996); Pritchett (2000); Heitger (2001); Afonso et al. (2003; 2006); Baldacci et al. (2004).
An adverse impact of high public expenditure/consumption on economic growth was confirmed in, e.g. Barro (1991); Barro, Lee (1993); Guseh (1997); Fölster,
Henrekson (1998); Heitger (2001); Dar, Amirkhalkhali (2002).
3 See e.g. Keefer, Knack (1997); Sala-i-Martin (1997). However, the resolution of disputes between contractual parties need not be the exclusive responsibility of
government; see, e.g. Balcerowicz (2003).
4 See e.g. Landau (1996); Baffes, Shah (1998); Aizeman, Glick (2003).
5 For an overview of the effects of public policies (inclusive of expenditure on basic research), see, e.g. Jaumotte, Pain (2005).
6 See e.g. Balcerowicz (1995).
7 See e.g. Aschauer (1989a; 1989b; 1989c; 1998; 2000a; 2000b); Easterly, Rebelo (1993); Baffes, Shah (1998); Ramirez et al. (2000); Miller, Tsoukis (2001); Bleaney
et al. (2001); Easterly et al. (2003); Gyimah-Brempong, Wilson (2004).
8 A textbook example of public goods are services provided by lighthouses, for which however individual payments were made in 19th century United Kingdom;
see, e.g. Balcerowicz (2003).
9 See, e.g. Krueger (1990).
10 Empirical confirmation for this thesis can be found inter alia in Fischer (1991).
2
As far as we are aware, hardly any analysis of
the type we are undertaking has been conducted.
The analysis examines in more detail the composition
of adjustments than have done most other studies,
e.g. it discusses the functional distribution of public
expenditures, an issue which has often been neglected
in previous studies. Our analysis is also much more
detailed as far as an issue of adjustments’ sustainability
is concerned, e.g. it indicates changes in main fiscal
categories over 2 years after adjustments, which turned
out to be sustainable and unsustainable respectively
(surprisingly, also this issue has usually been passed
over in previous studies).
The remainder of the article consists of six sections
(numbered from 2 to 7). Section 2 identifies periods of
fiscal adjustments in ECA. Sections 3 and 4 discuss the
10 Makroekonomia
size and composition of these adjustments. Section 5
analyses their sustainability. Section 6 indicates business
cycle phase during which fiscal imbalances were mostly
accumulated and reduced. Section 7 concludes.
2. Episodes of fiscal adjustments in ECA
This article focuses on fiscal adjustments, i.e. on
discretionary fiscal deficit reductions. However,
in transition economies it is hard to distinguish
discretionary changes in fiscal balance from those
driven by automatic stabilizers. To avoid analysing
reductions which were presumably caused by cyclical
factors, only significant reductions are considered.
Despite this precaution, in the case of transition
economies the risk of discussing episodes of fiscal
adjustment which did not in fact take place is rather
high because of incessant changes in the definition
of general government. To minimize this risk, we
also use data collected by other institutions (IMF and
European Commission) and check whether it leads to
Table 1. Episodes of fiscal adjustments in ECA in 1996-2004
Countries1)
Years of
adjustment
Russia
Kyrgyzstan
Albania
Moldova
Lithuania
Turkey
Macedonia
Azerbaijan
Macedonia
Bosnia and Herzegovina
Georgia
Estonia
Albania
Armenia
Georgia
Moldova
Kyrgyzstan
Lithuania
Kazakhstan
Slovak Republic
Romania
Armenia
Serbia and Montenegro
Belarus
Russia
Azerbaijan
Russia
Czech Republic
Romania
Azerbaijan
Croatia
Latvia
Kazakhstan
1998-1999
1996-1997
1997-1998
1998-1999
2000-2001
2000-2001
1999-2000
2000
2002-2003
2002-2003
2000-2001
2004
2000-2001
2002-2003
2001-2002
1999-2000
2000-2001
2001-2002
1996-1997
1999-2000
2001-2002
1998-1999
1996-1997
2004
2003-2004
2004
2004
2000
2004
2001
1998
2000
2000
2001
Estonia
Hungary
Ukraine
Moldova
Turkey
Memo:
Average
size of
Size of fiscal policy tightening according to:
basic data set2)
WEO2)
AMECO3)
9.1
6.3
8.8
9.8
8.0
5.9
7.2
9.1
5.8
6.4
5.7
-1.6
5.6
4.1
5.5
4.2
5.4
5.5
5.0
3.7
4.8
2.8
4.7
5.3
4.6
4.5
4.3
3.4
4.2
5.4
4.1
2.8
4.1
2.0
3.9
3.6
3.7
2.9
3.7
7.4
3.5
0.6
3.5
3.1
3.5
2.9
3.3
..
3.2
1.9
2.8
3.3
2.7
1.8
2.6
4.6
2.5
1.9
2.3
-0.2
2.3
-2.3
2.1
1.9
1.8
1.6
1.7
3.3
Additional episodes revealed in the WEO data set
1997
..
3.8
2003-2004
..
3.0
1998-1999
..
4.0
1997-1998
..
5.0
1998-1999
..
8.8
10 largest adjustments5)
6.6
5.3
adjustments from 11 to 20
4.2
4.0
adjustments from 21 to 30
3.0
2.2
all adjujstments
4.3
3.6
1) The
..
..
..
..
0.24)
..
..
..
..
..
..
..
2.9
..
..
..
..
..
..
..
3.8
..
..
..
..
..
..
..
3.4
..
..
..
2.6
..
1.5
3.1
..
..
..
data set does not include Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan.
impulse is defined as a change in primary balance.
3) Fiscal impulse is defined as a change in cyclically adjusted primary balance.
4) According to accrual data reported in AMECO data base, fiscal tightening in Lithuania took place one year earlier.
5) All averages are computed according to the decreasing order of adjustments’ size, the implied by basic data set.
2) Fiscal
Source: AMECO, WEO, World Bank (ECA fiscal database)
Robustness of adjustment
(robust)
(robust)
(robust)
(robust)
(robust)
(unrobust)
(robust)
(robust)
(robust)
(robust)
(almost robust)
(robust)
(robust)
(robust)
(robust)
(almost robust)
(unrobust)
(robust)
(almost robust)
(robust)
(robust)
(robust)
(almost robust)
(impossible to assess)
(almost robust)
(robust)
(almost robust)
(robust)
(robust)
(unrobust)
(unrobust)
(almost robust)
(strong according to Ameco)
(strong according to WEO)
Macroeconomics 11
similar conclusions to these drawn from the World
Bank fiscal database – our basic source of data.
Some arbitrary decisions are unavoidable when
defining the thresholds of fiscal deficit reductions
taken for analysis. One decides to take into further
consideration only periods during which the general
government primary balance improved by at least 2%
of GDP within one year or by 1.5% of GDP per year over
a period of two years. Similar thresholds were assumed
by Purfield (2003), and Rzońca, Ciżkowicz (2005).
Cyclically adjusted data, available for EU-8 countries, is
used to verify whether these thresholds are set at levels
suitable for the isolation of exclusively discretionary
fiscal reductions. In the verification procedure we have
applied the thresholds assumed, e.g. by Alesina, Perotti
(1996) – i.e. we check whether in isolated periods
of substantial primary deficit improvement, primary
structural balance10 increased by at least 1.5% within
one year or by 1.25% per year over a period of two
years.
We have narrowed the time span of the analysis
down to the years 1996-2004, as we are searching for
lessons still potentially useful for the countries under
discussion – the lessons of the early transition period
seem to be of limited applicability to their current
situation. Besides, detailed data for the early transition
period is rare and is likely to include larger measurement
error than data for subsequent years.
32 episodes fall within the aforementioned definition
of fiscal adjustment. 5 adjustments took place in EU-8, 10
in SE, 5 in middle-income CIS, 11 in low-income CIS, and 1
in Turkey. Large initial imbalances in public finances partly
explain why adjustments were relatively frequent in ECA.
The results obtained seem to be fairly robust.
20 out of the 32 episodes tally with those obtained
using the IMF WEO or Eurostat data set respectively. 7
episodes are almost robust, i.e. improvement in primary
balance achieved during these periods is lower than
the thresholds assumed, according to the IMF WEO
data, by merely 0.1-0.2% of GDP. The robustness of
1 episode cannot be assessed due to the absence of
the corresponding value in the IMF WEO data set. 4
episodes are unrobust. One may add 2 other episodes
to the list of fiscal adjustments in ECA. Improvements
in primary balance achieved during these 2 periods
are close to the thresholds assumed, according to basic
data, and exceed these thresholds by far according to the
General government primary balance is a difference between general government revenue and general government expenditure excluding interest payments; thus, primary balance is equal to fiscal balance plus interest payments.
We focus on primary balance, since fluctuations of interest payments cannot be
considered discretionary (Alesina, Perotti 1996).
10 Structural balance is a fiscal balance adjusted for effects of business cycle.
It cannot be computed for all countries subject to our analysis because majority
of these countries have completed no single business cycle since the beginning
of their transition. Thus, it is impossible to get reliable measures of output gap
and of elasticity of fiscal variables relative to output gap. Both these measures
are required to compute structural balance.
IMF or Eurostat data respectively. Lastly, at the bottom
of the table 1, 5 other episodes are listed, which are
distinguished using the IMF WEO data set, but whose
occurrence cannot be confirmed in the basic data set,
since it lacks the corresponding values (these 5 episodes
are not discussed in detail).
3. Size of fiscal adjustments in ECA
Fiscal policy tightening was quite sizeable during the
episodes considered. In each year, the general government
primary balance improved, on average, by 2.7% of GDP.
The average scope of fiscal impulse ranged from 2.2%
of GDP per year in EU-8 to 2.8% and 2.9% of GDP per
year in low-income and middle-income CIS respectively.
However, adjustments were not as large (nor as frequent)
so as to entirely remove imbalances in public finances in
ECA.
Although the number of episodes for which we
have cyclically adjusted data is limited, the large size of
primary balance improvements on the one hand, and
the moderate sensitivity of public finances to cyclical
fluctuations revealed in data for EU-8, on the other hand,
suggest that the thresholds for primary balance have
been set high enough to properly distinguish between
discretionary and cyclical improvements. The contribution
of a cyclical component to the improvement ranged from
a nil contribution in the case of Slovakia in 2001–2002 to
1% of GDP in the case of Estonia in 2000-2001. Note that
the increase in GDP momentum in Estonia at this time (by
about 6.2 percentage points) was quite strong even by ECA
standards. As general government in EU-8 is larger than
in other ECA countries, on average automatic stabilizers
in the latter economies are supposed to be weaker than
in the former economies. Besides, adjustments in EU-8,
as measured by a scope of primary balance improvement,
were, on average, not as large as in other ECA regions. If
overall size of adjustments is taken into consideration,
the strongest adjustments11 were implemented in Russia
in 1998–1999, in Kyrgyzstan in 1996–1997, in Albania
in 1997–1998 and in Moldova in 1998–1999. In all these
cases, primary balance improved by more than 7% of
GDP. If one focuses on the scope of primary balance
improvement per year, then one has to add to the strongest
adjustment episodes fiscal policy tightening in Azerbaijan
in 2000 and in Georgia in 2004. Note that none of the
strongest adjustments came from EU-8.
The size of adjustments was strongly correlated
with the initial fiscal imbalances in public finances.
The larger these were, the stronger the adjustment
which had to be made. Adjustment size also exhibited
a weak positive correlation with initial public debt
and initial public expenditure to GDP ratio (but only if
11 Fiscal adjustment is considered to belong to the strongest ones if it was larger
by more than one standard deviation from the average adjustment.
12 Makroekonomia
Table 2. Size of adjustments in ECA in 1996-2004 and its possible determinants
Type of adjustment
The strongest
adjustment
Moderately strong
adjustment
Moderately weak
adjustment
The weakest
adjustment
Number
of episodes
Overall
size of
adjustment
Initial
primary
balance
Average
primary
balance 2
years after
adjustment
Initial
public
debt
Initial general
government
expenditure
excluding
interest
payments
Initial
general
government
revenue
Initial
tax
effort
4
Above 6.1
-9.4
-1.4
56.3
38.3
28.8
1.11
10
[4.3; 6.1)
-3.6
0.5
39.8
37.1
33.5
1.15
15
[2.4; 4.3)
-3.0
-0.7
32.8
32.1
29.1
0.90
5
Below 2.4
-2.3
-0.9
35.7
33.3
31.0
1.09
-0.57
-0.02
0.20
0.12
-0.06
0.18
Memo: correlation coefficient with size of adjustment
Source: World Bank (ECA fiscal database).
the overall size of adjustments – and not per year data
– was considered). It was apparently uncorrelated with
initial general government revenue to GDP ratio, but it
exhibited some weak positive correlation with initial tax
effort.12 Lastly, it was uncorrelated with the public
finance situation following fiscal adjustments. (In
most cases, independently of the adjustment’s size,
the government still ran a deficit after fiscal policy
was tightened). All this suggests that fiscal deficit was
usually downsized in ECA after imbalances rose to
such a level that the government could not continue
in its loose fiscal policy, and that these imbalances
were rarely reduced beyond the minimum where that
government could easily begin borrowing again.
4. Composition of fiscal adjustments in ECA
In 11 out of the 34 cases under consideration, the
improvement of fiscal stance resulted solely from a
fall in the public expenditure to GDP ratio. The fall
ranged from 3.7 percentage points in Croatia in 2000
to 15.3 percentage points in Bosnia and Herzegovina in
2000–2001, and averaged 8.3 percentage points. Apart
from Bosnia and Herzegovina, the deepest fall13 took
place in Moldova in 1998–1999, in Russia in 19981999, in Kyrgyzstan in 1996–1997, and in Lithuania in
2000-2001. In Bosnia and Herzegovina, Moldova and
Lithuania, public expenditure was at that time curbed
even in nominal terms – by 5.9%, 8.5% and 14.8%
respectively. In all the five cases, it was cut in real terms:
by about 15% in Bosnia, Lithuania, and Kyrgyzstan, and
by 30–40% in Moldova and Russia who were tackling
12 Tax effort index is a ratio of the actual tax revenue to the predicted tax revenue. The predicted tax revenue is calculated through regression linking tax revenue with various proxies for tax base and factors that may influence a country’s
ability to tax. Explanatory variables of predicted tax revenue may include: GDP
per capita, ratio of imports and exports to GDP, share of mining and agricultural
sectors in GDP, population growth, public/external debt to GDP, inflation. See,
e.g. Piancastelli (2001) for more details on tax effort. We are grateful to E. Skrok
for providing us with the data on tax effort in ECA countries.
13 A fall in public expenditure to GDP ratio is considered to be very deep if it is
larger by more than one standard deviation from the average change of that ratio
during adjustments considered.
the consequences of the financial crisis. Note that 3 out
of the 5 episodes of the largest cuts in public expenditure
fell on periods of the strongest adjustments. This shows
that the size of an adjustment is not independent of
its composition, as in practice it is hard to reduce the
largest fiscal imbalances by increasing taxes.14
With the 11 episodes mentioned, the large fall
in public expenditure was often accompanied by a
substantial decrease in general government revenue.
In Armenia in 1996–1997, in Georgia in 1999–2000,
in Estonia and Moldova in 2000–2001, this decrease
did not exceed 1% of GDP, but in all countries it
averaged 3.2% of GDP, and in Bosnia and Herzegovina,
it reached 10.5% of GDP. In these cases, the reduction
of imbalances in public finances meant an immediate
lowering of tax burden.
In 8 cases out of the other 24, the improvement of
fiscal stance was mainly due to a curtailment of public
expenditure. During these episodes, general government
spending was reduced, on average, by 2.4% of GDP,
and revenue was increased by 1.1% of GDP. The fall
in public expenditure to GDP ratio was the weakest
in Azerbaijan in 1998 (1.9 percentage points), and the
strongest in Russia in 2004 (2.8 percentage points). In
Russia, general government revenue remained almost
unchanged relative to GDP. In most other countries it
increased by less than 1% of GDP. Much larger increases
appeared only in Albania in 2002-2003 (2.1% of GDP)
and in Azerbaijan in 2000 (2.7% of GDP).
In the six cases, fiscal imbalances were reduced
mostly through a rise in taxes. In all these cases, general
government revenue increased by more than 10% in real
terms, and in most of them – by above 15%. In the three
cases, i.e. in Bosnia and Herzegovina in 2002–2003, and
Macedonia in 1999-2000 and 2002-2003, tax increases
were very large also when taken relative to GDP, being
close to 4% of GDP. At the same time, only during one
episode, i.e. in Macedonia in 2002–2003, was public
expenditure curbed in real terms. In one other case,
that of Romania in 2001, its increase was moderate. In
14 However, the case of Albania in 1997-1998 indicates that strong adjustment
may be revenue driven.
Macroeconomics 13
Table 3. General composition of fiscal adjustments in ECA countries in 1996-2004
Years of
adjustment
Countries
Russia
Kyrgyzstan
Albania
Moldova
Lithuania
Macedonia
Turkey
Macedonia
Azerbaijan
Estonia
Georgia
Albania
Armenia
Moldova
Georgia
Kyrgyzstan
Lithuania
Kazakhstan
Slovakia
Armenia
Romania
Belarus
Russia
Azerbaijan
Russia
Czech Republic
Romania
Azerbaijan
Croatia
Latvia
Kazakhstan
Hungary
Estonia
Ukraine
Moldova
Turkey
Memo:
1998-1999
1996-1997
1997-1998
1998-1999
2000-2001
1999-2000
2000-2001
2002-2003
2000
2002-2003
2000-2001
2000-2001
2004
2002-2003
2001-2002
2000-2001
1999-2000
2001-2002
1996-1997
1999-2000
2001-2002
1996-1997
1998-1999
2004
2003-2004
2004
2004
2000
2004
2001
1998
2000
2000
2001
2003-2004
1997
1998-1999
1997-1998
1998-1999
10 largest adjustments
adjustments from 11
to 20
adjustments from 21
to 30
all adjustments
Basic data set
Change in
Contribution of
primary
revSize of
expenprimary
enue to
adjustditure
expenrevenue
fiscal
ment
to fiscal
diture
imimpulse
pulse
(in % of GDP)
(in %)
9.1
-14.6
-5.5
159.9
-59.9
8.8
-10.3
-1.5
116.8
-16.8
8.0
0.5
8.5
-6.2
106.2
7.3
-15.3
-8.0
210.5
-110.5
5.7
-9.1
-3.4
158.1
-58.1
5.7
-1.4
4.3
24.2
75.8
5.7
0.7
6.4
-12.2
112.2
5.4
-1.6
3.8
29.8
70.2
5.4
-2.7
2.7
49.8
50.2
5.0
-1.1
3.9
21.4
78.6
4.8
-15.3
-10.5
320.0
-220.0
4.7
-5.6
-0.9
119.7
-19.7
4.6
1.3
5.9
-27.3
127.3
4.3
-2.2
2.1
51.2
48.8
4.2
-2.5
1.7
59.1
40.9
4.1
-4.8
-0.7
116.0
-16.0
4.1
-4.3
-0.2
103.7
-3.7
4.0
0.3
4.3
-8.1
108.1
3.7
-2.1
1.6
57.6
42.4
3.6
0.2
3.8
-4.2
104.2
3.5
-0.7
2.8
19.3
80.7
3.5
-4.4
-0.9
126.5
-26.5
3.4
0.2
3.6
-4.4
104.4
3.3
-0.9
2.4
28.3
71.7
3.2
0.1
3.3
-3.2
103.2
2.8
-2.8
0.0
99.4
0.6
2.7
-2.5
0.2
93.4
6.6
2.6
0.5
3.1
-20.8
120.8
2.5
-2.1
0.4
82.7
17.3
2.3
-0.9
1.4
39.0
61.0
2.3
-1.9
0.4
80.9
19.1
2.1
-3.7
-1.6
175.8
-75.8
1.8
-4.4
-2.6
241.2
-141.2
1.6
1.4
3.0
-81.9
181.9
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
6.6
-5.5
1.1
75.2
24.8
IMF WEO
Contribution of
primary
Revexpenprimary
enue to
revditure
expenfiscal
enue
to fisditure
imcal impulse
pulse
(in % of GDP)
(in %)
-12.0
-5.7
190.3
-90.3
-12.0
-2.2
122.8
-22.8
1.7
7.6
-29.1
129.1
-17.2
-8.1
188.4
-88.4
-8.9
-2.5
138.3
-38.3
-0.8
3.3
18.5
81.5
7.5
5.9
473.9
-373.9
-5.6
-0.1
101.1
-1.1
-1.4
2.7
33.8
66.2
-4.3
-0.6
116.8
-16.8
-8.5
-5.8
310.0
-210.0
-5.5
-1.0
122.0
-22.0
-1.5
3.9
27.3
72.7
-2.6
0.8
76.6
23.4
-3.8
1.6
70.7
29.3
-3.3
-1.3
165.9
-65.9
-3.2
-0.4
114.7
-14.7
0.7
4.3
-19.1
119.1
-1.6
1.3
55.3
44.7
-3.9
3.5
52.6
47.4
-1.0
-0.4
172.3
-72.3
-3.0
-0.1
103.5
-3.5
0.2
3.2
-4.9
104.9
..
..
..
..
-0.8
1.1
41.1
58.9
-2.0
1.3
60.2
39.8
-1.8
0.1
96.0
4.0
-1.3
3.3
27.9
72.1
-2.2
-0.4
119.3
-19.3
-0.9
-1.1
-378.0
478.0
2.8
0.5
120.6
-20.6
-4.1
-2.2
215.6
-115.6
-4.9
-3.3
299.3
-199.3
0.7
3.9
-21.2
121.2
Change in
-2.6
-2.4
-8.2
-3.3
-6.9
-5.3
0.4
1.4
-4.2
1.7
1.9
0.0
87.3
63.1
205.7
65.4
78.7
135.5
12.7
36.9
-105.7
34.6
21.3
-35.5
0.7
97.6
2.4
4.2
-3.5
0.7
78.8
21.2
-3.3
3.0
-1.4
1.6
46.0
54.0
-1.4
0.8
26.4
73.6
4.3
-3.3
1.0
71.1
28.9
-3.2
0.4
96.4
3.6
Source: WEO, World Bank (ECA fiscal database)
the remaining four cases, the real momentum of public
spending amounted to about 5% or even exceeded this
level. Its ratio to GDP fell only due to strong economic
growth.
In the last nine cases a rise in taxes was the exclusive
source of fiscal tightening. General government revenue
momentum, which was high during the seven episodes
previously discussed, in these cases reached extremely
high values (except for Romania in 1998–1999). In
the two extreme cases, that of Georgia in 2004 and
Albania in 1997–1998, it amounted to about 50%.
However, it is worth remarking that in all cases public
expenditure was increased much less. Its ratio to
GDP increased, on average, by 0.6 percentage points,
whereas the corresponding revenue ratio rose by 4.7
percentage points. Public expenditure increased most
14 Makroekonomia
Table 4. Basic features of fiscal adjustments in ECA in 1996-2004 ordered according
to their general composition
Size
of
adjustment
Strongest
adjustment
Moderately
strong
adjustment
Moderately
weak
adjustment
Weakest
adjustment
Total
Adjustment
based on:
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases
mostly
tax increases
only
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases
mostly
tax increases
only
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases
mostly
tax increases
only
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases
mostly
tax increases
only
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases
mostly
tax increases
only
Initial
primary
balance1)
Average
prim.
balance
2 years
after
adjustment
Public
debt
before
adjustment
Expenditurebefore
adjustment
Revenue
before
adjustment
Initial
tax
effort
8.4
-9.8 (-9.8)
-1.0
56.3
42.6
32.9
1.28
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
Number of
adjustments
Change
in
expenditure
Change
in revenue
3
-13.4
-5.0
0
..
0
..
Fiscal
impulse
1
0.5
8.5
8.0
-8.5 (-8.5)
-2.6
..
25.1
16.6
0.63
3
-10.0
-4.9
5.1
-5.7 (-5.7)
0.9
14.2
48.6
42.9
1.33
2
-2.5
2.4
4.9
-5.0 (-5.0)
-0.8
36.1
25.6
20.5
0.90
3
-1.3
4.0
5.3
-2.8 (-2.8)
-0.7
48.8
41.1
38.3
1.32
2
1.0
6.2
5.2
-0.3 (0.4)
5.7
59.8
25.2
24.9
0.90
3
-4.5
-0.6
3.9
-2.9 (-2.9)
-0.4
27.9
24.6
21.7
0.77
5
-2.4
0.8
3.2
-3.6 (-3.2)
-2.6
24.6
35.0
31.4
0.90
2
-0.8
2.6
3.4
-3.4 (-4.7)
-1.5
50.6
41.1
37.7
0.92
5
0.3
3.6
3.4
-2.3 (-2.2)
0.2
37.0
30.0
27.8
0.97
2
-4.1
-2.1
2.0
-5.2 (-5.2)
-2.6
63.2
47.9
42.7
1.31
1
-1.9
0.4
2.3
-2.0 (-2.0)
-2.6
2.8
21.1
19.1
0.96
1
-0.9
1.4
2.3
-2.1 (-2.1)
-0.2
23.9
30.4
28.3
1.10
1
1.4
3.0
1.7
2.7 (2.7)
3.7
25.5
19.1
21.9
1.10
11
-8.3
-3.2
5.1
-5.9 (-5.9)
-0.6
38.1
40.3
34.4
1.16
8
-2.4
1.1
3.5
-3.7 (-4.3)
-1.9
24.8
30.9
27.2
0.91
6
-1.1
3.1
4.2
-2.9 (-3.0)
-0.8
43.0
39.3
36.5
1.20
9
0.6
4.7
4.1
-2.0 (-2.0)
1.1
41.9
27.2
25.2
0.90
1) Numbers in brackets refers to averages considering only these adjustments for which data on average primary balance two years after is available.
in Kazakhstan in 2001 (by 1.4 percentage points), and
revenue increased most in Albania in 1997–1998 (by 8.5
percentage points). Thus, growing revenues were mostly
used to reduce fiscal imbalances or were accumulated –
and to a more limited extent – spent. On the other hand,
in most cases public expenditure increased relative to
GDP, despite strong economic growth. This situation
could easily lead to large fiscal imbalances, if the
economy slowed down.
All in all, expenditure curtailments were responsible
for more than 70% of primary balance improvements
during the episodes considered, and tax increases – for
less than 30%. Adjustments driven by expenditure cuts
were most frequent in EU-8, and in low-income CIS. In
the former region, 5 out of the 6 adjustments were made
mostly or exclusively through expenditure curtailment,
and in the latter region – 9 out of the 12. Note that in
EU-8 and low-income CIS, general government revenue
to GDP ratio was the highest and the lowest in ECA
respectively. In the case of EU-8, this suggests that
taxes are popularly considered to be excessively high
(at least if one assumes that governments introducing
adjustments were guided by economic agents’ preferences). In
the latter region, the relatively high frequency of adjustments
based on expenditure cuts may also confirm the presence
of problems associated with the broadening of the tax base.
In turn, in SE and middle-income CIS, adjustments driven
by revenue increases prevailed. In the former region, 7 out
of the 10 episodes had such a character, and in the latter – 3
out of the 5 episodes. In the case of SE, adjustments based on
revenue increases were undertaken mostly in countries like
Albania, with low revenue relative to GDP, or in countries
like Macedonia and Romania, where this ratio is moderate.
By contrast, in countries like Bosnia and Herzegovina or
Croatia, where the tax burden is high in relation to GDP,
fiscal imbalances were reduced through expenditure cuts.15
In middle-income CIS, the timing of revenue based
15 Attempts to relate the composition of fiscal adjustments in SE with initial
tax burden encounters a certain limitation. In Albania in 2002-2003, primary
deficit was reduced mostly through expenditure cuts, whereas in Bosnia and
Herzegovina in the same period a rise in taxes was introduced. However, in the
case of Albania, cyclical fluctuations may have played a role in determining the
composition of the adjustment. In turn, in the case of Bosnia and Herzegovina,
the assessment of the adjustment’s composition changes if one applies the IMF
WEO data.
Macroeconomics 15
adjustments clearly shows that increases in natural
resource prices largely determined the composition of
those adjustments.
Table 4 below summarizes the basic features of fiscal
adjustments ordered according to their composition.
Expenditure cuts were correlated with initial primary
deficit and, as a result, with fiscal adjustment size. By
contrast, taxes were often raised when initial imbalances
were moderate. Strong fiscal adjustments were frequently
accompanied by tax revenue decreases. Surprisingly,
reductions in spending depended on initial public debt
at most oppositely to the way one would have expected,
i.e. the largest reductions were undertaken in countries
with relatively low rather than large public debt. Highly
indebted countries often tried to balance public finances
with tax increases. Public expenditure was frequently cut
only at the point where there was no further room for a
rise in taxes. Strong adjustments driven by expenditure
curtailments were undertaken mostly in countries with
large tax effort. In the countries where the initial tax
burden was relatively low, tax increases prevailed as
a way to rebalance public finances. The countries in
which adjustments were based exclusively on a rise in
taxes were distinguished by limited tax effort. Attempts
to base fiscal adjustments mostly on tax increases were
also undertaken in the countries which already had a
relatively high tax burden. In those countries where
tax increases represented a major (but not exclusive)
measure to reduce fiscal imbalances, tax effort before
fiscal tightening was among the largest in the sample
considered. However, these attempts usually failed. In
these cases, two years after the adjustment the situation
returned to similar imbalances in public finances to
those exhibited prior to tax increases. In general, fiscal
adjustments ended before a balance in public finances
had been restored. Adjustments based exclusively on
tax increases were the only ones which were followed
by primary surpluses. This confirms that, on the one
hand, governments rarely made an adjustment in public
finances voluntarily (more frequently they were forced
by financial markets), but, on the other hand, they did
manage to refrain from spending all the windfalls from
the rising prices of natural resources.
Not all detailed measures included in the programs
of fiscal policy tightening were as conducive to economic
growth as the adjustments’ overall composition.
Looking at the positive aspects, in 20 out of the
34 cases,16 the fiscal adjustment program contained
measures aimed at lowering the momentum of public
expenditure on wages and salaries below the GDP
growth rate. In the case of adjustments driven by
expenditure cuts, this category of spending was curtailed
not only relative to GDP but in real terms as well. It is
also worth remarking that the fall in expenditure on
16 Or out of the 31 cases for which respective data is not missing
wages relative to GDP was particularly frequent in the
case of adjustments based exclusively on tax increases.
By contrast, this relation’s fall was least frequent, when
the rise in taxes was the most important but not the
exclusive measure of reducing imbalances in public
finances. Competitive salaries are by far less important
for bureaucratic performance than, e.g., recruitment
schemes based on fair and stable rules.17 However, in
many ECA countries such schemes have apparently
not been implemented in practice. Moreover, in some
of these countries salaries are often supplemented with
unofficial incomes. When this is so, any increase in
official income accruing to public servants would be
likely to further enhance competition for rents related
to government jobs.18 Note that the public sector share
in total employment in ECA is still distinctly larger
than in most other countries. Thus, any change in the
opportunity cost of working in the private sector instead
of working in the state sector could have a much stronger
impact on wage pressure in ECA than elsewhere.
Curtailment of subsidies to enterprises was almost
as much a part of fiscal adjustment programs in ECA as of
the cuts in expenditure on wages and salaries. The ratio
of these subsidies to GDP was reduced in 18 cases,19 but
the reductions made led, on average, to larger savings
than cuts in spending on wages and salaries. Subsidies
were curtailed most often when a government based
an adjustment mostly on expenditure cuts. Where a
government reduced fiscal imbalances exclusively by a
rise in taxes, subsidy increases prevailed over subsidy
cuts. This indicates that windfalls from rising prices of
natural resources were not only partly spent; they were
spent on purposes potentially detrimental to economic
growth. Subsidies, among other things, soften businesses’
budgetary constraints, distort the regulatory mechanisms
of prices and induce rent seeking activities.
Curtailment of subsidies was reflected in a fall of
expenditure on economic affairs to GDP ratio in a functional
breakdown of public spending. The fall occurred in the
15 cases.20 The largest savings was reached due to cuts
in expenditure on agriculture. Expenditure on fuel and
energy was most frequently curbed, albeit differences
between various types of spending on economic affairs
in frequency of their reductions were not large. Total
contribution of cuts in expenditure on economic affairs
to primary balance improvement amounted on average
to 0.6% of GDP and was the largest among all major
categories of spending in the functional breakdown. Note
that the average contribution was lowered by an increase
in this expenditure in a vast majority of adjustments, based
exclusively on rises in taxes.
17 See, e.g. Rauch, Evans (2000).
See, e.g. Krueger (1974).
19 Out of the 29 cases for which data on subsidies is available.
20 Out of the 26 cases for which data on expenditure on economic affaires is
available.
18 16 Makroekonomia
Table 5. Changes in selected categories of public expenditure during fiscal adjustments
in ECA in 1996-2004
(a) Economic breakdown of expenditure
Adjustment
based on:
Change in
% of GDP
Frequency of
decreases relative to GDP1)
Change in real terms
in %2)
Frequency of decreases in real terms1)
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases mostly
tax increases only
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases only
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases only
expenditure
cuts only
expenditure
cuts mostly
tax increases only
Economic breakdown
Expenditure on
Wages and
goods &
salaries
services
Capital
expenditure
Current
primary
expenditure
-2.2
-5.8
-3.6
-0.9
-1.0
0.1
0.3
-1.1
0.6
100.0
Subsidies
Transfers
-0.9
-0.9
-0.5
-0.3
0.0
-0.5
-0.1
-0.7
-0.4
-0.1
-0.2
-0.5
0.4
0.1
0.2
100.0
90.9 (100)
54.5 (60.0)
63.6 (77.8)
27.3 (37.5)
75.0 (85.7)
75.0
37.5 (42.9)
50.0 (57.1)
75.0 (85.7)
62.5 (71.4)
33.3
33.3
100.0
33.3
83.3
33.3 (42.9)
50.0 (60.0)
77.8
50.0 (60.0)
22.2 (25.0)
33.3 (40.0)
33.3 (50.0)
-33.4
-11.2
-12.5
-3.2
-24.7
6.0
-8.9
6.6
9.1
11.0
4.2
9.8
18.9
34.7
4.1
9.7
1.9
3.1
6.0
4.3
22.9
49.9
8.0
8.4
90.9
81.8
72.7 (80.0)
54.5 (60.0)
63.6 (77.8)
18.2 (25.0)
62.5 (71.4)
37.5
25.0 (28.6)
0.0
50.0 (57.1)
0.0
16.7
33.3
16.7
11.1
33.3
22.2 (28.6)
33.3 (40.0)
44.4
23.3 (40.0)
22.2 (25.0)
0.0
22.2 (33.3)
(b) Functional breakdown of expenditure
Functional breakdown
Adjustment based on:
expenditure cuts
only
Change in % expenditure cuts
mostly
of GDP
tax increases only
expenditure cuts
only
Frequency
of decreases expenditure cuts
mostly
relative to
GDP1)
tax increases only
expenditure cuts
only
Change in reexpenditure cuts
al terms
mostly
in %2)
tax increases only
expenditure cuts
only
Frequency of
expenditure cuts
decreases in
mostly
real terms1)
tax increases only
1)
2)
Expenditure on defense
Expenditure
on public order and safety
Expenditure on
economic
affairs
Expenditure
on social security and welfare services
-0.2
-0.3
-1.3
-1.5
Expenditure on housing and
community
amenities
-0.7
-0.2
-0.2
-0.6
-0.3
-0.3
-0.2
0.0
-0.4
0.0
0.2
0.5
-1.4
0.4
0.3
0.7
-0.1
0.3
0.1
0.1
0.4
0.2
36.4 (57.1)
45.5 (71.4)
54.5 (85.7)
45.5 (71.4)
45.5 (83.3)
27.3 (42.9)
63.6 (100)
Expenditure on
education
Expenditure on
health
-0.5
-0.4
62.5 (71.4)
62.5 (71.4)
50.0 (57.1)
50.0 (57.1)
37.5 (75.0)
62.5 (71.4)
50.0 (57.1)
50.0 (75.0)
55.6 (62.5)
33.3 (50.0)
0.0
50.0 (100)
22.2 (25.0)
33.3 (50.0)
22.2 (25.0)
33.3 (50.0)
11.1 (12.5)
16.7 (25.0)
33.3 (37.5)
16.7 (25.0)
22.2 (25.0)
2.5
-6.5
-21.6
-5.5
-18.3
-6.1
-11.5
13.7
-0.1
-2.4
6.4
-12.2
5.8
11.3
-4.9
16.4
13.9
45.2
-7.9
34.9
10.6
17.0
16.2
70.4
11.7
15.3
16.0
37.6
27.3 (42.9)
36.4 (57.1)
54.5 (85.7)
27.3 (42.9)
45.5 (83.3)
18.2 (28.6)
36.4 (57.1)
37.5 (42.9)
37.5 (42.9)
25.0 (28.6)
25.0 (28.6)
25.0 (50.0)
12.5 (14.3)
25.0 (28.6)
50.0 (75.0)
55.6 (62.5)
16.7 (25.0)
0.0
33.3 (66.7)
22.2 (25.0)
0.0
22.2 (25.0)
16.7 (25.0)
11.1 (12.5)
0.0
22.2 (25.0)
0.0
0.0
Numbers in brackets refers to frequency computed after missing values had been excluded.
GDP deflator is used in computations.
Expenditure on defence was reduced even
more frequently than spending on economic affairs.
In almost two thirds of adjustments considered it
decreased in relation to GDP and in more than a
half of episodes – in real terms. However, only in
the case of 2 adjustments (in Russia in 1998-1999
and in Bosnia and Herzegovina in 2002-2003) these
cuts brought savings exceeding 1% of GDP – average
savings were lower than 0.2% of GDP.
Macroeconomics 17
Considering the negative aspects of the adjustments’
composition, note that only in 13 cases21 did fiscal
adjustments plans include cuts in transfers to households
relative to GDP; in a similar number of episodes, this
category of spending was actually increased. Merely in
the case of adjustments driven mostly by expenditure
cuts, transfer increases were clearly less frequent than
their reductions. However, their value in real terms
grew very fast during episodes of this type, with the
average momentum approaching almost 10%. They grew
perceptibly slower only in the case of adjustments based
exclusively on spending curtailment. Their average
momentum was still as high as 6%, but lower than GDP
growth. So, transfer cuts in relation to GDP, while rare,
turned out to be large enough to outweigh more frequent
but more moderate transfer increases. All in all, fiscal
adjustments were rarely used to reduce incentives to
stay away from work.
This assessment is hardly altered when expenditure
on social security and welfare services in the functional
breakdown of public spending is viewed. This category
of expenditure was reduced as rarely as transfers
to households in the economic breakdown – it fell
in relation to GDP in the 13 cases.22 However, the
functional breakdown reveals larger differences between
adjustments based on expenditure cuts and tax increases
respectively in an approach to welfare systems than
does the economic breakdown. During adjustments
driven by expenditure curtailments, spending on social
security and welfare services was reduced relative
to GDP. It also decreased in real terms, where fiscal
tightening was exclusively based on expenditure cuts
(albeit merely 2 adjustments, i.e. in Kyrgyzstan in 1996–
1997 and in Russia in 1998–1999, mostly contributed to
this decrease). By contrast, in the case of adjustments
driven by a rise in taxes, increases in spending on
social security were both frequent and large. Its growth
in real terms noticeably outpaced output momentum.
Furthermore, its increases were mostly accompanied
by rises in expenditure on housing and community
amenities – sometimes significant (as, e.g. in Kazakhstan
in 1999-2000), whereas in the case of adjustments driven
by expenditure cuts, this latter category of spending was
often deeply curbed.
Leaving large part of public expenditure intact,
governments often had to curb potentially growthpromoting expenditure.
In the 22 cases, capital expenditure was reduced.23
Both the frequency of reductions and their average size
were notably large during adjustments based exclusively
on expenditure cuts. In no such episode, the category
of spending considered was raised, and its average fall
exceeded 2% of GDP, that is about one third of its initial
level. By contrast, when the adjustments were driven
by a rise in taxes, this category grew fast in real terms.
It also slightly increased relative to GDP. The largest
increase (2.2% of GDP) took place in Georgia (yet from a
very low level) where revenue to GDP ratio was raised as
a result of tax base’s broadening. In countries benefiting
from rising prices of natural resources these increases
were more limited.
In the 12 cases, expenditure on education was cut.24
The most severe reduction was made in Russia in 1998–
1999 in the aftermath of financial crisis, in Romania in
1998–1999, also hit by crisis, and in Armenia in 19961997, when the pace of recovery after initial slump
decelerated. In the other cases, the possible decreases in
relation to GDP resulted from strong economic growth,
as a real value of this expenditure mostly grew, and
sometimes very fast.
In the 14 cases, expenditure on health was
curtailed.25 Again, a distinct difference between
adjustments based on expenditure curtailment and these
driven by tax increases respectively, occurs. In none of
the former episodes did spending on health increase
relative to GDP, whereas in the vast majority of the latter
cases, it did.
In most cases, curtailing the last 3 categories of
expenditure was not necessarily unreasonable from the
perspective of long-term economic performance, given
their usually low efficiency in ECA (see, e.g. Afonso
et al. 2006). Thus, any negative assessment of these
cuts stems largely from the fact that they often allowed
governments to avoid dealing with an overgrown welfare
system and social traps it creates.
5. Sustainability of fiscal adjustments in ECA
For reasons presented at the beginning of this article, one
is interested not only in the number of episodes of fiscal
adjustment or in their size and composition, but also
in whether they were sustainable. To isolate successful
adjustments from unsuccessful ones, one may again use
the threshold similar to this in Purfield (2003). Hereafter,
an adjustment is considered to be successful if the average
primary balance over 2 years after fiscal policy tightening
is still better by at least 2% of GDP relative to its level prior
to adjustment26. From among sustained adjustments, a
sub-group of the most successful episodes is distinguished,
i.e. a sub-group of these episodes which were followed by
further improvement in primary balance over 2 years after
adjustment.
24 21 Out of the 26 cases for which data on transfers to households are available.
22 Out of the 26 cases for which data on expenditure on social security and
welfare services to households are available.
23 Out of the 33 cases for which data on capital expenditure are available.
Out of the 26 cases for which data on expenditure on education are
available.
25 Out of the 26 cases for which data on expenditure on health are available.
26 Out of the 26 cases for which data on expenditure on education are
available.
18 Makroekonomia
Table 6. Sustainability of fiscal adjustments in ECA countries in 1996–2004
Countries1)
Years of
adjustment
Russia
Kyrgyzstan
Albania
Moldova
Lithuania
Turkey
Macedonia
Azerbaijan
Macedonia2)
Bosnia and Herzegovina2)
Georgia
Estonia3)
Albania2)
Armenia4)
Moldova
Georgia
Kyrgyzstan
Lithuania
Kazakhstan
Slovakia
Romania
Armenia
Belarus
Russia
Azerbaijan
Russia
Czech Republic
Azerbaijan
Romania
Croatia
Latvia
Kazakhstan
1998–1999
1996–1997
1997–1998
1998–1999
2000–2001
2000–2001
1999–2000
2000
2002–2003
2002–2003
2000–2001
2004
2000–2001
2002–2003
2001–2002
2000–2001
1999–2000
2001–2002
1996–1997
1999–2000
2001–2002
1998–1999
1996–1997
2004
2003–2004
2004
2004
2000
2004
1998
2001
2000
2000
2001
Hungary
Estonia
Ukraine
Moldova
Turkey
2003–2004
1997
1998–1999
1997–1998
1998–1999
Basic data set
Primary balance
Assessment of adjusta year
over 2
ment sustainability
before
years after
adjustment adjustment
-5.5
4.7
Most successful
-16.1
-9.4
Successful
-8.5
-2.6
Successful
-7.8
1.8
Most successful
-5.7
0.3
Most successful
0.4
5.7
Successful
-1.3
-4.1
Unsuccessful
-5.3
-0.7
Successful
-4.4
1.4
Most successful
-2.9
0.5
Successful
-7.7
0.1
Most successful
-1.0
..
Too early to assess
-3.8
2.1
Most successful
-4.7
-0.9
Successful
-5.5
-0.9
Most successful
-0.5
2.9
Successful
-4.9
0.0
Most successful
-8.4
-3.5
Most successful
-3.9
-4.3
Unsuccessful
-0.9
4.0
Most successful
-4.7
-1.5
Successful
-3.1
-0.9
Successful
-3.2
-4.2
Unsuccessful
-2.1
..
Too early to assess
-2.7
..
Too early to assess
-0.1
..
Too early to assess
-3.1
..
Too early to assess
3.7
1.2
Unsuccessful
-5.2
..
Too early to assess
-2.0
-2.6
Unsuccessful
-2.1
-0.2
Unsuccessful
-6.4
-3.4
Most successful
-3.9
-1.9
Most successful
2.7
3.7
Unsuccessful
..
..
..
..
..
IMF WEO
Primary balance
Assessment of
a year
over 2
adjustment
before
years after
sustainability
adjustment adjustment
-3.5
6.4
Most successful
-17.4
-8.6
Successful
-7.5
-2.2
Successful
-6.2
4.7
Most successful
-6.9
-0.3
Most successful
6.5
0.1
Unsuccessful
0.2
-4.3
Unsuccessful
-4.3
-0.2
Most successful
-4.5
1.4
Most successful
-3.8
0.5
Most successful
-6.5
-1.2
Most successful
-0.4
..
Too early to assess
-3.9
2.4
Most successful
-3.6
-0.9
Successful
-4.7
-0.7
Most successful
2.9
2.2
Unsuccessful
-3.9
-0.1
Most successful
-7.5
-3.3
Most successful
-3.8
-5.7
Unsuccessful
-6.8
3.2
Most successful
-4.7
-1.5
Most successful
-1.4
0.7
Successful
-5.7
-4.3
Unsuccessful
..
..
..
-1.4
..
Too early to assess
2.8
..
Too early to assess
-0.6
..
Too early to assess
2.9
4.0
Unsuccessful
-4.1
..
Too early to assess
-1.5
-2.3
Unsuccessful
0.8
0.1
Unsuccessful
-6.4
-3.7
Most successful
-3.2
-1.2
Most successful
0.6
3.0
Successful
..
..
-5.1
..
..
-1.4
..
..
-3.7
-0.3
..
-4.5
5.5
..
-2.3
..
-1.9
1.0
3.7
3.2
Too early to assess
Unsuccessful
Successful
Successful
Successful
1 Countries
are ordered according to decreasing size of fiscal adjustments.
data on primary balance in Albania, Bosnia and Herzegovina and Macedonia in 2005 in basic data set is taken from WEO.
3 The data on interest payments in Estonia in 2003 in basic data set is taken from WEO.
4 The primary balance in Armenia in 2004 is computed without excluding privatization receipts from revenue
2 The
Source: WEO, World Bank (ECA fiscal database).
In 6 out of the 34 analysed adjustments, it is too
early to assess whether or not they were sustained. 21
episodes turned out to be successful, inclusive of 12
adjustments followed by further improvement in fiscal
stance. 7 adjustments were unsuccessful. Sustainability
of 2 out of 21 successful episodes is not confirmed by
data from the IMF WEO, and 1 episode is at the margin.
On the other hand, 1 episode considered unsuccessful
using basic data set is fairly successful according to the
IMF WEO. This latter data set also indicates 3 more the
most successful adjustments than does the basic data
set. The frequency of successful adjustments relative to
unsuccessful ones was more or less similar across ECA
regions (in particular if one considers measurement
errors in basic data set and the IMF WEO respectively
to be comparable).
The most successful episodes were more or less
equally distributed among adjustments of different
size. However, one cannot claim that the size of fiscal
adjustments was of no importance for their sustainability.
Only 1 out of the 7 unsuccessful adjustments (in
Macedonia in 1999-2000) was stronger than average
and as many as 6 were weaker. This hardly comes as
a surprise, since the strength of the deficit reduction
is an indication of the government’s determination to
permanently improve the situation in public finances.
Expressing the point in another way, the larger the
reduction in fiscal imbalances, the longer the period with
a given propensity of government to spend, before they
approach their initial level. Obviously, the government’s
propensity to spend is not exogenous with respect to
room for further spending. However, it is exactly its
natural inclination to spend which makes large overtightening of fiscal policy highly unlikely.
Sustainability was also related to the level of initial
imbalances, broadly understood. Public debt in the
Macroeconomics 19
Table 7. Basic features of unsuccessful and successful fiscal adjustments respectively
in ECA in 1996–2004
Type of
adjustment
S1)
MS2)
US3)
Fiscal
impulse
5.0
4.7
3.1
Primary
balance
a year
before adjustment
-5.2
-5.4
-0.9
Average
balance
two years
after adjustment
-0.1
0.4
-1.5
Change
in primary
expenditure
-4.6
-6.3
-1.2
Change in
revenue
0.4
-1.6
1.8
Contribution Contribution
of change
of change
in expendi- in revenue
ture to fiscal
to fiscal
impulse
impulse
91.3
8.7
130.5
-30.5
32.2
67.8
Public
debt
before
adjustment
44.8
45.9
18.5
Primary expenditure before adjustment
36.0
38.3
27.7
Rev.
before
adjustment
Initial
tax
effort
30.8
32.9
26.8
1.09
1.10
0.91
1)
S means successful fiscal adjustments.
MS means most successful adjustments
3) US means unsuccessful fiscal adjustments.
2)
countries which succeeded in permanently reducing fiscal
deficit was initially, on average, more than twice as large
as for countries which turned out to be unsuccessful. The
difference in an initial deficit between these two groups of
countries was even more striking. In the former group, the
initial primary deficit was larger than 3% of GDP except
for 4 countries (Kazakhstan in 1998, Moldova and Turkey in
1999, and Bosnia and Herzegovina in 2001). Note also that the
largest deficits preceded the most successful adjustments. In
the latter group, it was generally much lower than 3% of GDP,
with the exception of 2 countries (Armenia and Lithuania
in 1995). It seems that costs of extremely large deficits are
so visibly high that, once borne, they can effectively keep
government, at least for some time, from returning to loose
fiscal policy.
The composition of fiscal adjustments also mattered
for their sustainability. This is also unsurprising given
that, as shown in previous paragraphs, adjustment size
and composition were closely related to each other
in ECA. However, composition ought to matter in its
own right as well, and this fact is clearly visible in the
case of the most successful adjustments. Expenditure
curtailment in the current period is likely to soften
a government’s inclination to increase spending in
the future. Taking rents related to public expenditure
away from some groups makes it more difficult to grant
subsequent rents to other economic agents, since the
first group starts to intently scrutinize government
policy in this respect. Thus, by granting new rents
government would take the risk of substantial political
costs. In any case, seeking rents when other groups were
forced to go without becomes embarrassing.
In ECA, deficit reductions driven exclusively by
expenditure cuts were clearly more sustainable than
other types of adjustments. 10 out of the 11 adjustments
based exclusively on expenditure cuts were sustained.
Furthermore, 8 out of these 10 episodes were among
the 12 most successful adjustments. As a result, the
scope of expenditure cuts in the case of most successful
adjustments exceeded, on average, the size of successful
primary deficit reductions. By contrast, in the case of
unsuccessful adjustments, the bulk of the improvement
in fiscal stance was due to tax increases.
However, the focus on expenditure cuts was not
enough for ultimate success. Unsustainable episodes
included all types of adjustments, and in similar
proportions. One (in Armenia in 1996–1997) was
exclusively driven by spending curtailments and two
(in Russia in 2000 and in Kazakhstan in 2001) were
based on tax increases only. Another 2 (in Azerbaijan in
1998, and in Lithuania in 1996-1997) were made mostly
through expenditure reductions, while the remaining 2
(in Romania in 2001 and in Macedonia in 1999–2000) –
mostly through a rise in taxes. However, all unsuccessful
adjustments driven by reductions in spending were
followed by the Russian crisis which had a detrimental
effect on fiscal stance in the countries in question.
The sustainability of fiscal adjustments also
correlated to some extent with initial tax burden (as
measured by general government revenue to GDP or
by tax effort), since the latter had an effect on both
adjustment size and composition. It seems that when
taxes reached a very high level, governments were
reluctant to increase them further, but they did not
refrain from increased spending. Once large fiscal
imbalances had come about, expenditure curtailment
turned out to be the only feasible way of reducing
them.
Looking more closely at adjustment composition,
one cannot help noticing other differences.
The successful adjustments included cuts in
expenditure on wages and salaries whereas in the
majority of unsuccessful adjustments this category of
spending actually increased. In the case of the former
adjustments, subsidies were mostly curtailed. Their cuts
were most frequent in the case of the most successful
adjustments. By contrast, unsuccessful episodes of fiscal
tightening were distinguished by subsidies leveling off
relative to GDP (with 2 exceptions – in Russia in 2000
they strongly increased, while in Azerbaijan in 1998 they
were sharply reduced). Data on expenditure on economic
affairs (in the functional breakdown of public spending)
exhibits (qualitatively) a similar difference between
successful and unsuccessful adjustments respectively.
In the vast majority of the former adjustments this
category of expenditure was reduced. During the latter
20 Makroekonomia
Table 8. Changes in selected categories of public expenditure during fiscal adjustments
in ECA in 1996–2004
(a) Economic breakdown
Economic breakdown
Change in % of GDP
Frequency of decreases relative to GDP1)
Change in real terms
in %2)
Frequency of decreases in real terms1)
Type of adjustment
Capital
expenditure
Successful
Most successful
Unsuccessful
Successful
Most successful
Unsuccessful
Successful
Most successful
Unsuccessful
Successful
Most successful
Unsuccessful
-1.5
-2.1
0.1
85.7 (85.7)
91.7 (91.7)
42.9 (42.9)
-19.3
-27.8
20.4
76.2 (76.2)
91.7 (91.7)
28.6 (28.6)
Current primary expenditure
-2.8
-4.1
-1.0
76.2 (76.2)
83.3 (83.3)
57.1 (57.1)
-1.1
-3.7
5.3
42.9 (42.9)
58.3 (58.3)
28.6 (28.6)
Exp. on goods
& services
-1.8
-2.8
-1.0
61.9 (65.0)
75.0 (81.8)
57.1 (66.7)
-2.5
-7.5
1.2
42.9 (45.0)
66.7 (72.7)
42.9 (50.0)
Wages and
salaries
-0.6
-0.8
0.0
61.9 (65.0)
58.3 (63.6)
42.9 (42.9)
-1.5
-3.7
13.1
47.6 (50.0)
50.0 (54.5)
28.6 (28.6)
Subsidies
Transfers
-0.6
-0.6
0.0
52.4 (57.9)
50.0 (66.7)
57.1 (57.1)
-0.1
-1.7
11.8
47.6 (52.6)
41.7 (55.6)
28.6 (28.6)
0.0
0.1
-0.1
28.6 (31.6)
25.0 (42.9)
42.9 (50.0)
8.2
10.0
9.2
14.3 (15.8)
8.3 (14.3)
14.3 (16.7)
Expenditure on
education
Expenditure on
health
(b) Functional breakdown
Change in %
of GDP
Frequency of
decreases
relative to
GDP1)
Change in real
terms in %2)
Frequency of
decreases in
real terms1)
Type of
adjustment
Expenditure on
defense
Expenditure on
public order and safety
Successful
Most
successful
Unsuccessful
Successful
Most
successful
Unsuccessful
Successful
Most
successful
Unsuccessful
Successful
Most
successful
Unsuccessful
-0.4
-0.1
Functional breakdown
ExpendiExpenditure on
ture on
Expendihousing
social
ture on ecoand comsecurity
nomic afmunity
and welfare
fairs
amenities
services
-0.9
-0.6
-0.3
-0.2
0.0
-0.4
-0.2
-0.8
-0.9
-0.4
-0.3
-0.2
0.2
61.9 (86.7)
0.1
38.1 (53.3)
-0.3
47.6 (71.4)
0.1
42.9 (60.0)
-0.1
38.1 (57.1)
-0.1
38.1 (42.1)
-0.1
47.6 (52.6)
58.3 (87.5)
41.7 (62.5)
58.3 (87.5)
41.7 (71.4)
41.7 (62.5)
25.0 (37.5)
50.0 (75.0)
28.6 (33.3)
-8.5
28.6 (33.3)
4.4
42.9 (50.0)
-2.5
14.3 (16.7)
2.2
14.3 (25.0)
19.6
28.6 (33.3)
1.5
42.9 (50.0)
6.5
-8.8
-1.4
-0.2
0.8
25.33)
0.5
2.3
34.1
52.4 (73.3)
19.6
28.6 (40.0)
2.2
42.9 (64.3)
11.4
19.0 (26.7)
7.3
38.1 (57.1)
7.6
19.0 (21.1)
1.9
19.0 (21.1)
50.0 (75.0)
25.0 (37.5)
50.0 (75.0)
16.7 (28.6)
41.7 (62.5)
25.0 (37.5)
25.0 (37.5)
14.3 (16.7)
14.3 (16.7)
42.9 (50.0)
14.3 (16.7)
14.3 (25.0)
14.3 (16.7)
28.6 (33.3)
1)
The numbers in brackets refers to frequency computed after missing value being excluded.
2) GDP deflator is used in computations.
2) The average is biased by a three digit momentum of expenditure on housing and community amenities in Kazakhstan in 1999–00.
episodes its reductions were as frequent as its increases.
Generally speaking, successful adjustments dealt with
some of the most harmful rents created by public
expenditure whereas unsuccessful fiscal tightening left
these rents mostly intact.
As far as the functional breakdown of public
expenditure is concerned, the successful adjustments
also often included cuts in expenditure on defence.
By contrast, in the case of unsuccessful adjustments
this category of spending increased. During the former
episodes expenditure on housing and community
amenities mostly decreased, while over the latter
episodes its increases were more frequent than its cuts.
However, it is not the case that successful
adjustments compared favourably with unsuccessful
ones in all details of the adjustment composition.
Let’s return to the economic breakdown of public
spending. Theoretically, fiscal adjustment achieved
by cutting public capital formation should not be
sustainable. If deficit was reduced through merely
deferring government investment, it would be expected
to quickly return to its pre-adjustment level. However,
this rule did not hold in ECA. In the majority of
successful adjustments, fiscal imbalances were reduced
largely by cutting public capital formation. In only
3 episodes of sustained fiscal tightening did capital
expenditure not fall relative to GDP (in Albania in 1997–
1998, in Turkey in 2000–2001 and in Macedonia in 2002–
2003). Furthermore, it decreased most frequently (and
deeply) in the case of the most successful adjustments.
There was only 1 such adjustment (in Macedonia in
2002–2003) which did not include capital expenditure
cuts. By contrast, only in the case of 2 unsuccessful
adjustments, capital expenditure was curbed in relation
to GDP (in Armenia and Lithuania in 1996–1997); in the
other cases it increased.
Macroeconomics 21
Table 9. Changes in major fiscal variables 2 years after adjustments in ECA
Type
of adjustment
Change in relation to GDP
Frequency of fall
in relation to GDP
S1
MS2
US3
S1
MS2
US3
average primary balance over 2
years after adjustment
relative to last
relative to
year before
year of
adjustment
adjustment
5.1
0.1
5.8
1.1
-0.6
-3.7
0.0
42.9
0.0
0.0
71.4
100.0
Change in
average primary expenditure
over 2 years after adjustment
relative to year
relative to last
before
year of
adjustment
adjustment
-4.5
0.2
-6.7
-0.4
1.9
3.2
85.7
47.6
91.7
50.0
28.6
14.3
average revenue over 2 years
after adjustment
relative to
relative to last
year before
year of
adjustment
adjustment
0.7
0.4
-0.9
0.7
1.3
-0.6
33.3
42.9
50.0
25.0
28.6
57.1
1 S means successful fiscal adjustments.
2 MS means most successful adjustments
3 US means unsuccessful fiscal adjustments.
Obviously, this does not mean that without cutting
capital expenditure a government cannot sustain an
improved fiscal stance. It does, however, reveal the deepseated nature of sustainable fiscal tightening. It seems
that successful adjustments are mostly those which are
imposed on governments by market forces (recall that
most successful adjustments were preceded by the largest
fiscal imbalances). Imposed adjustments are likely to be
sharp enough to improve fiscal stance for a longer period.
As capital expenditure is more flexible than most current
spending, it naturally falls first ‘victim’ to government
difficulties in further borrowing. Conversely, if governments
do not curtail capital expenditure, this presumably means
that they are not under market pressure to tighten fiscal
policy, and without such pressure they rarely undertake
sufficiently ‘tough’ measures to permanently improve the
situation in public finances.
Both types of adjustments also exhibited some
similarities. The most striking of these casts further
doubts on whether the improvements in fiscal stance
so far considered successful will be sustained over a
longer period: during adjustments of both types, social
privileges were rarely touched. Transfers to households
kept pace with strong economic growth. In the case
of successful adjustments, they were the only major
economic category of spending which increased in
real terms. During most successful adjustments they
increased even in relation to GDP. Note that, in general,
they are distinguished by their tendency to grow. They
have a recurring nature. Granting entitlements to new
groups is rarely preceded by the removal of previous
ones. It is more likely that the beneficiaries of prior
social privileges will try to maintain their relative income
position and will claim larger assistance.27 Once these
claims are met, it is easier to justify subsequent claims.28
27 Note that this inclination of economic agents in general, and of the beneficiaries of social assistance in particular, to compare their situation with the position of others would be sufficient to keep social spending from falling relative to
GDP even if the number of beneficiaries was constant.
28 The nature of capital expenditure strongly differs from that of social spending, e.g. building a new road to one place may encourage inhabitants of other
places to demand a similar road, but persons from the former place are unlikely
to claim another road – parallel to the one just built; at most, they will try to get
maintenance financing.
Note also that bureaucracy has at least two reasons to
expand social spending (even if there was no particular
demand for it). On the one hand, public servants want
to believe that their job is important, and on the other
hand they are aware that any downsizing of the welfare
system creates the risk that they may lose their jobs. In
many ECA countries, transfers to households already
represents a large share of public expenditure (in
most EU-8 and SE countries it amounts to about 40%,
and in the case of Macedonia it even exceeds 50%).
So, any lasting improvement in public finances can
hardly be achieved without curbing social privileges.
Demographic changes make the downsizing of welfare
systems more and more urgent.
The functional breakdown of public expenditure in
ECA indicates that during successful adjustments, and in
particular over the most successful ones, some steps to
downsize welfare systems were nevertheless undertaken.
Although expenditure on social security and welfare
services were rarely curbed in real terms, its increases
usually did not exceed output momentum. The fall in this
category of spending relative to GDP along with the decline
in expenditure on wages and salaries suggests that at least
bureaucracy managing welfare systems was reduced. This
was not the case of unsuccessful adjustments.
The low number of unsuccessful adjustments
in ECA and their heterogeneity with respect to
composition make it difficult to estimate any logit
model of sufficient quality, which would explain in a
more quantitative way what factors made adjustments
sustained or – conversely – unsustained. However,
attempts to construct logit model of adjustments’
sustainability in ECA allow one to draw at least one
binding conclusion. Results obtained confirm that
majority of successful adjustments were preceded
by significant imbalances in public finances and (at
most) slow output growth.29 Such results suggest
29 These 2 variables, i.e. primary balance and GDP growth a year before fiscal policy tightening entered various specifications of estimated logit model almost always
in a statistically significant way. Change in expenditure on education was the only
variable which made both these indicators statistically insignificant. Additionally,
GDP momentum a year before fiscal tightening turned out to be insignificant also
when change in capital expenditure was introduced into the equation.
22 Makroekonomia
that governments in ECA were usually incapable
to undertake decisive measures to restore fiscal
discipline unless they were driven to a wall by market
forces.
Table 9 compares paths of primary balance,
expenditure and revenue after successful and
unsuccessful adjustments.
In the case of successful adjustments, initial fiscal
policy tightening was mostly followed by a further
improvement in fiscal stance: as is mentioned before,
such an improvement occurred in 12 out of the 21
cases. Primary balance considerably worsened, i.e.
by more than 2% of GDP, only in 2 countries (in
Kyrgyzstan after the adjustment in 1996–1997 and in
Albania in 1997–1998). However, the size of previous
adjustments in these 2 countries was more than 4 times
as large as the scope of subsequent worsening. Where a
further improvement in fiscal stance occurred after an
adjustment, it resulted mostly but not exclusively from
an increase in government revenue relative to GDP. This
increase was significant in 2 cases out of the 12 most
successful adjustments (in Russia after the adjustment
in 1998–1999, and in Bosnia and Herzegovina after
2000–2001). Revenue also increased strongly after
another adjustment (in Moldova after 2000–2001), but in
this case the increase did not result in an improvement
in primary balance. After 3 out of the 12 most successful
adjustments, revenue decreased, yet in no case was the
fall in taxes strong. By contrast, tax to GDP declined
after as many as 6 out of the 9 successful adjustments
not followed by an improvement in primary balance.
However, the lack of further improvement in fiscal
stance could hardly be attributed to the decline in tax
to GDP ratio, as only in 1 country was it significant (in
Slovakia after the adjustment in 2001–2002). Where
primary balance did not continue to improve after
an adjustment, this was mostly due to an increase in
public expenditure. Spending expanded in 3 countries
(in Kyrgyzstan after the adjustment in 1996–1997, in
Azerbaijan after 2000, and in Moldova after 2000–2001).
In one country (Moldova), the expansion did raise
expenditure to GDP ratio even above its pre-adjustment
level. Expenditure considerably decreased merely after
1 successful adjustment not followed by a further
improvement in primary balance (in Slovakia after
2001–2002). By contrast, public spending expanded
merely after 1 out of the 12 most successful adjustments
(in Russia after 1998–1999), and after the 6 adjustments,
it decreased, sometimes considerably (in Moldova after
the adjustment in 1998–1999, in Croatia and Latvia after
2000). All this suggests that expenditure cuts (which
were the major source of primary balance improvements
during the most successful adjustments) may actually
ease long-term pressures put on government by various
groups of interests to increase public spending. In any
case, public expenditure, after being cut, does not return
to its previous level as easily as it fills room made by tax
increases.
Unsuccessful adjustments were followed by
such a loose fiscal policy that, except for 2 countries
(Kazakhstan and Romania after the adjustment in 2001),
imbalances in public finances exceeded those prior to
adjustments. The worsening of the primary balance was
mainly driven by an expansion of public expenditure.
Public expenditure did not increase in one country
alone, and it stayed below its pre-adjustment level only
in 2 countries, i.e. Kazakhstan and Romania, where the
reversal in fiscal policy did not outweigh effects of its
previous tightening. The revenue side of the budget
also contributed to the worsening of primary balance.
However, the revenue fall did not offset its previous
increase, except for 2 countries (Armenia and Lithuania
after the adjustment in 1996-1997). Changes in both
expenditure and revenue after unsuccessful fiscal
adjustments confirm that fiscal imbalances usually
stem from too high expenditure and not from too low
revenue. If a country lacks an effective mechanism to
limit spending pressures, taxes will always be too low to
cover public expenditure.
Sustainable fiscal adjustment pays off not only
because it strengthens fundamentals for long-term
economic growth. It can also reward a government for
the effort of rebalancing public finances much sooner.
First, it may set in motion a virtuous circle of
strengthened public finances and increased government
credibility. The more balanced public finances are, the
lower sovereign interest spreads and the less costly, on
the one hand, new borrowing and, on the other hand,
the servicing of debt previously incurred. Therefore,
discretionary fiscal deficit reduction is subsequently
strengthened by a fall in interest payments, which
occurs if economic agents assess fiscal adjustment to
be sustainable. Conversely, the larger the fiscal deficit,
the more costly public debt servicing, including that
debt which was incurred in the past. A government
which wants to spend too much may end up in a
situation where it will spend more but only on interest
payments.
Successful adjustments were undertaken in a
situation of growing interest payments. In the case of
13 out of the 21 episodes, the costs of debt servicing
in the last year of adjustment were larger than a year
before fiscal tightening. This suggests again that the
bulk of successful adjustments were – to some extent
– imposed on governments by market forces. However,
after the reduction of imbalances in public finances, the
poor assessment of the stability of the countries under
discussion was largely revised. A year after adjustments,
interest payments fell in the case of 19 episodes, and
in the subsequent year – in the case of 14 episodes.
Savings on costs of servicing public debt 2 years after
the adjustment relative to last year of fiscal tightening,
Macroeconomics 23
Table 10. Interest payments before, during and after fiscal adjustments in ECA in 1996–2004
Interest payments (in % of GDP)
Average
Frequency of
increase
2.9
During last
year of
adjustment
3.9
Year after
adjustment
3.1
2.0
2.5
2.3
2.1
1.9
1.7
Relative to
year before
adjustment
38.1
Relative
to year of
adjustment
90.5
Relative to
previous year
Relative to last
year of adjustment
66.7
76.2
41.7
91.7
66.7
66.7
85.7
57.1
71.4
71.4
Adjustments
Year before
adjustment
Successful
Most
successful
Unsuccessful
Successful
Most
successful
Unsuccessful
2 years after adjustment
2.7
1.6
1.5
amounted, on average, to 1.2% of GDP. Only in the case
of 5 adjustments (i.e. in Estonia after the adjustment in
2000–2001, in Kyrgyzstan after 1996–1997 and 2001–
2002, in Croatia after 2000, and in Macedonia after
2002–2003), interest payments did not fall. Interestingly,
4 of these adjustments (i.e. in Estonia, Kyrgyzstan in
2001–2002, Croatia and Macedonia) were among the
most successful ones. Note however, that in the first of
these countries interest payments were vestigial, while
in the following two countries burden of public debt
was among the largest in ECA and the adjustments
considered merely alleviated fiscal imbalances (but did
not remove them); in the case of Macedonia in turn,
interest payments 2 years after the adjustment were
similar to those in last year of fiscal policy tightening,
but considerably lower than before the adjustment.
In the case of adjustments which turned out to be
unsuccessful, interest payments started to fall already
during fiscal tightening. This may be explained by,
usually, a more limited size of initial imbalances than
these preceding sustained adjustments. The costs of
public debt servicing decreased during 6 out of the 7
adjustments. In the following two years, they dropped
in the case of 4 and 5 episodes respectively. 2 years after
adjustments, they were, on average, lower by 0.6% of
GDP than in last year of fiscal tightening. They increased
only after 2 adjustments (this in Lithuania in 1996–1997
and in Azerbaijan in 1998, i.e. in countries which
severely experienced consequences of Russian crises
in 1998; yet, in subsequent years both these countries
undertook another adjustment which lastly lowered
their interest payments).
Secondly, sustainable fiscal adjustment can lead to
non-Keynesian effects,30 that is to say it can strengthen
economic growth not only in the long term, but in the
short term as well. Non-Keynesian effects may occur if a
government, facing the spectre of a fiscal crisis, decides
to reduce deficit strongly enough to stop the growth
of public debt. The origin of non-Keynesian effects in
such a case is the credibility gained by the government
due to its decisive fiscal adjustment. Such adjustment
dispels the uncertainty left in the public mind by
the government’s previous unsustainable policy.31 The
occurrence of non-Keynesian effects may also depend
on the fiscal adjustment’s composition. Reducing
expenditure, particularly on wages and salaries, softens
wage pressure in the whole economy. A fall in real
wage momentum increases the price competitiveness
of businesses on the international market (real
depreciations are lasting only if they are accompanied by
fiscal policy tightening).32 Strengthened wage discipline
may also raise enterprises’ profits, profits which affect
both their capacity and their propensity to invest.33
Note that fiscal adjustment’s composition conducive
to non-Keynesian effects’ occurrence is similar to the
composition of adjustment, which most often turns out
to be sustainable.
The size of the deficit’s reductions in ECA
countries averaged out 2.7% of GDP per year, and in
the case of successful adjustments it was by far larger.
Thus, for the majority of the episodes considered, and
notably in the case of adjustments sustained, it by
far exceeded the thresholds assumed. This feature, in
the light of previous empirical studies, increased the
probability that they will induce non-Keynesian effects.
Furthermore, the composition of fiscal adjustments
was, in general, conducive to the occurrence of nonKeynesian effects, as 19 out of the 34 adjustments
were driven exclusively or mostly by expenditure
curtailments, and a number of adjustments based on
rise in taxes included cuts in spending on wages and
salaries. In the case of successful adjustments (not to
mention the most successful ones), this dominance of
expenditure reductions over tax increases was even
more overwhelming. Most adjustments, inclusive of
successful ones, had only one feature which made nonKeynesian effects occurrence less plausible. This was
lack of cuts in transfers to households, i.e. cuts which
30 31 Studies on non-Keynesian effects of fiscal adjustments started with the seminal paper by F. Giavazzi, and M. Pagano (1990). Surprisingly, there are still only
few papers devoted to these effects in transition economies – see, e.g. Purfield
(2003); Rzońca, Ciżkowicz (2005).
See e. g. Blanchard (1990); Sutherland (1995).
See, e.g. Edwards (1989).
33 Increase in taxes, accelerating wage momentum, would have precisely opposite effects. See, e.g. Alesina et al. (1999); Lane, Perotti (2001).
32 24 Makroekonomia
Table 11. Economic performance before, during and after fiscal adjustments in ECA
in 1996–2004
Capital formation contribution to GDP
growth (in p.p.)
GDP growth (in %)
Adjustments
Average
Successful
Most successful
Unsuccessful
Frequency
of increase
Successful
Most successful
Unsuccessful
All
Expenditure cuts
only
Expenditure cuts
mostly
Tax rise mostly
Tax rise only
All
Expenditure cuts
only
Expenditure cuts
mostly
Tax rise mostly
Tax rise only
1.5
During
adjustment
3.9
0.8
6.9
0.6
0.4
1.8
5.4
Year
before
6.6
-0.1
During
adjustment
-0.2
3.7
5.9
-0.8
-0.8
9.0
3.6
1.2
3.9
7.7
Relative
to year
before
adjustment
68.2
8.8
4.8
7.6
6.8
5.0
2.1
-0.8
0.5
-0.8
1.1
Over 2 years after
adjustment
Year
before
Relative
to period
of adjustment
Relative to year
before adjustment
72.7
81.8
1.4
1.5
-1.2
-0.3
4.2
Relative
to year
before
adjustment
59.1
60.0
70.0
90.0
66.7
100.0
60.0
58.3
85.7
33.3
100.0
100.0
75.0
14.3
66.7
100.0
80.0
91.7
28.6
Over 2 years after
adjustment
3.0
2.6
4.3
1.0
4.2
2.6
1.3
Relative
to period of
adjustment
68.2
Relative
to year
before
adjustment
86.4
50.0
80.0
80.0
66.7
100.0
40.0
58.3
66.7
66.7
33.3
80.0
66.7
0.0
100.0
100.0
80.0
83.3
50.0
would have led to an increase of labor supply and
consequently would have further ease pressure on wage
increases in the economy.
Successful adjustments were undertaken in more
difficult economic conditions than adjustments which
turned out to be unsustained. Average GDP momentum
a year before the former ones did not exceed one third
of growth which preceded the latter ones. GDP slumped
a year before the 8 successful adjustments. Only in the
case of every third successful fiscal tightening output
growth exceeded 5% (in the case of the most successful
episodes this proportion was even worse with merely
every fourth adjustment preceded by strong growth).
By contrast, no unsuccessful adjustment was preceded
by recession. Majority of them were preceded by strong
growth
Not surprisingly recession often forced governments
to base fiscal adjustment exclusively on expenditure cuts.
Four out of the 8 successful adjustments preceded by
recession had such a composition. However, contrary to
intuition, the other 4 episodes preceded by GDP slump
were driven by a rise in taxes (moreover, 3 out of these 4
episodes were based exclusively on tax increases).
During both successful and unsuccessful adjustments
output growth accelerated, but in the case of the latter ones
it was still twice as fast as in the case of the former. Growth
did increase in 15 out of the 21 successful adjustments and
in 6 out of the 7 unsuccessful ones.
Two years after successful adjustments growth
further increased and exceeded average output
momentum in countries where fiscal tightening was
unsustained. Growth acceleration relative to a year of
adjustment took place in 16 countries which reduced
imbalances in public finances in a lasting way and
only in 1 country which did not succeed on that score.
Growth acceleration was particularly frequent after the
most successful episodes – 9 of these adjustments were
followed by faster growth. Compared to a year prior to
adjustment, growth increased in the case of 16 successful
adjustments. As many as 11 out of these 16 adjustments
were the most successful episodes. By contrast, only
2 unsuccessful adjustments were followed by stronger
growth than one which preceded fiscal tightening.
However, despite growth deceleration, which followed
most unsuccessful adjustments, output momentum still
remained high. This suggests that even unsuccessful
attempts to balance public finances do not necessarily
have to be costly in terms of economic growth.
Growth increased most strongly after adjustments
based exclusively on a rise in taxes. Deficit reductions
driven exclusively by expenditure cuts were also
distinguished by significant growth acceleration.
Moreover, it occurred sooner than in the case of
adjustments based on tax increases only. Note that
both types of uniform composition adjustments were
often undertaken in a difficult economic situation, yet
they never lead to its worsening. Mixed composition
adjustments were followed by somewhat weaker
output momentum acceleration. Moreover, in the
case of adjustments based mostly on tax increases
not only growth change but also its rate was visibly
lower than after the other types of fiscal policy
Macroeconomics 25
tightening. In particular, it was in stark contrast with
output momentum after adjustments driven mostly by
expenditure cuts. All this suggests that composition
of adjustments matters for their outcomes in terms
of short term output growth. It may be of minor
importance only where initial conditions are really
bad. Then, the crucial task ahead of a government is
to curb fiscal imbalances so as to avoid a prolonged
crisis.
About two thirds of growth acceleration after
successful fiscal tightening was explained by an increase
in capital formation momentum. In turn, more than a half
of growth deceleration after unsuccessful adjustments
could be attributed to slowdown in investment. Note
however, that capital formation positively contributed to
GDP growth only after entrepreneurs became convinced
that improvement in fiscal stance was sustained. On
impact, growth increase was driven in about three
fourths by improvement in net exports and in one fourth
by growing private consumption.
A detailed study of whether GDP growth
acceleration during adjustments in ECA was driven
by non-Keynesian mechanisms or rather occurred in
spite of fiscal tightening, goes far beyond the scope of
this article. However, one may safely point out that
adjustments did not create any visible short term costs
in terms of economic growth.
6. Business cycle and fiscal adjustments in ECA
The last issue addressed in this article is in what
business cycle phase fiscal imbalances were mostly
accumulated and in what phase they were reduced.
To tackle the issue of whether a fiscal policy in ECA
was conducted in counter- or rather pro-cyclical way,
one has to isolate, apart from periods of adjustment, also
episodes of discretionary fiscal loosening. To find the
latter, one uses the similar thresholds to these applied
in searching for the former, but obviously with opposite
sign.
The results presented below have to be considered
with even greater caution than these discussed so
far. The whole analysis carried out in this article
may be biased by possible large measurement error
included in fiscal data for ECA and problems with
distinguishing discretionary changes in fiscal policy
from cyclical ones. Below, another problem arises.
To determine a course of the business cycle in
ECA, the standard procedure of filtering GDP time
series is used.34 However, in the case of most ECA
countries, no single business cycle was finished, and
in the meantime they experienced sharp and multiple
structural changes. Thus, potential output was likely
34 HP filter is applied with smoothing parameter amounting to 100. Such a
parameter is usually used for annual data.
to be very unstable there. All in all, the standard and
well known weaknesses of using HP filter to calculate
potential output are presumably even more serious in
the case of ECA than elsewhere, and it is hard to ease
them.35
This having been said, it seems that in the vast
majority of cases, a fiscal policy in ECA had to be
tightened in spite of unfavourable business cycle
conditions. 18 out of the 21 successful adjustments were
made where GDP was below potential output. Within 3
counter-cyclical successful adjustments, 2 episodes were
followed by a further improvement in primary balance,
while after 1 adjustment fiscal policy was loosened. In
the case of unsuccessful adjustments, the proportion
between counter- and pro-cyclical adjustments was even
worse. 6 out of the 7 adjustments were undertaken when
the output gap was negative. Only very recently some
countries started taking advantage of favourable business
conditions to reduce imbalances in public finances or to
accumulate surpluses. In all 6 last episodes of fiscal
tightening GDP exceeded potential output.
This picture hardly improves if one looks at the
output gap a year before adjustments. The total number of
episodes of counter-cyclical tightening increases merely
by one episode and their distribution slightly changes.
Successful adjustments include 4 more counter-cyclical
episodes (yet merely 1 out of these 4 episodes was not
quickly reversed), and recent adjustments – 2 countercyclical episodes less; the number of unsuccessful but
counter-cyclical adjustments falls to zero.
The assessment changes more significantly when
one uses differences in momentums of GDP and potential
output respectively (instead of differences in levels of
these variables) to distinguish between various phases of
business cycle. When such an approach is applied, the
total number of counter-cyclical adjustments increases
to 22 episodes. All recent adjustments are still countercyclical, the number of unsuccessful but counter-cyclical
adjustments increases to 6, and the number of successful
counter-cyclical adjustments – to 10. However, still more
than a half of successful adjustments had to be made
under unfavourable business cycle conditions. This
means that the previous fiscal policy was either procyclical (as imbalances in public finances had their
cause), or ineffective in boosting aggregate demand,
or presumably both – pro-cyclical and ineffective in
boosting demand.
A bird’s eye view on the episodes of fiscal policy
loosening seems to confirm both presumptions.
First, if fiscal policy was loosened, this was, in
fact, quite frequently done in a pro-cyclical way. Six
35 E.g. to take into account possible larger variability of potential output in ECA
than in developed countries, one could consider to smooth raw data on observable GDP less than is usually suggested. However, one would have to be sure
that potential output variability in ECA mimicked (in the statistical sense) this
of observable output; next, one ought to have a clear idea of what exact smoothing parameter to use and maybe, when to change it.
26 Makroekonomia
out of the 18 episodes of fiscal policy loosening took
place when GDP was above potential output level. The
number of episodes of pro-cyclical loosening increases
to as many as 13, if one focuses on differences in GDP
and potential output momentums respectively.
The assessment does not change too much, if one
bases it on the data from a year prior to fiscal policy
loosening. Four such episodes were preceded by a
positive output gap, and 15 – by GDP growing faster than
potential output.36
Second, fiscal policy loosening did boost aggregate
demand at most moderately. GDP growth during
loosening was, on average, lower by 2.1 percentage
points than a year before. Over the two-year period after
loosening, it accelerated by 1.5 percentage points, but
did not exceed its level prior to fiscal stimulus.
7. Conclusions
Nine main conclusions can be drawn from the analysis
conducted here.
1. Fiscal adjustments in ECA were quite sizeable,
but not as large (nor as frequent) so as to entirely remove
imbalances in public finances.
2. They usually occurred only after imbalances rose
to such a level that a government could not continue in
its loose fiscal policy.
3. The size of an adjustment was not independent of
its composition, as in practice it was hard to reduce the
36 The share of pro-cyclical episodes in all periods of fiscal policy loosening
hardly alters, if one lowers the thresholds to 1% and 2% of GDP for worsening
in public balance lasting 1 and 2 years respectively (thresholds are lowered by
the value of largest cyclical factors’ contribution to change in primary balance,
observed in data for EU-8).
largest fiscal imbalances by increasing taxes. Thus, in the
vast majority of the cases considered, the improvement
of fiscal stance resulted solely or mainly from a decrease
in the public expenditure to GDP ratio. By contrast,
taxes were often raised when initial imbalances were
moderate. Moreover, the timing of revenue based
adjustments clearly shows that increases in natural
resource prices largely determined the composition of
those adjustments.
4. The fiscal adjustment programs often contained
curtailment of public expenditure on wages and
salaries, of subsidies to enterprises or of expenditure
on defence. However, they rarely reduced incentives to
stay away from work. Leaving social expenditure intact,
governments often had to curb potentially growthpromoting expenditure.
5. The most successful episodes were more or less
equally distributed among adjustments of different size.
This was mainly the composition which mattered for the
adjustments’ sustainability. The scope of expenditure cuts
in the case of most successful adjustments exceeded, on
average, the size of primary deficit reductions. By contrast,
in the case of unsuccessful adjustments, the bulk of the
improvement in fiscal stance was due to tax increases.
6. Successful adjustments dealt with some of the
most harmful rents created by public expenditure (e.g.
with subsidies to enterprises), whereas unsuccessful fiscal
tightening left these rents mostly intact. However, it is not
the case that successful adjustments compared favourably
with unsuccessful in all details of their composition. In the
majority of successful adjustments, fiscal imbalances were
reduced largely by cutting public investment. By contrast,
only in the case of unsuccessful adjustments, capital
expenditure was generally increased.
References
Afonso A., Schuknecht L., Tanzi V. (2003), Public sector efficiency: an international comparison, “Working Paper”, No.
242, ECB, Frankfurt.
Afonso A., Schuknecht L., Tanzi V. (2006), Public sector efficiency: evidence for new EU member states and emerging
markets, “Working Paper”, No. 581, ECB, Frankfurt
Aizeman J., Glick R. (2003), Military expenditure, threats, and growth, “Working Paper”, No. 2003–08, Federal Reserve
Bank of San Francisco, San Francisco.
Alesina A., Ardagna S., Perotti R., Schiantarelli F. (1999), Fiscal Policy, Profits, and Investment, “Working Paper”, No.
7207, NBER, Cambridge.
Alesina A., Ardagna S. (1998), Tales of fiscal adjustment, “Economic Policy: A European Forum”, Vol. 27, October,
pp. 487–546.
Alesina A., Perotti R. (1996), Fiscal Adjustments in OECD Countries: Composition and Macroeconomic Effects, “NBER
Working Paper”, No. 5730, NBER, Cambridge.
Alesina A., Perotti R., Tavares J. (1998), The Political Economy of Fiscal Adjustments, “Brookings Papers on Economic
Activity”, No. 1, pp. 197–266.
Macroeconomics 27
Aschauer D. A.(1989a), Is Public Expenditure Productive?, “Journal of Monetary Economics”, Vol. 23, No. 2, pp.
177–200.
Aschauer D.A. (1989b), Public Investment and Productivity Growth in the Group of Seven, “Economic Perspectives”,
Vol. 13. No. 5, pp. 17–25.
Aschauer D.A. (1989c), Does Public Capital Crowd Out Private Capital?, “Journal of Monetary Economics”, Vol. 24,
No. 2, pp. 171–188.
Aschauer D.A. (1998), How Big Should the Public Capital Stock Be? The Relationship Between Public Capital and
Economic Growth, “Public Policy Brief”, Vol. 43, The Jerome Levy Economics Institute of Bard College,
Blithewood.
Aschauer D.A. (2000a), Public capital and economic growth: issues of quantity, finance, and efficiency, “Economic
Development and Cultural Change”, Vol. 48, No. 2, pp. 391–406.
Aschauer D.A. (2000b), Do states optimize? Public capital and economic growth, “The Annals of Regional Science”,
Vol. 34, No. 3, pp. 343–363.
Baffes J., Shah A. (1998), Productivity of Public Spending, Sectoral Allocation Choices, and Economic Growth,
“Economic Development and Cultural Change”, Vol. 46, No. 2, pp. 291–303.
Balcerowicz L. (1995), Wolność i rozwój: ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak, Kraków.
Balcerowicz L. (2003), Toward a Limited State, “Distinguished Lectures”, World Bank, Washington, D.C.
Baldacci E., Clemens B., Gupta S., Cui Q. (2004), Social spending, human capital, and growth in developing countries:
Implications for achieving MDGs, “Working Paper”, No. 04/217, IMF, Washington, D.C.
Barro R.J. (1979), On the determination of the public debt, “Journal of Political Economy”, Vol. 87, No. 1, Part 1, pp.
940–971.
Barro R.J. (1991), Economic growth in cross section of countries, “Quarterly Journal of Economics”, Vol. 106, No. 2,
pp. 407–443.
Barro R.J., Lee J.W. (1993), Losers and Winners in Economic Growth, “Proceedings of the World Bank Annual
Conference on Development Economics”, pp. 267–314.
Blanchard O.J. (1990), Comment on Giavazzi and Pagano, “NBER Macroeconomics Annual 1990”, NBER,
Cambridge.
Dar A.A., Amirkhalkhali S. (2002), Government size, factor accumulation, and economic growth: evidence from OECD
countries, “Journal of Policy Modelling”, Vol. 24, No. 7-8, pp. 679–692.
DeLong B.J. (2000), The Triumph (?) of Monetarism, “Journal of Economic Perspectives”, Vol. 14, No. 1, pp. 83–94.
Easterly W., Rebelo S. (1993), Fiscal Policy and Economic Growth: An Empirical Investigation, “Working Paper”, No. 4499, NBER, Cambridge.
Easterly W., Serven L., Calderon C. (2003), The limit of stabilization: infrastructure, public deficits, and Growth in Latin
America, Stanford University Press, World Bank, Washington D.C.
Edwards S. (1989), Real exchange rates, devaluations and adjustment, MIT Press, Cambridge.
Elmendorf D. W., Mankiw G. N. (1998), Government debt, “Working Paper”, No. 6470, NBER, Cambridge.
Fischer S. (1991), Growth, Macroeconomics, and Development, “Working Paper”, No. 3702, NBER, Cambridge.
Fölster S., Henrekson M. (1998), Growth Effects of Government Expenditure and Taxation in Rich Countries, “Working
Paper”, No. 503, Industrial Institute for Economic and Social Research, Stockholm.
Giavazzi F., Jappelli T., Pagano M. (2000), Searching for Non-Linear Effects of Fiscal Policy: Evidence from Industrial
and Developing Countries, “Working Paper”, No. 7460, NBER, Cambridge.
Giavazzi F., Pagano M. (1990), Can Severe Fiscal Contractions Be Expansionary? Tales of Two Small European
Countries, “NBER Macroeconomics Annual 1990”, NBER, Cambridge.
Gupta S., Clements B., Baldacci E., Mulas-Granados C. (2002), Expenditure composition, fiscal adjustment, and growth
in low-income countries, “Working Paper”, No. 02/77, April.
Guseh J.S. (1997), Government size and economic growth in developing countries: a political-economy framework,
“Journal of Macroeconomics”, Vol. 19, No. 1, pp. 175–192.
Gyimah-Brempong K. (2004), Wilson M., Health, human capital and economic growth in Sub-Saharan African and
OECD Countries, “Quarterly Review of Economics and Finance”, Vol. 44.
Heitger B. (2001), The scope of government and its impact on economic growth in OECD countries, “Working Paper”,
No. 1034, Kiel Institute of World Economics, Kiel.
Heller P.S. (2005), Understanding fiscal space, “Policy Discussion Paper”, No. 05/4, IMF, Washington, D.C.
Hulten Ch.R. (1996), Infrastructure Capital and Economic Growth: How Well You Use It May Be More Important Than
How Much You Have, “Working Paper”, No. 5847, NBER, Cambridge.
Jaumotte F., Pain N. (2005), An overview of public policies to support innovation, “Working Paper”, No. 456, OECD
Economics Department, Paris.
28 Makroekonomia
Keefer P., Knack S. (1995), Institutions, and economic performance: cross-country tests using alternative institutional
measures, “Economics and Politics”, Vol. 7, November, pp. 207–227.
Krueger A.O. (1990), Government failures in development, “Working Paper”, No. 3340, NBER, Cambridge.
Krueger A.O. (1974), The political economy of rent seeking society, “American Economic Review”, Vol. 64, No. 3, pp. 291–30.
Landau D. (1996), Is one of the ‘peace dividends’ negative? Military expenditure and economic growth in the wealthy
OECD countries, “Quarterly Review of Economics and Finance”, Vol. 36, No. 2, pp. 183–196.
Lane P.R., Perotti R. (2001), The Importance of Composition of Fiscal Policy: Evidence from Different Exchange Rate
Regimes, “Working Paper”, No. 2001/11, Trinity College Dublin Economics Department, Dublin.
Lucas R.E. Jr. (2003), Macroeconomic Priorities, “The American Economic Review”, Vol. 93, No. 1, March, pp. 1–14.
McDermott J.C., Wescott R.F. (1996), An Empirical Analysis of Fiscal Adjustments, “Staff Papers”, Vol. 43, No. 4,
International Monetary Fund, Washington D.C., December.
Miller N.J., Tsoukis Ch. (2001), On the Optimality of Public Capital for Long-Run Economic Growth: Evidence from
Panel Data, “Applied Economics”, Vol. 33, No. 9, pp. 1117–29.
Piancastelli M. (2001), Measuring the tax effort of developed and developing countries: cross country panel data analysis
– 1985/95, “Working Paper”, No. 818, Institute for Applied Economic Research, Rio de Janeiro.
Prescott E.C. (1986), Theory Ahead of Business Cycle Measurement, “Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly
Review”, Fall, pp. 9–22.
Pritchett L. (2000), The Tyranny of Concepts: CUDIE (Cumulated, Depreciated Investment Effort) Is Not Capital, “Policy
Research Working Paper”, No. 2341, World Bank, Washington, D.C.
Purfield C. (2003), Fiscal adjustment in transition countries: Evidence from the 1990s, “Working Paper”, No. 03/36,
IMF, Washington, D.C.
Ramirez A., Ranis G., Stewart F. (2000), Economic growth and human development, “World Development”, Vol. 28,
No. 2, pp. 197-219.
Rauch J.E., Evans P.B. (2000), Bureaucratic structure and bureaucratic performance in less developed countries, “Journal of
Public Economics”, Vol. 75, No. 1, pp. 49–71.
Rzońca A., Ciżkowicz P. (2005), Non-Keynesian effects of fiscal contraction in New Member States, “Working Paper”,
No. 519, ECB, Frankfurt.
Sala-i-Martin X. (1997), I Just Ran Two Million Regressions, “American Economic Association Papers and Proceedings”,
Vol. 87, No. 2, pp. 178–183.
Sutherland A. (1995), Fiscal Crises and Aggregate Demand: Can High Public Debt Reverse the Effects of Fiscal Policy,
“Discussion Paper”, No. 1246, CEPR, London.
Rynki i Instytucje Finansowe 29
Klauzule zmiennoÊci oprocentowania
a atrakcyjnoÊç lokat terminowych
o zmiennym oprocentowaniu jako
formy oszcz´dzania
Aspekty ekonomiczne, prawne i etyczne
Floating Interest Rate Clauses and
the Attractiveness of Term Deposits
with a Floating Rate as Saving
Instruments
Economic, Legal and Ethical Aspects
Artur Kowalczyk*
pierwsza wersja: 30 maja 2007 r., ostateczna wersja: 17 września 2007 r., akceptacja: 9 października 2007 r.
Streszczenie
Abstract
Głównymi celami artykułu są: analiza sposobu formułowania klauzul zmienności oprocentowania jako jednego z czynników decydujących o atrakcyjności lokat
terminowych o zmiennym oprocentowaniu oraz ocena
zgodności tych klauzul z prawem i etyką.
W początkowej części artykułu zaprezentowano lokaty terminowe o zmiennym oprocentowaniu jako element oferty banku komercyjnego dla osób fizycznych.
Następnie zidentyfikowano podstawowe czynniki wpływające na atrakcyjność tej formy oszczędzania. W toku analizy ustalono, że spośród tych czynników jednym z najistotniejszych jest możliwość dokonania przez
bank niekorzystnej dla deponenta, a merytorycznie nieuzasadnionej zmiany nominalnego oprocentowania tych
lokat. Deponentów nie zabezpieczają przed tym zawarte
(najczęściej) w regulaminach określających zasady ich
funkcjonowania klauzule zmienności oprocentowania.
Aby zweryfikować to przypuszczenie, dokonano szczegółowej analizy tych klauzul, podejmując przy tym próbę oceny ich zgodności z prawem i etyką.
The main aim of the paper is to analyse the way of formulating floating-rate clauses as one of the determinants
of attractiveness of floating-rate term deposits and the
assessment of the compliance of these clauses with law
and ethics.
In the initial part of of the paper floating-rate term
deposits as an element of commercial bank offer were
presented. Then basic factors influencing their attractiveness as a form of saving money were identified. In
the course of analysis it was settled that one of the most
important factors is the possibility of an economically
unfounded (and unfavorable to the depositor) change of
the nominal interest paid on these deposits. Depositors
are not protected against these changes by floating-rate
clauses included (generally) in regulations defining
rules of functioning of term deposit accounts. In order
to verify this hypothesis, a detailed analysis of these
clauses was carried out, together with an attempt to assess their compliance with law and ethics.
Słowa kluczowe: lokaty terminowe, oprocentowanie,
ochrona konsumenta, polityka cenowa
* Wyższa
Keywords: term deposits, interest, consumer protection,
price policy
JEL: D18, D14, K12, M31, G21
Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych, Katedra Bankowości, e-mail: [email protected]
30 Financial Markets and Institutions
1. Wstęp
Bankowe lokaty terminowe, tworzone na bazie rachunku terminowych lokat oszczędnościowych, ciągle są jedną z najpopularniejszych w Polsce form lokowania nadwyżek finansowych wygospodarowanych przez osoby
fizyczne. Dzieje się tak, mimo że zyski z oszczędzania w
takiej formie w bankach są relatywnie coraz niższe, a na
rynkach finansowych dostępnych jest coraz więcej bardziej dochodowych produktów o charakterze oszczędnościowo-inwestycyjnym.
Ogromna, choć nieco słabnąca popularność lokat terminowych wiąże się m.in. z ich postrzeganiem
przez osoby fizyczne jako formy oszczędzania wolnej
od ryzyka. Osoby te uważają, że lokaty terminowe zapewniają niski, ale pewny dochód, gwarantując przy
tym zachowanie nominalnej wartości ulokowanego
kapitału. Opinie takie nie są jednak w pełni uzasadnione, zwłaszcza jeżeli chodzi o lokaty terminowe o
zmiennym oprocentowaniu. Atrakcyjność tych ostatnich nie jest zaś tak wysoka, jak można by sądzić na
podstawie przytoczonych opinii.
Jednym z podstawowych czynników obniżających atrakcyjność lokat terminowych o zmiennym
oprocentowaniu jako formy oszczędzania jest możliwość dokonania przez bank niekorzystnej dla deponenta, a merytorycznie (ekonomicznie) nieuzasadnionej zmiany ich nominalnego oprocentowania.
Banki zastrzegają sobie prawo do jego zmiany w regulaminach określających zasady funkcjonowania
tych lokat, zamieszczając w nich odpowiednie postanowienia, czyli tzw. klauzule zmienności oprocentowania. Warto się bliżej przyjrzeć, czy banki formułują je w taki sposób, by chronić wyłącznie własne interesy ekonomiczne, czy i w jakim stopniu
uwzględniają przy tym interesy deponentów. Warto
jednocześnie ocenić, czy następuje to z zgodnie z prawem i etyką biznesu.
W tym kontekście głównymi celami artykułu są:
analiza sposobu formułowania klauzul zmienności
oprocentowania jako jednego z czynników decydujących o atrakcyjności lokat terminowych o zmiennym
oprocentowaniu oraz ocena zgodności tych klauzul
z przepisami prawa i zasadami etyki działalności
bankowej.
Badaniem objęto regulaminy określające zasady funkcjonowania lokat terminowych o zmiennym
oprocentowaniu w 18 największych krajowych (mających siedzibę na terytorium Polski) bankach komercyjnych prowadzących działalność detaliczną
(lub ich pionach detalicznych), mających w miarę
szeroką, w pewnym stopniu porównywalną, ofertę
takich lokat terminowych, tj.: Banku BPH SA (2007),
Banku Gospodarki Żywnościowej SA (2007), Banku Handlowym w Warszawie SA (2007), Banku Mil Artykuł
uwzględnia stan prawny i faktyczny na 30 kwietnia 2007 r.
lennium SA (b.d.w.), Banku Polska Kasa Opieki SA
(2006), Banku Ochrony Środowiska SA (b.d.w.), Banku Zachodnim WBK SA (2006), Deutsche Banku PBC
SA (b.d.w.), Dominet Banku SA (2005), Euro Banku
SA (2007), Getin Banku SA (2006), ING Banku Śląskim SA (2002), Kredyt Banku SA (2007), Lukas Banku SA (2005), Multibanku (2004), Nordea Bank Polska
SA (2006), Raiffeisen Bank Polska SA (2005), Volkswagen Bank Polska SA (b.d.w.).
Badaniem nie objęto regulaminów określających
zasady funkcjonowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu w PKO Banku Polskim SA (postanowienia dotyczące zmiany ich oprocentowania są
zawarte w umowach rachunku bankowego) i mBanku (ze względu na brak rozwiniętej oferty lokat terminowych). Artykuł odzwierciedla postanowienia regulaminów według stanu na 30 kwietnia 2007 r.
Dobór banków do badanej próby miał nielosowy
charakter celowy. Został dokonany na podstawie listy największych banków w Polsce (klasyfikowanych
według wielkości aktywów) zawartej w magazynie
50 największych banków w Polsce, stanowiącym dodatek do miesięcznika finansowego „Bank” z maja
2006 r. (Adomski 2006, s. 2). Udział banków objętych
badaniem w sumie bilansowej sektora bankowego w
Polsce wyniósł blisko 70%.
2. Lokaty terminowe jako element oferty banku
komercyjnego
Jednym z podstawowych obszarów aktywności banków komercyjnych jest prowadzenie działalności
depozytowej, której elementem jest przyjmowanie
wkładów terminowych. Przez (właściwe) wkłady terminowe zazwyczaj rozumie się środki pieniężne zdeponowane w banku przez klienta (określanego jako
deponent) na z góry określony okres, w zamian za
wcześniej ustalone, stałe bądź zmienne wynagrodzenie
w postaci odsetek.
Zgodnie z szacunkami Narodowego Banku Polskiego zobowiązania z tytułu wkładów terminowych
ciągle są podstawową formą zobowiązań banków i innych monetarnych instytucji finansowych (mif) wobec
gospodarstw domowych, w tym osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, niebędących
rolnikami indywidualnymi (tzw. osób prywatnych).
Według stanu na 30 kwietnia 2007 r. wynoszą one
137 423,4 mln zł (134 048,4 mln zł w przypadku osób
prywatnych), tj. blisko 57% (ponad 55% w przypadku
osób prywatnych) ogólnej kwoty zobowiązań mif wobec
gospodarstw domowych (zob. tabela 1).
W 2002 r. podobną analizę przeprowadził Blajer (2002).
Zaprezentowana definicja nie obejmuje tzw. wkładów z okresem wypowiedzenia, niebędących wkładami terminowymi w ścisłym tego słowa znaczeniu,
merytorycznie innych niż właściwe wkłady terminowe.
Ta b e l a 1 . Zobowiązania z tytułu wkładów terminowych jako element zobowiązań
monetarnych instytucji finansowych wobec gospodarstw domowych (osób prywatnych)
w mln zł (według stanu na 30 kwietnia 2007 r.)
Zobowiązania ogółem wobec:
Waluta zobowiązania
gospodarstw
domowych
osób
prywatnych
Zobowiązania z tytułu wkładów terminowych z terminem pierwotnym
wobec:
gospodarstw
domowych
osób
prywatnych
Zobowiązania z tytułu wkładów
bieżących wobec:
gospodarstw
domowych
osób
prywatnych
Złotowe i walutowe
241 685,5
220 131,7
137 423,4
134 048,4
100 448,1
82 494,7
Złotowe
210 150,8
190 420,0
115 791,0
112 867,3
91 197,5
74 540,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie: NBP (2007a).
Wyrazem realizacji przez bank czynności polegającej na przyjmowaniu wkładów terminowych jest oferowanie produktów oszczędnościowo-inwestycyjnych,
takich jak lokaty terminowe. Klasyczne bankowe lokaty
terminowe dla osób fizycznych są produktami oszczędnościowo-inwestycyjnymi o rozłożonej w czasie konsumpcji, tworzonymi na bazie rachunku terminowych
lokat oszczędnościowych. W praktyce zazwyczaj są
otwierane (zakładane) w ramach wcześniej zawartej
przez osobę fizyczną umowy rachunku bankowego, często określanej jako tzw. umowa (umowa kompleksowa)
konta (osobistego). Banki w takiej umowie najczęściej
zobowiązują się do prowadzenia dla osoby fizycznej zarówno rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego, jak
i rachunku terminowych lokat oszczędnościowych, zastrzegając, że otwarcie każdej kolejnej lokaty terminowej
może wymagać (wydania) potwierdzenia dokonania tej
operacji.
W części banków możliwe jest także otwarcie rachunku terminowych lokat oszczędnościowych przez
osoby niemające rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego. Do obsługi rachunku terminowych lokat
oszczędnościowych jest wówczas wykorzystywany tzw.
rachunek techniczny.
Zasady funkcjonowania rachunków terminowych lokat oszczędnościowych w danym banku są określone w:
– ogólnych warunkach otwierania i prowadzenia
rachunków bankowych dla ludności/osób fizycznych
(lub regulaminach rachunków bankowych/kont dla ludności/osób fizycznych), gdzie zawarte są postanowienia
podstawowe, wspólne dla funkcjonowania rachunków
bankowych w danym banku;
– regulaminach prowadzenia rachunków terminowych lokat oszczędnościowych, gdzie zawarte są postanowienia istotne wyłącznie dla funkcjonowania rachunków terminowych lokat oszczędnościowych w danym banku (nie wszystkie banki sporządzają tego typu
regulaminy).
Zarówno ww. ogólne warunki, jak i regulaminy w
każdym przypadku traktowane są jako integralna część
umowy zawartej przez deponenta z bankiem, a ich postanowienia stosuje się łącznie.
Istotę klasycznej bankowej lokaty terminowej stanowi zobowiązanie deponenta do niepodejmowania wkładu z rachunku terminowych lokat oszczędnościowych
przed upływem okresu trwania lokaty (okresu umownego). Lokowanie środków pieniężnych na rachunkach
terminowych lokat oszczędnościowych wiąże się więc
z ograniczeniem swobody deponenta w zakresie dysponowania wkładem (Rajczyk 1997, s. 70).
Klasyczne lokaty terminowe są dość zróżnicowaną
grupą produktów oszczędnościowo-inwestycyjnych oferowanych przez banki osobom fizycznym. W praktyce
można spotkać lokaty złotowe i walutowe o bardzo różnych terminach wymagalności, o stałym bądź zmiennym
oprocentowaniu. Różnorodność ta wpływa na pewne zróżnicowanie motywów zakładania lokat terminowych.
Ogólnie można jednak powiedzieć, że do podstawowych motywów zakładania lokat terminowych zalicza się:
w motyw przezornościowy – wiąże się on z możliwością poniesienia w przyszłości wydatków, których
charakteru oraz poziomu deponenci obecnie nie są
w stanie przewidzieć, w tym np. spowodowanych chorobą czy nieszczęśliwym wypadkiem,
w motyw celowości – jest on związany z planowaniem przez deponentów większych wydatków, np.
na zakup samochodu czy edukację dzieci,
w motyw uzyskania dodatkowych dochodów
– wiąże się on z chęcią uzyskania przez deponentów dodatkowych dochodów przeznaczanych w szczególności
na bieżącą konsumpcję,
w motyw ochrony środków pieniężnych
przed inflacją – jest on związany z chęcią utrzymania przez deponentów siły nabywczej zgromadzonych środków pieniężnych (Kisiel 2005; Korenik
2003, s. 29, 135).
Szczególna rola lokat terminowych wiąże się z tym,
że od początku transformacji społeczno-gospodarczej
są jedną z kilku podstawowych form lokowania nadwyżek finansowych przez osoby fizyczne, co potwierdza
większość badań (zob. tabela 2 i wykres 1). W różnych
okresach istotnymi alternatywami dla nich były (lub
są) przede wszystkim obligacje Skarbu Państwa, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych (powierniczych), polisy ubezpieczeniowe na życie oraz nieruchomości. W tym kontekście warto przeanalizować,
co decyduje o atrakcyjności lokat terminowych dla osób
fizycznych, zwłaszcza omawianych w artykule lokat
o zmiennym oprocentowaniu.
Tabela 2. Lokaty terminowe na tle innych form lokowania nadwyżek finansowych przez
Polaków w latach 1994–2006 w opinii respondentów CBOS
Odsetki odpowiedzi twierdzących (według terminów badań)
Czy ma Pan(i) /mają Państwo jakieś oszczędności
lub inne zasoby materialne,
które można spieniężyć w
razie potrzeby? Czy jest/są
to:
IV
1994
IV
1995
XI
1995
X
1996
II
1997
X
1997
III
1999
X
1999
X
2001
X
2002
X
2003
XI
2006
książeczka oszczędnościowa
21
14
17
18
19
16
16
16
13
14
12
10
6
8
11
13
13
15
18
17
19
18
18
17
konto bankowe terminowe
w złotych
konto bankowe a vista
w złotych lub ROR
6
7
9
14
13
13
15
19
32
34
27
34
bony lokacyjne
2
1
2
2
3
2
1
1
1
1
1
2
walutowe konto bankowe
terminowe
6
4
4
3
3
3
2
2
3
3
3
3
walutowe konta bankowe
a vista
6
3
4
3
3
2
2
2
2
2
1
2
akcje firm notowanych
na giełdzie
4
3
2
2
3
4
2
3
3
2
2
3
obligacje Skarbu Państwa
2
2
4
4
8
6
2
3
2
2
2
1
jednostki uczestnictwa
w funduszu powierniczym
(inwestycyjnym)
2
1
1
2
2
1
2
1
3
1
2
3
20
indywidualna polisa ubezpieczenia na życie
–
–
–
–
15
13
15
18
25
24
23
kosztowności
9
8
9
8
7
7
6
7
8
6
8
7
16
11
15
13
14
15
12
7
12
8
13
11
waluty w domu
3
3
2
3
3
2
2
1
3
2
2
3
wartościowe przedmioty,
które można spieniężyć
(np. dzieła sztuki)
–
–
–
–
4
–
–
4
3
2
5
4
pieniądze ulokowane w nieruchomościach, które można sprzedać
–
–
–
–
11
–
–
7
9
8
8
10
–
–
9
10
8
10
10
1
2
2
2
0
1
1
1
gotówka w złotych w domu
pieniądze ulokowane w ziemi, którą można sprzedać
–
–
–
–
inne
2
1
1
2
Źródło: CBOS (2007, s. 3).
Wykres 1. Sposoby lokowania nadwyżek
finansowych w opinii respondentów Pentora
– wykorzystywane osobiście w 2005 r.
19%
polisa ubezpieczniowa na życie
19%
gotówka trzymana w domu
17%
terminowa lokata bankowa w zł
13%
działka nieruchomości
5%
złoto, biżuteria
4%
jednostki udziałowe TFI
4%
inwestuję we własną/cudzą firmę
terminowa lokata bankowa w euro
3%
terminowa lokata bankowa w USD
3%
obligacje skarbu państwa, komunalne
3%
3%
akcje spółek giełdowych
2%
antyki, dzieła sztuki
0
%
5
10
15
Źródło: Pentor, Audyt Bankowości Detalicznej 2005, za Idzik (2006).
20
3. Czynniki wpływające na atrakcyjność lokat
terminowych o zmiennym oprocentowaniu
Punktem wyjścia do oceny atrakcyjności lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu jako formy
oszczędzania jest oszacowanie dochodu osiąganego
przez deponenta z tego tytułu. W standardowym przypadku są nim wyłącznie płacone przez bank odsetki, naliczane zgodnie z nominalną stopą oprocentowania lokaty terminowej we wcześniej określonym trybie. Jednak w przypadku lokat terminowych połączonych z
konkursem lub loterią deponent może również uzyskać
dodatkowe korzyści w postaci drobnego upominku albo nagrody rzeczowej bądź finansowej o dużej wartości (np. samochodu). Podobne możliwości uzyskania
dodatkowych korzyści pojawiają się w przypadku lokat oferowanych na warunkach promocyjnych. Z drugiej strony otwierając lokatę terminową w ramach (na
podstawie) ogólnej umowy rachunku bankowego, de-
ponent może ponosić dodatkowe koszty związane z jego prowadzeniem.
Zazwyczaj jednak to nominalne oprocentowanie
w największym stopniu decyduje o dochodowości lokaty terminowej. W związku z tym jego poziom jest podstawowym czynnikiem wpływającym na wybór przez
deponenta określonej lokaty terminowej jako formy
oszczędzania i jej głównym atrybutem.
Nominalna stopa oprocentowania określonej lokaty terminowej o zmiennym oprocentowaniu może mieć mniej lub bardziej indywidualny charakter,
w zależności od kwoty deponowanych środków pieniężnych oraz znaczenia klienta dla banku. Z punktu widzenia banku jej walorem jako instrumentu marketingowego jest możliwość natychmiastowej zmiany,
nawet w okresie trwania lokaty. W praktyce, zgodnie
z zasadami przyjętymi przez większość banków, zmiany oprocentowania wkładów na rachunkach terminowych lokat oszczędnościowych o zmiennym oprocentowaniu wchodzą w życie z dniem wprowadzenia. Można zatem powiedzieć, że lokaty terminowe
o zmiennym oprocentowaniu jako forma oszczędzania
nie dają gwarancji osiągnięcia dochodu określonego
przez początkową stopę oprocentowania.
Oceniając atrakcyjność lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu na podstawie wysokości nominalnej stopy ich oprocentowania, należy także uwzględnić:
– sposób naliczania odsetek przez bank i terminy
ich wpłaty (odsetki mogą być wypłacane z góry bądź z
dołu, kapitalizowane z różną częstotliwością bądź niekapitalizowane), co wpływa na wysokość tzw. efektywnej
stopy oprocentowania,
– konieczność opodatkowania naliczanych odsetek
podatkiem od dochodów kapitałowych (obecnie w Polsce stopa ich opodatkowania wynosi 19%),
– wysokość inflacji i jej zmiany, które mają wpływ
na siłę nabywczą pieniądza.
Niestety deponenci będący osobami fizycznymi nie
zawsze potrafią poprawnie oszacować faktyczne dochody z lokowania środków na rachunkach terminowych
lokat oszczędnościowych o zmiennym oprocentowaniu. Niektórzy, wybierając lokaty terminowe, kierują
się ich nominalnym oprocentowaniem reklamowanym
w mediach. Nie zawsze przy tym uwzględniają dodatkowe warunki banku uprawniające do jego otrzymania,
takie jak ulokowanie odpowiednio wysokiej kwoty (rzędu 10 czy nawet 50 tys. zł).
Przyczyn tych nieprzemyślanych decyzji należy
jednak szukać nie tylko po stronie deponentów, ale także banków. Faktem jest, że deponenci wykazują niedostateczną staranność, zapoznając się z informacjami
dotyczącymi poszczególnych lokat terminowych. Nie
zawsze przy tym dysponują odpowiednią wiedzą ekonomiczno-finansową, by to uczynić. Jednak banki nie
bardzo starają się zmniejszyć ten deficyt wiedzy i umiejętności. Co więcej – czasami, a zdaniem niektórych spe-
cjalistów często, wykorzystują go, stosując reklamy wywołujące fałszywe przekonanie (wrażenie) o wyższej niż
faktyczna atrakcyjności analizowanych lokat. Niektórym
z tych reklam można przypisać znamiona reklamy wprowadzającej w błąd w rozumieniu ustawy o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji.
Należy także zaznaczyć, że odsetki od wkładu na
rachunku terminowych lokat oszczędnościowych nie
zostaną wypłacone deponentowi w całości wówczas,
gdy zadysponuje nim przed upływem terminu wymagalności lokaty terminowej. Dla banku decyzja taka
jest równoznaczna z zerwaniem jej umowy. Wiąże się
to z utratą przynajmniej części naliczonych do tego momentu odsetek, a nawet z nałożeniem na deponenta dodatkowej opłaty o charakterze karnym.
Przeciętny deponent w niewielkim stopniu jest
za to narażony na utratę środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku terminowych lokat oszczędnościowych z powodu bankructwa banku. W szczególności wiąże się to z objęciem ich obowiązkowym
systemem gwarantowania depozytów, w Polsce administrowanym przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG). Obowiązek uczestnictwa w nim obejmuje wszystkie banki krajowe, których regulaminy są
przedmiotem analizy w niniejszym artykule. W przypadku ich upadłości (co należy podkreślić – ostatnio relatywnie rzadkich) BFG zapewnia deponentom,
m.in. będącym osobami fizycznymi, zwrot środków
pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych (wraz z należnymi odsetkami):
– nieprzekraczających równowartości w złotych
1 000 euro – w 100%,
– przekraczających równowartość w złotych 1 000
euro, lecz nieprzekraczających równowartości w złotych
22 500 euro – w 90%.
Może to jednak nastąpić w terminie znacznie
późniejszym niż data wygaśnięcia lokaty terminowej,
w skrajnym przypadku nawet 9 miesięcy od dnia niedostępności środków. Zależnie od długości tego okresu deponenci ponoszą wyższe bądź niższe koszty utraconych możliwości.
Deponent ma oczywiście prawo dochodzenia
swoich roszczeń wobec banku przewyższających kwotę środków gwarantowanych w trakcie postępowania
upadłościowego przewidującego zawarcie układu lub
likwidację majątku upadłego banku (Pawlikowski
2005, s. 16). Nie ma jednak pełnych gwarancji ich odzyskania.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Dz.U. z 1993 r. nr 47, poz. 211 z późn. zm. (art. 16).
Szczegółową analizę sposobów postępowania funkcjonujących w Polsce banków w przypadku zadysponowania przed deponenta wkładem na rachunku terminowych lokat oszczędnościowych przed upływem terminu jego wymagalności przedstawia Blajer (2003b).
Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Dz.U.
z 1995 r. nr 4, poz. 18 z późn. zm. (art. 23).
Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Dz.U.
z 1995 r. nr 4, poz. 18 z późn. zm. (art. 22).
Zestawiając informacje o poziomie środków gwarantowanych przez BFG z informacją o przeciętnym poziomie oszczędności Polaków, można jednak uznać, że
raczej nieliczni deponenci ponoszą duże ryzyko utraty środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach
terminowych lokat oszczędnościowych (jeżeli w ogóle je
ponoszą). Odsetek deponentów dysponujących bardzo
dużymi aktywami finansowymi (powyżej 100 tys. zł)
ulokowanymi na rachunkach bankowych jest bowiem
w Polsce ciągle niewielki. Tylko ich zaś, o ile gromadzą
środki w jednym banku, w istotnej części nie obejmują
wspomniane gwarancje.
Ogólnie można zatem uznać, że lokaty terminowe,
inaczej niż większość form inwestycji finansowych,
w dużym stopniu zachowują zasadę ochrony (nominalnego) kapitału, będącą jedną z podstawowych zasad
inwestowania.
Podsumowując, można powiedzieć, że oceniając
atrakcyjność lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu jako formy oszczędzania, należy zwrócić uwagę
w szczególności na cztery następujące kwestie:
– możliwość utraty środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku terminowych lokat oszczędnościowych z powodu bankructwa banku (w przypadku
przeciętnego deponenta relatywnie niewielką),
– sankcje związane z zadysponowaniem środkami zgromadzonymi na rachunku terminowych lokat
oszczędnościowych przed upływem ich terminu wymagalności,
– wysokość uzyskiwanych odsetek, naliczanych
zgodnie ze stopą oprocentowania lokaty terminowej
w trybie określonym przez bank, i warunki, zgodnie
z którymi może się ona zmienić,
– możliwość indywidualizacji (zwłaszcza cenowych) warunków otwierania lokat terminowych.
W praktyce jednym z podstawowych czynników obniżających atrakcyjność lokat terminowych
o zmiennym oprocentowaniu jako formy oszczędzania
jest możliwość dokonania przez bank niekorzystnej
dla deponenta zmiany ich nominalnego oprocentowania. Zmiana ta zazwyczaj jest spowodowana zmianą
warunków panujących na rynkach finansowych, czego wyrazem są wzrost lub spadek stóp procentowych
ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej (RPP) i stóp
procentowych rynku międzybankowego (stawek WIBOR/WIBID). Może jednak wynikać także z arbitralnych, ekonomicznie nieuzasadnionych decyzji banku,
związanych z wykorzystaniem przez niego przewagi
negocjacyjnej w relacjach z deponentami będącymi
osobami fizycznymi. Należy przy tym zaznaczyć,
że w praktyce nie zawsze można jednoznacznie określić,
w jakim stopniu zmiana stopy oprocentowania określonej lokaty terminowej o zmiennym oprocentowaniu
jest spowodowana zmianami sytuacji ekonomicznej
w otoczeniu banku, a w jakim ma charakter merytorycznie nieuzasadniony.
Niezależnie od tego należy podkreślić, że możliwość niekorzystnej zmiany stopy oprocentowania jest,
czy raczej powinna być, akceptowana przez każdego deponenta jako nieodłączna cecha bankowych lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu. Otwierając taką lokatę, deponent godzi się przecież – czasami nie w
pełni świadomie – na dzielenie z bankiem ryzyka procentowego. Powinien się więc liczyć ze zmianą stopy jej
oprocentowania, bezpośrednio spowodowaną zmianami
warunków panujących na rynku finansowym i, jeżeli
postępuje racjonalnie, uwzględnia taką możliwość. Jednocześnie jednak wierzy, że bank w swojej działalności
kieruje się dobrymi obyczajami kupieckimi i odpowiedzialnością powierniczą, a w związku z tym nie zmieni tej stopy bez merytorycznego (ekonomicznego) uzasadnienia. Udziela więc bankowi swego rodzaju kredytu
zaufania, nie zawsze zasłużonego.
4. Sposób formułowania klauzul zmienności
oprocentowania jako czynnik wpływający
na atrakcyjność lokat terminowych o zmiennym
oprocentowaniu
Jak już wspomniano, banki zastrzegają sobie prawo
do zmiany stopy oprocentowania lokat terminowych
o zmiennym oprocentowaniu w okresie ich trwania.
Czynią to, zamieszczając w regulaminach ich funkcjonowania postanowienia określające warunki i zasady
zmiany tej stopy, czyli wspomniane klauzule zmienności oprocentowania.
Podstawowym celem wprowadzania klauzul zmienności oprocentowania jest zapewnienie sobie przez bank
możliwości adaptacji umowy zawieranej z deponentem
do zmiennych warunków rynkowych. Jak podkreśla się
w literaturze, znajduje to pełne uzasadnienie w oczywistych i niepodważalnych racjach ekonomicznych. Poziom oprocentowania lokat, tak jak kredytów, jest przecież funkcją wartości pieniądza na rynkach finansowych
i podlega, zwłaszcza w dłuższym okresie, istotnym wahaniom (Rutkowska 2002a, s. 192–193).
Wprowadzanie klauzul zmienności oprocentowania ma więc w szczególności uchronić bank przed wystąpieniem negatywnych następstw wspomnianego ryzyka procentowego. Postępowanie takie, zwłaszcza w
kontekście dużej zmienności warunków panujących na
rynkach finansowych, na których obecnie funkcjonują
banki, jest w pełni zrozumiałe i z reguły nie jest kwestionowane. Klauzule zmienności oprocentowania nie
są z zasady uznawane za tzw. niedozwolone klauzule
umowne w rozumieniu art. 3851 Kodeksu cywilnego, tj.
postanowienia umowy nieuzgodnione indywidualnie
z konsumentem, kształtujące jego prawa i obowiązki
w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco na Podobne przesłanki leżą oczywiście u podstaw formułowania klauzul zmienności oprocentowania kredytów (por. Szpringer 2005b, s. 388).
ruszające jego interesy. Nie znaczy to jednak, że niektóre z klauzul zmienności oprocentowania lokat terminowych funkcjonujące w obrocie gospodarczym nie
noszą takich znamion.
Uznając wprowadzanie klauzul zmienności oprocentowania za uzasadnione, należy więc pamiętać, że
wiążą się z tym określone niebezpieczeństwa. Bank może przecież formułować te klauzule w taki sposób, żeby chronić wyłącznie własne interesy ekonomiczne,
całkowicie przerzucając na deponentów ryzyko procentowe, a sobie pozostawiając pełną swobodę kształtowania oprocentowania lokat terminowych. Może jednak formułować je inaczej, w mniejszym bądź większym
stopniu uwzględniając interesy deponentów, zwłaszcza
będących osobami fizycznymi, jako słabszej strony umowy rachunku. Zawsze powinien to jednak czynić zgodnie z przepisami – być może niedoskonałego – prawa,
a jednocześnie tak, aby nie naruszyć zasad etyki działalności bankowej.
Obowiązek określenia warunków zmiany stopy
oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu nakłada na banki ustawa z 29 sierpnia 1997 r.
Prawo bankowe. Zgodnie z artykułem 52 ust. 2 ustawy umowa rachunku bankowego powinna określać
– o ile strony zastrzegają oprocentowanie środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku – wysokość tego oprocentowania i tzw. przesłanki dopuszczalności
jego zmiany przez bank, a także terminy wypłaty, postawienia do dyspozycji lub kapitalizacji należnych odsetek10. Przepis ten:
A. Wskazuje, że warunki (okoliczności, ustawowe
„przesłanki dopuszczalności”) zmiany stopy oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu
powinny zostać wskazane w umowie rachunku. Tymczasem banki najczęściej określają je w regulaminach
istotnych dla funkcjonowania lokat terminowych. Jest
to związane z tym, że – jak wspomniano – banki traktują
te regulaminy jako integralną część umów zawieranych
z posiadaczami rachunków (deponentami).
B. Bardzo ogólnikowo, wręcz lakonicznie mówi jednak o samym obowiązku określenia przez banki tych
warunków, nie precyzując, w jaki sposób powinien
on zostać spełniony. Banki (mimo istniejącego orzecznictwa oraz obecnie obowiązujących przepisów dotyczących ochrony konsumenta, zawartych w Kodeksie
cywilnym) wykorzystują taki charakter tej regulacji, formułując klauzule zmienności oprocentowania.
Szczegółowe wnioski z analizy klauzul zmienności
oprocentowania zamieszczonych w regulaminach określających zasady funkcjonowania lokat terminowych
o zmiennym oprocentowaniu przedstawiono poniżej.
W szczególności należy zauważyć, że w regulaminach:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz.
93 z późn. zm.
10 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe. Dz.U. z 1997 r. nr 140,
poz. 939 z późn. zm.
A. Wskazuje się wiele przesłanek uprawniających
bank do zmiany oprocentowania omawianych lokat, przy
czym zastrzega się, że uprawnia go do tego wystąpienie
nawet jednej z nich (rzadziej dwóch). W niektórych regulaminach wymienia się nawet 7 lub 8 tzw. parametrów
rynku finansowego (lub nawet ich grup), których zmiany mogą być podstawą zmiany oprocentowania lokat terminowych. Należą do nich w szczególności:
– poziom (stopa) inflacji,
– ustalana przez RPP stopa oprocentowania kredytu redyskontowego udzielanego przez Narodowy
Bank Polski (NBP),
– ustalana przez RPP stopa oprocentowania kredytu
lombardowego udzielanego przez NBP,
– ustalana przez RPP stopa referencyjna, wyznaczająca minimalną rentowność 7-dniowych bonów
pieniężnych, wykorzystywanych w operacjach
otwartego rynku,
– ustalana przez RPP stopa rezerw obowiązkowych,
wysokość ich oprocentowania i zasady odprowadzania,
– stopy rentowności bonów skarbowych i obligacji
skarbowych emitowanych przez Skarb Państwa
reprezentowany przez Ministra Finansów,
– stawki WIBOR określające oprocentowanie krótkoterminowych kredytów udzielanych na polskim rynku międzybankowym,
– stawki WIBID określające oprocentowanie krótkoterminowych lokat przyjmowanych na polskim
rynku międzybankowym.
Pozytywnie można ocenić jedynie sposób ich wyliczenia. W części przypadków nie ma ono charakteru przykładowego, lecz zamknięty (przynajmniej teoretycznie).
B. Czasami nie różnicuje się przesłanek uprawniających bank do zmiany oprocentowania omawianych lokat, w zależności od tego, czy zostały otwarte w złotych
czy innej walucie. Oznacza to, że (teoretycznie) powodem zmiany stopy oprocentowania lokaty terminowej
o zmiennym oprocentowaniu w złotych może być zmiana 3-miesięcznej stawki LIBOR (określającej oprocentowanie krótkoterminowych kredytów/pożyczek udzielanych na rynku międzybankowym w Londynie). To zaś
często nie musi mieć racjonalnego uzasadnienia.
C. Dość lub bardzo ogólnikowo określa się niektóre
przesłanki uprawniające bank do zmiany oprocentowania omawianych lokat. Przykładowo, w jednym z banków przyczyną zmniejszenia stopy oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu może
być zmiana „ceny środków finansowych na krajowym
rynku międzybankowym” (a więc wspomnianych stawek WIBOR/WIBID), a w innym zmiany „ceny środków
pieniężnych”. Kolejny bank uzależnia obniżenie stopy
oprocentowania tych lokat terminowych od zmiany bliżej niezdefiniowanego „wskaźnika kosztów finansowania działalności”.
D. Dość lub bardzo ogólnikowo określa się niektóre
parametry rynku finansowego, których zmiana uprawnia
bank do zmiany oprocentowania omawianych lokat. Przykładowo, wiele banków zastrzega sobie w regulaminach
możliwość zmiany stopy oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu w przypadku zmiany
stawki WIBOR (lub stawki WIBID). W zasadzie jest to dość
zrozumiałe. WIBOR odzwierciedla przecież koszt pozyskania środków pieniężnych na rynku międzybankowym i jest
przy tym doskonałym barometrem panujących na nim nastrojów. Jednak stawek np. WIBOR jest kilka – w praktyce
stosuje się m.in. WIBOR 3- i 6-miesięczny – a ich poziom
zależy od okresu zapadalności kredytów udzielanych na
rynku międzybankowym. Poza tym WIBOR może się zmieniać codziennie.
E. Wskazuje się przesłanki uprawniające bank do
zmiany oprocentowania omawianych lokat i w praktyce
w ogóle nie bierze się ich pod uwagę lub uwzględnia się
w stopniu minimalnym, prowadząc politykę cenową na
rynku depozytowo-kredytowym. Jedną z nich jest zmiana ustalanej przez RPP stopy oprocentowania kredytu
redyskontowego udzielanego przez NBP. Spośród stóp
procentowych ustalanych przez RPP podstawowe znaczenie dla działalności depozytowo-kredytowej banków
komercyjnych funkcjonujących w Polsce ma stopa referencyjna. Od dłuższego czasu praktycznie nie korzystają
one za to z kredytu redyskontowego. Mimo to zmiana
stopy jego oprocentowania w większości regulaminów
jest traktowana jako przesłanka uprawniająca bank
do zmiany stopy oprocentowania lokat terminowych
o zmiennym oprocentowaniu.
F. Nie określa się wielkości minimalnych zmian parametrów rynku finansowego lub dochodowości instrumentów finansowych, będących podstawą zmiany oprocentowania omawianych lokat i ich wzajemnych relacji.
Teoretycznie więc powodem znacznej – zupełnie nieproporcjonalnej – obniżki stopy oprocentowania określonej lokaty terminowej o zmiennym oprocentowaniu
może być spadek rentowności bonów skarbowych o
0,001 punktu procentowego.
G. Nie zastrzega się, że zmiany oprocentowania
omawianych lokat mogą nastąpić wyłącznie zgodnie z
kierunkiem zmian parametrów rynku finansowego lub
dochodowości instrumentów finansowych będących tego podstawą. Oznacza to, że np. wyraźnemu wzrostowi
wspomnianej stopy referencyjnej nie musi towarzyszyć
nawet niewielki wzrost stopy oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu.
H. Nie zastrzega się, że oprocentowanie omawianych lokat o określonym terminie wymagalności może
się zmienić tylko w przypadku zmiany dochodowości
instrumentów finansowych o porównywalnym terminie
wymagalności. Oznacza to, że (teoretycznie) powodem
zmiany stopy oprocentowania długoterminowej (np.
10-letniej) lokaty o zmiennym oprocentowaniu może
być zmiana rentowności bonów skarbowych z 5-tygo-
dniowym terminem wykupu, co nie zawsze musi mieć
racjonalne uzasadnienie. Oczywiście taka sytuacja wiąże się w szczególności z uniwersalnym charakterem analizowanych regulaminów. Jak już wspomniano, ich postanowienia często stosuje się zarówno do rachunków
oszczędnościowo-rozliczeniowych, jak i rachunków terminowych lokat oszczędnościowych prowadzonych dla
osób fizycznych. W niektórych bankach uzależnia się
od nich także decyzje o zmianach oprocentowania kredytu odnawialnego w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym. Uniwersalny – wydaje się, że nie do końca
właściwy – charakter postanowień regulaminowych nie
jest jednak wystarczającym uzasadnieniem takiego sposobu ich formułowania.
I. Zazwyczaj nie określa się przedziału czasowego
(lub określa się go bardzo szeroko), w którym mogą
nastąpić zmiany oprocentowania omawianych lokat
spowodowane zaistnieniem przesłanek wskazanych
przez bank. Przykładowo w jednym z banków zmiana
stawek oprocentowania, spowodowana przesłankami
określonymi w regulaminie może nastąpić „w ciągu 45
dni od ostatniego dnia miesiąca, w którym zaistniały
te przesłanki”.
J. Pojawiają się (na szczęście bardzo rzadko) stwierdzenia niepoprawne merytorycznie. Przykładowo,
w jednym z banków zmiana stopy oprocentowania lokat
terminowych o zmiennym oprocentowaniu może być
następstwem zmiany poziomu rezerw obowiązkowych,
„ustalanych przez Prezesa NBP”. W rzeczywistości,
zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym
Banku Polskim stopy rezerwy obowiązkowej banków
i wysokość jej oprocentowania ustala Rada Polityki Pieniężnej, a zasady i tryb jej naliczania oraz utrzymywania
Zarząd NBP, tj. organy NBP inne niż Prezes NBP11.
K. Zmiany oprocentowania omawianych lokat,
co niezmiernie istotne, traktuje się jako jednostronne
uprawnienie, a nie zobowiązanie banku do określonych
zachowań na rynku depozytowym. Wyrazem tego są pojawiające się w regulaminach sformułowania, takie jak:
„bank zastrzega sobie prawo”, „bank jest uprawniony”.
Można przypuszczać, że sankcjonują one nierówność
stron umów rachunku bankowego zawieranych przez
banki z osobami fizycznymi12.
Wszystko to w zasadzie uniemożliwia deponentom prognozowanie kierunku i skali zmian wysokości
oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu. Bankom pozwala natomiast na praktycznie
w pełni swobodne kształtowanie jego poziomu.
Powyższe negatywne obserwacje sposobu formułowania klauzul zmienności oprocentowania zamieszczonych w regulaminach określających zasady funkcjonowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu
11 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim. Dz.U.
z 1997 r. nr 140, poz. 938 z późn. zm. (art. 12, art. 40).
12 Już w 2003 r. problem ten był podnoszony przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR 2003, s. 29–30).
nie dotyczą oczywiście wszystkich banków, ale niestety
sporej ich części. Przykładowo:
– na 18 przeanalizowanych regulaminów tylko
w 4 określono wielkość minimalnych zmian parametrów rynkowych, będących podstawą zmiany stopy
oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu;
– na 11 regulaminów wprost wymieniających zmianę „stawki WIBOR/WIBID” jako podstawę zmiany stopy
oprocentowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu tylko w 5 uściślono, o którą stawkę chodzi.
Znamienne jest także, że na wszystkie przeanalizowane regulaminy tylko w jednym bank deklaruje, że
wprowadzając zmiany stopy oprocentowania lokat terminowych będzie się kierował „zasadami należytości
i dobrych obyczajów kupieckich”. Pokazuje to, że banki, nawet jeśli widzą problem ustalania i zmiany oprocentowania lokat terminowych, to wyłącznie w kontekście prawnym. Pozwala zaś przypuszczać, że nie dostrzegają moralno-etycznego wymiaru tego zagadnienia.
Kwestie te warto poddać szerszej ocenie.
Oceniając przeanalizowane klauzule zmienności
oprocentowania, należy stwierdzić, że w większości
przypadków nie można jednoznacznie uznać, że bezpośrednio naruszają one ogólnikowy przepis zawarty
w art. 52 ust. 2 ustawy Prawo bankowe. Formułując taki wniosek, należy jednak podkreślić, że podobne do powyższych praktyki banków w zakresie konstruowania
przepisów określających zasady zmian oprocentowania
były już, i to niejednokrotnie, kwestionowane zarówno
przez Sąd Najwyższy, jak i Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) oraz Rzecznika
Praw Obywatelskich.
Ogólnie można powiedzieć, że zgodnie z postulowanymi w orzecznictwie rozwiązaniami zazwyczaj uznaje
się, iż zastrzeżenie w umowie uprawnienia banku do zmiany oprocentowania „wymaga dla swej skuteczności określenia konkretnych okoliczności, od jakich zmiana ta jest
uzależniona”13. Wskazuje się przy tym, że okoliczności te
w miarę możliwości powinny być określone w taki sposób,
aby w przyszłości można było ocenić, czy:
– rzeczywiście wystąpiły i czy w związku z tym
zmiana oprocentowania lokat lub kredytów przez bank
jest obiektywnie usprawiedliwiona,
– skala dokonanych przez bank zmian oprocentowania lokat lub kredytów odpowiada skali zmian tych
okoliczności14.
Akceptując takie podejście, należałoby uznać, że
wiele z przeanalizowanych klauzul zmienności oprocentowania przynajmniej w części nie spełnia przedstawionych warunków, zwłaszcza drugiego.
13 Uchwała Sądu Najwyższego z 6 marca 1992 r., III CZP 141/91, OSNC 1992,
nr 6, poz. 90; uchwała Sądu Najwyższego z 19 maja 1992 r., III CZP 50/92 OSP
1993, z. 6, poz. 119. Podaję za: Rogoń (2005, s. 442–443).
14 Podstawę do takiej interpretacji stwarza decyzja Prezesa UOKiK nr RWA9/99 z 28 lipca 1999 r. Podaję za: Rutkowska (2002, s. 193).
Nawet jednak przyjmując, że przeanalizowane
klauzule literalnie nie naruszają przepisu zawartego
w art. 52 ust. 2 ustawy Prawo bankowe, z pewnością
można je uznać za niezgodne z duchem prawa. Nie
uwzględniają bowiem podstawowego celu i funkcji regulacji stworzonej przez ustawodawcę. W jego zamyśle
wspomniany przepis miał przecież zapewnić lepszą
ochronę ekonomicznych interesów deponentów przed
nieuzasadnionymi zmianami oprocentowania m.in. lokat terminowych. Tymczasem banki, kształtując klauzule zmienności oprocentowania tak, jak to pokazano,
celowo wypaczają intencje ustawodawcy. W takiej sytuacji, jak to idealnie ujmuje W. Szpringer, „spełnienie nakazu ustawy, by regulamin i umowa określały przesłanki
zmian zmiennej stopy, jest czysto formalne, gdyż i tak
nie daje szansy klientom na podważanie prawidłowości
dokonywanych zmian” (Szpringer 2005a, s. 130).
Pewne wątpliwości budzi też zgodność niektórych
z przeanalizowanych klauzul zmienności oprocentowania z obecnie obowiązującymi, wspominanymi już
przepisami Kodeksu cywilnego w zakresie ochrony konsumenta15. Chodzi tu zwłaszcza o klauzule najbardziej
ogólne, w tym ocenione jako mogące sankcjonować nierówność stron umowy rachunku bankowego16.
Po pierwsze, trudno uznać, że klauzule te są sformułowane jednoznacznie, czyli spełniają tzw. zasadę
transparentności, którą wprowadza art. 385 ust. 2 Kodeksu cywilnego. M. Olczyk pisze, że funkcjonujące
obecnie w praktyce bankowej klauzule zmienności oprocentowania powinny być „w przeważającej części uznane za nietransparentne” (Olczyk 2001, s. 75). Jeżeli tak
jest (a do takiego wniosku w wielu przypadkach skłania
również przeprowadzona analiza), to zgodnie z przywołanym przepisem Kodeksu cwilnego powinny być interpretowane na korzyść konsumenta.
Po drugie, jest kwestią dyskusyjną, czy klauzul tych
nie należałoby uznać za niedozwolone klauzule umowne w rozumieniu art. 3851 Kodeksu cywilnego. Co może
za tym przemawiać?
Jak już wspomniano, ustawodawca uzależnia uznanie nieuzgodnionego indywidualnie z konsumentem postanowienia umowy za niedozwoloną klauzulę umowną od tego, czy kształtuje ono jego prawa i obowiązki
sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Oba te warunki w przypadku przynajmniej
niektórych z przeanalizowanych klauzul zmienności
oprocentowania – zamieszczonych w regulaminach,
a więc niewątpliwie nieuzgodnionych indywidualnie
15 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz.
93 z późn. zm. Analizowane kwestie zostały szczegółowo uregulowane w zmieniającej Kodeks cywilny ustawie z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny (Dz.U. z 2000 r. nr 22, poz. 271).
16 W tym kontekście pojawia się jeszcze jeden problem istotny z punktu widzenia analizowanego zagadnienia: czy zmiana oprocentowania stanowi zmianę (wymaga zmiany) umowy rachunku, czy nie stanowi (nie wymaga), jak uznaje większość banków. Opinie na ten temat są jednak podzielone. Zob. np. Mazur
(2007, s. 127), Tollik (2000, s. 151).
z deponentem – mogły, choć nie musiały zostać naruszone. Czy bowiem, przykładowo, uzależnienie zmiany stopy oprocentowania lokaty terminowej o zmiennym oprocentowaniu od zmiany „ceny [bliżej nieokreślonych – dopisek autora] środków pieniężnych”
nie jest niezgodne z dobrymi obyczajami, a zarazem nie
narusza interesów konsumentów? Czy jednak narusza je
rażąco? Gdyby odpowiedź była twierdząca, to klauzula
ta jako nietransparentna mogłaby zostać uznana za niewiążącą deponenta.
Formułując takie przypuszczenia, należy jednak
zaznaczyć, że pojęcia „sprzeczności z dobrymi obyczajami” oraz „rażącego naruszenia interesów konsumenta”
są pojęciami nieostrymi, ocennymi. Jak podkreśla się
w literaturze, szczególnie trudne jest ścisłe rozróżnienie
„rażącego” i „zwykłego” naruszenia interesów konsumenta (Rutkowska 2002b, s. 67). W tym przypadku jest
to zaś niezmiernie ważne.
Wydaje się więc, że wydawanie na tej podstawie
jednoznacznej opinii o zgodności bądź niezgodności
z prawem cywilnym przeanalizowanych klauzul zmienności oprocentowania mogłoby być nie w pełni uprawnione17. Dalej idące wnioski można za to wyciągnąć,
oceniając omawiane klauzule wyłącznie w kategoriach
etycznych.
Etyczne ramy działalności bankowej w Polsce są
wyznaczone przez tzw. Zasady Dobrej Praktyki Bankowej przyjęte przez Związek Banków Polskich, tj. samorządową organizację skupiającą m.in. wszystkie banki komercyjne mające siedzibę w Polsce. Należy więc
uznać, że Zasady obowiązują każdy z tych banków i powinny być przez nie przestrzegane.
W Zasadach czytamy m.in. (ZBP 2007):
•
„Banki, uznając, iż są instytucjami zaufania
publicznego, w swojej działalności kierują się przepisami prawa, uchwałami samorządu bankowego, normami
przewidzianymi w Zasadach oraz dobrymi zwyczajami
kupieckimi, z uwzględnieniem zasad: profesjonalizmu,
rzetelności, rzeczowości, staranności i najlepszej wiedzy”, a także:
•
„Zasady działania banku w stosunkach z klientami, informacje o świadczonych usługach, a także umowy, dokumenty bankowe i pisma kierowane do klientów
powinny być formułowane w sposób precyzyjny i zrozumiały” oraz:
•
„Banki, informując o rodzajach i warunkach
świadczonych usług, powinny zapewnić klientowi
pełną i rzetelną informację, w tym o możliwościach
uzyskania dodatkowych korzyści oraz kosztach i ryzykach związanych z poszczególnymi oferowanymi
17 W tym kontekście warto przypomnieć, że Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta, kontrolując w 2003 r. wzorce umowne stosowane na rynku bankowości detalicznej, nie uznał żadnego z analogicznych do przeanalizowanych postanowień określających warunki zmian oprocentowania rachunków bankowych
za niedozwoloną klauzulę umowną. Wnioski z tego badania można znaleźć w:
UOKiK (2003). Na tle wspominanej wcześniejszej decyzji Prezesa UOKiK wyniki tej kontroli wydają się dyskusyjne.
usługami, umożliwiając klientowi dokonanie właściwego wyboru” 18 .
Czy analizując klauzule zmienności oprocentowania zamieszczone w regulaminach określających zasady
funkcjonowania lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu, można uznać, że sposób ich formułowania
jest oznaką stosowania się do zaprezentowanych zasad
dobrej praktyki? Wydaje się, że nie.
•
Po pierwsze, trudno przyjąć, że omawiane
klauzule są formułowane z zachowaniem zasady (najwyższej) staranności (rozumianej jako dokładność),
„w sposób precyzyjny i zrozumiały”. Jak wyżej wykazano, są one pełne ogólników i stwierdzeń mało precyzyjnych. Tym samym można uznać, że formułując je,
banki łamią jedną z powszechnie obowiązujących zasad biznesu, która nakazuje precyzyjnie informować
każdego kontrahenta o cenowych warunkach transakcji
i możliwości ich zmiany. Jest to istotne zwłaszcza dlatego, że lokaty terminowe są, jak już wspomniano, produktami o konsumpcji rozłożonej w czasie. W związku z tym każdy deponent potrzebuje pewnego rodzaju
gwarancji, że w przyszłości dochodowość lokaty terminowej nie ulegnie znacznym, ale ekonomicznie nieuzasadnionym zmianom.
•
Po drugie, trudno przyjąć, że klauzule te formułowane są z zachowaniem zasady rzeczowości (rozumianej jako obiektywizm). Przeciwnie, jak wyżej wykazano, są one formułowane zgodnie z zasadą asymetrii
na korzyść banku. Powinno zaś być odwrotnie. Osoby
fizyczne są przecież, jak wspomniano, z definicji słabszą stroną umów zawieranych z bankiem, będącym profesjonalnym przedsiębiorcą.
•
Po trzecie, trudno uznać, że klauzule te formułowane są tak, aby umożliwić deponentom „dokonanie
właściwego wyboru” z szerokiej rynkowej oferty lokat terminowych. Przeciwnie, sposób ich formułowania przez
banki utrudnia deponentom przeprowadzenie kalkulacji
ekonomicznych niezbędnych do podjęcia racjonalnej decyzji w zakresie lokowania wygospodarowanych nadwyżek finansowych. Tym samym może im uniemożliwić
osiągnięcie oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji przy zachowaniu akceptowanego poziomu ryzyka, przyczyniając
się do wystąpienia kosztów utraconych możliwości.
Problem ten potęguje to, że deponenci czasami
nie są nawet świadomi istnienia tego rodzaju niekorzystnych dla nich postanowień w regulaminach bankowych (lub umowach rachunku bankowego). Tymczasem, jak pokazuje dokonana analiza, pojawiają się
one bardzo często i można się obawiać, że nie tylko
w regulaminach określających zasady funkcjonowania
lokat terminowych. Przypuszczenie to przynajmniej
częściowo potwierdza dokonana przez autora ponad
18 Wykorzystując w artykule postanowienia Zasad Dobrej Praktyki Bankowej
do oceny praktyk stosowanych przez banki w odniesieniu do lokat terminowych
o zmiennym oprocentowaniu, należy zastrzec, że trzecie z nich zgodnie z intencją autorów ma się odnosić do reklamy produktów bankowych.
rok wcześniej analiza regulaminów określających warunki wydawania i zasady używania kart kredytowych
(Kowalczyk 2006, s. 48–50). Występują w nich praktycznie identyczne postanowienia dotyczące zasad kształtowania oprocentowania kredytów związanych z funkcjonowaniem kart kredytowych. Świadczy to niestety
o tym, że banki przyjmują ten sam niewłaściwy sposób (styl) określania warunków realizacji zarówno operacji kredytowych, jak i operacji depozytowych. Nie satysfakcjonuje stwierdzenie, że mimo podejmowanych
prób banki „nie są w stanie w żaden sposób znaleźć formuły zastrzeżenia, która równocześnie broniłaby w pełni interesy klienta i zapewniała bankom niezbędne minimum elastyczności działania”19. Wydaje się, że pole
do takiego kompromisu istnieje, co zresztą potwierdzają
niektóre z przeanalizowanych regulaminów. Dowodzi
tego również sytuacja panująca obecnie na silnie konkurencyjnym rynku zabezpieczonych hipotecznie kredytów mieszkaniowych w Polsce.
Jeszcze do niedawna zmiany oprocentowania kredytów mieszkaniowych w złotych w niektórych bankach dokonywane były na podstawie autonomicznych,
nie zawsze merytorycznie uzasadnionych decyzji ich
zarządów. Dziś w dużej części banków decyzje w tym
zakresie zapadają w ścisłym związku ze zmianą wskazanego w umowie (rzadziej regulaminie), zazwyczaj jednego, wskaźnika rynkowego (wybranej stawki WIBOR)20.
Postanowienia dotyczące modyfikacji oprocentowania
kredytów mieszkaniowych są przy tym formułowane
dość precyzyjnie, a każdym razie precyzyjniej niż postanowienia dotyczące zmiany oprocentowania lokat
terminowych.
W tym miejscu wypada zaznaczyć, że wątpliwości
powinno wzbudzić już samo „przerzucanie” klauzul
zmienności oprocentowania z umów rachunku bankowego do powiązanych z nimi regulaminów, z którymi
deponenci zapoznają się znacznie rzadziej. Postanowienia te zawierają przecież informacje newralgiczne
z punktu widzenia przeciętnego deponenta. Czy takie postępowanie dowodzi zatem, że banki chcą przekazać potencjalnym deponentom pełną informację o oferowanym produkcie? Na to pytanie również trudno odpowiedzieć pozytywnie.
Podsumowując dotychczasowe rozważania, można z pewnością stwierdzić, że to, w jaki sposób banki
formułują klauzule zmienności oprocentowania w regulaminach określających zasady funkcjonowania lokat
terminowych o zmiennym oprocentowaniu:
– jeśli nawet (w części przypadków) pozostaje zgodne z literą prawa, to z pewnością nie jest zgodne z jego
duchem i nie licuje z etyką banków jako instytucji zaufania publicznego,
– przyczynia się przede wszystkim do ochrony ich
interesów, a nie interesów deponentów będących osobami fizycznymi.
Wpływa to na ograniczenie atrakcyjności lokat terminowych jako formy lokowania środków pieniężnych.
Nie gwarantuje bowiem, że:
– bank bez ekonomicznego uzasadnienia nie zmieni stopy oprocentowania lokaty terminowej o zmiennym
oprocentowaniu w okresie jej trwania i jednocześnie
– zmieni ją, jeśli wystąpią przesłanki, stosownie
do ich skali, zachowując przy tym (postulowaną w literaturze i z pewnością pożądaną) zasadę asymetrii na
korzyść deponentów.
Należy jednak zastrzec, że taki charakter przeanalizowanych klauzul zmienności oprocentowania nie musi
zawsze, automatycznie działać na niekorzyść deponentów. Teoretycznie może dawać bankom możliwość elastyczniejszego, bardziej proklienckiego reagowania na
zmiany warunków panujących na rynku finansowym.
Trudno także obronić tezę, że banki obecnie nagminnie wykorzystują zastrzeżone sobie w regulaminach prawo do manipulowania stopą oprocentowania
lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu, rażąco naruszając przy tym interesy deponentów. Jednak zawarte w tych regulaminach sformułowania zawsze pozostawiają bankom taką możliwość, z której
w przeszłości, zwłaszcza w szczególnych okolicznościach, korzystały. Świadczy o tym np. sytuacja na rynku
tzw. lokat antypodatkowych, którą warto w tym miejscu
przypomnieć.
W końcu 2001 r. w okresie poprzedzającym wejście w życie nowelizacji ustawy o podatku dochodowym
od osób fizycznych21 wprowadzającej podatek od dochodów kapitałowych (tzw. podatek Belki), banki zaoferowały klientom indywidualnym stosunkowo wysoko oprocentowane długoterminowe lokaty, zwane lokatami antypodatkowymi. Były to 5-, 10-letnie lokaty
o oprocentowaniu stałym w poszczególnych 1-, 3-miesięcznych okresach odsetkowych. Miały one być najlepszym sposobem na uniknięcie opodatkowania osiągniętych zysków, a jednocześnie atrakcyjną formą długoterminowego lokowania środków. Tymczasem praktycznie bezpośrednio po wejściu w życie wspomnianej
nowelizacji niektóre banki rozpoczęły obniżki oprocentowania lokat antypodatkowych, istotnie zmniejszające
ich atrakcyjność z punktu widzenia deponentów.
Według szacunków dziennikarzy „Rzeczpospolitej”
(zob. tabela 3) oprocentowanie części lokat antypodatkowych (9 z 14 analizowanych) w latach 2001–2003
spadło bardziej niż oprocentowanie lokat terminowych
o krótszych terminach wymagalności oferowanych na
zasadach ogólnych. W konsekwencji w niektórych przy
19 21 Działania takie na przykładzie jednego z banków opisuje cytowana w tym
miejscu Korenik (2003, s. 231).
20 Wynika tak z informacji podawanych przez analityków rynku bankowego.
Zob. Macierzyński, Radomski (2007).
Ustawa z dnia 21 listopada 2001 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym
od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne. Dz.U. z 2001 r. nr
134, poz. 1509.
Tabela 3. Zestawienie zmian oprocentowania lokat antypodatkowych i standardowych
lokat terminowych o zmiennym oprocentowaniu w okresie 15 listopada 2001 – 7 marca
2003 r.
Bank
Standardowa lokata terminowa
o zmiennym oprocentowaniu
(12-miesięczna)
oprocentowanie
7.03.2003
Lokata antypodatkowa
(na najdłuższy możliwy termin)
spadek w pkt proc.
spadek w pkt proc.
oprocentowanie
7.03.2003
Bank nr 1
3,45
4,55
6,30
3,60
Bank nr 2
3,75
6,35
5,95
3,25
Bank nr 3
4,10
5,40
8,15
3,60
Bank nr 4
3,65
5,45
6,47
4,00
Bank nr 5
4,10
5,40
6,65
4,65
Bank nr 6
3,50
6,05
6,54
4,46
Bank nr 7
4,25
6,25
7,25
4,00
Bank nr 8
4,50
7,20
6,18
5,12
Bank nr 9
4,80
6,25
6,25
4,80
Bank nr 10
5,30
5,70
6,30
5,20
Bank nr 11
5,20
6,80
6,20
5,80
Bank nr 12
3,65
5,85
7,35
5,15
Bank nr 13
4,55
6,55
6,75
4,75
Bank nr 14
5,05
5,50
5,25
6,75
Uwaga: w zestawieniu uwzględniono banki, których regulaminy były przedmiotem analizy we wcześniejszej części artykułu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z: Blajer (2003a).
padkach stało się niższe od oprocentowania tych
ostatnich22. Co więcej, ogólna redukcja oprocentowania 3 lokat antypodatkowych była większa niż
skumulowane obniżki stopy referencyjnej ustalanej
przez RPP (w analizowanym okresie RPP obniżyła
stopę referencyjną 11 razy: z 13% do 6,25%, czyli o
6,75 pkt proc. (NBP 2007b)).
Analiza decyzji banków dotyczących oprocentowania lokat antypodatkowych nasuwa przypuszczenie, że miało ono być jedynie „wabikiem”, przyciągającym osoby fizyczne poszukujące najkorzystniejszej
długoterminowej formy lokowania środków pieniężnych w przededniu gruntownej zmiany przepisów
podatkowych. Banki zaś, przynajmniej niektóre, od
początku nie zamierzały dotrzymać obietnicy złożonej posiadaczom lokat antypodatkowych, skuszonym
wizją nieopodatkowanych, teoretycznie pewnych zysków. Zachowanie takie jest charakterystyczne dla
tzw. marketingu transakcyjnego, a stoi w sprzeczności
z marketingiem partnerskim. Trudno więc uznać, że
zmierza do zbudowania dobrej, trwałej relacji z klientem, opartej na obopólnych korzyściach.
Wydaje się też, że zmniejszając atrakcyjność
lokat antypodatkowych – w części przypadków z
pewnością bez wystarczającego ekonomicznego
uzasadnienia – banki łamały niepisaną, ale nieodzowną w każdym biznesie zasadę lojalności wobec kontrahenta. Wykorzystywały przy tym
to, że deponenci de facto nie mogli zerwać lokat antypodatkowych. Czyniąc to, musieliby bowiem, zgodnie z przepisami znowelizowanej ustawy
22 Szerzej zmiany te opisuje Blajer (2003a; 2004).
o podatku dochodowym od osób fizycznych, zapłacić
podatek od całości osiągniętych zysków.
Zaprezentowany przypadek nie jest zresztą odosobniony. W publikacjach prasowych z lat 2000–2004
bardzo często zwracano uwagę, że banki w swoich decyzjach cenowych na detalicznym rynku depozytowo-kredytowym tylko w pewnym stopniu, a przy tym często z opóźnieniem uwzględniają zmiany stóp procentowych dokonywane przez Radę Polityki Pieniężnej. Podkreślano przy tym, że postępując w ten sposób, zawsze
„dbają o swój interes kosztem klienta” (Słojewska 2001;
podobnie: Blajer 2002; Myczkowska 2004). Podobne opinie wyrażali też niektórzy przedstawiciele świata nauki, np. Z. Dobosiewicz (2003, s. 161) czy W. Szpringer
(2002, s. 179).
Dziś możliwości osiągania przez banki nieuzasadnionych korzyści ekonomicznych w wyniku prowadzenia takiej polityki cenowej są mniejsze niż jeszcze 3–4
lata temu. Wiąże się to w szczególności z:
– zmniejszeniem się skali wahań rynkowych stóp
procentowych,
– wyraźnym ogólnym wzrostem popytu banków na pieniądz (wynikającym ze stopniowego wykształcania się w Polsce tzw. kultury życia na kredyt, a w szczególności z boomu na rynku kredytów
mieszkaniowych, któremu towarzyszy doskonała koniunktura),
– zmianami w preferencjach konsumentów w zakresie form oszczędzania i inwestowania, w szczególności
ze wzrostem ich skłonności do inwestowania środków
pieniężnych w jednostki funduszy inwestycyjnych,
– zmniejszeniem się strukturalnej nadpłynności
systemu bankowego w Polsce.
Można zatem powiedzieć, że przed merytorycznie
nieuzasadnionymi zmianami oprocentowania lokat terminowych powstrzymują obecnie banki, przynajmniej
niektóre:
– zaostrzająca się konkurencja na detalicznym rynku bankowym, w niektórych jego segmentach bardzo intensywna, zwłaszcza na wspomnianym rynku zabezpieczonych hipotecznie kredytów mieszkaniowych,
– wyraźnie silniejsza niż jeszcze kilka lat temu pozycja przetargowa deponentów (związana m.in. z zaostrzającą się konkurencją),
– rosnąca obawa przed utratą dobrego wizerunku,
który staje się jednym z ważniejszych niematerialnych
aktywów banków.
5. Zalecenia dla posiadaczy lokat terminowych
o zmiennym oprocentowaniu w kontekście
istniejących klauzul zmienności oprocentowania
Zmiany rynkowych warunków funkcjonowania banków nie spowodowały jednak, że całkowicie zanikły
możliwości manipulowania oprocentowaniem lokat terminowych w sposób naruszający interesy deponentów.
W tym kontekście warto się zastanowić, jaki sposób
postępowania obecnie zalecić deponentom chcącym
w pełni chronić swoje ekonomiczne interesy na rynku depozytowym. Wydaje się, że ich działania powinny
w szczególności polegać na dokładnym zapoznaniu się
z informacjami nt. warunków prowadzenia rachunków
terminowych lokat oszczędnościowych i analizie dotychczasowego postępowania banków na rynku depo-
zytowym. Pozyskane przez deponentów informacje mogą (i powinny) pochodzić zarówno ze źródeł zależnych
od banku (tj. w szczególności rzadko analizowanych regulaminów), jak i niezależnych od banku, o charakterze
formalnym (jak np. rankingi lokat terminowych publikowane przez fachową prasę) i nieformalnym. Te drugie powinny przy tym pozwalać na pewną weryfikację
wiarygodności, rzetelności i kompletności informacji
uzyskanych w banku oraz skonfrontowanie ich z praktyką rynkową.
Deponentom należałoby jednocześnie sugerować:
A. Korzystanie z produktów oszczędnościowo-inwestycyjnych innych niż lokaty terminowe o zmiennym
oprocentowaniu, o podobnej dochodowości i porównywalnym ryzyku, zapewniających wyższą płynność. Chodzi tu zwłaszcza o tzw. konta oszczędnościowe, tworzone na bazie rachunków oszczędnościowych. Obecnie są
one w ofercie dużej części głównych krajowych banków
komercyjnych prowadzących działalność detaliczną.
B. Podejmowanie współpracy wyłącznie z bankami
o doskonałej rynkowej reputacji i kontynuowanie współpracy ze sprawdzonymi bankami, które wykazały się
odpowiedzialnością powierniczą, uczciwością i rzetelnością. Lokaty terminowe są przecież tzw. produktami
(dobrami) zaufania.
Jednocześnie należy mieć nadzieję na dalszy rozwój
konkurencji na detalicznym rynku bankowym w Polsce. Praktyka (vide sytuacja na rynku zabezpieczonych
hipotecznie kredytów mieszkaniowych) pokazuje bowiem, że to właśnie konkurencja – a nie możliwe do
obejścia przepisy prawa – jest faktycznym gwarantem
ekonomicznych interesów konsumentów.
Bibliografia
Adomski G. (2006), Optymizm uzasadniony wynikami, „Bank”, nr 5, dodatek 50 największych banków w Polsce.
Bank BPH SA (2007), Regulamin rachunków oszczędnościowych a’vista i terminowych, Warszawa.
Bank Gospodarki Żywnościowej SA (2007), Regulamin prowadzenia rachunków bankowych, wydawania kart płatniczych Maestro/ Maestro dla młodzieży, korzystania z systemów bankowości telefonicznej i internetowej oraz
udzielania kredytu odnawialnego dla posiadaczy Integrum, Warszawa.
Bank Handlowy w Warszawie SA (2007), Regulamin Rachunków Bankowych ,,Konto Osobiste Citibank”, Warszawa.
Bank Millennium SA (b.d.w.), Regulamin ogólny otwierania i prowadzenia rachunków bankowych dla osób fizycznych
w Banku Millennium Spółka Akcyjna, Warszawa.
Bank Polska Kasa Opieki SA (2006), Ogólne warunki otwierania i prowadzenia przez Bank Polska Kasa Opieki S.A.
rachunków wkładów oszczędnościowych, Warszawa.
Bank Ochrony Środowiska SA (b.d.w.), Ogólne warunki otwierania i prowadzenia rachunków oszczędnościowych
i oszczędnościowo-rozliczeniowych dla osób fizycznych, Warszawa.
Bank Zachodni WBK SA (2006), Regulamin kont dla ludności, Wrocław.
Blajer P. (2002), Według własnego uznania, „Rzeczpospolita”, 16 maja.
Blajer P. (2003a), Nabici w lokatę, „Rzeczpospolita”, 3 marca.
Blajer P. (2003b), Kosztowne rozstanie, „Rzeczpospolita”, 5 czerwca.
Blajer P. (2004), Więcej zabierają niż wypłacają, „Rzeczpospolita”, 15 kwietnia.
CBOS (2007), Zasoby materialne Polaków i sposoby radzenia sobie z trudnościami finansowymi. Komunikat z badań,
CBOS, Warszawa.
Deutsche Bank PBC SA (b.d.w.), Regulamin otwierania i prowadzenia bankowych rachunków oszczędnościowych dla
osób fizycznych, Warszawa.
Dobosiewicz Z. (2003), Bankowość, PWE, Warszawa.
Dominet Bank SA (2005), Regulamin lokat terminowych w Dominet Banku S.A., Warszawa.
Euro Bank SA (2007), Regulamin Konta dla osób fizycznych w Euro Banku S.A., Warszawa.
Getin Bank SA (2006), Regulamin lokat terminowych złotowych dla osób fizycznych w GETIN Banku S.A., Warszawa.
IBnGR (2003), Zagrożenia dla konsumentów na rynku bankowości detalicznej w Polsce, Raport opracowany
na zlecenie UOKiK, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk.
Idzik M. (2006), Polacy wobec oszczędzania – opinie, zachowania rynkowe, preferencje, 24 marca, Pentor Research
International http://www3.ing.pl/1/_itemserver/ing_NN/Dziennikarska.Akademia.Ubezpieczeniowa.Pentor.pdf
ING Bank Śląski SA (2002), Ogólne warunki otwierania i prowadzenia przez ING Bank Śląski S.A. rachunków
oszczędnościowo-rozliczeniowych, oszczędnościowych oraz lokat terminowych dla osób fizycznych, Warszawa.
Kisiel M. (2005), Lokaty bankowe – jak wybrać coś dla siebie? http://www.bankier.pl
Korenik D. (2003), Oszczędzanie indywidualne w Polsce. Produkty różnych pośredników i ich atrakcyjność, Akademia
Ekonomiczna we Wrocławiu.
Kowalczyk A. (2006), Wybrane aspekty kształtowania oprocentowania kredytów związanych z funkcjonowaniem kart
kredytowych na rynku bankowym w Polsce, „Bank i Kredyt”, nr 4, s. 41–59.
Kredyt Bank SA (2007), Regulamin rachunków bankowych dla klientów indywidualnych w Kredyt Banku S.A.,
Warszawa.
Lukas Bank SA (2005), Regulamin konta dla osób fizycznych w LUKAS Banku, Wrocław.
Macierzyński M., Radomski Ł. (2007), Podwyżki oprocentowania kredytu, a obietnica marki,
http://hydepark.prnews.pl/index.php/podwyzki_oprocentowania_kredytu_a_obietnica_marki,display,26269
Multibank (2004), Warunki otwierania i prowadzenia rachunków oszczędnościowych lokat terminowych w MultiBanku,
Warszawa.
Myczkowska A. (2004), We własnym interesie, „Rzeczpospolita”, 15 września.
Mazur L. (2007), Umowa rachunku bankowego. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa.
NBP (2007a), Należności i zobowiązania monetarnych instytucji finansowych, http://www.nbp.pl.
NBP (2007b), Podstawowe stopy procentowe NBP w latach 1989–2007,
http://www.nbp.pl/Dzienne/Stopy_procent.html
Nordea Bank Polska SA (2006), Ogólne warunki prowadzenia rachunków bankowych klientów indywidualnych,
Gdynia.
Olczyk M. (2001), Zmiana treści umowy w czasie trwania stosunku umownego między bankiem a jego klientem na
przykładzie zmiany stóp oprocentowania. Część II, „Prawo Bankowe”, nr 2, s. 67–76.
Pawlikowski A. (2005), Polski system gwarantowania depozytów na tle rozwiązań zastosowanych w innych państwach
UE, „Materiały i Studia”, nr 193, NBP, Warszawa.
Raiffeisen Bank Polska SA (2005), Regulamin otwierania i prowadzenia przez Raiffeisen Bank Polska S.A. lokat
terminowych w złotych dla klientów indywidualnych, Warszawa.
Rajczyk M. (1997), Podstawy bankowości komercyjnej. Część 2. Produkty bankowe i obsługa klientów, Fundacja Banku
Śląskiego, Bielsko-Biała.
Rogoń D. (2005), Rozdział 3. Rachunki bankowe, w: F. Zoll (red.), Prawo bankowe. Komentarz. Tom I, Kantor
Wydawniczy Zakamycze, Kraków.
Rutkowska E. (2002a), Bankowe wzorce umowne. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Wrocław.
Rutkowska E. (2002b), Niedozwolone klauzule umowne w bankowym obrocie konsumenckim. „Prawo bankowe” nr
7–8, s. 66–76.
Słojewska A. (2001), Oszczędzający płacą za złych kredytobiorców. „Rzeczpospolita”, 14 grudnia.
Szpringer W. (2002), E-commerce e-banking. Wyzwania globalizacji, Difin, Warszawa.
Szpringer W. (2005a), Kredyt konsumencki i upadłość konsumencka na rynku usług finansowych UE, Dom Wydawniczy
ABC, Warszawa.
Szpringer W. (2005b), Ogólne warunki umów bankowych – platforma współpracy w interesie klientów, w: G. Rytelewska
(red.), Bankowość detaliczna. Potrzeby, szanse i zagrożenia, PWE, Warszawa.
Tollik R. (2000), Czy w świetle art. 3853 pkt 20 kodeksu cywilnego w brzmieniu ustalonym przez ustawę z 2 marca 2000 r.
(Dz.U. nr 22, poz. 271) zastrzeżenie zmiennej stopy oprocentowania jest niedozwoloną klauzulą umowną? „Prawo
Bankowe”, nr 7–8, s. 149–152.
UOKiK (2003), Usługi bankowe w aspekcie ochrony praw konsumentów. Raport z kontroli wzorców umownych
uznanych za niedozwolone, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa.
Volkswagen Bank Polska SA (b.d.w.), Regulamin prowadzenia rachunków bankowych Volkswagen Bank Polska S.A.,
Warszawa.
ZBP (2007), Zasady Dobrej Praktyki Bankowej, Związek Banków Polskich,
http://www.zbp.pl/site.php?s=NGQ3ZTBkNzIxMDc4
44 Rynki i Instytucje Finansowe
WielkoÊç firmy a wzorce korzystania
z usług bankowych
Firm Size and the Use of Banking
Services
Marek Szczepaniec*
pierwsza wersja: 18 marca 2007 r., ostateczna wersja: 1 października 2007 r., akceptacja: 9 października 2007 r.
Streszczenie
Abstract
Artykuł prezentuje wyniki badań empirycznych przeprowadzonych w Polsce na losowej próbie 2 203 małych i średnich firm. Zgodnie z wynikami badań sektor
małych i średnich firm jest bardzo zróżnicowany pod
względem skali oraz zakresu korzystania z usług bankowych. Wzorce zachowań finansowych firm w dużym
stopniu determinuje wielkość zatrudnienia. Im większa
firma, tym częściej korzysta z kredytów, lokat oraz kart
płatniczych.
The article presents the findings from the sample survey
(n = 2 203) of small and medium enterprises operating
in Poland. The study shows that there were distinctive
segments (micro firms, small businesses and medium-sized enterprises) that had significantly different levels of
usage of banking services. The likelihood of using banking services increased with firm size. Medium enterprises were more likely to use credits, time deposits and debit cards than small firms and micro firms.
Słowa kluczowe: małe i średnie firmy (MSP), kredyty,
usługi finansowe
Keywords: small and medium enterprises (SME), credit,
financial services
JEL: G21
* Uniwersytet
Gdański, Wydział Ekonomiczny, Katedra Makroekonomii, e-mail [email protected]
1. Wstęp
Małe i średnie firmy odgrywają bardzo ważną rolę w gospodarce. Stanowią najliczniejszą grupę podmiotów gospodarczych - w Polsce powyżej 99% aktywnie działających firm (www.parp.gov.pl). W większości krajów Europy dają pracę ponad 60% zatrudnionych i wykazują znacznie większą zdolność do tworzenia nowych miejsc pracy niż duże korporacje (European Commission 2003).
Rozwój firm z sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) jest możliwy w dużej mierze dzięki
korzystaniu z szerokiego spektrum usług finansowych.
Wykorzystując różne usługi finansowe, małe i średnie
firmy mogą realizować bieżące transakcje, zwiększać
nakłady inwestycyjne, powiększać kapitał obrotowy, lepiej zarządzać gotówką, pomnażać zgromadzone środki oraz rozwiązywać przejściowe problemy z brakiem
płynności.
W literaturze naukowej problematykę wykorzystania produktów finansowych w sektorze MSP porusza
wielu autorów (zob. Lopez-Gracia, Aybar-Arias 2000;
Berggren et al. 2000; Bitler et al. 2001; Asselbergh 2002;
Klapper et al. 2002; Hommel, Schneider 2003; Wagenvoort
2003; Mitchell, Pearce 2005). Bardzo często analizują:
kwestie dostępności kredytów oraz ewentualnej dyskryminacji kredytowej małych firm (zob. Cavalluzzo et
al. 2002; Blanchflower et al. 2003; Berger et al. 2005), relacje kredytowe (zob. Berger, Udell 1995; Petersen, Rajan 2000; Lehmann et al. 2004), innowacje w dziedzinie
oceny zdolności kredytowej małych i średnich firm
(systemy scoringowe) (zob. Frame et al. 2001), zmiany
w systemach bankowych i ich wpływ na finanse MSP
(zob. Cole, Wolken 1996; Bratkowski et al. 2000; Rauch,
Hendrickson 2004; Feakins 2004; Cole et al. 2004), determinanty sukcesu oraz przetrwania MSP (zob. Becchetti, Trovato 2002; Astebro, Bernhardt 2003), a także problemy ryzyka i asymetrii informacji (występującej
przy udzielaniu przez banki kredytów małym i średnim
firmom) (zob. Stiglitz 1981).
Finanse małych i średnich firm budzą też zainteresowanie banków centralnych oraz agend rządowych (odpowiedzialnych np. za utrzymanie konkurencji w sektorze bankowym). Bank of England w latach 1994–2004
przygotował 11 obszernych raportów z serii Finance
for Small Firms; prowadził też badania sondażowe zachowań finansowych SME (Fraser 2004). Podobne opracowania powstają w USA w ramach projektów FED (Federal Reserve Bank) (FED 2002).
Banki centralne (odpowiedzialne m.in. za stabilność systemu finansowego) śledzą przede wszystkim
akcję kredytową skierowaną do sektora MSP, wysokość
oprocentowania kredytów, stopień zabezpieczenia kredytów, wartość kredytów zagrożonych, dostępność kredytów oraz potencjalne zjawisko dyskryminacji kredytowej. Instytucje rządowe odpowiedzialne za utrzy-
Financial Markets and Institutions 45
manie „free and fair competition” (takie jak np. brytyjska
Competition Commission) badają m.in. dostęp małych
i średnich firm do usług kredytowych, wysokość opłat
i prowizji oraz oprocentowanie kredytów, a także bariery
wejścia na rynek usług finansowych (zob. Competition
Commission 2002).
W Polsce badania wzorców korzystania z usług bankowych prowadzone są m.in. przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (zob. np. PARP 2000; 2004),
instytuty naukowo-badawcze, agencje badawcze oraz
ośrodki akademickie.
Niniejsza publikacja ma na celu poszerzenie wiedzy o wzorcach korzystania z usług bankowych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw oraz pokazanie
zależności pomiędzy wielkością firmy (mierzoną wielkością zatrudnienia) a jej zachowaniami finansowymi.
Wyniki badań mogą być stosowane w bankowości
m.in. do segmentacji. Dotychczas w praktyce bankowej kluczowym głównym kryterium segmentacji była wartość obrotów. Zdaniem autora segmentacja wg obrotów powinna
być uzupełniana segmentacją wg wielkości zatrudnienia
z jednego prostego powodu – wartość obrotów „widzianych” przez bank nie zawsze odzwierciedla rzeczywistą
skalę działalności oraz charakter potrzeb finansowych
firm z sektora MSP (znaczna część firm – 18% mikro,
29% małych i 50% średnich firm korzystała w 2004 r.
z usług dwóch lub większej liczby banków).
2. Problemy badawcze
W artykule poruszono następujące problemy badawcze:
• Czy istnieją istotne różnice między wzorcami korzystania z usług bankowych w trzech grupach firm (wyróżnionych na podstawie wielkości zatrudnienia): firmach mikro (zatrudniających do 9 pracowników), firmach małych (zatrudniających 10–49 pracowników)
i firmach średnich (zatrudniających 50–249 pracowników)?
• Z jakich produktów bankowych korzystają firmy
mikro, firmy małe i firmy średnie?
• Czy polskie małe i średnie firmy korzystają z różnych produktów finansowych (w szczególności z kredytów) w podobnym stopniu, co firmy o zbliżonej wielkości prowadzące działalność gospodarczą w krajach
wysoko rozwiniętych?
3. Projekt badawczy
W artykule zaprezentowano wyniki badań przeprowadzonych w 2004 r. metodą wywiadu bezpośredniego
na dwóch próbach: (1) próbie 1 001 firm mikro (zatrudniających do 9 pracowników) oraz (2) próbie 1 202 firm
małych i średnich (zatrudniających od 10 do 249 osób).
W obu przypadkach dobór prób miał charakter losowy,
a operatem losowania była baza firm REGON prowa-
Tabela 1. Charakterystyka próby według sekcji PKD
Sekcja PKD
Produkcja (przemysł) (sekcja D)
Firmy mikro
n = 1 072
liczba
odpowiedzi
Firmy małe
n = 921
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
Firmy średnie
n = 310
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
103
9,6
303
32,9
150
48,4
92
8,6
123
13,4
40
12,9
Handel hurtowy
i detaliczny
(sekcja G)
404
37,7
312
33,9
62
20,0
Hotele/restauracje (sekcja H)
37
3,5
28
3,0
2
0,6
Transport
(sekcja I)
84
7,8
30
3,3
14
4,5
Pośrednictwo
finansowe
(sekcja J)
47
4,4
7
0,8
1
0,3
Obsługa
nieruchomości
(sekcja K)
161
15,0
74
8,0
24
7,7
Edukacja
(sekcja M)
17
1,6
6
0,7
0
0,0
Ochrona zdrowia (sekcja N)
40
3,7
1
0,1
1
0,3
Budownictwo
(sekcja F)
Pozostałe
(sekcja O)
87
8,1
37
4,0
16
5,2
OGÓŁEM
1.072
100,0
921
100,0
310
100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych z 2004 r.
dzona przez Główny Urząd Statystyczny. Zastosowanie
dwóch prób badawczych podyktowane było faktem, że
istnieje ogromna dysproporcja między liczbą firm mikro
oraz firm małych i średnich. Według danych PARP firmy mikro stanowią aż 97% populacji aktywnych firm
w Polsce (w 2002 r. było ich 1 682 473; małych firm było
37 142, średnich – 13 086, a dużych firm – 2 723) (www.
parp.gov.pl). Przy jednej próbie badawczej wiedza o zachowaniach małych i średnich firm bazowałaby na niewielkiej liczbie wywiadów.
Do badania wylosowano 3 000 firm (2 200 firm na
liście podstawowej plus rezerwa 800 firm); 19% firm
odmówiło udziału w badaniu; próbę uzupełniano z listy rezerwowej, zachowując 3 cechy wyjściowej firmy
(w której ankieterzy spotkali się z odmową): wielkość zatrudnienia, branżę, region. Wywiady prowadzone były
z osobą odpowiedzialną za wybór instytucji finansowej
lub osobą mającą pełną wiedzę w tej dziedzinie – najczęściej był to właściciel firmy, ale wywiady prowadzono
także z dyrektorami i prezesami firm, dyrektorami ds. finansowych oraz głównymi księgowymi.
Badaniem zostało objętych 10 sekcji PKD – firmy
stanowiące w sumie 95% podmiotów zarejestrowanych w bazie REGON; z badania wyłączono sekcje:
A (rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo), B (rybactwo),
C (górnictwo) i L (administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne
i powszechne ubezpieczenie zdrowotne). Tabela 1 pokazuje strukturę branżową firm w próbie (struktura
próby odpowiada strukturze badanej populacji generalnej).
Próbę pod względem obrotów charakteryzuje tabela 2.
Widać w niej wyraźnie, że zdecydowana większość firm
mikro (aż 92,3%) ma roczne obroty poniżej 1,5 mln zł,
Tabela 2. Charakterystyka próby według obrotów – deklaracje respondentów
Obroty w 2003 r.
do 1 500 000 zł
Firmy mikro
n = 1 072
liczba
odpowiedzi
Firmy małe
n = 921
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
Firmy średnie
n = 310
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
989
92,3
265
28,8
13
4,2
1 500 001 –
3 000 000 zł
58
5,4
197
21,4
10
3,2
3 000 001 –
5 000 000 zł
20
1,9
138
15,0
21
6,8
5
0,5
321
34,9
266
85,8
1.072
100,0
921
100,0
310
100,0
powyżej
5 000 000 zł
OGÓŁEM
Tabela 3. Liczba przelewów w miesiącu
Liczba przelewów w miesiącu
Segment
mediana
średnia
Firmy mikro (n = 860)
10
Małe firmy (n = 752)
30
64
105
249
10
20
Średnie firmy (n = 244)
OGÓŁEM MSP (n = 1 856)
17
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych z 2004 r. (n=1856).
a zdecydowana większość (85,8%) firm średnich notuje
obroty powyżej 5 mln zł.
W celu zaprezentowania danych charakteryzujących cały segment MSP w Polsce (dane dla całego segmentu prezentowane są w poniższych tabelach w kolumnach zatytułowanych „Ogółem MSP”) zastosowano
procedurę ważenia wyników (podobna metodyka badawcza stosowana jest w USA przy badaniach sondażowych pt. Survey of Small Business Finances realizowanych na zlecenie amerykańskiego banku centralnego
(Bitler et al. 2001), a także w projektach monitorujących
dostęp małych i średnich firm do zewnętrznego finansowania w Europie – European Commission 2003). Przy
obliczaniu wskaźników „Ogółem MSP” wykorzystano
następujące wagi : firmy mikro 97,1%, firmy małe 2,1%,
firmy średnie 0,8%.
Tam, gdzie zaszły zasadnicze zmiany – np. w wykorzystaniu różnych kanałów dystrybucji produktów finansowych – zostały też przedstawione najnowsze dane
z 2007 r. (opisywane w artykule główne zależności występują bez względu na rok badania – autor prowadzi badania sektora MSP od 1997 r.).
4. Rachunki bieżące i bankowość transakcyjna
W Polsce wszystkie firmy mają rachunek bieżący, bo taki
jest wymóg prawny (dawniej, prowadząc działalność gospodarczą, można było obejść się bez takiego rachunku,
korzystając wyłącznie z operacji gotówkowych lub posiłkując się rachunkiem osobistym). Rachunki bieżące
służą firmom przede wszystkim do realizacji przelewów,
otrzymywania zapłaty za sprzedane towary lub świadczone usługi oraz gromadzenia środków pozwalających
na utrzymanie płynności finansowej.
Jak nietrudno przewidzieć, im więcej osób zatrudnia firma, tym więcej wykonuje przelewów (zob. tabela 3). W grupie firm mikro mediana miesięcznej liczby przelewów wynosi 10, a średnia 17. W grupie małych
firm liczby te wzrastają odpowiednio do 30 (mediana)
i 64 (średnia), a w grupie firm średnich wynoszą 105
(mediana) i 249 (średnia).
W zdecydowanej większości przypadków (84%)
przelewy składane są przez pracowników badanych
firm w oddziałach banków. Przez internet banking
przechodzi 11% przelewów, ponad przez home banking 2%, a niecałe 2% przelewów zlecanych jest drogą telefoniczną.
Im więcej osób zatrudnia firma, tym częściej przy
realizacji przelewów korzysta z kanałów elektronicznych i tym rzadziej przelewy składa osobiście pracownik firmy w banku (zob. tabela 4). Wzrost popularności bankowości elektronicznej (widoczny szczególnie
w podsegmencie średnich firm) niewątpliwie wpływa na przyspieszenie obiegu pieniądza w gospodarce
i przyczynia się do obniżki kosztów usług bankowych
(przelewy elektroniczne są nawet kilka razy tańsze niż
przelewy tradycyjne).
Prowadzone przez autora od 1997 r. badania pokazują
nieprzerwany wzrost znaczenia kanałów elektronicznych.
Wskaźnik wykorzystania internet banking w sektorze MSP
w 2007 r. osiągnął poziom 42%. Ciągle utrzymują się różnice pomiędzy firmami mikro, małymi i średnimi w dziedzinie wykorzystania kanałów elektronicznych (im większy poziom zatrudnienia, tym częściej firmy korzystają z
elektronicznych kanałów dystrybucji).
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w dziedzinie
dystrybucji produktów finansowych (chodzi nie tylko
Tabela 4. Sposób przekazywania przelewów (w %)
Sposób przekazywania przelewów
Ogółem
MSP
Odsetek przelewów przekazywanych
w dany sposób:
firmy mikro
n = 963
małe firmy
n = 903
średnie firmy
n = 292
Złożony przez pracownika
w oddziale banku
84
85
69
42
Internet banking
11
10
18
32
Home / office banking
2
2
11
22
Zlecenie telefoniczne
2
2
3
3
Inny
1
1
0
0
100
100
100
100
RAZEM
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych z 2004 r. (n = 2 158).
Tabela 5. Kanały dystrybucji produktów bankowych wykorzystywane przez firmy
– segmentacja wg wielkości firmy (w %)
Kanały dystrybucji
Ogółem
SPP
(w %)
Firmy mikro
n = 572
Małe firmy
n = 472
Średnie firmy
n = 264
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
Placówka banku
83,3
478
83,6
396
83,9
216
81,8
Internet banking
42,4
237
41,4
256
54,2
178
67,4
Bankomaty
26,0
149
26,0
132
28,0
78
29,5
Telefoniczne usługi
bankowe
9,0
47
8,2
70
14,8
53
20,1
Home banking
3,3
18
3,1
45
9,5
49
18,6
Mobile banking
1,0
5
0,9
6
1,3
7
2,7
o produkty bankowości transakcyjnej, ale też lokaty, kredyty i inne bardziej skomplikowane usługi finansowe)
występują wyraźne różnice między preferencjami banków oraz ich klientów (uwaga ta dotyczy w szczególności firm mikro). Banki chciałyby obsługiwać rynek masowy (a za taki uważany jest segment firm mikro)
za pomocą relatywnie tanich kanałów elektronicznych,
a bardziej wymagającym (czytaj: większym, mającym
silniejszą pozycję negocjacyjną) firmom oferować obsługę relacyjną (przydzielając im doradców czy opiekunów
klienta oraz umożliwiając dostęp do specjalistów produktowych oraz branżowych). Tymczasem najmniejsze
podmioty gospodarcze wyraźnie deklarują potrzebę korzystania z doradztwa finansowego (przedsiębiorcy z reguły nie dysponują odpowiednią wiedzą o bardzo bogatej ofercie usług finansowych, poza tym nie zatrudniają
wyspecjalizowanych służb finansowych potrafiących
samodzielnie skonstruować optymalny dla firmy portfel produktów bankowych) oraz wykazują obawy przed
korzystaniem z bankowości internetowej. Firmy mikro
w wielu przypadkach nie dysponują odpowiednią bazą sprzętową i nie korzystają nawet z Internetu (wskaźniki korzystania z Internetu rosną wraz z wielkością zatrudnienia – w czasie opisywanego badania wynosiły
odpowiednio: 50% w firmach mikro, 75% w firmach małych i 92% w firmach średnich).
Banki, które przywiązują dużą wagę do obsługi sektora małych i średnich firm (np. takie banki, jak: Uni-
Wykres 1. Korzystanie z lokat terminowych przez firmy z sektora MSP
100
%
90
80
70
67
80
60
90
90
50
Nie
40
Tak
30
20
33
20
10
10
0
Ogółem
10
Firmy mikro
Małe firmy
Średnie firmy
(n = 2 203).
credit, Barclays, Bank of America czy Wells Fargo), coraz
częściej zaczynają obejmować obsługą doradczą coraz
niższe segmenty rynku (w przypadku grupy Unicredit
doradców przydziela się nawet firmom o rocznych obrotach poniżej 5 mln euro) (Szczepaniec et al. 2006).
Oferowanie lepszych warunków obsługi oraz atrakcyjniejszych warunków cenowych większym firmom
znajduje jednak wiele uzasadnień. Banki swoją politykę
Tabela 6. Przeciętna wysokość salda utrzymywanego przez firmy z sektora MSP na
rachunku bieżącym
Wysokość salda
w zł
do 3 000
3 001 – 5 000
5 001 – 10 000
10 001 – 20 000
20 001– 50 000
powyżej 50 000
RAZEM
Ogółem
MSP
59
18
13
4
4
2
100
Firmy mikro
(n = 532)
liczba
odsetek
odpowiedzi
odpowiedzi
322
61
94
18
68
13
22
4
19
4
7
1
532
100
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych z 2004 r. (n = 1003).
Małe firmy
(n = 343)
liczba
odsetek
odpowiedzi
odpowiedzi
72
21
50
15
68
20
62
18
59
17
32
9
343
100
Średnie firmy
(n = 128)
liczba
odsetek
odpowiedzi
odpowiedzi
11
9
5
4
13
10
21
16
38
30
40
31
128
100
Tabela 7. Zakres korzystania z różnych rodzajów lokat terminowych (odsetek firm)
Rodzaj lokaty
Ogółem MSP
(w %)
Firmy mikro
n = 1 001
liczba
odpowiedzi
Małe firmy
n = 909
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
Średnie firmy
n = 293
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
3 miesiące
2,6
26
2,6
44
4,8
14
4,8
12 miesięcy
2,2
22
2,2
27
3,0
8
2,7
1 miesiąc
2,0
19
1,9
48
5,3
25
8,5
6 miesięcy
1,8
18
1,8
31
3,4
7
2,4
kilkudniowe
1,4
13
1,3
33
3,6
25
8,5
overnight
1,1
8
0,8
49
5,4
51
17,4
1 tydzień
0,7
6
0,6
25
2,8
17
5,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych (n = 2 203).
cenową tłumaczą najczęściej wyższym ryzykiem, wysokimi kosztami obsługi małych firm oraz mniejszą
skalą i liczbą operacji bankowych (za które banki pobierają opłaty i prowizje). Rzadziej wspomina się o dostępie banków do taniego pieniądza (w postaci sald na
rachunkach bieżących).
Dane w tabeli 6 pokazują, że w miarę wzrostu
skali działalności gospodarczej wyraźnie rośnie wysokość sald na rachunkach bieżących. W grupie firm
mikro aż 61% badanych podmiotów utrzymuje na rachunku tylko do 3 000 zł, natomiast w grupie firm
średnich identyczny odsetek firm (61%) utrzymuje
saldo wyższe niż 20 000 zł.
Firmom średnim łatwiej jest negocjować indywidualne warunki obsługi, bo 50% z nich korzysta z usług co
najmniej dwóch banków (a więc w każdej chwili mogą
przenieść część lub całość operacji do innego banku).
W grupie firm małych wskaźnik wykorzystania dwóch
lub większej liczby banków wynosi 29%, a w grupie
firm mikro tylko 18%.
Z punktu widzenia banków, rachunki bieżące są
doskonałą podstawą do ustanowienia wielowymiarowych relacji z klientami. Firma mająca w banku rachunek bieżący w pierwszej kolejności składa w nim
lokaty terminowe oraz wnioski kredytowe (Szczepaniec 2005).
5. Lokaty terminowe
Wyniki badania pokazują, że w Polsce najmniejsze podmioty gospodarcze mają problemy z uzyskiwaniem nadwyżek finansowych, a co za tym idzie stosunkowo rzad-
Wykres 2. Korzystanie z kredytów przez
firmy z sektora MSP
100
%
90
39
80
70
60
62
82
82
50
Nie
40
Tak
61
30
20
10
0
38
18
18
Ogółem
Firmy mikro
Małe firmy
Średnie firmy
(n = 2 203).
Tabela 8. Korzystanie z kredytów
Korzystanie z kredytów
Ogółem
MSP
(w %)
Firmy mikro
n = 1 001
Małe firmy
n = 909
Średnie firmy
n = 293
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
Firma nie korzysta z kredytów
81,6
825
82,4
567
62,4
114
38,9
Firma korzysta z kredytów,
w tym:
18,4
176
17,6
345
37,6
179
61,1
– firma spłaca tylko wcześniej zaciągnięty kredyt
8,7
85
8,5
156
17,2
61
20,8
– firma spłaca wcześniej zaciągnięty kredyt i uruchomiła
nowy
2,9
27
2,7
62
6,8
60
20,5
– firma uruchomiła tylko nowy kredyt
6,7
64
6,4
124
13,6
58
19,8
RAZEM
100
1 001
100
909
100
293
100
Tabela 9. Popularność różnych rodzajów kredytów – kredyty uruchomione w ostatnich
12 miesiącach
Rodzaj kredytu
Ogółem
MSP
(w %)
Firmy mikro
n = 1 001
Małe firmy
n = 909
Średnie firmy
n = 293
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
Kredyt w rachunku bieżącym
5,1
48
4,8
102
11,2
66
22,5
Kredyt obrotowy
2,5
23
2,3
49
5,4
40
13,7
Kredyt inwestycyjny złotowy
2,1
19
1,9
59
6,5
38
13,0
Kredyt inwestycyjny dewizowy
0,4
4
0,4
4
0,4
8
2,7
Inne kredyty
0,3
3
0,3
2
0,2
3
1,0
ko korzystają z lokat terminowych. Lokaty takie ma zaledwie 10% firm z sektora MSP. Korzystanie z lokat wyraźnie rośnie wraz z wielkością zatrudnienia w firmach
(zob. wykres 1). W firmach mikro z lokat terminowych
korzysta 10%, w firmach małych wskaźnik wykorzystania lokat wynosi 20%, a w firmach średnich 33%.
Dla porównania – w Wielkiej Brytanii aż 41% małych i średnich przedsiębiorstw utrzymuje depozyty terminowe (a ich łączna wartość szacowana jest na 92 mld
funtów) (Fraser 2004).
Wśród polskich firm mających lokaty terminowe największą popularnością cieszą się lokaty 3-miesięczne (z
których korzysta 2,6% ogółu MSP), 12-miesięczne (2,1%)
oraz 1-miesięczne (2,1%) (zob. tabela 7). Dla najmniejszych
firm niektóre lokaty, jak np. overnight (często wykorzystywane przez firmy średnie) są praktycznie niedostępne.
Dzieje się tak ze względu na minimalne progi kwotowe
(najczęściej 50–100 tys. zł). Mamy więc do czynienia ze
zjawiskiem pewnej dyskryminacji małych firm, które nie
mogą optymalnie zarządzać swoimi płynnymi aktywami.
Inne (poza lokatami terminowymi w złotych) formy
lokowania nadwyżek finansowych pojawiają się w segmencie MSP bardzo rzadko. Zakup akcji zadeklarowało
1,1% badanych firm, a bonów skarbowych – 0,9% firm.
Z oferty funduszy inwestycyjnych skorzystało 0,6% badanych firm. Lokaty terminowe w walutach obcych
utrzymywało 0,6% badanych firm.
6. Kredyty
Działania takie, jak zwiększanie produkcji i zatrudnienia
oraz wprowadzanie innowacji w sektorze MSP są możliwe w dużym stopniu dzięki korzystaniu z kredytów
bankowych. Kredyty średnio- i długoterminowe stanowią najważniejsze zewnętrzne źródło finansowania
inwestycji w sektorze MSP; z kolei kredyty w rachunku
bieżącym pomagają małym i średnim firmom rozwiązywać krótkookresowe problemy z płynnością.
W Europie większość małych i średnich firm jest
uzależniona od banków, jeśli chodzi o zewnętrzne finansowanie. Zgodnie z wynikami sondażu ENSR 2002
(przeprowadzonego w 19 krajach Europy) z różnego ro-
dzaju kredytów korzystało aż 76% małych i średnich
firm. Większości (60%) badanych firm wystarczała kwota kredytu poniżej 100 tys. euro (European Commission
2003).
W USA wskaźnik korzystania z kredytów w segmencie małych firm (w USA za małą firmę uważa się
przedsiębiorstwo zatrudniające do 500 pracowników)
wynosił w 1998 r. 55% (w grupie firm zatrudniających
od 100 do 499 pracowników odsetek firm korzystających
z kredytów sięgał aż 92%, ale nawet w grupie najmniejszych firm – zatrudniających mniej niż dwóch pracowników – kształtował się na poziomie 33%) (FED 2002).
W Wielkiej Brytanii w ostatnich 3 latach aż 80%
MSP korzystało z zewnętrznych źródeł finansowania
(uwaga: statystyki te obejmują poza kredytami także leasing, factoring, karty kredytowe i inne zewnętrzne źródła finansowania) (75% w podsegmencie firm bez zatrudnienia i 98% w grupie firm zatrudniających od 50 do
249 pracowników); prawie 2 miliony firm (53% MSP)
korzystało z overdraftów (łączna wartość overdraftów
szacowana była na 12 miliardów funtów), a około 900
tys. firm korzystało z pożyczek terminowych term loans
(24% MSP) (wartość tych pożyczek sięgała rocznie 64
mld funtów) (Fraser 2004).
W Polsce stopień wykorzystania kredytów jest wyraźnie niższy niż w krajach wysoko rozwiniętych. Z kredytów bankowych korzysta tylko 18,4% małych i średnich firm (uruchamiając nowy kredyt lub spłacając
wcześniej zaciągnięte kredyty) (zob. wykres 2 i tabela
8). Z badań wynika, że im więcej osób zatrudnia firma,
tym częściej deklaruje korzystanie z kredytów. W grupie firm mikro odsetek podmiotów korzystających z kredytów wyniósł 18%, w grupie małych firm już 38%, a w
grupie firm średnich 61%.
Ze względu na różnice metodologiczne porównania
mają jedynie charakter poglądowy. Przykładowo w badaniach prowadzonych w innych krajach często nie precyzuje się okresu wykorzystania produktów finansowych.
W niektórych badaniach pyta się respondentów: „Czy
firma korzystała z kredytów?”, w innych: „Czy firma korzystała z kredytów w ciągu ostatnich 12 miesięcy?”,
a jeszcze innych: „Czy firma korzystała z kredytów
w ciągu ostatnich 3 lat?”.
Tabela 10.
Wykorzystanie pozostałych usług finansowych w firmach MSP
Rodzaj usługi
Ogółem
MSP
(w %)
Firmy mikro
n = 1 001
Małe firmy
n = 909
Średnie firmy
n = 293
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
liczba
odpowiedzi
odsetek
odpowiedzi
Doradztwo finansowe
6,1
60
6,0
106
11,7
35
11,9
Gwarancje bankowe
3,5
33
3,3
98
10,8
66
22,5
Skrytki depozytowe
3,4
34
3,4
47
5,2
25
8,5
Doradztwo podatkowe
3,1
31
3,1
46
5,1
18
6,1
Rozliczenia zagraniczne w systemie SWIFT
2,1
19
1,9
43
4,7
49
16,7
Obsługa inkasa dokumentowego
2,0
19
1,9
24
2,6
19
6,5
Usługi biura maklerskiego
1,4
14
1,4
20
2,2
10
3,4
Skup i inkaso czeków
1,3
13
1,3
11
1,2
11
3,8
Obsługa akredytyw importowych i eksportowych
0,8
7
0,7
22
2,4
21
7,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych z 2004 r. (n = 2203).
Wśród kredytów bankowych największą popularnością cieszą się kredyty w rachunku bieżącym (w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie z kredytu tego
skorzystało 5,1% firm). Rzadziej badane firmy korzystają
z kredytów obrotowych (2,5%) i kredytów inwestycyjnych złotowych (2,1%) (zob. tabela 9).
Tak niskie wskaźniki wykorzystania kredytów bankowych (szczególnie kredytów inwestycyjnych) powodują, że możliwości rozwoju polskiej gospodarki nie
są w pełni wykorzystywane, ale warto nadmienić, że wina raczej nie leży po stronie banków.
Zgodnie z wynikami badania w ostatnich 3 latach tylko 3% małych i średnich firm spotkało się z
odmową udzielenia kredytu. Zdecydowana większość badanych firm w ogóle nie składała aplikacji kredytowych.
Przedsiębiorcy pytani o przyczyny niekorzystania z kredytów najczęściej odpowiadali, że „z zasady nie korzystają
z kredytów” (54% wskazań na pierwszym miejscu wśród trzech
najważniejszych przyczyn niekorzystania z kredytów) lub że
obawiają się zadłużania firmy (20% wskazań). Rzadziej wskazywano na zbyt wysokie oprocentowanie (8%), zbyt wysokie
prowizje (6%) oraz zbyt ostre wymogi i zabezpieczenia (3%).
Opisywane niskie wskaźniki korzystania z kredytów wynikają
w Polsce bardziej z obaw przedsiębiorców przed wykorzystaniem zewnętrznego finansowania inwestycji (większość firm
z sektora MSP finansuje inwestycje ze środków własnych)
(Szczepaniec 2006), braku bieżących nadwyżek finansowych
pozwalających na spłatę rat kredytowych, braku rządowych
programów gwarancji kredytowych dla małych firm (programy takie są popularne w USA czy Wielkiej Brytanii) niż
z utrudnień w dostępie do kredytów (chociaż w dziedzinie
procedur kredytowych, a także stosowania systemów scoringowych banki mają jeszcze wiele do zrobienia).
ją możliwość zarabiania pieniędzy z tytułu prowizji od transakcji opłaconych kartą oraz z tytułu opłat za wydanie karty, przypominania klientom o swoim istnieniu przy okazji każdej transakcji, a także mocniejszego związania klienta
(z bankiem) za pomocą programów lojalnościowych
(bardzo popularnych np. w USA).
Z punktu widzenia firm karty płatnicze są wygodnym środkiem regulowania bieżących płatności, pozwalają wycofać gotówkę w oddziałach większych banków na całym świecie oraz zapewniają możliwość gromadzenia punktów w programach lojalnościowych.
W Polsce z kart płatniczych wystawionych na podstawie rachunku firmowego korzystało 27,3% badanych
firm (zob. wykres 3). Stopień wykorzystania kart płatniczych rośnie wraz z wielkością firmy – 27% w grupie firm mikro, 34% w małych firmach, 38% w grupie
firm średnich.
Wykres 3. Zakres wykorzystania kart
płatniczych przez firmy z sektora MSP
%
100
90
80
70
60
73
50
73
Karty płatnicze zapewniają wiele korzyści zarówno bankom, jak i użytkownikom kart. Banki ma-
62
Nie
40
Tak
30
20
7. Karty płatnicze i kredytowe
66
10
0
27
Ogółem
27
34
38
Firmy mikro Małe firmy Średnie firmy
(n = 2 203).
Z punktu widzenia firm znacznie atrakcyjniejszym (od zwykłych kart płatniczych) produktem finansowym są biznesowe karty kredytowe. Przy korzyściach charakterystycznych dla kart płatniczych
karty kredytowe dodatkowo: stanowią uzupełniające
źródło środków finansowych (łatwo dostępny kredyt),
gwarantują niskie koszty kredytu pod warunkiem regulowania zobowiązań w odpowiednim terminie oraz
zwiększają płynność finansową firmy (która może korzystać z karty, gdy jej partnerzy handlowi spóźniają
się z płatnościami).
O przydatności kart kredytowych w działalności
biznesowej świadczy ich popularność w krajach wysoko
rozwiniętych. W USA z takich kart korzysta 34% małych
firm (FED 2002, s.30), w Kanadzie 24% (Canadian Bankers Association 2003), a w Wielkiej Brytanii aż 55% małych i średnich firm (Fraser 2004).
W Polsce (w momencie badania, czyli w 2004 r.)
biznesowe karty kredytowe były dopiero wprowadzane na rynek i korzystały z nich tylko pojedyncze
firmy.
8. Inne usługi bankowe
Wśród innych usług bankowych wykorzystywanych
przez firmy z sektora MSP największą popularnością
cieszyły się usługi doradztwa finansowego (korzystało z
nich 6,1% badanych firm). Na kolejnych miejscach znajdowały się takie usługi, jak: gwarancje bankowe (3,5%),
skrytki depozytowe (3,4%) i doradztwo podatkowe
(3,1%) (zob. tabela 10).
9. Charakterystyka zachowań finansowych
małych i średnich firm
Stosowane w tytule artykułu pojęcie „wzorca zachowań finansowych” oznacza „charakterystyczne dla
danego segmentu zachowania finansowe”, wyraźnie
różniące się w przypadku firm mikro, małych firm i
firm średnich.
W firmach mikro (zatrudniających do 9 pracowników) odnotowano najniższe wskaźniki korzystania z
kredytów, lokat terminowych oraz kart płatniczych. Firmy mikro utrzymują najniższe salda na rachunkach oraz
wykonują najmniej przelewów. W relacje z bankiem bardzo mocno zaangażowany jest właściciel firmy, który nie
tylko podejmuje decyzje o wyborze banku, ale także zajmuje się zbieraniem i analizą ofert usług finansowych.
Przy wyborze banku (a w tym segmencie najczęściej tylko jeden bank obsługuje firmę) bardzo ważna jest lokalizacja oddziału. Aż 45% firm mikro wybrało bank znajdujący się w odległości nieprzekraczającej 1 km.
Firmy małe (zatrudniające od 10 do 49 pracowników) praktycznie we wszystkich analizach znajdują się
pomiędzy firmami mikro a firmami średnimi.
Firmy średnie (zatrudniające od 50 do 249 pracowników) korzystają z większej liczby produktów finansowych, częściej korzystają z kredytów, factoringu,
lokat, kart płatniczych oraz usług elektronicznych; realizują więcej przelewów; częściej inwestują. Utrzymują
wyższe salda na rachunku bieżącym. Grupa decyzyjna
(związana z wyborem banku) w firmach średnich jest
większa niż firmach mikro (w procesy decyzyjne często
są włączane osoby z zarządu firmy). Uzyskaniem oraz
Tabela 11. Charakterystyka segmentów; kryterium segmentacji: wielkość zatrudnienia (w %)
Segment firm (wg wielkości zatrudnienia)
Wskaźnik
Liczba firm w próbie
Inwestycje dokonane w 2003 r.
firmy mikro
(do 9 osób)
firmy małe
(10–49 osób)
firmy średnie
(50–249 osób)
1 001
909
293
41
53
74
89
91
Źródła finansowania inwestycji:
– środki własne
91
– kredyty
14
30
40
– leasing
8
20
31
Plany inwestycyjne w 2004 r.
36
51
63
Korzystanie z usług tylko jednego banku
82
72
50
3
6
17
do 1 km 45
> 6 km 8
do 1 km 27
> 6 km 17
do 1 km 22
> 6 km 23
Korzystanie z usług wielu banków
(3 i więcej)
Odległość banku głównego od siedziby firmy
Saldo na rachunku bieżącym powyżej 50 tys. zł
1
9
31
Posiadanie lokat terminowych
10
20
33
Korzystanie z kredytów
18
38
61
Korzystanie z kart płatniczych
27
34
38
Korzystanie z internet banking
14
20
35
Dostęp do Internetu
50
75
93
wstępną analizą ofert produktów finansowych nie zajmuje się już osobiście właściciel, tylko pracownicy administracyjni. Połowa firm średnich współpracuje co
najmniej z dwoma bankami. Lokalizacja oddziału banku ma w tej grupie firm relatywnie mniejsze znaczenie
(może ze względu na fakt, że właściciel czy osoba zarządzająca nie załatwiają osobiście większości prostych
spraw bankowych).
10. Podsumowanie
Jak wynika z prezentowanych badań, sektor małych
i średnich firm jest bardzo zróżnicowany pod względem skali oraz zakresu korzystania z usług bankowych.
Wzorce zachowań finansowych firm w największym
stopniu są determinowane przez wielkość zatrudnienia
oraz wartość obrotów. Wraz ze wzrostem zatrudnienia
rośnie zakres wykorzystania praktycznie wszystkich
produktów finansowych.
Analizy porównawcze wykazały, że w Polsce stopień wykorzystania głównych produktów bankowych
(w segmencie małych i średnich firm) jest wyraźnie niższy niż w USA, Kanadzie czy Wielkiej Brytanii (chociaż
ze względu na różnice metodologiczne dane te należy
traktować jako orientacyjne). Brak szerszego dostępu
do usług kredytowych jest barierą rozwoju szczególnie
w przypadku firm mikro. Sytuacja może się poprawić,
gdy banki zaczną stosować systemy scoringowe (pozwalające precyzyjniej oceniać ryzyko kredytowe) oraz gdy
zwiększy się skala gwarancji rządowych udzielanych
przy kredytach na rozpoczęcie czy rozwój działalności
gospodarczej. Wiele zależy także od samych przedsiębiorców, którzy powinni poczynić postępy w takich
dziedzinach, jak: zarządzanie finansami czy planowanie
biznesowe, oraz częściej ubiegać się o zewnętrzne finansowanie inwestycji.
Zaprezentowane wyniki badań empirycznych
mogą znaleźć wiele zastosowań w praktyce gospodarczej. Po pierwsze, mogą być wykorzystywane
w bankach komercyjnych do segmentacji (gdzie dotychczas częściej stosuje się segmentację bazującą
na wielkości obrotów) oraz do różnicowania lub
opracowania ofert produktowych, przygotowanych
na miarę potrzeb poszczególnych grup firm. Po drugie, dzięki przedstawionym wynikom badań można
ocenić potencjalną skalę oddziaływania impulsów
monetarnych (zmian stóp procentowych) na sektor
firm. Po trzecie, widać wyraźnie, że przy tak dużych
różnicach w zachowaniach finansowych wszelkie
rządowe programy mające na celu stymulowanie
rozwoju sektora MSP powinny być różnicowane i
dopracowywane pod kątem specyfiki poszczególnych segmentów firm.
Bibliografia
Asselbergh G. (2002), Financing firms with restricted access to financial markets: the use of trade credit and factoring
in Belgium, “The European Journal of Finance”, Vol. 8, No. 1, s. 2–20.
Astebro T., Bernhardt I. (2003), Start-up financing, owner characteristics, and survival, “Journal of Economics and
Business”, Vol. 55, No. 4, s. 303–319.
Bank of England (2004), Finance for Small Firms – An Eleventh Report, London.
Becchetti L., Trovato G. (2002), The Determinants of Growth for Small and Medium Sized Firms. The Role of the
Availability of External Finance, “Small Business Economics”, Vol. 19, No. 4, s. 291–306.
Berger A. Frame S., Miller N. (2005), Credit Scoring and the Availability, Price, and Risk of Small Business Credit,
“Journal of Money, Credit, and Banking”, Vol. 37, No. 2, s. 191–222.
Berger A., Frame S. (2005), Small Business Credit Scoring and Credit Availability, “Working Paper”, No. 2005–10,
Federal Reserve Bank of Atlanta.
Berger A., Udell G. (1995), Relationship lending and lines of credit in small firm finance, “Journal of Business”, Vol.68,
No. 3, s. 351–381.
Berggren B., Olofsson Ch., Silver L. (2000), Control Aversion and the Search for External Financing in Swedish SMEs,
“Small Business Economics”, Vol. 15, No. 3, s. 233–242.
Bitler M., Robb A., Wolken J. (2001), Financial Services Used by Small Businesses: Evidence from the 1998 Survey of
Small Business Finances, “Federal Reserve Bulletin”, April, s. 183–205.
Blanchflower D., Levine P., Zimmerman D. (2003), Discrimination in the small-business credit market, “The Review
of Economics and Statistics”, Vol. 85, No. 4, s. 930–943.
Bratkowski A., Grosfeld I., Rostowski J. (2000), Investment and finance in de novo private firms. Empirical results
from the Czech Republic, Hungary and Poland, “Economics of Transition”, Vol. 8, No. 1, s. 101–116.
Canadian Bankers Association (2003), Competition in the Canadian Small and Medium-Sized Business Financing
Market, Submission to the Department of Finance,
http://www.cba.ca/en/content/reports/031222%20SME%20paper%20final%20untracked.pdf
Cavalluzzo K. Cavalluzzo L., Wolken J. (2002), Competition, Small Business Financing, and Discrimination: Evidence
from a New Survey, “Journal of Business”, Vol. 75, No. 4, s. 641–680.
Cole R, Wolken J. (1996), Bank and Nonbank Competition for Small Business Credit: Evidence from the 1987 and 1993
National Surveys of Small Business Finances, “Federal Reserve Bulletin”, November, s. 983–995.
Cole R., Goldberg L., White L. (2004), Cookie Cutter vs. Character: The Micro Structure of Small Business Lending
by Large and Small Banks, “Journal of Financial and Quantitative Analysis”, Vol. 39, No. 2, s. 227–251.
Competition Commission (2002), The supply of banking services by clearing banks to small and medium-sized enterprises.
A report on the supply of banking services by clearing banks to small and medium-sized enterprises within the UK,
March, http://www.competition-commission.org.uk/rep_pub/reports/2002/462banks.htm
European Commission (2003), SMEs and Access to Finance (2000), “Observatory of European SMEs”, No. 2,
http://ec.europa.eu/enterprise/enterprise_policy/analysis/doc/smes_observatory_2003_report2_en.pdf
Feakins M. (2004), Commercial Bank Lending to SMEs in Poland, “Small Business Economics”, Vol. 23, No. 1,
s. 51–70.
FED (2002), Report to the Congress on the Availability of Credit to Small Businesses, Board of Governors of the
Federal Reserve System, Washington, D.C., http://www.federalreserve.gov/boarddocs/RptCongress/sbfreport2002.pdf
Frame S., Srinivasan A., Woosley L. (2000), The Effect of Credit Scoring on Small-Business Lending, “Journal of Money,
Credit, and Banking”, Vol. 33, No. 3, s. 813–825.
Fraser S. (2004), Finance for Small and Medium-Sized Enterprises. A Report on the 2004 UK Survey of SME Finances
(2004), Department for Business, Enterprise and Regulatory Reform, http://www.berr.gov.uk/files/file39407.pdf
Hommel U., Schneider H. (2003), Financing the German Mittelstand, “EIB Papers”, Vol. 8, No. 2, s. 52–90.
Klapper L., Saria-Allende V., Sulla V. (2002), Small- and Medium-Size Enterprise Financing in Eastern Europe,
“Policy Research Working Paper”, No. 2933, World Bank, Washington, D.C.
Lopez-Gracia J., Aybar-Arias C. (2000), An Empirical Approach to the Financial Behaviour of Small and Medium
Sized Companies, “Small Business Economics”, Vol. 14, No. 1, s. 55–63.
Mitchell K., Pearce D. (2005), Availability of Financing to Small Firms Using the Survey of Small Business Finances,
“Small Business Research Summary”, No. 257, U.S. Small Business Administration,
http://www.sba.gov/advo/research/rs257tot.pdf
PARP (2000), Finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Warszawa, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/95/finansowanie.pdf
PARP (2004), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2002–2003, Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, http://www.parp.gov.pl/files/74/81/104/raport0203.pdf
Rauch J., Hendrickson J. (2000), Does Bank Consolidation Hurt the Small Business Borrower? “Small Business
Economics”, Vol. 23, No. 3, s. 219–226.
Stiglitz J., Weiss A. (1981), Credit Rationing in Markets with Imperfect Information, “The American Economic
Review”, Vol. 71, No. 3, s. 393–410.
Szczepaniec M. (2005), Proces wyboru banku w segmencie małych i średnich firm, „Marketing i Rynek”, nr 12, s.
33–38.
Szczepaniec M. (2006), Finansowanie inwestycji w małych i średnich przedsiębiorstwach, „Gospodarka Narodowa”,
nr 3, s. 60–70.
Szczepaniec M., Pietrzak J., Czuba T. (2006), Modele obsługi bankowej małych i średnich firm. Trendy światowe
2006, QUALIFACT, Gdańsk.
Wagenvoort R. (2003), SME finance in Europe: introduction and overview, “EIB Papers”, Vol. 8, No 2, s. 10–20.
Polskie gospodarstwa domowe na
rynku oszcz´dnoÊci
Polish Households on Savings Market
Ewa Wójcik*
pierwsza wersja: 7 czerwca 2006 r., ostateczna wersja: 14 września 2007 r., akceptacja: 5 października 2007 r.
Streszczenie
Abstract
Artykuł dotyczy istotnego dla gospodarki zagadnienia
oszczędności indywidualnych. Omówiono w nim czynniki determinujące zachowania gospodarstw domowych
w sferze konsumpcji i akumulacji w gospodarce rynkowej. Przedstawiono także zachowania polskich gospodarstw domowych w początkowym okresie transformacji. Artykuł zawiera również analizę potencjału
polskich gospodarstw domowych w sferze oszczędzania
z uwzględnieniem zróżnicowania regionalnego oraz poszczególnych typów gospodarstw. Omawia ponadto perspektywy rozwoju rynku oszczędności w Polsce.
The article discusses the issue of individual savings
which is of vital importance for the economy of every
modern country. First, the factors determining decisions
made by households as regards spending and saving are
described. The focus is on factors that were included in
the most popular models and theories. Then, the article
concentrates on situation of Polish households from the
beginning of transformation till present. Next, Polish households’ financial potential in terms of saving is analysed with account taken of regional diversity and different types of households. Finally, the article addresses
the prospects of Polish savings market.
Słowa kluczowe: oszczędności, oszczędzanie, dochody,
gospodarstwa domowe
Keywords: savings, saving, income, households, consumption
JEL: D12
* Wyższa
Szkoła Bankowości i Finansów w Katowicach, e-mail: [email protected]
1. Wstęp
Gromadzenie oszczędności przez osoby indywidualne ma ogromne znaczenie dla gospodarki. Stanowią
one źródło kapitału finansowego, który jest czynnikiem niezbędnym do inwestycji będących jednym ze
źródeł wzrostu gospodarczego. Odkładanie środków finansowych przez konsumentów ogranicza ich wydatki,
a tym samym łagodzi presję na wzrost cen. Duża ilość
zaoszczędzonych środków zapewnia stabilność pieniądza oraz rozwój rynku finansowego. Duże oszczędności zmniejszają ponadto negatywny wpływ deficytu
budżetowego na inwestycje. Zbyt niskie oszczędności
w stosunku do inwestycji sprawiają, że gospodarka jest
w nierównowadze i musi korzystać z kapitału zagranicznego. W długiej perspektywie zgromadzone środki przyczyniają się do wzrostu dobrobytu, stwarzając warunki
do zwiększenia konsumpcji w przyszłości.
Potrzeba oszczędzania w gospodarstwach domowych pojawia się w związku z różnymi motywami, często wywołanymi przewidywaniem wystąpienia pewnych
potrzeb w przyszłości i koniecznością ich zaspokojenia.
Możliwość oszczędzania powstaje dopiero w sytuacji,
gdy środki finansowe gospodarstw domowych są na tyle
duże, że po zaspokojeniu podstawowych potrzeb związanych z ich funkcjonowaniem pozostaje nadwyżka.
Wykorzystanie tej nadwyżki na cele oszczędzania zależy
od skłonności gospodarstw domowych do oszczędzania,
której miarą jest m.in. relacja oszczędności do PKB. W
Polsce skłonność do oszczędzania jest niewielka w porównaniu z większością krajów rozwiniętych.
Rozwój klasy średniej i jej potencjału finansowego
w naszym kraju gwarantuje jednak istnienie puli wolnych środków, które mogą być zagospodarowane przez
różne instytucje finansowe, oferujące produkty oszczędnościowe.
Z punktu widzenia gospodarstw domowych funkcjonujących w realiach gospodarki rynkowej, w jakiej w
wyniku transformacji lat 90. znalazła się Polska, oszczędzanie jako forma zabezpieczenia na przyszłość coraz
częściej jest postrzegane jako konieczność.
Celem artykułu jest:
– analiza czynników wpływających na strukturę podziału środków na konsumpcję i akumulację,
– określenie możliwości polskich gospodarstw domowych w sferze oszczędności,
– próba prognozy rozwoju polskiego rynku oszczędności.
W pierwszej części artykułu przedstawiono czynniki determinujące decyzje gospodarstw domowych dotyczące konsumpcji i oszczędzania oraz dominujące w
tej dziedzinie teorie. Omówiono również motywy, którymi kierują się gospodarstwa domowe decydując o przeznaczeniu środków na akumulację. W kolejnej części
skoncentrowano się na sytuacji polskich gospodarstw
w początkowym okresie transformacji i ocenie ich potencjału w sferze oszczędzania. Podjęto również próbę
analizy wpływu różnorodnych czynników na skłonność
do oszczędzania w Polsce. Końcowa część zawiera rozważania dotyczące prawdopodobnych kierunków rozwoju akumulacji i konsumpcji z uwzględnieniem motywów, które mogą wpływać na decyzje polskich gospodarstw domowych w najbliższej przyszłości.
2. Czynniki wpływające na decyzje gospodarstw
domowych w zakresie akumulacji i konsumpcji
Badania dotyczące konsumpcji indywidualnej oraz akumulacji przeprowadzane są na populacji gospodarstw
domowych. Gospodarstwo domowe jest podstawowym,
ekonomicznie samodzielnym podmiotem gospodarującym na rynku, głównie w sferze konsumpcji (BorowskaKwasik 1997, s. 97). Stanowi je osoba lub grupa osób
połączonych najczęściej więzami rodzinnymi, wspólnie
zamieszkujących i utrzymujących się.
Celem działania gospodarstwa domowego jest zaspokojenie indywidualnych potrzeb wszystkich jego
członków. Jest on realizowany dzięki posiadanym środkom pozyskiwanym z pracy lub kapitału bądź poprzez
wykorzystanie oszczędności z okresów wcześniejszych
lub źródeł zewnętrznych, takich jak kredyt. Ponieważ
potrzeby indywidualne są w zasadzie nieograniczone,
wobec ograniczenia środków na ich realizację będących
do dyspozycji członków gospodarstwa nie można mówić
o ich pełnym zaspokojeniu, lecz jedynie o optymalnym
(Rytelewska 2001, s. 514). Potrzeby podlegają ponadto
stałej ewolucji, pojawiają się ciągle nowe, a te, które kiedyś należały do potrzeb wyższego rzędu, stają się podstawowymi.
Decyzje podejmowane przez gospodarstwa wynikają z konieczności podziału posiadanych środków na cele spożycia i akumulacji na przyszłość.
Zasadniczym czynnikiem determinującym wielkość konsumpcji jest dochód gospodarstwa domowego.
Jego wzrost przekłada się jednak na wzrost spożycia tylko do pewnego stopnia, gdyż udział wydatków na konsumpcję w strukturze wydatków ogółem maleje wraz ze
wzrostem dochodu. Intensywność potrzeb zmniejsza się
w miarę ich zaspokajania, dlatego też przyrost zadowolenia związany ze zwiększeniem konsumpcji danego dobra jest coraz mniejszy. Wzrost dochodu powoduje więc
obniżenie skłonności do konsumpcji, a zwiększenie
skłonności do oszczędzania. W miarę wzrostu dochodu
maleje też krańcowa skłonność do konsumpcji mierzona
jako stosunek przyrostu wydatków konsumpcyjnych do
przyrostu dochodów. Tendencja ta jest wynikiem powiększania się stanu posiadania gospodarstwa i coraz
wyższego standardu jego wyposażenia. Ponadto awersja
do ryzyka, przejawiającego się niepewnością uzyskania
dochodów na niezmienionym poziomie w przyszłości,
skłania gospodarstwa do zabezpieczenia się przed taką
ewentualnością poprzez oszczędzanie.
W sytuacji, gdy dochód przewyższa potrzeby konsumpcyjne gospodarstwa domowego, powstaje nadwyżka środków, które mogą być przeznaczone na akumulację, czyli oszczędności w różnej formie. Wzrost dochodu przy stabilizacji konsumpcji będzie więc stwarzał większe możliwości w zakresie oszczędzania. Relatywnie wysoki dochód jest zatem głównym czynnikiem determinującym skłonność do oszczędzania. Zależność między poziomem zamożności społeczeństwa
a skłonnością do oszczędzania potwierdzają dane (Loayza et al. 2000; Liberda 2000).
Kwestia proporcji podziału dochodów na konsumpcję i akumulację była przedmiotem zainteresowania wielu ekonomistów, czego owocem są hipotezy podejmujące
próbę określenia i uporządkowania czynników determinujących wydatki na spożycie oraz oszczędności. Wśród
dominujących teorii znajduje się teoria J.M. Keynesa
(1936), która koncentruje się głównie na konsumpcji
i zakłada, że jej poziom jest uzależniony od dochodu
bieżącego. Keynes stwierdza ponadto, że wyższy poziom
dochodu determinuje wyższą stopę oszczędności.
Kolejne istotne teorie wyjaśniające zależności między dochodem a oszczędnościami to hipoteza cyklu
życia F. Modiglianiego (1954) oraz hipoteza permanentnego dochodu M. Friedmana (1957). Teorie te różnią się
od teorii J.M. Keynesa założeniem o planowaniu konsumpcji przez jednostkę w okresie całego życia. W teorii cyklu życia zakłada się, że okres życia jest wielkością
skończoną i uwzględnia zależność konsumpcji od wieku
jednostki, natomiast w przypadku teorii permanentnego
dochodu długość życia jest ujęta w kategorii nieskończoności. Obydwie teorie przyjmują, że oszczędności
stanowią konsumpcję odłożoną w czasie, i zakładają,
iż jednostki rozkładają konsumpcję w czasie życia tak,
aby zmaksymalizować funkcję użyteczności. Wielkość
konsumpcji w danym momencie będzie zależeć od preferencji jednostki względem czasu. W obydwu teoriach
zakłada się również racjonalne postępowanie jednostek,
optymalizację decyzji, myślenie perspektywiczne oraz
dążenie do stałej krańcowej użyteczności z konsumpcji.
Zgodnie z założeniami teorii permanentnego dochodu konsumpcja zależy od dochodu traktowanego
jako suma przewidywanego dochodu bieżącego i wartości aktywów. Dochód przejściowy, tymczasowy, czyli różnica między bieżącym dochodem a dochodem permanentnym, jest w przeważającej części oszczędzany.
Krańcowa skłonność do konsumpcji w przypadku tego typu dochodu jest bliska zera. Teoria cyklu życia
zakłada natomiast, że dochody są gromadzone w ciągu lat pracy na pokrycie potrzeb konsumpcji w czasie
emerytury. Dochody są zmienne w czasie, a chęć wygładzania konsumpcji w całym okresie życia powoduje
Zjawisko to polega na dążeniu do zapewnienia sobie takiego samego poziomu
konsumpcji w całym okresie trwania życia jednostki. Gospodarstwa domowe
dopuszczają do deficytu w złych latach oraz doprowadzają do nadwyżki w dobrych, aby spłacić zaciągnięte pożyczki. Preferują bowiem stabilny strumień
konsumpcji, identyczny we wszystkich latach.
zmienną stopę oszczędności. Agregatowa stopa oszczędności będzie więc zależeć od struktury demograficznej
kraju. Oszczędności dokonywane przez osoby młode równoważyłyby zużywanie oszczędności osób starszych, gdyby nie występował wzrost ludności oraz produkcyjności. Powoduje on, że zarówno dochód pokoleń
młodszych, jak i ich możliwości oszczędzania są większe i dlatego agregatowa stopa oszczędzania rośnie (Liberda 2000).
Założenia teorii cyklu życia i permanentnego dochodu oznaczają, że w ich centrum znajdują się dwa elementy: struktura dochodów oraz struktura demograficzna. Pomijają one natomiast motywy oszczędzania, takie
jak motyw przezorności, ostrożności, niepewność przyszłego dochodu. Z tego powodu dalsze badania i kolejne
modele stopniowo uwzględniały aspekty pominięte w
teorii cyklu życia i permanentnego dochodu.
Ponadto, istotny wydaje się fakt, że wcześniejsze
modele i funkcje konsumpcji były konstruowane wyłącznie na podstawie danych makroekonomicznych.
Dopiero w ciągu ostatnich 20 lat zostały uzupełnione
analizami mikroekonomicznymi wykorzystującymi informacje z gospodarstw domowych. Mikroekonomiczne podejście kwantyfikuje założenia rozszerzające obu
standardowych modeli i negatywnie weryfikuje niektóre
z nich (Liberda 2000, s.18).
Teorie standardowe zakładały w pełni racjonalne
postępowanie jednostek, co nie odzwierciedlało rzeczywistości. Ponieważ w praktyce obserwuje się wiele
odstępstw od nich, w modelach opisujących zjawiska
ekonomiczne zaczęto uwzględniać również aspekt psychologiczny. Prace psychologów behawioralnych, szczególnie D. Kahnemana i A. Tversky’ego (1979; 1984) pozwoliły na wyjaśnienie wielu zachowań, które prowadziły do rozdźwięku między teorią ekonomiczną
i praktyką. W 1988 r. H. Shefrin i R. Thaler opracowali
behawioralną hipotezę cyklu życia, opierającą się na
rzeczywistych zachowaniach ludzi, nie zawsze racjonalnych (Shefrin, Thaler 1988). Istotnymi jej elementami
są: teoria samokontroli, konta mentalne oraz sposób prezentacji alternatyw przy podejmowaniu decyzji.
Teoria samokontroli zakłada współistnienie w psychice człowieka dwóch przeciwstawnych postaw: wielu krótkowzrocznych hedonistów, z których każdy kontroluje konsumpcję w danym przedziale czasu, oraz stratega kierującego się dalszą perspektywą, planującego na
przyszłość. Zachowanie człowieka świadczy o tym, że
te dwie postawy walczą ze sobą. Zadaniem stratega jest
zapanowanie nad hedonistami w celu maksymalizacji
funkcji użyteczności ze wszystkich okresów. Wówczas
dochodzą do głosu wola oraz mechanizm samokontroli
(Thaler 1981).
Konta mentalne związane są z tendencją do wyodrębniania różnych części majątku jednostki, który
„mentalnie” jest dzielony na bieżące dochody, bieżący
majątek oraz przyszłe dochody (Shefrin, Thaler 1985).
Bieżące dochody pomniejszone są o stopę oszczędności
przeznaczonych na emeryturę, bieżący majątek obejmuje skumulowane oszczędności o innym przeznaczeniu niż emerytura, natomiast przyszłe dochody to dochody spodziewane w przyszłości i oszczędności gromadzone na czas ustania aktywności zawodowej. Istotą
wyodrębnienia kont jest różna krańcowa skłonność do
konsumpcji z każdego elementu majątku. Największa,
bliska jedności, jest skłonność do konsumpcji z konta
bieżących dochodów. Najmniejszą, bo prawie zerową
skłonność do konsumpcji jednostki przejawiają względem przyszłych dochodów.
Kolejnym elementem teorii samokontroli jest ocena alternatyw w procesie decyzyjnym (Kahneman, Tversky 1984). Wiąże się ona z wyborem punktu odniesienia,
względem którego określane są zyski lub straty. Sposób
przedstawienia tej samej alternatywy (z punktu widzenia wypłat: dodatnich lub ujemnych) w różny sposób
wpływa na podejmowane decyzje. Wiąże się to z awersją do ryzyka przy analizowaniu dodatnich alternatyw
oraz skłonnością do ryzyka przy alternatywach ujemnych. Funkcja użyteczności jest bardziej stroma dla strat
niż dla zysków, gdyż straty bolą bardziej niż zyski cieszą
(Kahneman et al. 1991; Tversky, Kahneman 1992).
Trudności ze skwantyfikowaniem czynników psychologicznych ograniczają aparat badawczy i dlatego
ich wpływ na procesy oszczędzania nie jest szczegółowo
empirycznie zweryfikowany.
Czynniki, które znalazły odzwierciedlenie w wymienionych teoriach ekonomicznych, nie są jedynymi determinantami wyborów gospodarstw domowych
w sferze akumulacji i spożycia. Chociaż w warunkach
swobody wyboru, jaką zapewnia gospodarka rynkowa,
podejmowane decyzje są subiektywne i autonomiczne,
to jednak pozostają one pod wpływem wielu czynników,
które najogólniej można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
Czynniki zewnętrzne wynikające ze związków gospodarstwa domowego z otoczeniem obejmują:
– politykę państwa,
– ogólną sytuację gospodarczą,
– podaż.
Celem państwa powinno być zapewnienie korzystnych warunków do gromadzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe, gdyż jest to źródło najtańszych
funduszy, które mogą być wykorzystane do finansowania gospodarki. Chcąc stymulować wzrost i rozwój gospodarczy państwo powinno więc stosować rozwiązania, które zachęcą do oszczędzania w formach uznanych przez nie za najbardziej pożądane. Rozwiązania
zwiększające atrakcyjność pewnych form oszczędzania
mają zachęcić do nich gospodarstwa domowe i zwiększyć ich skłonność do oszczędzania. Taką funkcję mogą pełnić zwolnienia czy ulgi podatkowe (np. w Niemczech osoba wpłacająca składki w towarzystwach ubezpieczeniowych przez okres dłuższy niż 12 lat jest zwol-
niona z podatku) (Gostomski, Kamping 2002, s. 107).
Podobny cel może być realizowany w sytuacji starzenia
się ludności poprzez stosowanie przez państwo zachęt
podatkowych dla oszczędzających na poczet przyszłej
emerytury, aby znieść zagrożenie niewydolnością systemu emerytalnego.
Polityka cenowa państwa, polegająca np. na ustalaniu stawek podatkowych, obciążeniu podatkiem akcyzowym niektórych dóbr, pozwala z kolei oddziaływać
na popyt na towary i usługi w zróżnicowanym zakresie,
uzależnionym od elastyczności popytu (tj. jego wrażliwości na zmiany ceny). Związki między ceną a popytem na towary i usługi przedstawiane są za pomocą
krzywej Marshala (Laidler, Estrin 1991, s. 40).
Aparat państwowy może również wpływać na ceny poprzez politykę celną, która może ograniczyć lub
zwiększyć napływ pewnych dóbr do kraju, przyczyniając się do zmniejszenia lub zwiększenia podaży i w następstwie oddziałując na cenę. Duże znaczenie w tym
kontekście może mieć również polityka kursowa. Państwo może wpływać na poziom cen bezpośrednio poprzez przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym
bądź pośrednio, stosując środki prawne umożliwiające
zwiększenie liczby podmiotów po stronie podaży (np.
liberalizację przepisów).
Sytuacja gospodarcza kraju, mierzona wielkością
PKB per capita, oraz poziom rozwoju kraju określają
stopień zamożności społeczeństwa. Dochody społeczeństwa oraz stosowane instrumenty polityki dochodowej i podatkowej przesądzają o ostatecznej ilości pieniędzy, które mogą zostać przeznaczone na konsumpcję
i oszczędności. Jednym z bardziej istotnych wyznaczników ubóstwa jest stopa bezrobocia; brak regularnych dochodów zmusza bowiem do ograniczenia wydatków na
spożycie i wyklucza możliwość oszczędzania.
Brak ograniczeń podaży stwarza idealną sytuację
w zakresie możliwości swobodnego kształtowania konsumpcji i akumulacji. W sytuacji deficytu podaży pewnych dóbr prawdopodobne są bowiem przesunięcia popytu na inne dobra bądź przymusowe oszczędzanie.
Czynniki wewnętrzne wpływające na decyzje gospodarstw domowych dotyczące podziału środków na
akumulację i konsumpcję mogą mieć charakter obiektywny lub subiektywny.
Czynniki oddziałujące na decyzje niezależnie od
woli podejmujących je osób, czyli obiektywny, to:
– czynniki demograficzne (np. struktura gospodarstwa i jego liczebność, wiek głowy gospodarstwa domowego, liczba i wiek dzieci),
– czynniki geograficzne (np. miejsce zamieszkania),
– czynniki społeczne (np. wykształcenie członków gospodarstwa domowego) (Krasiński et al. 1984,
s. 207–209).
Czynniki demograficzne w istotnym zakresie określają potrzeby gospodarstwa domowego.
Z wiekiem głowy gospodarstwa domowego związane są różne obowiązki społeczne, np. budowanie podstaw materialnych rodziny, wychowanie i wykształcenie
dzieci, zdobycie pozycji zawodowej, gromadzenie środków na czas emerytury. Z wiekiem maleje ponadto
skłonność do ryzyka, a rośnie potrzeba bezpieczeństwa.
Z kolei o związku miejsca zamieszkania z charakterem odczuwanych potrzeb świadczą obserwowane zróżnicowanie wyposażenia gospodarstw miejskich i wiejskich w określone dobra (na przykład w dobra trwałego użytku) czy różny stopień korzystania z usług bankowych.
Spośród czynników społecznych jedną z istotniejszych determinant skłonności do oszczędzania jest poziom wykształcenia.
Czynniki subiektywne, o podłożu psychologicznym, będące przejawem cech osobowości członków gospodarstwa domowego są trudne do skwantyfikowania i
znajdują wyraz np. w:
– przekonaniach,
– przyzwyczajeniach,
– modzie,
– naśladownictwie (Kramer 1997, s. 69).
Cechy indywidualne, takie jak dojrzałość emocjonalna, umiejętność planowania, kierowania się tzw. odroczonymi gratyfikacjami, posiadanie wizji przyszłości,
uwzględnianie w swoim postępowaniu szerszej perspektywy, w odróżnieniu od działania pod wpływem
impulsu, mają ogromne znaczenie w kształtowaniu postaw wobec oszczędzania.
Przekonania i przyzwyczajenia istotnie ograniczają
podatność na zmiany i mogą być barierą przyjmowania
nowych rozwiązań. Z kolei podatność na modę oraz
chęć naśladowania innych sprzyjają upowszechnianiu
pewnych wzorów zachowań w sferze konsumpcji. Często nawet pomimo nieodczuwania danych potrzeb konsumenci są skłonni ponosić wydatki na ich zaspokojenie, naśladując innych, dla zdobycia prestiżu czy z innych pobudek, nie zawsze racjonalnych. Taka postawa
prokonsumpcyjna będzie z pewnością ograniczać skłonność do oszczędzania.
3. Motywy oszczędzania
Możliwości finansowe z jednej strony, a z drugiej motywy gospodarstw domowych kształtują strumienie
i kierunki czasowo wolnych środków finansowych, które przeznacza się na oszczędności. Podejmując decyzje
o oszczędzaniu, gospodarstwa domowe mogą kierować
się następującymi motywami: przezorności, ostrożności,
potrzeby niezależności, przedsiębiorczości, chęci wy Przykładowo posiadanie dzieci determinuje wielkość wydatków na pewne
dobra lub usługi, natomiast w zakresie oszczędzania może kreować potrzebę zabezpieczenia ich przyszłości poprzez odkładanie środków w formie polis ubezpieczeniowych.
korzystania wyższej stopy procentowej, zwiększenia
dobrobytu, pozostawienia spadku, skąpstwa (Keynes 1936).
Przejawem motywu przezorności może być chęć zgromadzenia środków na starość, kształcenie itp. Z kolei motyw ostrożności wynika z przewidywania możliwości wystąpienia różnych nieoczekiwanych zdarzeń, jak np. choroba czy utrata pracy, i chęci zabezpieczenia się przed taką
ewentualnością. Posiadanie zasobów pieniężnych ponad
bieżące potrzeby daje poczucie wolności i niezależności
bez względu na okoliczności. Wyższa stopa procentowa
skłania do gromadzenia oszczędności, dając możliwość
powiększenia zgromadzonego kapitału. Oszczędzający kieruje się możliwością uzyskania dodatkowych korzyści w
związku z przewidywaną zmianą ceny pewnych aktywów.
Dążenie do większego dobrobytu w przyszłości kosztem
konsumpcji bieżącej jest czynnikiem zwiększającym skłonność do oszczędzania. Posiadanie dzieci może natomiast
rodzić potrzebę pozostawienia spadku, zapewnienia dostatniej przyszłości kolejnym pokoleniom. Motyw skąpstwa wpływa na oszczędności poprzez ograniczanie bieżących wydatków.
W literaturze wymieniane są ponadto motywy:
transakcyjny i celowy. Motyw transakcyjny wynika
z braku synchronizacji pewnych zdarzeń i strumieni
pieniędzy potrzebnych w związku z ich wystąpieniem.
O wadze tego motywu będzie świadczyć m.in. wysokość
środków przechowywanych w gotówce, które charakteryzuje wysoka płynność. Z kolei motyw celowy pojawia
się w sytuacji, gdy oszczędności mają być przeznaczone
na konkretny cel, np. zakup mieszkania, samochodu czy
środków trwałego użytku (Korenik 2003, s. 28). Z punktu
widzenia gospodarstw domowych szczególne znaczenie
ma zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych, bądących
podstawą materialnego bytu rodziny. Ze względu na swą
wagę inwestycje mieszkaniowe gospodarstw, tj. zakup
mieszkań i nieruchomości oraz remonty kapitalne domów zaliczane są przez niektórych ekonomistów również do oszczędności (Liberda 2000, s. 80).
Wymienione motywy i cele oszczędzania wpływają istotnie na kierunki oraz formy lokowania czasowo
wolnych środków. Ponieważ jednak mają one źródło
w psychice człowieka, ich wpływ na indywidualne decyzje nie jest dokładnie zbadany. Informacje dotyczące motywów postępowania jednostek pozyskiwane są
w badaniach mikroekonomicznych przeprowadzanych
w grupie gospodarstw domowych.
W centrum zainteresowań największej liczby ekonomistów pozostaje w ostatnich latach zwłaszcza motyw przezorności. Został on uwzględniony przykładowo
w modelach H. Leland (1968) i M. Kimbal (1990), jako
próba przybliżenia do rzeczywistości modeli cyklu życia
i permanentnego dochodu, w związku z obserwowanymi odstępstwami od nich.
Motyw ten nazywany jest również motywem spekulacyjnym.
4. Oszczędności w Polsce na tle zmian systemu
gospodarczego
W kolejnych latach istotny wpływ na decyzje podejmowane przez gospodarstwa domowe w Polsce w zakresie konsumpcji i oszczędzania prawdopodobnie miał
ich stan posiadania, który znacznie odbiegał in minus
od wyposażenia gospodarstw w krajach o rozwiniętej
gospodarce rynkowej. Decyzje o oszczędzaniu były więc
wielokrotnie odkładane, kosztem zaspokojenia potrzeb
w zakresie spożycia, niezrealizowanych w poprzednich
latach. Co więcej – wydaje się, że wiele decyzji podejmowanych w tej sferze było nieracjonalnych, gdyż wydatki
rosły pomimo spadku dochodów realnych, co oznacza, że gospodarstwa korzystały ze swoich oszczędności
z okresów wcześniejszych. Z drugiej strony wzrost wydatków może wskazywać, że spadek dochodów nie był
tak głęboki, jak wynikałoby z oficjalnych danych. W rezultacie w tym czasie odnotowano silne dążenie do wyrównywania różnic w zakresie zasobów rzeczowych, takich jak: mieszkanie, artykuły wyposażenia mieszkań
czy sprzęt elektroniczny. Wzrosły zakupy dóbr trwałego
użytku, stopniowo poprawiało się wyposażenie gospodarstw w artykuły, które do tej pory były na rynku niedostępne. Przeprowadzone w 1996 r. badania bezpośrednie
wykazały, że ponad 67% gospodarstw deklarowało chęć
nabycia dalszych dóbr trwałego użytku (Kędzior 1999, s.
182). Również badania przeprowadzone w ostatnich latach wskazują na dalsze duże zainteresowanie tym segmentem dóbr. W 2005 r. aż 41% gospodarstw domowych
wykorzystało uzyskane kredyty i pożyczki na zakup
dóbr trwałego użytku (Czapiński, Panek 2006). Zasoby
tych dóbr stwarzają możliwości realizacji podstawowych funkcji gospodarstw domowych. Dobra trwałego
użytku, stanowiąc tzw. domową infrastrukturę, są częścią trwałego majątku konsumpcyjnego oraz uczestniczą w procesie zaspokajania potrzeb gospodarstwa domowego (Kędzior 1999, s. 147).
Deklarowane w badaniach częste korzystanie przez
gospodarstwa z pożyczek lub wcześniej zgromadzonych
oszczędności (Kędzior 1999, s. 157–158) można wytłumaczyć zjawiskiem wygładzania konsumpcji. W sytuacji
spadku dochodów w celu ochrony poziomu konsumpcji
gospodarstwa korzystają ze środków zgromadzonych
w okresie, gdy poziom dochodów był wystarczająco wysoki, aby pozwolić na akumulację, bądź – jak to miało
miejsce w Polsce w gospodarce nakazowo-rozdzielczej
– gdy ograniczenia podaży wymuszały oszczędności.
Dążenie do wyrównania różnic w wyposażeniu gospodarstw domowych może również wynikać z chęci dorównania pod względem konsumpcji gospodarstwom
w krajach zamożniejszych pomimo relatywnie mniejszych możliwości finansowych.
Kolejnego potwierdzenia potrzeby zniwelowania
różnic między poziomem konsumpcji gospodarstw dostarczył boom kredytowy z lat 1996–1997 oraz z 1999 r.
Gospodarstwa domowe zaciągały wówczas kredyty pomimo wzrostu realnych stóp procentowych i niezależnie
od ich poziomu (Liberda 2000, s. 76).
System gospodarczy wprowadzony w Polsce w wyniku
transformacji z początku lat 90. XX w. oznaczał dla gospodarstw domowych dramatyczne zmiany, wynikające
z przejścia od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej. Zmiany w procesach gospodarczych wywołały
konieczność adaptacji jednostek do nowych warunków,
co wpłynęło na ukształtowanie określonych postaw wobec konsumpcji i oszczędzania.
W pierwszym okresie transformacji zaznaczył się
znaczny spadek dochodów realnych w wyniku zamrożenia płac oraz restrykcyjnej polityki fiskalnej i monetarnej. Gospodarstwa domowe były zmuszone ograniczyć
wydatki; niejednokrotnie środki, którymi dysponowały,
wystarczały na zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb. Może o tym świadczyć struktura wydatków, z której wynika, że w 1989 r. wydatki na żywność stanowiły
48–60% ogółu wydatków. W kolejnych latach miały
one tendencję spadkową, w 1997 r. stanowiły już tylko 30–44% wydatków (Kędzior 1999, s.179). W 2004 r.
udział wydatków gospodarstw domowych na żywność w
wydatkach ogółem wyniósł 19,2% (GUS 2006c).
Jak podaje B. Liberda (2000), mimo że w 1990 r.
dochody rozporządzalne spadły o 26%, skłonność do
oszczędzania, mierzona udziałem oszczędności w dochodzie do dyspozycji, wzrosła w porównaniu z poprzednim rokiem z 0,17 do 0,19. Z kolei w 1991 r.
pomimo znacznie mniejszego spadku dochodów rozporządzalnych (o 5%) skłonność do oszczędzania spadła do 0,15, a konsumpcja się nie zmieniła. Zdaniem
autorki na takie nietypowe zachowanie mogły wpłynąć: nominalnie wysokie oprocentowanie (które w ujęciu realnym okazało się jednak ujemne), dezorientacja
i brak wiary w powodzenie reform. Na początku 1990 r.
w wyniku gwałtownego ograniczania inflacji mógł również zadziałać efekt Pigou. W tym okresie nastąpił ponadto znaczny spadek wartości dolara, tym dotkliwszy,
że oszczędności dewizowe stanowiły tradycyjnie wysoko cenioną formę oszczędności. Deprecjacji nie uniknęły również zasoby złotówkowe, których siła nabywcza
w latach 1988–1991 spadła o połowę. Taki stan rzeczy musiał mieć znaczenie dla postaw jednostek wobec
oszczędzania. Znaczna utrata wartości gromadzonych
przez lata środków spowodowała spadek poczucia bezpieczeństwa. Wobec tego część osób utraciła wiarę
w sens oszczędzania, część postanowiła natomiast odtworzyć środki (Liberda 2000, s. 66).
Z danych dotyczących osobistych dochodów realnych w początkowym okresie transformacji wynika natomiast, że skala zjawiska była inna. Jak podaje Bywalec (1995), przeciętne roczne tempo wzrostu osobistych dochodów realnych
ludności w latach 1989-1993 wyniosło 2,4%.
Efekt Pigou oznacza, że wzrost skłonności do oszczędzania wynika z chęci odtworzenia przez gospodarstwa domowe zasobów pieniężnych utraconych
wskutek hiperinflacji i spadku wartości dolara w wyniku ustalenia jego stałego
kursu.
Mimo utrzymywania się dużej skłonności do konsumpcji stopa oszczędności prywatnych w PKB malała jedynie w latach 1991–1993, a od 1994 r. pozostaje
na stabilnym poziomie około 19–20% (Liberda 2000, s.
72). Relacja spożycia i akumulacji do PKB w cenach bieżących nieznacznie zmieniła się od 1995 r., kiedy wyniosła odpowiednio 79,1 i 18,7 w stosunku do 81,9 i 20,1
w 2004 r. (GUS 2006d).
5. Determinanty oszczędzania w Polsce
W krajach o wysokim poziomie dochodu na 1 mieszkańca zasoby zgromadzonych oszczędności są znaczne,
np. w „starej” Unii Europejskiej relacja oszczędności do
PKB wynosi średnio 170%. Tymczasem w Polsce wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 50% i nie odbiega
istotnie od średniej w krajach „nowej” Unii, gdzie wynosi 47% (UniCredit, Pionier Global Asset Management,
Pekao SA 2004).
Stopa oszczędności w Polsce wynosi około 20%
PKB. Tymczasem w opinii ekonomistów stopa oszczędności zadowalająca dla gospodarki powinna wynosić
25–30% PKB. Wynika to z faktu, że inwestycje krajowe
stanowią 25–26% PKB; różnica musi więc zostać pokryta środkami pochodzącymi z zagranicy. Napływ tych
środków w formie inwestycji bezpośrednich lub portfelowych na giełdę powoduje z kolei zwiększenie deficytu na rachunku obrotów bieżących bilansu płatniczego. Korzystniejszy jest więc taki poziom oszczędności, który pozwala na pokrycie wszystkich potrzeb
inwestycyjnych kraju, co zapobiega uzależnieniu od
kapitału zagranicznego. Istotne jest zwłaszcza ograniczenie negatywnego wpływu wysoce płynnego kapitału
o charakterze spekulacyjnym na stan koniunktury gospodarczej oraz stabilność procesów wzrostu gospodarki
w długim okresie.
Z kolei stopa oszczędności gospodarstw domowych
w Polsce kształtuje się na poziomie około 10% dochodu do
dyspozycji i nie odbiega od poziomu w krajach Unii Europejskiej (UE 27), gdzie wynosi 11%. W krajach strefy euro ich poziom jest natomiast wyższy i wynosi 13,7% (Eurostat). Wysoką skłonność do oszczędzania odnotowuje się
przykładowo we Włoszech, Niemczech i Francji.
Niewielkie oszczędności wynikają z faktu, że znikoma część Polaków dysponuje jakimikolwiek nadwyżkami finansowymi. W 2003 r. posiadanie oszczędności
deklarowało 21% gospodarstw domowych, co oznaczało
spadek w porównaniu z latami 1998–2000, kiedy odsetek ten wynosił 25–26%. Z bieżących dochodów, po
odliczeniu wydatków, na oszczędności mogło sobie pozwolić w 2003 r. jedynie 12% polskich gospodarstw domowych. Brak możliwości oszczędzania deklarowało aż
56% spośród nich (GUS 2006b).
Jak wcześniej wspomniano, na kształtowanie strumienia oszczędności gospodarstw domowych w warun-
kach gospodarki rynkowej istotny wpływ ma wiele czynników pochodzących zarówno z otoczenia gospodarstw
domowych, jak i wynikających z indywidualnych cech
poszczególnych gospodarstw. Omówione czynniki mają również niebagatelne znaczenie dla procesu oszczędzania w Polsce.
Polityka państwa, a więc środki i rozwiązania prawne oddziałujące na oszczędności często mają charakter
doraźny i chaotyczny, co nie ułatwia gospodarstwom
domowym podejmowania decyzji o formach oraz kierunkach oszczędzania i inwestowania.
Ogólna sytuacja gospodarcza w Polsce sprzyja natomiast rozwojowi oszczędności indywidualnych. Ponieważ, jak wynika z danych empirycznych, poziom
oszczędności w skali gospodarki jest rosnącą funkcją dochodu, należy odnotować fakt, że w Polsce PKB per capita według parytetu siły nabywczej w cenach stałych rośnie nieprzerwanie od 1992 r. i do 2006 r. zwiększył się
z 5,7 tys. dolarów do 13,8 tys. dolarów (IMF 2006). Znajduje to odzwierciedlenie w większej zamożności społeczeństwa oraz możliwościach w zakresie oszczędzania.
W najbliższych latach sytuacja finansowa gospodarstw
domowych powinna nadal się poprawiać. Jak podają
NBP oraz GUS (2007), w 2006 r. tempo realnego wzrostu
dochodu do dyspozycji gospodarstw domowych wyniosło 6,4% wobec 1,6 % w 2004 r. i 2,5% w 2005 r. Dynamika realnego wzrostu funduszu wynagrodzeń wzrosła
z 5,6% w 2005 do 9% w 2006 r. Częściowo wiąże się to
ze wskaźnikiem bezrobocia, który w ostatnich latach ma
tendencję spadkową. Z danych GUS wynika, że w 2006 r.
wynosił on niespełna 15% czynnych zawodowo wobec
20% w 2003 r.
W kontekście sytuacji ekonomicznej interesujące
jest obserwowane w Polsce niekorzystne społecznie zjawisko wysokiej polaryzacji, tj. istnienia bardzo istotnych
różnic między sytuacją gospodarstw domowych lepiej
uposażonych i rodzin biednych. Miarą wielkości tego
zjawiska są wyniki badania GUS z 2006 r., które wykazały, że 20% osób znajdujących się w najlepszej sytuacji
dochodowej dysponowało 42% dochodów całej badanej
zbiorowości, podczas gdy na 20% osób pozostających w
sytuacji najgorszej przypadało 6,6% dochodów. Wielkość
dochodów znalazła odzwierciedlenie w wysokości wydatków: poziom przeciętnych miesięcznych wydatków
20% osób o najwyższych dochodach w gospodarstwach
ogółem był 4,2 razy wyższy od poziomu wydatków 20%
osób o najniższych dochodach (GUS 2006). Dodatkowo
zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych w Polsce się pogłębia. Indeks Giniego, będący
Wprowadzenie w 2002 r. podatku od odsetek bankowych spowodowało np.
odpływ części oszczędności z banków. Kolejnym przykładem może być fiasko
indywidualnych kont emerytalnych – IKE. Znikome zachęty podatkowe dla
oszczędzających na IKE, tj. jedynie zwolnienie z 19-procentowego podatku od
dochodów kapitałowych i to dopiero w chwili wypłaty środków, sprawiły, że
ta forma gromadzenia funduszy nie spełniła oczekiwań ustawodawcy. W końcu 2005 r. IKE zostały założone przez niespełna pół miliona osób, wobec oczekiwanych 2 milionów. W 2006 r. liczba IKE wzrosła natomiast do 840 tysięcy.
najpopularniejszym miernikiem rozwarstwienia ekonomicznego, podniósł się od początku transformacji do
2006 r. z 27,2 pkt do 34,1 pkt (The World Bank 2006;
Pisera 2006).
Zróżnicowanie dochodów ma duże znaczenie dla
stopy oszczędzania. Jak wynika z badań, przeciętne stopy oszczędzania rosną zauważalnie po przekroczeniu
1,5-krotności średniego dochodu, a jeszcze większy
wzrost stopy oszczędzania (3–5-krotny) następuje po
dwukrotnym przekroczeniu wysokości średniego dochodu. W Polsce przy 4-krotności średniego dochodu stopa
oszczędności wyniosła 40% (Liberda 2000, s. 93).
Dla rynku oszczędności istotne jest istnienie klasy
średniej, która – jak się powszechnie uznaje – posiada
największe zasoby wolnych środków pieniężnych. Wykształciła się ona w krajach o rozwiniętej gospodarce
rynkowej, która stwarza warunki do wypracowania majątku i jego pomnażania. W krajach rozwiniętych klasa
ta istnieje już od dawna, jej potencjał jest więc znacznie
większy niż w gospodarkach wschodzących. Ponadto
pokolenia spadkobierców zgromadziły kapitały o niebagatelnej wielkości. W gospodarkach, w których prowadzone są szacunkowe badania majątku, np. w USA,
Wielkiej Brytanii, udział spadku w całym majątku życiowym stanowi od 1/5 do 1/4 (Liberda 2000, s. 19).
Spadek jest coraz powszechniejszym źródłem zwiększenia oszczędności w krajach bogatych i dotyczy najzamożniejszych grup społecznych.
Tymczasem w Polsce klasa średnia zaczęła powstawać w latach 90. minionego wieku wraz z wprowadzeniem gospodarki rynkowej, jest więc słabo rozwinięta, a w zasadzie obecnie kształtuje się dopiero jej
pierwsze pokolenie. W związku z tym spadek w naszym
kraju nie jest dobrem powszechnym, nie ma majątków
dziedziczonych z pokolenia na pokolenie. Reprezentantami klasy średniej w naszym kraju są osoby około 40.
roku życia, a więc młodsze niż w krajach rozwiniętych,
bardzo dobrze wykształcone, często właściciele firm
lub menedżerowie, osoby niezależne finansowo, które
własnymi siłami zdobyły majątek, w przeciwieństwie
do klasy średniej w krajach rozwiniętych, gdzie często
przechodzi on z pokolenia na pokolenie. Postawy takich osób w stosunku do oszczędzania są inne niż osób
dziedziczących majątek. Wykazują one dużą znajomość
rynków finansowych, która wpływa na zwiększoną ak W Europie pod tym względem wyprzedzają Polskę na przykład: Portugalia
(38,5), Wielka Brytania (36), Irlandia (35,9) i Grecja (35,4), na świecie Stany
Zjednoczone (40,8), Australia (35,2) oraz kraje trzeciego świata. Kraje Starej Europy (Niemcy ze wskaźnikiem 28,3; Norwegia – 25,8; Belgia – 25) oraz Węgry
– 26,9; Słowacja – 25,8; Czechy – 25,47 pozostają w tyle.
Z danych Banku Światowego wynika, że najwyższe wskaźniki nierówności dochodów odnotowuje się w „azjatyckich tygrysach” i krajach Ameryki Łacińskiej.
Nierówności dochodowe w Polsce są zbliżone do notowanych w krajach anglosaskich oraz nieco wyższe niż w krajach skandynawskich.
W Niemczech kwota przekazana spadkobiercom w latach 90. XX w. wyniosła
około 500 mld marek. Ocenia się, że napływ funduszy ze spadków w tym kraju spowodował wzrost oszczędności poza systemem bankowym (Pietrzak 2003,
s. 123).
tywność na tych rynkach. Wysoki poziom wykształcenia
tych osób dodatkowo zwiększa skłonność do oszczędzania (Jabłoński 2005).
6. Profil i potencjał polskich gospodarstw
domowych na rynku oszczędności
Badania cech demograficznych, geograficznych i społeczno-zawodowych gospodarstw domowych pozwalają
określić profil tych gospodarstw, które mają potencjał
niezbędny do funkcjonowania na rynku oszczędności.
Z badań przeprowadzanych przez GUS wynika, że
w 2006 r. najwyższy status materialny w naszym kraju miały gospodarstwa osób pracujących na własny
rachunek. Przeciętny miesięczny nominalny dochód
rozporządzalny na osobę w tych gospodarstwach był
o 32,1% wyższy od dochodu w gospodarstwach ogółem.
Z kolei w najgorszej sytuacji znajdowały się gospodarstwa osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych,
tj. dochodów z tytułu własności, alimentów, zapomóg,
pożyczek oraz różnego rodzaju świadczeń socjalnych:
zasiłków, emerytur, rent.
Zamożność mieszkańców Polski mierzona wysokością PKB na jednego mieszkańca była zróżnicowana
w poszczególnych regionach geograficznych. W 2003
r. najkorzystniej pod tym względem przedstawiała się
sytuacja w regionie centralnym (województwo łódzkie
i mazowieckie) oraz południowym (województwa małopolskie i śląskie). W najgorszej sytuacji byli mieszkańcy
regionu wschodniego, obejmującego województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie i świętokrzyskie, oraz
regionu północnego, a więc województw: kujawskopomorskiego, pomorskiego i warmińsko-mazurskiego
(GUS 2006d).
Jak wynika z danych GUS, w 2006 r. najwyższy
poziom bezrobocia uważanego za istotny wyznacznik
ubóstwa występował w województwach: warmińskomazurskim, zachodniopomorskim i kujawsko-pomorskim. Najniższą wartość wskaźnik bezrobocia osiągnął
w województwach: małopolskim, mazowieckim i wielkopolskim.
Kombinacja demograficznych, geograficznych oraz
społeczno-zawodowych cech gospodarstw domowych
oraz poziomu ich dochodów wskazuje, że główny potencjał finansowy gospodarstw w Polsce skupiony jest
w miejskich gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek, znajdujących się regionach najmniej dotkniętych bezrobociem. Te gospodarstwa wydają się
mieć relatywnie największe możliwości zgromadzenia
nadwyżki środków finansowych, która może być przeznaczona na oszczędności.
Z punktu widzenia standardowych teorii i modeli
istotnym elementem jest, jak wspomniano, sytuacja demograficzna. Jak wykazują badania, ludność w Polsce
starzeje się – w ogólnej liczbie ludności odnotowuje się
spadek osób w wieku 18–29 lat, rośnie natomiast liczba osób powyżej 60 lat. Ocenia się, że do 2030 r. osoby
w wieku powyżej 60 lat będą stanowić najliczniejszą
grupę społeczeństwa (GUS 2006a). Taka sytuacja jest
niekorzystna dla rynku oszczędności, gdyż osoby starsze
oszczędzają mniej. Struktura wieku oraz liczebność poszczególnych roczników jest istotna z punktu widzenia
teorii cyklu życia, która zakłada, że oszczędności są gromadzone przez gospodarstwa w okresie aktywności zawodowej, aby pokryć potrzeby konsumpcyjne po przejściu na emeryturę.
Zgodnie z teorią cyklu życia jednostki wygładzają
konsumpcję przez cały czas jego trwania, co oznacza,
że oszczędności w młodszych grupach wiekowych są
ujemne lub niskie, gdyż dochody są niższe od przewidywanego dochodu życiowego. Wzrost oszczędności przypada na lata aktywności zawodowej, gdy
dochód przekracza przewidywany dochód życiowy.
Szczyt oszczędności przypada na wiek 60–65 lat
i w tym momencie gospodarstwo domowe powinno
zacząć konsumować zgromadzone środki, chociaż
w praktyce nie zawsze ma to miejsce. B. Liberda, która badała oszczędności w przekroju wiekowym w Polsce w latach 1994–1998, stwierdziła, że największe
nadwyżki gromadziły gospodarstwa w dwóch grupach
wiekowych: 18–34 lata oraz 50–54 lata. Taki stan rzeczy był niezgodny z teorią cyklu życia, według której oszczędności młodych gospodarstw domowych
powinny być znikome. Fakt ten może wynikać stąd,
że w naszym kraju osoby młode stosunkowo szybko
osiągają wysoki pułap dochodów. Duże nadwyżki finansowe gospodarstw domowych w wieku 50–54 lat
związane są natomiast ze zjawiskiem szczytu oszczędności przedemerytalnych przypadającego w Polsce
o 5–10 lat wcześniej niż na świecie.
Przeprowadzony w 2002 r. Narodowy Spis Powszechny ujawnił, że liczebność gospodarstw domowych w Polsce ma tendencję spadkową i wynosi
2,84 osoby. Według prognoz GUS w 2006 r. liczba
ta wyniesie 2,68, w 2010 r. – 2,56, a dwadzieścia
lat później osiągnie poziom 2,29 osób (GUS 2006).
Szacuje się w związku z tym, że w najbliższym czasie będzie rosła liczba gospodarstw dwuosobowych
bezdzietnych, tzw. DINKIES (Double Income No
Kids), które według badań GUS znajdowały się w
najlepszej sytuacji dochodowej (GUS 2006b; 2006c).
Badania GUS wskazują ponadto na silne powiązanie
pomiędzy wielkością gospodarstwa i jego składem
osobowym a poziomem dochodu rozporządzalnego
na osobę.
Zmiany demograficzne, polegające na spadku
udziału dzieci, znajdują na ogół wyraz w znacznym wzroście stopy oszczędzania (Liberda 2000,
s. 50).
7. Perspektywy rozwoju rynku oszczędności
w Polsce
Uwzględniając ogólną sytuację ekonomiczną krajowych
gospodarstw domowych oraz poziom ich dochodów,
można stwierdzić, że w Polsce istnieją korzystne warunki do rozwoju rynku oszczędności. Chociaż nic nie
wskazuje na możliwość wzrostu skłonności do oszczędzania w naszym społeczeństwie, można oczekiwać,
że oszczędności będą rosły w ujęciu wartościowym zarówno w związku z napływem nowych środków, jak
i wzrostem wartości już zainwestowanych.
Działania konsumentów w sferze spożycia i akumulacji determinują jednak również subiektywna ocena
własnej sytuacji, poczucie stabilizacji finansowej czy zagrożenia biedą w przyszłości. Odsetek gospodarstw oceniających swoją sytuację jako złą lub bardzo złą jest zaś
stosunkowo wysoki – w 2003 r. kształtował się na poziomie 35–40% (GUS 2006b). Jako przyczyny takiej sytuacji podawano: zbyt niskie płace, emerytury i renty, brak
możliwości dodatkowych zarobków, brak pracy, wysokie
koszty utrzymania mieszkania oraz długotrwałą chorobę
lub inwalidztwo w rodzinie. Relatywnie wysokie było
także poczucie zagrożenia biedą. W 2003 r. aż 19% gospodarstw obawiało się, że jest ono realne, i nie widziało
możliwości poradzenia sobie w takiej sytuacji. Poniżej
granicy niedostatku żyje 22% gospodarstw w Polsce według ujęcia obiektywnego, natomiast aż 51% według
ujęcia subiektywnego (Czapiński, Panek 2006). Mimo to
jednak odsetek gospodarstw, w których stałe dochody
nie pozwalały na zaspokojenie bieżących potrzeb, spada systematycznie od 1994 r. i w 2005 r. był dwukrotnie
niższy i wynosił 37% (Czapiński, Panek 2006).
Coraz bardziej optymistyczne są też wyniki badań
nastrojów społecznych w zakresie sytuacji finansowej
gospodarstw domowych i konsumpcji indywidualnej.
Nastroje społeczne mierzone wartością wskaźnika ufności konsumenckiej w latach 2005–2007 znacznie się
poprawiły (GUS 2007). Wynika to prawdopodobnie
z faktu, że ocena sytuacji przez gospodarstwa domowe
ma charakter procykliczny, czyli poprawia się w okresie
ekspansji gospodarczej, a spada w okresie recesji. Trwający więc obecnie wzrost gospodarczy wywołuje poprawę nastrojów społecznych.
Wydaje się, że poprawa sytuacji dochodowej oraz
nastrojów społecznych w Polsce w ostatnim okresie powinna korzystnie wpłynąć na możliwości gospodarstw
domowych w zakresie oszczędzania. W najbliższych latach należałoby więc oczekiwać zwiększenia strumienia
oszczędności gospodarstw domowych w Polsce. Z drugiej strony możliwy jest również dalszy wzrost poziomu
spożycia, w tym m.in. dóbr uznawanych dotychczas za
luksusowe. Utrzymywanie konsumpcji na relatywnie
wysokim poziomie w stosunku do dochodu prawdopodobnie wiąże się z dążeniem do zmniejszenia dystansu
względem poziomu konsumpcji w krajach bogatszych.
Z kolei wybór między konsumpcją a akumulacją może zależeć od tego, czy gospodarstwa potraktują wzrost
dochodu jako permanentny, czy tymczasowy. Krańcowa
skłonność do konsumpcji z pierwszego rodzaju dochodu jest bowiem bliska jedności; w przypadku dochodu
przejściowego wynosi natomiast zero.
W analizie możliwości dalszego rozwoju rynku
oszczędności w Polsce istotne wydaje się uwzględnienie
motywów, które ostatecznie wpływają na decyzje gospodarstw domowych kształtujące podział środków na
konsumpcję i akumulację.
W badaniach przeprowadzanych przez GUS w latach 1997–2003 polskie gospodarstwa domowe za główny cel oszczędzania uznawały chęć zabezpieczenia się
na wypadek zdarzeń losowych, na starość, leczenie, rehabilitację, a w następnej kolejności na remont, zakup
mieszkania, domu oraz na zabezpieczenie przyszłości
dzieci. Badania firmy Pentor z 2005 r. potwierdziły taką samą kolejność deklarowanych celów oszczędzania.
Wynika stąd, że przy podejmowaniu decyzji o oszczędzaniu dominował motyw przezornościowy, a następnie
motyw celowy.
Motywy, którymi kierują się gospodarstwa domowe
przy podejmowaniu decyzji o oszczędzaniu, uzasadniają
tezę o możliwości różnokierunkowego wpływu poprawy
ogólnej sytuacji ekonomicznej i nastrojów społecznych
na skłonność do oszczędzania. Optymistyczne postrzeganie przyszłości może np. ograniczać oddziaływanie
motywu przezorności, w związku z przewidywanym
polepszeniem sytuacji dochodowej gospodarstw domowych. Z kolei motyw celowy może stać się istotniejszy
w przypadku, gdy gospodarstwa decydując się na zakup
mieszkania lub artykułów luksusowych zaczną gromadzić środki na ten cel. Duże znaczenie może mieć fakt,
że spora część gospodarstw domowych w Polsce posiada
własny dom lub mieszkanie; spośród wszystkich gospodarstw 40% ma dom, a 25% mieszkanie (Liberda 2000,
s. 97)10. Z kolei obserwowany w ostatnim okresie wzrost
zainteresowania rynkiem nieruchomości, w tym luksusowych zagranicznych, może oznaczać chęć nabycia
10 Zjawisko to określane jest terminem „catching up with the Joneses”.
Wielkości te są podobne jak w gospodarkach o wyższym poziomie rozwoju.
kolejnych domów czy apartamentów jako wakacyjnych
lub może być podyktowany motywem spekulacyjnym
w związku z oczekiwanym wzrostem wartości nieruchomości w nowych krajach Unii. Kontynuacja dobrej koniunktury na giełdzie może dodatkowo wzmóc działanie
motywu spekulacyjnego. Nie ma więc jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak rozwinie się sytuacja na rynku
oszczędności gospodarstw domowych w Polsce w najbliższej przyszłości.
Poza wymienionymi czynnikami duże znaczenie
dla oszczędzania w Polsce mogą mieć czynniki natury
psychologicznej, np. przyzwyczajenia społeczeństwa,
które utrudniają wprowadzanie zmian i zniechęcają
do przyjmowania nowych rozwiązań, np. deklarowany
brak zaufania do instytucji finansowych może ograniczać oszczędzanie w nich. Ponadto, zdaniem wielu specjalistów, Polacy nie mają wyrobionego nawyku oszczędzania i nie myślą o zapewnieniu sobie dostatniej przyszłości. W opinii psychologów biznesu skłonność do
oszczędzania wynika z dojrzałości emocjonalnej, przejawiającej się odrzuceniem impulsu jako motoru działania, spojrzeniem w szerszej perspektywie, posiadaniem wizji, planowaniem oraz kierowaniem się tzw. odroczonymi gratyfikacjami.
Dla postaw wobec oszczędzania w Polsce ważny
wydaje się także niski poziom edukacji finansowej społeczeństwa oraz jego podatność na reklamy, które promują konsumpcyjny styl życia. Boom konsumpcyjny
w Polsce rozpoczął się w 1997 r. i trwa do chwili obecnej. Zapewne przyjmowanie postawy prokonsumpcyjnej
będzie destrukcyjnie wpływać na odczuwanie potrzeby
oszczędzania. Jak zauważono, zależność między wiekiem a materializmem i „zakupoholizmem” w 2005 r.
była liniowa, tzn. im młodsze osoby, tym większe nastawienie materialistyczne i skłonność do zakupów
(Czapiński, Panek 2006). Wchodzenie w dorosłość tzw.
pokolenia T (roczników urodzonych w początkowym
okresie transformacji) może oznaczać, że podejście materialistyczne stanie się w najbliższych latach jeszcze powszechniejsze, co może negatywnie wpłynąć na
oszczędzanie.
Niski poziom edukacji finansowej społeczeństwa
przejawia się także brakiem świadomości co do realnych
Tabela 1. Czynniki wpływające na oszczędzanie
Czynniki sprzyjające oszczędzaniu
Bariery oszczędzania
Dobra sytuacja ekonomiczna
Postawy prokonsumpcyjne
Spadek bezrobocia
„Zakupoholizm”
Poprawa sytuacji dochodowej
Zjawisko catching up with the Joneses
Wzrost dochodu traktowanego jako przejściowy
Wzrost dochodu traktowanego jako permanentny
Dobra koniunktura na giełdzie
Zainteresowanie rynkiem nieruchomości
Brak zaufania do instytucji finansowych
Brak edukacji finansowej
Czynniki emocjonalne – impulsywność
Zmiany demograficzne – starzenie się ludności
Źródło: opracowanie własne.
możliwości zaspokojenia potrzeb emerytów przez przymusowy system ubezpieczeń. Okazuje się, że gwarantuje on świadczenia na poziomie około 1/3 dzisiejszych
całkowitych dochodów gospodarstw domowych (Liberda 2000, s. 132). Powszechna znajomość tego wskaźnika mogłaby umożliwić podjęcie właściwych decyzji co
do wysokości dobrowolnych wpłat do systemów emerytalnych lub oszczędzania we własnym zakresie na potrzeby emerytury po uwzględnieniu własnych potrzeb
i oczekiwań.
Zestawienie czynników mogących wpływać na
oszczędzanie pozytywnie lub ograniczająco zawiera
tabela.
8. Podsumowanie
Zagadnienia związane z oszczędzaniem znajdują się
w centrum zainteresowania wielu teorii ekonomicznych,
podejmujących próbę projekcji wielkości akumulacji poprzez usystematyzowanie czynników mających wpływ
na indywidualne decyzje. Czynniki te są jednak liczne,
a ich działanie wielokierunkowe, co sprawia, że w rzeczywistości obserwuje się wiele odstępstw od uznanych
teorii. Złożoność psychiki człowieka, jego wrażliwość
na czynniki wypływające z otoczenia, w którym funkcjonuje, sprawiają, że niejednokrotnie podejmowane decyzje są nieprzewidywalne, a często bywają oceniane
wręcz jako nieracjonalne.
Przeniesienie wielu teorii na polski grunt jest skomplikowane, gdyż sytuacja gospodarstw domowych zasadniczo zmieniła się tu dopiero na początku lat 90.
XX w., kiedy zaczęły funkcjonować w realiach gospodarki rynkowej. Pojawiły się wówczas nowe potrzeby,
a z drugiej strony nieistniejące wcześniej możliwości ich
zaspokojenia. Sprawiło to, że zachowania gospodarstw
w sferze spożycia i akumulacji często były spontaniczne
i nie zawsze racjonalne. Utrzymująca się nadal wzmożona konsumpcja wpływa negatywnie na, i tak niezbyt
wysoką, skłonność do oszczędzania.
Ponadto gospodarstwa domowe w Polsce ciągle
są mniej zamożne niż gospodarstwa w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Fakt ten znajduje od-
zwierciedlenie zarówno w poziomie konsumpcji, jak
i możliwościach oszczędzania. Nadal istnieją duże dysproporcje w sytuacji materialnej poszczególnych grup
gospodarstw, na dodatek pogłębiające się. Trudna jest
sytuacja osób utrzymujących się ze świadczeń socjalnych, żyjących na granicy ubóstwa. Utrzymuje się wysokie zagrożenie bezrobociem.
Z drugiej jednak strony dynamicznie rozwija się
polska klasa średnia, której wysokie dochody stwarzają
równie duże możliwości w zakresie oszczędzania. Ponadto dobra ogólna sytuacja gospodarcza wpływa na potencjał finansowy społeczeństwa, który powinien ujawnić się także poprzez rynek oszczędności.
Zapoczątkowane korzystne tendencje na rynku
oszczędności w Polsce powinny się umacniać. Już obecnie w procesie oszczędzania przez polskie gospodarstwa
domowe obserwuje się pewne zachowania zgodne z teorią permanentnego dochodu i cyklu życia charakterystyczne dla krajów rozwiniętych (Liberda 2000).
Z drugiej strony istnieje wiele czynników mających
negatywny wpływ na oszczędzanie. Należą do nich
szczególnie czynniki psychologiczne, których działanie
przejawia się w postawach prokonsumpcyjnych, impulsywnych zachowaniach, braku planowania. Niepokojąca
jest zwłaszcza powszechna nieznajomość prawdopodobnej wielkości przyszłych świadczeń emerytalnych z systemu ubezpieczeń społecznych. Skutkiem tego jest brak
odpowiednich działań mających na celu zapewnienie
sobie dodatkowych oszczędności na czas ustania aktywności zawodowej.
Kolejnym niekorzystnym zjawiskiem dla rynku
oszczędności jest starzenie się społeczeństwa, ponieważ
starsze gospodarstwa domowe oszczędzają mniej lub
wręcz, jak wynika z teorii cyklu życia, mogą wykazywać
oszczędności ujemne.
Ogólny profil psychologiczny społeczeństwa polskiego nie wskazuje na duże możliwości zwiększenia
skłonności do oszczędzania, skłania raczej do prognozowania wzmożonego rozwoju konsumpcji. W tej sytuacji
niezbędny wydaje się wzrost edukacji ekonomicznej
i świadomości, które w połączeniu z kontynuacją dobrej
koniunktury mogłyby korzystnie wpłynąć na wielkość
oszczędności w Polsce.
Bibliografia
Borowska-Kwasik Z. (1997), Gospodarstwo domowe, w: R. Milewski (red.), Elementarne zagadnienia ekonomii,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Bywalec Cz. (1995), Poziom życia społeczeństwa polskiego na tle procesów transformacji gospodarczej (1989–1993),
„Procesy transformacji w Polsce”, zesztyt 10, Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Ekonomicznych, Warszawa.
Czapiński J., Panek T. (red.) (2006), Diagnoza Społeczna 2005, VIZJA PRESS&IT, Warszawa.
Friedman M. (1957), A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Princeton.
Gostomski E., Kamping Ch. (2002), Pozyskiwanie oszczędności gospodarstw domowych w Niemczech przez banki, w:
B. Lepczyński (red.), Bankowość detaliczna. Perspektywy. Rekomendacje, CeDeWu, Warszawa.
GUS (2006a), Prognoza gospodarstw domowych na lata 2003–2030, Warszawa.
GUS (2006b), Sytuacja bytowa gospodarstw domowych w 2003 r. w świetle wyników ankietowego badania warunków
życia ludności, Warszawa.
GUS (2006c), Sytuacja gospodarstw domowych w 2004 r. w świetle wyników badań budżetów domowych, Warszawa.
GUS (2006d), Rocznik Statystyczny 2005, Warszawa.
GUS (2007), Koniunktura konsumencka, Warszawa.
IMF (2006), World Economic Outlook Database, September, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/02/data/index.aspx
Jabłoński P. (2005), Giełda coraz modniejsza „Rzeczpospolita”, 31 stycznia.
Keynes J.M. (1936), The General Theory of Employment, Interest and Money, Macmillan, London.
Kędzior Z. (1999), Diagnoza i przewidywanie zachowań gospodarstw domowych w warunkach transformacji gospodarczej,
w: J. Kramer (red.), Zachowania podmiotów rynkowych, PWE, Warszawa.
Korenik D. (2003), Oszczędzanie indywidualne w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.
Kramer J. (1997), Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa.
Krasiński Z., Piasny J., Szulce H. (1984), Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa.
Kahneman D., Tversky A. (1979), Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk, “Econometrica”, Vol. 47, No. 2,
s. 263–291.
Kahneman D., Tversky A. (1984), Choices, Values and Frames, “American Psychologist”, Vol. 39, No. 4, s. 341–350.
Kahneman D., Knetsch J., Thaler R. (1991), The endowment effect, loss aversion, and status quo bias, “Journal of Economic
Perspectives”, Vol. 5, No. 1, s. 193–206.
Kimbal M. (1990), Precautionary Saving in the Small and in the Large,” Econometrica”, Vol. 58, No. 1, s. 53–73.
Laidler D., Estrin S. (1991), Wstęp do mikroekonomii, Gebethner i S-ka, Warszawa.
Leland H. (1968), Saving and Uncertainty: The Precautionary Demand for Saving, “Quarterly Journal of Economics”,
Vol. 82, No. 3, s. 456–473.
Liberda B. (2000), Oszczędzanie w gospodarce polskiej, PTE, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa.
Loayza N., Schmidt-Hebbel K., Serven L. (2000), What drives private saving around the world?, “Policy Research Working
Paper”, No. 1, World Bank, Washington, D.C.
Modigliani F., Brumberg R. (1954), Utility Analysis and the Consumption Function: An Interpretation of Cross- Section
Data, w: K. Kurihara (red), Post- Keynesian Economics, Rutgers University Press, New Brunswick.
Pietrzak J. (2003), Czynniki przewagi konkurencyjnej na rynku bankowych usług detalicznych, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Pisera R. (2006), Milionerzy z twojej ulicy, „Newsweek”, 23 lipca.
Rytelewska G. (2001), Sprzedaż produktów bankowych, w: W.L. Jaworski, Z. Zawadzka (red.), Bankowość. Podręcznik
akademicki, Poltext, Warszawa.
Shefrin H., Thaler R. (1985), Mental Accounting andConsumer Choice, “Marketing Science”, Vol. 4, No. 3, s. 199–214.
Shefrin H., Thaler R. (1988), The Behavioural Life- Cycle Hypothesis, “Economic Inquiry”, Vol. 26, No. 4, s. 609–643.
Thaler R., (1981) Some Empirical Evidence on Dynamic Inconsistency, “Economic Letters”, Vol. 8, s. 201–207.
Tversky A., Kahneman D. (1992), Advances in prospect theory: Cumulative representation of uncertainty, ”Journal of
Risk and Uncertainty”, Vol. 5, No. 4, s. 297–323.
UniCredit, Pionier Global Asset Management, Bank Pekao SA (2004), Oszczędzanie po środkowoeuropejsku,
http://media.pekao.com.pl/notatka_23012.html
The World Bank (2006), Distribution of Income and Consumption, www.worldbank.org
Miscellanea 67
Metodologiczne osobliwoÊci
ekonomii
The Methodological Pecularities
of Economics
Bogusław Czarny*
pierwsza wersja: 25 września 2006 r., ostateczna wersja: 5 września 2007 r., akceptacja: 18 września 2007 r.
Streszczenie
Abstract
Poniżej opisuję główne osobliwości ekonomii, odróżniające ją od rozwiniętych nauk przyrodniczych. Zaczynam
od krytyki praktycznych osiągnięć ekonomistów oraz
oderwania ekonomii od rzeczywistości. Następnie opisuję przyczyny tego stanu. Po kolei omawiam: 1) rolę
doświadczenia i obserwacji w ekonomii, 2) niepewność
i ogólnikowość prognoz ekonomistów, 3) wpływ badania
i publikacji wyników na przedmiot badania w ekonomii,
4) wpływ interesów na ekonomię. W zakończeniu przedstawiam komentarz i wnioski. Sądzę, że kłopoty ekonomistów z gromadzeniem wiedzy o gospodarowaniu są
wynikiem skumulowania się problemów znanych także w naukach przyrodniczych. Uważam, że warunkiem
dalszego rozwoju ekonomii jako nauki empirycznej jest
zastąpienie skłonności do budowania nierealistycznych
modeli gospodarowania dążeniem do tworzenia i testowania teorii odwołujących się do wyników badań empirycznych.
I describe the main peculiarities of economics
distinguishing it from natural sciences. I begin with a
critical analysis of economists’ practical achievements
and of the lack of reality in certain areas of contemporary
economic theory. Then I analyse the causes for this
situation. I describe in turn: 1. The status of experiment
and observation in economics. 2. Uncertainty of economic
predictions and their lack of concreteness. 3. The impact
of research on the object of economic analysis. 4. The
impact of human interests on economics. The final part
of the article presents main conclusions: 1. The limited
ability of economists to accumulate knowledge stems
from accumulation of problems which are known in
natural sciences as well. 2. The precondition of further
development of economics as an empirical science is
to abandon unrealistic models and to develop and test
empirical theories.
Słowa kluczowe: metodologia ekonomii, ekonomia jako
nauka, falsyfikacjonizm
Keywords: methodology of economics, economics as
a science, falsificationism
JEL: B41
* Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Katedra Ekonomii II, e-mail: [email protected]
68 Miscellanea
1. Wstęp
Poniżej opisuję wybrane metodologiczne osobliwości
ekonomii, różniące ją od rozwiniętych nauk przyrodniczych. Jak sądzę, skumulowanie się tych osobliwości
jest główną przyczyną względnie małego zaawansowania ekonomii jako nauki empirycznej. Zaczynam od krytyki dokonań ekonomii, której osiągnięcia są o wiele
mniejsze od osiągnięć nauk przyrodniczych. Następnie
opisuję po kolei przyczyny tego stanu. Całą pracę kończą komentarz i wnioski.
2. Nędza ekonomii?
Jak pisze Mark Blaug: „Nie jesteśmy w stanie z wyprzedzeniem większym niż rok przewidzieć tempa wzrostu GNP w gospodarce, a nawet nie potrafimy trafnie przepowiedzieć wzrostu NNP w pojedynczych gałęziach w ciągu najbliższych dwóch, trzech lat” (Blaug
1995, s. 355–356; por. Zarnovitz 1968, s. 435–436). Odpowiednich „polskich” przykładów potwierdzających tę
diagnozę dostarczają np. krytyczne oceny trafności sporządzanych w Polsce prognoz makroekonomicznych publikowane przez Borowskiego (zob. np. Borowski 2007).
Ogólnie ekonomia nie zdołała do tej pory ustalić takiej liczby użytecznych twierdzeń, która pozwoliłaby jej
konkurować z naukami przyrodniczymi. Ekonomiści nie
mogą się pochwalić tak efektownymi osiągnięciami, jak
lądowanie na Księżycu czy przeszczep serca. W dodatku
często spierają się publicznie o sprawy – wydawałoby
się – podstawowe. Co więcej, popełniają spektakularne
pomyłki, wyjaśniając i prognozując przebieg zdarzeń gospodarczych, co wielu obserwatorom każe wątpić w naukowy charakter ich zajęcia.
Na przykład w 12. wydaniu swojego słynnego podręcznika z 1985 r. Paul A. Samuelson twierdził, że Związek Radziecki od 1928 r. rozwija się szybciej od Stanów Zjednoczonych, Niemiec i Japonii. Jeszcze na rok
przed upadkiem muru berlińskiego pisał: „Gospodarka
radziecka jest dowodem, że – wbrew przekonaniom wielu sceptyków – socjalistyczna gospodarka nakazowo-rozdzielcza może nie tylko działać, lecz nawet rozkwitać”
(Samuelson, Nordhaus 1989, s. 837). Tymczasem, na co
zwraca uwagę np. Roberts, już na początku 1988 r. dzięki pieriestrojce wiadomo było, że gospodarka radziecka
od dziesięcioleci przeżywa stagnację (zob. Roberts 2002;
por. Skousen 1997).
Zdaniem Blauga wśród ekonomistów powszechna
jest niechęć do oceniania teorii ekonomicznych według
kryterium oryginalności ich empirycznej zawartości.
Blaug pisze, że „postępując w ten sposób, teoretycy
(...) dają świadectwo narastającej we współczesnej eko Tym samym tematem zajmowałem się w pracy Czarny (2004). Niniejszy artykuł jest rozwiniętą i poprawioną wersją tamtej analizy.
nomii tendencji do teoretyzowania, traktowanego jako
intelektualna gra, i nie usiłują odnosić swoich tez ani do
tego, ani też do jakiegokolwiek innego możliwego świata” (Blaug 1995, s. 31).
Także badania publikacji w czołowych czasopismach ekonomicznych od lat ujawniają drastyczny brak
związku publikowanych prac z rzeczywistością; zob.
Canterberry, Burkhardt 1983; Leontief 1982; Oswald
1991. Clower, były wydawca „American Economic Review”, pisze, że „wielka część ekonomii jest tak bardzo oddalona od czegokolwiek, co choćby trochę przypomina realny świat, że często ekonomistom trudno jest
traktować swoje zajęcie poważnie” (Clower 1989, s. 23).
Z kolei Frey w podsumowaniu artykułu poświęconego
krytyce możliwości praktycznego wykorzystania wiedzy ekonomicznej dodaje: „Wyniki badań nadal nie
stanowią przekonującego empirycznego potwierdzenia
wpływu ekonomii i ekonomistów na gospodarkę” (Frey
2006, s. 307).
Metodolodzy ekonomii wskazują zwykle na następujące powody niezadowalającego zaawansowania ekonomii jako nauki empirycznej.
2.1. Rola doświadczenia i obserwacji
Cechy gospodarowania powodują, że w ekonomii niewielką rolę odgrywa doświadczenie (eksperyment), które
jest standardowym narzędziem pracy przyrodnika. Obserwacja gospodarowania tylko w ograniczonym stopniu
jest w stanie zastąpić brakujące dane eksperymentalne.
Ograniczone możliwości eksperymentowania
Doświadczenie (eksperyment kontrolowany) polega na
zmianie jednych cech zjawiska w celu ustalenia ich
związków z innymi cechami. Eksperymentator stara się
usunąć uboczne wpływy, które mogłyby zakłócić badane związki. Przeprowadzenie doświadczenia wymaga
m.in.: 1) wyraźnego wydzielenia możliwych przyczyn
i skutków, 2) powtarzalności skutków, 3) możliwości
kierowania zmianami przyczyn; por. Nagel 1970, s.
W innym miejscu Blaug stwierdza np., że rzucającymi się w oczy przykładami niechęci ekonomistów do porzucenia ewidentnie nieprawdziwych teorii jest oparta na założeniu racjonalnych oczekiwań nowa makroekonomia klasyczna. „Wnioskowi, że żaden rodzaj polityki państwa nie jest w stanie wpłynąć na realną wielkość produkcji, dochodu i zatrudnienia w gospodarce, fakty
zaprzeczają raz za razem. (...) A jednak nowej makroekonomii klasycznej ciągle
uczy się we wszystkich podręcznikach i ciągle istnieją liczni makroekonomiści, którzy gorąco wierzą, że nowa makroekonomia klasyczna ma mocne podstawy i że ludzie rzeczywiście formują swoje oczekiwania w racjonalny sposób. Nie zmieniają tego nawet wyniki obserwacji giełd. Giełda jest jednym z
miejsc, które najlepiej nadają się do testowania tego pomysłu, ponieważ spośród wszystkich rynków to właśnie na giełdach ludzie są najsilniej motywowani do zabiegania o informacje. A jednak giełda jest usiana anomaliami, spekulacyjnymi bańkami, których nie sposób wyjaśnić przy założeniu, że wszyscy handlujący na giełdzie mają racjonalne oczekiwania (Blaug 1998; podobnie
Backhouse 1997, s. 18).
Zauważmy jednak, że również w niektórych naukach przyrodniczych (np.
astronomia, embriologia) przez wiele lat nie posługiwano się eksperymentem.
Nie okazało się to nieprzezwyciężalną przeszkodą w gromadzeniu wiedzy.
387–394. W ekonomii spełnienie tych warunków jest bardzo trudne, czego przyczyną jest sama natura procesu gospodarowania. Wyobraźmy sobie np., że ekonomiści chcą
zbadać eksperymentalnie wpływ, jaki na wielkość produkcji wywierają zmiany nakładów na inwestycje.
Po pierwsze, jak zdefiniować „nakłady na inwestycje”. Czy odnoszą się one do konkretnego roku? Ile wynosi odstęp między latami, w których zwiększa się PKB,
a okresem, kiedy zmieniają się wydatki na inwestycje?
Wszak na wielkość produkcji w konkretnym roku wpływa nie tylko praca maszyn zainstalowanych rok temu,
lecz także takich, które pracują od wielu lat. W dodatku
związek inwestycji z produkcją trudno odizolować od
wpływu innych czynników (na wzrost, poza inwestycjami, wpływają np. zmiany cen za granicą). Po drugie,
w ekonomii ewentualne doświadczenie zwykle nie jest
powtarzalne. Reakcje produkcji na zmiany inwestycji
mogą być różne, zależnie np. od działań polityków gospodarczych. Tymczasem w naukach przyrodniczych to
właśnie powtarzalność wyników doświadczenia umożliwia intensywną krytykę naukową i decyduje o akceptacji twierdzeń. Po trzecie, decyzja o wielkości nakładów na inwestycje wpływa na ludzkie losy. Krótko
mówiąc, trudno sądzić, że ktokolwiek pozwoli na zakłócanie codziennego życia milionów ludzi tylko po to,
aby ekonomiści zaspokoili swą ciekawość.
Oczywiście, kłopoty te nie wykluczają możności
eksperymentowania przez ekonomistów. Na przykład
bank może wprowadzić wyższe oprocentowanie dla
oszczędzających, a następnie zbadać jego wpływ na
wielkość oszczędności. Podobnie, działanie rynku można symulować, aranżując sytuację, w której znajdują się
badane przez eksperymentatora grupy, tak aby osoby te
zachowywały się podobnie do ludzi maksymalizujących
użyteczność i (lub) zysk. Świadectwem rosnącej roli
takich doświadczeń jako źródła informacji dla badającego gospodarkę ekonomisty stał się w drugiej połowie
XX w. szybki rozwój ekonomii eksperymentalnej (ang.
experimental economics).
Entuzjaści ekonomii eksperymentalnej podkreślają jej
osiągnięcia. „Moim zdaniem dzieje ekonomii eksperymentalnej w ciągu ostatnich 20 lat są historią wielkiego sukcesu. Dysponujemy dziś ścisłymi metodami laboratoryjnego
sprawdzania modeli ludzkiego zachowania. Niektóre standardowe modele, takie jak model podaży i popytu, okazały się bardziej godne zaufania, niż sądziliśmy przed 20
laty. Inne poradziły sobie gorzej, jak model użyteczności
oczekiwanej. (...) Wielu teoretyków rozwój ekonomii eksperymentalnej skłonił do tworzenia raczej teorii prostych,
konkretnych i sprawdzalnych niż teorii kompleksowych,
abstrakcyjnych i ogólnych. (…) Laboratoryjne obserwacje
ostrzegały przed teoretycznymi ślepymi uliczkami w rodzaju pewnych wyrafinowanych udoskonaleń teoriogrowych koncepcji równowagi” (Varian 1992, s. 118-9).
Powtarzalność oznacza, że wynik konkretnego badania pojawia się znowu,
jeśli badanie zostanie powtórzone przez inną osobę.
Miscellanea 69
Jednak sceptycy powątpiewają w realność perspektywy stworzenia w ten sposób bazy obserwacyjnej
dla ekonomii. Wydaje się to nieprawdopodobne z wielu
powodów. Po pierwsze, dane z kwestionariuszy zebrane
w innych sytuacjach sugerują, że ludzie reagują inaczej
w sztucznej sytuacji, a inaczej, kiedy chodzi o realne
i istotne zmiany ich materialnego dobrobytu, natomiast
np. związki chemiczne z grubsza zachowują się tak samo, zarówno w laboratorium, jak i poza nim. Po drugie,
zbyt często dane eksperymentalne zastępują ważne dane empiryczne (O’Brien 1992, s. 103).
Ogólnie: status ekonomii eksperymentalnej jest ciągle kontrowersyjny. Wielu ekonomistów pozostaje sceptycznych co do jej osiągnięć i możliwości. Wśród mniejszości eksperymentujących badaczy istnieją zasadnicze
różnice poglądów co do celów, do których osiągnięcia
eksperymenty mogą być najbardziej przydatne, właściwego sposobu dokonywania eksperymentów i wniosków
wynikających ze współczesnych badań eksperymentalnych (Sugden 2005, s. 177).
Obserwacja zamiast eksperymentu?
Eksperyment można niekiedy zastąpić porównaniem
wyników obserwacji zdarzeń gospodarczych. Co prawda
np. manipulowanie ceną w zaaranżowanej sytuacji, kiedy wszystkie inne okoliczności wpływające na wielkość
zapotrzebowania są stałe, w celu zaobserwowania wielkości zapotrzebowania odpowiadających różnym poziomom ceny, czyli oszacowania przebiegu linii popytu,
jest kosztowne. Można jednak odwołać się do informacji
z przeszłości o wielkości sprzedaży przy różnych cenach
i spróbować zastosować analizę regresji.
Podobnie, co prawda do celów doświadczalnych,
nie da się odtworzyć splotu szczegółowych warunków politycznych, kulturowych, demograficznych,
technologicznych i innych, który doprowadził do
powstania kapitalizmu w Europie. Można jednak
porównać odpowiednie informacje z wiedzą o historii Chin i Indii, gdzie kapitalizm nie powstał. Interesujące mogą się także okazać wyniki obserwacji
przemian gospodarczych np. w Rosji, Polsce i Chinach w końcu XX w. Porównania takie mogą wskazać
okoliczności ważne dla powstania kapitalizmu. Klasycznych przykładów dostarczają badania procesów
racjonalizacji w Europie przeprowadzone przez Webera (zob. np. Weber 1922; Czarny 1990), a także
porównawcze analizy przemiany „od planu do rynku” w Rosji, Chinach i innych krajach realnego socjalizmu dokonane przez Stiglitza i innych autorów
(zob. np. Hussain et al. 2000; Hoff, Stiglitz 2002;
Ellerman, Stiglitz 2003). Jest jednak oczywiste, że
liczba odkrywanych przez historyków gospodarczych
tego rodzaju „naturalnych eksperymentów”, a zatem
także ilość dostarczanych przez nie informacji, jest
ograniczona.
70 Miscellanea
Zauważmy również, że – jak już w połowie XX w.
pisał Friedman – wiedza, którą uzyskujemy dzięki obserwacji, jest o wiele trudniejsza do zinterpretowania niż
wiedza zdobyta w wyniku kontrolowanych eksperymentów. „Często ma ona charakter kompleksowy, zawsze zaś jest pośrednia i niekompletna. Gromadzenie
odpowiednich informacji jest zwykle bardzo żmudne,
a ich interpretacja wymaga zazwyczaj subtelnej analizy
i wieloetapowego rozumowania, które rzadko okazują się rzeczywiście przekonujące. Niemożność odwołania się ekonomistów do dramatycznego i bezpośredniego świadectwa wyników eksperymentów «krzyżowych» utrudnia wiarygodne
sprawdzanie hipotez; jednak efekt ten ma o wiele mniejsze znaczenie niż utrudnienie osiągnięcia
w miarę szybkiej i powszechnej zgody co do wniosków, jakie można (...) wyciągnąć z dostępnego świadectwa faktów. Sprawia to, że rezygnowanie z zawodnych hipotez jest procesem powolnym i trudnym. Rzadko są one porzucane definitywnie (...)”
(Friedman 1953, s. 7–8).
Dodatkowo
interpretację
wyników
obserwacji utrudnia niska jakość danych statystycznych,
którymi
posługują
się
ekonomiści. Na przykład na przełomie XX i XXI w.
w literaturze można było znaleźć kilka dramatycznie różnych zestawów współczynników Giniego dotyczących zróżnicowania dochodów w Polsce (por.
np. Keane, Prased 2001; Golinowska 1997). Podobnie ocena skali bezrobocia w Polsce była trudna
z powodu dużego bezrobocia fikcyjnego i ukrytego.
Dla porównania, przyrodnicy o wiele rzadziej muszą ufać danym innych ludzi (np. oficjalnym danym instytucji państwowych zbieranym do celów
innych niż naukowe). W naukach przyrodniczych
„(...) możliwość odtworzenia danych wyjściowych
ma rozstrzygające znaczenie dla akceptacji wyniku
badań. Istnieje zatem zasadnicza różnica między
ekonomią a fizyką czy chemią. Kiedy opieramy się
na wspólnym zbiorze danych, możemy jedynie dokonywać różnych statystycznych testów tych samych danych wyjściowych, i – jak podobno zauważył Coase – jeśli tylko będziemy je torturować
odpowiednio długo, dane w końcu się przyznają. Wyjściem byłoby: polepszenie jakości danych,
ich dostępności, przykładanie odpowiedniej wagi do kwestii powtarzalności. Ekonomiści powinni
być gotowi tworzyć własne zbiory danych i to
w sposób, który umożliwia publiczną kontrolę sposobu ich tworzenia” (O’Brien 1991, s. 57).
3. Niepewność prognoz
Twierdzenia ekonomii najczęściej nie odnoszą się
do wszystkich gospodarujących społeczeństw. Opi-
sywane przez nie związki zachodzą jedynie w
ściśle określonych warunkach. Warunki te są nie
tylko złożone, lecz także zmienne. Mają na nie
wpływ m.in. cała sfera kultury, system polityczny, technologia . Taka zmienność warunków gospodarowania sprawia, że dla uniknięcia błędu
niedopowiedzenia niezbędne staje się dokładne
określenie zakresu obowiązywania poszczególnych praw ekonomicznych. Następuje to dzięki wymienieniu warunków spełnienia tych regularności. Jednak ze względu na wielką liczbę
takich warunków sporządzenie odpowiedniej listy okazuje się zwykle bardzo trudne.
Zmienność warunków gospodarowania w różnych społeczeństwach skutkuje naturalnym podziałem ekonomii na części dotyczące różnych społeczeństw gospodarujących. Rezultatem jest istnienie nie jednej spójnej teorii ekonomii, lecz wielu luźno powiązanych teorii gospodarowania społeczeństw silnie zróżnicowanych pod względem
instytucjonalnym (np. ekonomia gospodarki feudalnej, ekonomia gospodarki krajów realnego socjalizmu, ekonomia gospodarki prywatno-rynkowej
na początku XXI w.).
Przykładem ograniczonego zakresu uogólnień
dokonywanych przez ekonomistów jest sformułowane na początku lat sześćdziesiątych XX w. prawo Okuna, zgodnie z którym między wielkością
produkcji a poziomem stopy bezrobocia zachodzi
odwrotna zależność: zmiana PKB o 2–2,5% powoduje skierowaną odwrotnie zmianę stopy bezrobocia
o 1 pkt proc. Prawo Okuna odnosi się do wysoko
rozwiniętych krajów o gospodarce rynkowej. Oczywiście, zależność ta nie mogła obowiązywać w polskiej gospodarce np. w latach sześćdziesiątych XX w.
(w krajach realnego socjalizmu nie było przecież wtedy jawnego bezrobocia).
Mimo wszystko zdaniem niektórych ekonomistów istnieją prawa ekonomiczne, które odnoszą się
do wielu (wszystkich?) społeczeństw gospodarujących. Jednak ich treść jest zwykle banalna. Zazwyczaj
(inaczej niż w naukach przyrodniczych) stanowią
one mało precyzyjne generalizacje, w przypadku których łatwo jest wskazać liczne wyjątki. Przykładem
jest tzw. prawo malejących przychodów. Zgodnie
z tym prawem zwiększanie ilości użytego do produkcji czynnika wytwórczego, przy stałej ilości innych czynników, od pewnej granicznej wielkości na Jak pisze L. von Mises: „Wielkości, które obserwujemy, badając ludzkie
działanie (...), są w sposób oczywisty zmienne. Bez wątpienia ich zmiany
wpływają na wynik naszych działań. Wszystkie wielkości, które możemy
obserwować, są zdarzeniami historycznymi, faktami, które nie mogą zostać
w pełni opisane bez określenia czasu i miejsca, w których się wydarzyły”
(Mises 1957, s. 10–11). I dalej: „W przypadku matematycznego ujęcia fizyki
rozróżnienie między stałymi a zmiennymi ma sens; jest ono bardzo ważne
w każdym przypadku wyliczeń o charakterze technologicznym. Natomiast
w ekonomii nie istnieją żadne stałe związki między różnymi wielkościami”
(Mises 1957, 11–12).
Miscellanea 71
kładu prowadzi do coraz mniejszych przyrostów
produkcji .
Zmienność sytuacji, z którymi mają do czynienia
ekonomiści, często sprawia, że posługują się klauzulą ceteris paribus (łac. przy innych warunkach stałych). Jednak stosowanie klauzul ceteris paribus utrudnia sprawdzanie prawdziwości teorii, osłabiając skuteczność krytyki naukowej. Mogą one być używane do ochrony teorii przed nieprzychylnym jej świadectwem danych obserwacyjnych. Często przecież można powiedzieć, że zaprzeczająca teorii obserwacyjna anomalia spowodowana
została zmianami warunków gospodarowania, o których
autorzy teorii zakładali, że są niezmienne.
Owszem, podobnie jak w ekonomii, założenia ceteris paribus ograniczają również teorie nauk przyrodniczych, jednak wnioski wynikające z tych teorii wydają się bardziej godne zaufania niż wnioski ekonomistów. Ta różnica jest często
wystarczająca, aby na tych wnioskach oprzeć działania praktyczne, w rodzaju budowy samolotów i mostów. Ogólnie, teoria ekonomiczna prawdopodobnie musi opierać się na większej liczbie założeń ceteris paribus i hipotez pomocniczych
niż nauki przyrodnicze, ponieważ na zjawiska gospodarcze
wpływa większa liczba potencjalnie zakłócających czynników niż na zjawiska przyrodnicze. W dodatku te zakłócające
czynniki z natury rzeczy są zapewne bardziej zmienne (Beed,
Beed 2000, s. 423–424). To właśnie dlatego ekonomiści nie
mają swoich „stałych Plancka” czy „stałych grawitacji”.
Jak wiadomo, zgodnie z tezą Duhema-Quine’a żadna teoria nie może zostać obalona przez pojedyncze doświadczenie. Próbom falsyfikacji poddawane są raczej
całe kompleksy powiązanych ze sobą logicznie hipotez
(zob. Duhem 1954; Ariew 1984). Na przykład w ekonomii sprawdzenie hipotezy o stabilności popytu na pieniądz wymaga przyjęcia hipotez pomocniczych o czynnikach wpływających na zmienne, które określają popyt
na pieniądz (chodzi np. o metodę pomiaru ilości pieniądza, sposób powstawania podaży pieniądza). W przypadku konkretnego sprawdzianu nie da się rozdzielić hipotezy głównej i hipotez pomocniczych, więc jeśli pojawia się znaczna różnica między rzeczywistą a oczekiwaną na podstawie teorii ilością pieniądza, ten negatywny wynik sprawdzianu nie jest „skoncentrowany”.
Odpowiadać zań mogą zarówno główna hipoteza o stabilności, jak i jedna lub więcej hipotez pomocniczych.
Inne przykłady tego rodzaju praw przytaczał m.in. Oskar Lange. Jego zdaniem: „Najszerszy zasięg historyczny mają (...) techniczno-bilansowe prawa
produkcji. Najbardziej ogólne z tych praw są uniwersalne, działają na wszystkich szczeblach rozwoju społecznego (...)” (Lange 1980, s. 65). Według Langego techniczno-bilansowe prawa produkcji to powtarzające się relacje między działaniami, wynikające z technicznych warunków produkcji. Oto przykład: Do wyprodukowania określonego produktu trzeba określonej ilości pracy
oraz określonej ilości rozmaitych środków produkcji. Nie można zużywać więcej węgla, niż się produkuje (plus lub minus ewentualny import i eksport); zob.
(Lange 1980, s. 61-62). Moim zdaniem, techniczno-bilansowe prawa produkcji
sformułowane przez Langego są banalnymi wnioskami, które wynikają bezpośrednio z praw przyrodniczych i z reguł logiki. Sądzę, że bez większego trudu we wszystkich naukach empirycznych można „odkryć” bardzo wiele takich
praw: ekonomicznych (np. „dobra inwestycyjne spadają pod wpływem grawitacji”), historycznych (np. „władcy feudalni zbudowani są z atomów”) itd.
Zdrowy rozsądek może wtedy sugerować zmianę konkretnych części teorii, jednak zdroworozsądkowe reguły
są niejasne, co może powodować przewlekłe spory.
W ekonomii jest to szczególnie ważny problem
z powodu złożoności sytuacji opisywanych przez ekonomistów. Wymusza ona liczne założenia upraszczające
(np. różniczkowalność funkcji produkcji, doskonała informacja, brak efektów zewnętrznych). W rezultacie bardzo często empiryczne zaprzeczenie hipotezy sformułowanej przy wszystkich tych założeniach nie może być
uznane za konkluzywne, ponieważ nie wiadomo, czy jego przyczyną nie była nieprawdziwość któregoś z tych
założeń. Innymi słowy „teza Duhema-Quine’a utrudnia
sprawdzanie wszystkich teorii naukowych, w tym teorii ekonomicznych (…), lecz w naukach społecznych jej
skumulowane skutki mogą z większą siłą osłabiać wiarygodność przejściowo stabilnych wyników niż w naukach przyrodniczych” (Beed, Beed 2000, s. 423–424;
por. Cross 1982). W takiej sytuacji „ekonomiści powinni
stosować testy, których zawartość informacyjna na temat
pomocniczych założeń jest o wiele większa niż na temat
podlegającej sprawdzianowi hipotezy. Niestety, zwykle
nie robią tego” (O’Brien 1991, s. 55).
Podsumowując: zmienność warunków gospodarowania i spowodowane nią ograniczenie zakresu obowiązywania prawie wszystkich „praw ekonomicznych”
sprawiają, że regularności te i wynikające z nich wnioski (np. wyjaśnienia, prognozy) obarczone są znaczną
niepewnością. W rezultacie mają one stosunkowo małe znaczenie praktyczne. W dodatku krytyka twierdzeń
jest w ekonomii trudna: zaprzeczające im fakty zawsze
można wytłumaczyć niespełnieniem któregoś z niejasno określonych szczegółowych warunków ich obowiązywania. Oczywiście utrudnia to gromadzenie użytecznej wiedzy ekonomicznej.
4. Ogólnikowość prognoz
To m.in. właśnie zmienność warunków gospodarowania
sprawia, że twierdzenia i prognozy ekonomistów często
są ogólnikowe. Zwykle ich uściślenie nie jest możliwe,
ponieważ warunki gospodarowania, w tym reakcje ludzi
na bodźce, nie są stabilne (powtarzalne), lecz są zmienne. W rezultacie zazwyczaj nie da się stwierdzić, np.
o ile dokładnie zwiększą się cena i ilość sprzedawanego
dobra po wzroście dochodów nabywców lub dokładnie
po ilu miesiącach wzrost podaży pieniądza spowoduje
zauważalny wzrost średniego poziomu cen w gospodarce. Innymi słowy w ekonomii rzadko pojawiają się
takie twierdzenia, jak względnie dobrze potwierdzona
empirycznie „pierwiastkowa” formuła Baumola-Tobina,
wyjaśniająca transakcyjny popyt na pieniądz. Wynika z
niej – jak wiadomo – że dochodowa elastyczność popytu
równa się 0,5, a elastyczność popytu względem stopy
procentowej wynosi –0,5 (Baumol 1952; Tobin 1956).
72 Miscellanea
W wielu innych przypadkach jest inaczej niż w przypadku formuły Baumola-Tobina. Na przykład sprawdzanie
hipotez jest w ekonomii trudne z powodu powszechnego
posługiwania się przez ekonomistów metodą statyki porównawczej. Zwykle zastosowanie tej metody umożliwia
jedynie określenie kierunku zmian analizowanej zmiennej (a nie jej wielkości). „Ponieważ pojawienie się zmiany o właściwym znaku (plus lub minus – B.Cz.) jest o wiele bardziej prawdopodobne niż pojawienie się zmiany mającej jednocześnie właściwy znak i wielkość, ta jakościowa
technika badawcza prowadzi do powstania teorii, których
zawartość empiryczna jest niewielka i które mają niewiele potencjalnych falsyfikatorów. Bardzo trudne, a może nawet nie
możliwe jest poddanie takiej teorii surowym sprawdzianom
empirycznym. W rezultacie często powstają teorie ekonomiczne, które co prawda są potwierdzone, lecz jednocześnie
są trywialne” (Hands 1992, s. 24; por. Blaug 1994, s. 118).
Podobnych kłopotów nastręcza niekiedy rozróżnianie krótkiego i długiego okresu bez jednoznacznego
określenia ich długości (ten przeprowadzany według
niejednolitych kryteriów podział pojawia się np. przy
obliczaniu wielkości cenowych elastyczności popytu
i podaży, w modelu AD/AS, a także w neoklasycznej teorii wzrostu). Skutkiem może być utrudnienie sprawdzania konkretnych twierdzeń.
Wnioskiem z prostego neoklasycznego modelu
wzrostu jest np. teza o równości temp wzrostu gospodarczego w stanach wzrostu zrównoważonego (ang. steady
states), różniących się od siebie jedynie wielkością stopy oszczędności. W rezultacie w gospodarce opisywanej
tym modelem nie istnieje (skądinąd dobrze potwierdzony empirycznie) dodatni związek między stopą oszczędzania a tempem wzrostu gospodarczego. Otóż próby
testowania twierdzenia o nieistnieniu związku między
poziomem stopy oszczędności a tempem wzrostu gospodarczego są trudne z powodu braku informacji o długości „długiego okresu” w tego rodzaju neoklasycznym
modelu wzrostu. Nie wystarcza zaprzeczenie takiego
twierdzenia poprzez odwołanie się do jednoznacznie
nieprzychylnego mu świadectwa faktów. Możliwe jest
przecież, że okres, z którego pochodzą dane o oszczędnościach i tempie wzrostu, jest zbyt krótki i teza o braku związku między stopą oszczędności a tempem wzrostu odnosi się do dłuższego okresu. Na przykład, jak pisze Mankiw: „Niezdolność oszczędności do wpływania
na tempo wzrostu zrównoważonego (...) może wydać
się sprzeczna z silną korelacją wzrostu i oszczędności
w różnych krajach. Jednak przecież korelacja ta może
odzwierciedlać przejściową dynamikę zdarzeń w okresie, w którym gospodarki stopniowo osiągają swoje sta W przypadku obliczeń elastyczności długi okres musi być dostatecznie długi, aby możliwe stały się zmiany technologii i gustów, które decydują o wielkości zapotrzebowania. W modelu AD/AS chodzi o taki okres, w którym mogą dokonać się dostosowania płac i cen, umożliwiające gospodarce odzyskanie
długookresowej równowagi. Z kolei w przypadku neoklasycznego modelu
wzrostu o długości długiego okresu decyduje tempo tworzenia kapitału rzeczowego.
ny wzrostu zrównoważonego” (Mankiw 1995, s. 278).
Oczywiście skutkiem opisanych zjawisk jest osłabienie
intensywności krytyki naukowej i spowolnienie tempa gromadzenia użytecznej praktycznie wiedzy ekonomicznej.
5. Wpływ badania i publikacji wyników na
przedmiot badania
W przypadku ekonomii sama procedura badawcza może
zmieniać zachowanie gospodarujących ludzi. Podobny
wpływ na cechy przedmiotu ekonomii może mieć publikacja wyników badań. Utrudnia to gromadzenie wiedzy
o gospodarce. W rezultacie zdobyta dzięki badaniu wiedza ekonomistów nie opisuje normalnego zachowania
gospodarujących ludzi, lecz ich zachowanie zmienione
pod wpływem oddziaływania metod badawczych i opublikowania uzyskanych wyników. Tymczasem celem badania jest opisanie zachowań niezdeformowanych wpływami zewnętrznymi.
Klasycznego przykładu takich kłopotów dostarcza
metoda badań ankietowych. Wynika to m.in. z kilku przyczyn. Po pierwsze, respondent może uważać,
że od jego odpowiedzi zależą ważne dlań sprawy, co
może go skłaniać do odpowiedzi innej niż udzielana
normalnie. Na przykład robotnik, który nie jest przekonany o potrzebie strajku, może go poprzeć, licząc na
podwyżkę płac. Po drugie, respondent może uznać, że
o pewnych sprawach wypada mieć wyrobioną opinię.
Może to sprawić, że z przekonaniem udzieli odpowiedzi
na pytania, nad którymi do tej pory się nie zastanawiał,
np. zabierając głos w dyskusji o pożądanej wysokości
deficytu budżetowego. Po trzecie, respondent może nie
ujawniać prawdy z obawy przed użyciem przeciwko
niemu informacji przekazanej w trakcie wywiadu. Na
przykład bezrobotni niechętnie przyznają się do podejmowania nielegalnej pracy. Dobrym przykładem kłopotów powodowanych przez upublicznienie wyników
badań są natomiast tzw. samoobalające się i samopotwierdzające się prognozy. Ogłoszenie przez ministra finansów prognozy spadku kursów akcji na giełdzie z powodzeniem może np. przyczynić się do obniżki cen papierów wartościowych.
Oczywiście opisane przed chwilą zjawiska nie
ułatwiają pracy ekonomistom badającym gospodarkę.
Nie oznacza to jednak, że gromadzenie wiedzy o gospodarowaniu staje się w takiej sytuacji zupełnie niemożliwe. Publiczne udostępnienie wyników badań ekonomistów nie zawsze prowadzi do zmian ludzkich zachowań. Na przykład opisanie przez Nurskego tzw. efektu demonstracji wcale nie spowodowało modyfikacji postaw nabywców dóbr konsumpcyjnych. Konsumenci
Co prawda także w naukach przyrodniczych sam akt badania istotnie zmienia badane zjawisko, jednak – jak sądzę – zdarza się to o wiele rzadziej. Gospodarowanie składa się z działań ludzi, którzy, inaczej niż materia nieożywiona,
są świadomi i mają wolną wolę.
Miscellanea 73
nadal wzajemnie naśladują swoje zachowania, podpatrując sąsiadów i kupując to samo, co ci uznają za godne
posiadania.
Znając prawa postępowania ludzi, można przewidzieć i uwzględnić odnośne zmiany ich zachowań.
Pozwala to na uwzględnienie skutków tych zmian przy
formułowaniu wyników badań. Jeśli np. z analizy gospodarki za pomocą modelu AD/AS i krzywej Phillipsa
uzupełnionej oczekiwaniami inflacyjnymi wynika, że
w nadchodzącym okresie tempo inflacji osiągnie poziom
π, to w trakcie badania – wyciągając wnioski z tzw. krytyki Lucasa – można założyć, że oczekiwania cenowe
w tej gospodarce wynoszą π e = π. Zgodnie z teorią racjonalnych oczekiwań, kiedy rzeczywista stopa bezrobocia
u nie jest równa naturalnej stopie bezrobocia u* (u ≠ u*),
ludzie powinni skorygować swe oczekiwania inflacyjne πe do poziomu π, wyznaczonego równaniem krótkookresowej krzywej Phillipsa, uwzględniającej oczekiwania inflacyjne:
π = πe – a(u – u*),
gdzie:
π – stopa inflacji,
πw – stopa wzrostu płac nominalnych,
πe – oczekiwana stopa inflacji,
a – miara wrażliwości płac na poziom bezrobocia,
u – rzeczywista stopa bezrobocia,
u* – naturalna stopa bezrobocia.
Antycypowanie zmian ludzkich zachowań spowodowanych badaniem nie jest jednak proste i towarzyszą
mu arbitralne decyzje, dotyczace np. skali tych zmian.
Wbrew prognozom radykalnych zwolenników teorii racjonalnych oczekiwań, w duchu „krytyki Lucasa” zakładających, że π = πe (zob. wyżej), ogłoszenie koncepcji krzywej Phillipsa uwzględniającej oczekiwania inflacyjne nie spowodowało jej zniknięcia. Obserwacja nadal potwierdza istnienie odwrotnej zależności stopy bezrobocia i tempa inflacji (zob. np. Dornbusch et al. 2003,
s. 551). Zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwań tłumaczą to np. niedostępnością ważnych informacji i spowodowaną tym błędną oceną sytuacji przez, mających
skądinąd racjonalne oczekiwania, ludzi. Innymi słowy
niespodziewane zmiany tempa wzrostu ilości pieniądza
w gospodarce zmieniają wielkość bezrobocia, a zmiany
możliwe do przewidzenia nie zmieniają jego poziomu
(por. Lucas 1973) (innym wytłumaczeniem jest „lepkość” nominalnych płac). Wszystko to pokazuje jednak,
że przewidzenie reakcji ludzi na badanie jest trudne.
6. Ekonomia a interesy
W trakcie gospodarowania w różnym stopniu dochodzi
do realizowania interesów jednostek i grup ludzi, w tym
interesów materialnych. W wyniku podmiotowego podziału dochodów poszczególni ludzie otrzymują np.
większą lub mniejszą część dochodu wytworzonego
przez całe społeczeństwo. Gospodarujący ludzie mają także interesy niematerialne. Pragną wpływać na podejmowane decyzje polityczne i ekonomiczne, chcą, żeby proces gospodarowania był zorganizowany zgodnie z
ich poglądami.
Wiedza dostarczana przez ekonomię szczególnie
silnie wpływa na możliwość osiągania przez ludzi
różnych celów. Prowadzi to czasem do świadomego
lub nieświadomego zniekształcania tej wiedzy w celu
stworzenia warunków umożliwiających osiąganie korzyści materialnych i niematerialnych przez konkretne osoby. Heilbronner twierdzi nawet, że „w przypadku analizy spraw społecznych emocjonalny stosunek
uczonego do badanych problemów jest nieuchronny”.
Jego zdaniem „natura tego zaangażowania jest inna
niż natura zaangażowania naukowca, który bada przyrodę. Owszem, w przypadku nauk przyrodniczych
odkrycie niewyjaśnionej anomalii może być zagrożeniem dla intelektualnego «bezpieczeństwa» naukowca
przyrodnika, a być może nawet dla jego psychicznej
«integralności». Odkrycie to nie może jednak wymusić negatywnej moralnej oceny samego badacza jako
składnika istniejącego ładu społecznego. W przypadku
nauk społecznych pojawienie się nieoczekiwanych
wyników badania niemal zawsze osłabia lub wzmacnia legitymizację systemu, którego częścią nieuchronnie jest również sam badacz społeczeństwa” (Heilbroner 1973, s. 139). Heilbronner pisze dalej: „Zaryzykuję
nawet opinię, że każdy naukowiec, który zajmuje się
sprawami społecznymi, przystępuje do swojej pracy
z (uświadomioną lub nieuświadomioną) chęcią wykazania sprawności lub niesprawności badanego przez
siebie porządku społecznego” (Heilbroner 1973, s.
141). W skrajnym przypadku deformacja taka polega
np. na przedstawianiu jako wiedzy naukowej opisów
i twierdzeń nieprawdziwych10.
Można to czynić przynajmniej dwojako. Po pierwsze,
zainteresowani sami mogą tworzyć wiedzę zdeformowaną;
np. „odkryte” przez Józefa Stalina tzw. podstawowe prawo ekonomiczne gospodarki socjalistycznej orzekało, że
w krajach realnego socjalizmu „działanie przedsiębiorstw
10 Jednak jeśli π = πe – a (u – u*), to π = πe wtedy i tylko wtedy, gdy u = u*,
a więc w takiej sytuacji krótkookresowa krzywa Phillipsa nie powinna istnieć.
(Skoro rzeczywiste tempo inflacji jest zawsze równe oczekiwanemu tempu inflacji, to rzeczywista stopa bezrobocia jest zawsze równa naturalnej stopie bezrobocia. Oznacza to, że zmianom rzeczywistej stopy inflacji nie towarzyszą odwrotne zmiany rzeczywistej stopy bezrobocia.
Słabszą wersją podobnego poglądu jest opinia Blauga, który podkreśla, że
ważną przyczyną niedojrzałości ekonomii jako nauki empirycznej jest to, że
twierdzenia ekonomii dobrobytu są nieustannie przenoszone z ekonomii normatywnej i stosowane do oceniania faktów z zakresu ekonomii pozytywnej.
Ekonomiści dzielą się chętnie na „planistów” i „wolnorynkowców” i zdradzają skłonność do interpretowania faktów empirycznych przemawiających
za konkretną hipotezą ekonomiczną lub przeciw niej, w zależności od tych
biegunowo odmiennych postaw; zob. (Blaug 1995, s. 204; podobnie Acocella
2002, s. 18).
74 Miscellanea
podporządkowane jest postulatowi maksymalnego
zaspokojenia stale rosnących materialnych i kulturalnych potrzeb całego społeczeństwa w drodze nieprzerwanego wzrostu i doskonalenia produkcji socjalistycznej na bazie najwyższej techniki”.11 Oczywiście istnieniu takiej regularności zaprzeczały rzeczywiście obserwowane zachowania przedsiębiorstw
w krajach realnego socjalizmu.
Po drugie, zainteresowani mogą zakłócać krytykę
naukową, wpływając w ten sposób na wyniki selekcji
teorii ekonomicznych. Można tego dokonać, np. fałszując wyniki badań, odpowiednio dzieląc środki na rozwój
nauki, deformując programy nauczania, umożliwiając
ogłaszanie wyników badań tylko wybranym osobom,
blokując szanse awansu zawodowego krytykom. Oczywiście natężenie tego rodzaju działań bywa różne. Drastycznym przykładem są w Polsce losy tzw. szkoły Kaleckiego (zob. Osiatyński 1984, s. 253–302). W mniej
sprzyjających takim praktykom okolicznościach historycznych w grę wchodzą zwykle o wiele subtelniejsze
zabiegi (zob. np. względnie niedawne polskie dyskusje
o racjonalności gospodarowania; Czarny 1989).
Praktyki takie, spowodowane materialnymi i niematerialnymi interesami ludzi, mogą utrudnić lub
nawet uniemożliwić poznawanie gospodarowania,
w szczególności zaś odkrywanie praw ekonomicznych.
Na przykład w Polsce po II wojnie światowej przez wiele dziesięcioleci, aż do końca lat 80. XX w., w bardzo małych nakładach opublikowano tylko kilka podręczników
ekonomii z grubsza odpowiadających światowym standardom. Książki, które przez dziesiątki lat powszechnie
wykorzystywano w roli podręczników na zajęciach
z ekonomii ze studentami, zwykle zawierały wiedzę
przestarzałą, niepełną i zniekształconą propagandowo.
Jest oczywiste, że obniżało to poziom nauczania ekonomii, a przez to hamowało rozwój nauk ekonomicznych.
Z drugiej strony pamiętajmy jednak, że nie tylko ekonomia ma wpływ na możliwości realizacji materialnych i niematerialnych interesów jednostek. Wiedza gromadzona, analizowana i systematyzowana przez
nauki przyrodnicze też może go wywierać. Dobrze znany jest opór, jaki swego czasu budziły poglądy Kopernika
na budowę Układu Słonecznego, czy też – zdaniem niektórych kontrowersyjna do dziś – darwinowska teoria
ewolucji. Nie przeszkodziło to jednak w rozpowszechnieniu się tych poglądów. Najlepszym zabezpieczeniem
przed deformacjami wiedzy ekonomicznej związanymi
z wpływem ludzkich interesów jest przestrzeganie zasady wolności nauki.
11 Zob. Stalin (1952, s. 22); por. Stalin (1949, s. 144; 1952, s. 38). W Polsce
krytyka opinii o istnieniu podstawowego prawa ekonomicznego gospodarki socjalistycznej aż do końca lat 70. XX w. nie doprowadziła do jej zupełnego obumarcia (zob. np. Minc 1980, s. 114). Szczegółowo problematykę tę opisałem
w: Czarny (1989, rozdziały 3 i 4).
7. Komentarz i wnioski
Wskazałem rozmaite trudności napotykane przez ekonomistów badających gospodarkę. Zwykle są one spowodowane
właściwościami badanego przedmiotu, które utrudniają
krytykę twierdzeń ekonomicznych (Pagenstecher 1987,
s. 35, 39, 50). Oto rekapitulacja: w ekonomii krytyka naukowa nie jest łatwa z następujących powodów.
Po pierwsze, kłopoty ekonomistów z zastosowaniem
doświadczenia jako źródła informacji o gospodarowaniu, a także ogólnikowość prognoz ekonomistów powodują, że sprawdzanie twierdzeń i całych teorii jest
w ekonomii o wiele trudniejsze niż w naukach przyrodniczych. Osłabia to intensywność krytyki naukowej, a zatem
hamuje proces gromadzenia wiedzy ekonomicznej.
Po drugie, ograniczenie ważności twierdzeń do
konkretnych okoliczności, zmienność warunków gospodarowania, kłopoty z ich dokładnym opisaniem, nierealistyczność założeń sprawiają, że negatywny wynik zastępującej eksperyment obserwacji wcale nie wymusza
rezygnacji ze sprawdzanego twierdzenia. Niepomyślny
wynik sprawdzianu można tłumaczyć np. zmianą okoliczności do tej pory uważanych za niezmienne.
Po trzecie, pracę ekonomistów może utrudniać również ta okoliczność, że sam akt badania i (lub) publikacja wyników badania zmieniają niekiedy cechy
badanego przedmiotu. Także silne uzależnienie możliwości realizacji przez ludzi interesów (materialnych
i niematerialnych) od treści wiedzy ekonomicznej bywa powodem względnie trwałych deformacji wiedzy o gospodarowaniu i osłabia skuteczność krytyki
naukowej.
W rezultacie prognozy w ekonomii i naukach
społecznych często opierają się nie na dobrze sprawdzonych i potwierdzonych prawach, lecz na prowizorycznych, nieprecyzyjnych generalizacjach, które odnoszą się do trendów i tendencji i które wymagają spełnienia bardzo wielu „warunków początkowych”. W ekonomii problemem jest to, że:
Po pierwsze, „nie istnieje zbiór precyzyjnych, «dobrze sprawdzonych i potwierdzonych» praw ogólnych,
dotyczących problemów, w przypadku których domagamy się prognoz, ważymy się formułować prognozy lub
potrzebujemy prognoz w celu racjonalnego wsparcia polityki gospodarczej” (Hutchison 1964, s.94).
Po drugie, „«niezależne świadectwo faktów» potwierdzających wszystkie «warunki początkowe», które – w porównaniu ze światem przyrody – często są tak
liczne, złożone i trudne do odizolowania, często w praktyce niemożliwe jest do odczytania z odpowiednią precyzją i pewnością” (Hutchison 1964, s. 95). U schyłku XX w. tę opinię całkowicie podzielali np. Caldwell
(1982, s. 238–242) i Blaug (1995, s. 22).
Czyżby zatem praktykowanie metodologii nauk przyrodniczych było w ekonomii po prostu niemożliwe? Czyżby rację miał A. Rosenberg, który twierdzi, że ekonomia
Miscellanea 75
nie jest nauką empiryczną, lecz częścią matematyki
stosowanej lub normatywną teorią społeczną (Rosenberg 1992)? Zdania na ten temat są podzielone; np.
konferencja z 1989 r., poświęcona zastosowaniom filozofii K. Poppera i I. Lakatosa w ekonomii, ujawniła
powszechną niechęć uczestników do oceniania teorii
ekonomicznych według kryterium oryginalności ich
empirycznej zawartości (de Marchi 1991, s. 504–506,
509). Blaug ostrzega, że alternatywą dla stosowania
w ekonomii metodologii nauk przyrodniczych jest reguła „wszystko jest dozwolone” (ang. anything goes),
czyli bezkrytyczna akceptacja wszystkich form współczesnej ekonomii z całym jej sformalizowaniem i oderwaniem od rzeczywistości.
Do zaakceptowania takiej reguły zachęcają
w praktyce, ironizuje Blaug, „nowy antymodernizm, antyfundamentalizm, poststrukturalizm, hermeneutyczny
dekonstruktywizm, analiza dyskursu, radykalny relatywizm, krytyka doktryny „końca filozofii” i – oczywiście
– „analiza retoryczna” w rodzaju tej proponowanej przez
Deirdre McCloskey (zob. Blaug 1994, s. 129–130). „Choć
istnieją niezliczone odmiany tych szkół, lejtmotywem
pozostaje zawsze myśl, że w ostatecznym rozrachunku nauka i literatura są takim samym rodzajem działalności, że wszystkie te metody, które stworzono w celu analizowania tekstów literackich, równie dobrze można zastosować do tekstów naukowych, że koncepcje naukowe stanowią takie same społeczne konstrukcje jak
poematy i powieści i – krótko mówiąc – że świat nie jest
niczym więcej niż zestawem słów. Mimo że retoryczna
analiza prac ekonomistów jest bardzo potrzebna, końcowym skutkiem jest osłabienie empirycznych aspiracji
ekonomistów, podważenie znaczenia sukcesu prognozy
jako głównego celu ekonomii i, ogólnie, podstawienie
w miejsce przyczynowego «wyjaśnienia» celu, w postaci interpretacyjnego «zrozumienia» (…)” (zob. Blaug
1994, s. 130).
Jednak inne oceny są mniej radykalne. Dorobkiem
nauki, w tym ekonomii, nie są tylko ogólne prawa naukowe. Jak pisze Solow: „Mamy dostatecznie dużo do
roboty bez pretendowania do takiego stopnia zupełności
i precyzji, jakiego nie możemy osiągnąć. (...) Prawdziwe
funkcje ekonomii analitycznej można najlepiej opisać
w sposób nieformalny, jako systematyzowanie naszej,
z konieczności niekompletnej, wiedzy o gospodarce,
dostrzeganie związków, które mogą uchodzić oczom
niezdyscyplinowanym naukowo, przedstawianie konkretnych przypadków w sposób zrozumiały – niekiedy
nawet przekonujący – przy użyciu kilku podstawowych
zasad, dokonywanie ilościowych szacunków skali przypuszczalnych konsekwencji polityki gospodarczej i innych egzogenicznych wydarzeń” (Solow 1985, s. 328–
329; cyt. za: Mayer 1993, s. 47). Dalej: „nauka nie rozwija się ani wyłącznie ani nawet przede wszystkim dzięki identyfikowaniu korelacji od dawna znanych cech obserwowanych obiektów. Ogromne znaczenie ma także
tworzenie nowych pojęć, czyli nowych sposobów opisywania i klasyfikowania zjawisk, ich porównywanie
z innymi pojęciami, a także badanie konsekwencji ich
zastosowania” (zob. Solow 1985, s. 329; cyt. za: Mayer
1993, s. 47; por. Hausman 1994, s. 13)12.
***
Oto podsumowanie: podobnie jak np. Caldwell (1982),
Blaug (1995), O’Brien (1991; 1992) i Backhouse (1997)
sądzę, że opisane kłopoty ekonomistów z gromadzeniem
użytecznej wiedzy o gospodarowaniu są wynikiem skumulowania się opisanych w tym artykule problemów,
skądinąd znanych także w naukach przyrodniczych. Z
jednej strony Solow ma oczywiście rację, kiedy mówi,
że dorobkiem nauki, w tym ekonomii, nie są tylko ogólne prawa naukowe. Jeśli jednak zechcemy wyjść poza jego minimalistyczny program, nieuchronnie wypada sięgnąć po zalecenia Blauga. Oczywiście powinna temu towarzyszyć zalecana przez sceptyków ostrożność. Mechaniczne stosowanie pojmowanych restrykcyjnie reguł metodologicznych grozi pochopną rezygnacją z niektórych koncepcji, a przez to zubożeniem (destrukcją?)
ekonomii.
Przy wszystkich tych zastrzeżeniach sądzę, że
możliwość dalszego rozwoju ekonomii naprawdę zależy od tego, jak szybko powszechna skłonność do tworzenia nierealistycznych modeli gospodarowania zostanie zastąpiona dążeniem do tworzenia i testowania
teorii odwołujących się do wyników badań empirycznych. Oczywiście, decydujące znaczenie ma tu system
bodźców, którym podlegają naukowcy. Liczą się np. akceptowane w środowisku kryteria oceny sukcesu naukowego, sposób kwalifikowania prac publikowanych
w czasopismach i wydawnictwach naukowych, sposób
dzielenia funduszy na rozwój nauk ekonomicznych.
Już w 1971 r. W. Leontief pisał, że środowiskowe kryteria zawodowego sukcesu ekonomistów badających gospodarkę są niewłaściwe. Niedoceniana jest praca empiryczna, taka jak gromadzenie danych o gospodarce, a
przeceniana praca teoretyczna, taka jak tworzenie nowych zmatematyzowanych teorii lub technik ekonometrycznych (zob. Leontief 1971, s. 3–5; por. Backhouse
1997, s. 212).
12 Zapewne Solow, Mayer i Hausman zgodziliby się ze stwierdzeniem, że jednym z największych osiągnięć ekonomistów jest ich język. Chodzi o dobrze znany
zestaw terminów i klasyfikacji w rodzaju „wartości realnej”, „kosztów transakcyjnych”, „równowagi rynkowej”, „kosztu alternatywnego”, „korzyści skali”, „efektów
zewnętrznych”, „nadwyżki całkowitej”, „produktu krajowego brutto” („PKB”), „kursu odpowiadającego parytetowi siły nabywczej” („kursu PPP”), „równowagi makroekonomicznej”, „mnożnika”, bezrobocia „naturalnego” i „przymusowego” czy
„korzyści komparatywnych”. Ten słownik ciągle się rozszerza (np. coopetition). To
właśnie dzięki niemu ekonomiści coraz zwięźlej i precyzyjniej opisują, wyjaśniają
i analizują skomplikowany świat gospodarki. Te analizy miewają w dodatku wielkie
znaczenie praktyczne. Jest to oczywiste np. w przypadku polityki antymonopolowej
(np.: czy podzielić to wielkie przedsiębiorstwo?) oraz analizy kosztów i korzyści
(np. czy to wielkie lotnisko wybudować w tym akurat miejscu?).
76 Miscellanea
Bibliografia
Ariew R. (1984), The Duhem Thesis, “British Journal for the Philosophy of Science”, No. 35, s. 313–325.
Backhouse R. (1997), Truth and Progress in Economic Knowledge, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham, UK;
Lyme, US.
Baumol W. (1952), The Transactions Demand for Cash: An Inventory Theoretic Approach, “Quarterly Journal
of Economics”, Vol. 66, No. 4, s. 545–556.
Beed C., Beed C. (2000), The Status of Economics As a Naturalistic Social Science, “Cambridge Journal of Economics”,
Vol. 24, No. 4, s. 417–435.
Blaug M. (1994), Why I am Not a Constructivist: Confessions of an Urepentant Popperian, w: R. Backhouse (red.), New
Dimensions in Economic Methodology, Routledge, London.
Blaug M. (1995), Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Blaug M. (1998), The Problems with Formalism. Interview with Mark Blaug, „Challenge”, Vol. 41, No. 3, s. 35–45.
Borowski M. (2007), W oczekiwaniu na czarną owcę, „Gazeta Wyborcza”, 23 sierpnia, s. 23.
Caldwell B.J. (1982), Beyond Positivism. Economic Methodology in the Twentieth Century, Allen & Unwin, London i in.
Canterberry E.R., Burkhardt R.J. (1983), What Do We Mean by Asking Whether Economics is a Science? w: A.S. Eichner
(red.), Why Economics Is Not Yet a Science?, M.E. Sharpe, Armonk, New York.
Clower R.W. (1989), The State of Economics: Hopeless but Not Serious?, w: D. Colander, A.W. Coats (red.), The Spread
of Economic Ideas, Cambridge University Press, Cambridge.
Cross R. (1982), The Duhem-Quine Thesis, Lakatos, and the Appraisal of Theories in Macroeconomics, “Economic
Journal”, Vol. 92, No. 366, s. 320–340.
Czarny B. (1989), Dyskusja o racjonalności gospodarowania w polskiej literaturze ekonomicznej po II wojnie światowej,
niepublikowana praca doktorska, SGH, Warszawa.
Czarny B. (1990), Max Weber o racjonalizacji działań ludzkich, „Studia Socjologiczne”, nr 3–4, s. 5–24.
Czarny B. (2004), Pozytywizm i falsyfikacjonizm a sądy wartościujące w ekonomii, „Monografie i Opracowania”, nr
535, SGH, Warszawa.
Dornbusch R., Fischer S., Startz R. (2003), Macroeconomics, McGraw-Hill, New York i in.
Duhem P. (1954), The Aim and Structure of Physical Theory, Princeton University Press, Princeton.
Ellerman D., Stiglitz J. (2003), New Bridges Across the Chasm: Macro and Institutional Strategies for Transitional
Economies, w: J.M. Harris, N.R. Goodwin (red.), New Thinking in Macroeconomics, Edwar Elgar, Cheltenham.
Frey B.S. (2006), How Influential is Economics, “De Economist”, Vol. 154, No. 2, s. 295–311.
Friedman M. (1953), On the Methodology of Positive Economics, w: Essays in Positive Economics, University of Chicago
Press, Chicago.
Golinowska S. (1997), Ubóstwo w Polsce. Synteza wyników badań, w: Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie,
IPiSS, Warszawa.
Hands D.W. (1992), Falsification, Situational Analysis and Scientific Research Programs: The Popperian Tradition In
Economic Methodology, w: N. de Marchi (red.), Post-Popperian Methodology of Economics: Recovering Practice,
Kluwer Boston i in.
Hausman D. (red.). (1994), The Philosophy of Economics: An Anthology, Cambridge University Press, Cambridge.
Heilbroner R.L. (1973), Economics as a „Value-Free” Science, “Social Research”, Vol. 40, No. 1, s. 129–143.
Hoff K., Stiglitz J. (2002), After the Big Bang? Obstacles to the Emergence of the Rule of Law in Post-Communist Societies,
„Discussion Paper”, No. 0203–03, Columbia University, Department of Economics, New York.
Hussain A., Stern N., Stiglitz J. (2000), Chinese Reforms from a Comparative Perspective, w: P. J. Hammond, G. D.
Myles (red.), Incentives, Organization, and Public Economics, Oxford University Press, Oxford.
Hutchison T.W. (1964), Positive Economics and Policy Objectives, Allen and Unwin, London.
Keane M.P., Prased, E.S. (2000), Inequality, Growth and Transfers: New Evidence from the Economic Transition in
Poland, „Working Paper”, No. 125, IMF, Washington, D.C.
Lange O. (1980), Ekonomia polityczna, PWN, Warszawa.
Leontief W. (1971), Theoretical Assumptions and Nonobserved Facts, “American Economic Review”, Vol. 61, No. 1,
s. 1–7.
Leontief W. (1982), Academic Economics, w: W. L. Marr, B. Raj (red.), How Economists Explain: A Reader in Methodology,
University Press of America, Lanham.
Lucas R.E. (1973), Some International Evidence on Output-Inflation Tradeoffs, “American Economic Review”, Vol. 63,
No. 3, s. 326–334.
Mankiw N.G. (1995), The Growth of Nations, “Brookings Papers on Economic Activity”, No. 1, s. 275–310.
de Marchi N.K., Blaug M. (1991), Appraising Economic Theories. Studies in the Methodology of Research Programmes,
Edward Elgar, Aldershot.
Miscellanea 77
Mayer T. (1996), Prawda kontra precyzja w ekonomii, PWN, Warszawa.
Minc B. (1980), Ekonomia polityczna socjalizmu, PWN, Warszawa.
von Mises L. (1957), Theory and History, Yale University Press, New Haven.
Nagel E. (1970), Struktura Nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych, PWN, Warszawa.
O’Brien D.P. (1991), Theory and Empirical Observation, w: D.M. Bleaney, I. Stewart (red.), Companion to
Contemporary Economic Thought, Routledge, London.
O’Brien D.P. (1992), Economists and Data, “British Journal of Industrial Relations”, No. 30, s. 253–285.
Osiatyński J. (1984), Przypisy i dodatki, w: M. Kalecki, Dzieła t. 4, PWN, Warszawa.
Oswald A.J. (1991), Surveys in Economics, Vol. 1, 2, Basil Blackwell, Oxford.
Pagenstecher U. (1987), Verstehen und Erklären in der Nationalökonomie. Methodenkontroversen 1930–1985, Preussler,
Nürnberg.
Roberts P.C. (2002), My Time with Soviet Economics, “The Independent Review”, Vol. 7, No. 2, s. 259–264.
Rosenberg A. (1992), Economics – Mathematical Politics or Science of Diminishing Returns, University of Chicago
Press, Chicago.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D. (1989), Economics, McGraw-Hill, New York.
Skousen M. (1997), The Perseverance of Paul Samuelson’s Economics, “Journal of Economic Perspectives”, Vol. 11,
No. 2, s. 137–152.
Stalin J. (1949), Historia WKP(b). Krótki kurs, KiW, Warszawa.
Stalin J. (1952), Ekonomiczeskije probliemy socyalizma w SSSR, „Bolszewik”, nr 18, s. 1–25.
Sugden R. (2005), Introduction. Experiment, Theory, World: A Symposium on the Role of Experiments in Economics,
“Journal of Economic Methodology”, Vol. 12, No. 2, s. 177–184.
Tobin J. (1956), The Interest Elasticity of Transactions Demand for Cash, “Review of Economics and Statistics”,
Vol. 38, No. 3, s. 241–247.
Varian H.R. (1992), What use is economic theory?, w: A. d’Autume i J. Cartelier (red.), Is Economics Becoming a Hard
Science?, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham, UK; Brookfield, US.
Weber M. (1922), Protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, w: M. Weber (1973), Gesammelte Aufsätze zur
Religionssoziologie. C.H. Mohr, Tübingen.
Zarnovitz V. (1968), Predictions and Forecasting in Economics, w: D.L. Sills (red.), International Encyclopedia of the
Social Sciences, Vol. 12, Macmillan and Free Press, New York.
78 Recenzje
Grzegorz Szczodrowski, Polski
system podatkowy
Review of the book by Grzegorz
Szczodrowski, The Polish Tax System
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
Hanna Sochacka-Krysiak *
Recenzowana książka stanowi moim zdaniem cenne
oraz interesujące wzbogacenie i uzupełnienie polskiej literatury przedmiotu, która jest już dość obfita. Tytułem
przykładu przytoczę tu: Ostaszewski et al. (2004), Grądalski (2006), Kuzińska (2002), Wach (2005).
Są to oczywiście jedynie pozycje wybrane spośród
dzieł reprezentujących ekonomiczne spojrzenie na funkcjonowanie systemów podatkowych oraz ich rolę w gospodarce współczesnej. Pomijam w szczególności publikacje reprezentujące tzw. podejście prawnicze i należące raczej do subdyscypliny prawa finansowego,
zwanej prawem podatkowym, a nie do dyscypliny naukowej o nazwie „ekonomia” – choć w literaturze polskiej poświęconej szeroko rozumianym finansom publicznym wyraźny podział na prace prawnicze i ekonomiczne nie zawsze jest łatwy, a nawet możliwy.
Grzegorz Szczodrowski jest ekonomistą, a jego zainteresowania polskim systemem podatkowym już kilka
lat temu znalazły wyraz w napisanej przez Niego książce (Szczodrowski 2002). W tej sytuacji zdecydowałam
się podjąć próbę porównania obu publikacji tego Autora,
które dzieli okres pięciu lat.
Recenzowana książka, wydana w 2007 r., składa się
z czterech części.
Część pierwsza pt. „Podstawy teorii podatku i systemów podatkowych” obejmuje podstawowe elementy
*Szkoła
teorii podatku (pojęcie podatku, jego budowę, tj. konstrukcję wewnętrzną, klasyfikację podatków i pojęcie
systemu podatkowego jako specyficznego zbioru podatków), a także funkcje i zasady podatkowe. Zasady te
w werbalnej postaci nawiązują bardziej do Adama Smitha niż do Adolfa Wagnera; kwestia ta pojawia się w dalszej części niniejszej recenzji.
Część druga została poświęcona prezentacji ogólnych zagadnień dotyczących polskiego systemu podatkowego. Autor omówił tu najważniejsze etapy ewolucji tego systemu, źródła prawa podatkowego ze szczególnym uwzględnieniem ordynacji podatkowej oraz zagadnienia podatkowe nieujęte w ordynacji, jak np. kontrola skarbowa, odpowiedzialność karna za przestępstwa
i wykroczenia skarbowe czy administracja skarbowa.
W części trzeciej, zatytułowanej „Charakterystyka
podatków”, Autor zajął się bliżej prezentacją poszczególnych podatków, porządkując je (moim zdaniem słusznie) według ich wydajności finansowej, a nie według
kolejnego oznaczenia numerycznego w klasyfikacji stosowanej w OECD.
W tej części książki czytelnik znajdzie sporo szczegółowych informacji na temat (kolejno): podatków obrotowych (PTU, akcyzy, podatek od gier), podatków dochodowych (podatek dochodowy od osób fizycznych
w postaci ogólnej i zryczałtowanej oraz podatek do-
Główna Handlowa, Katedra Ekonomiki i Finansów Samorządu Terytorialnego.
chodowy od osób prawnych), podatków majątkowych,
które stanowią swoisty system podatków lokalnych,
tworzących łącznie kategorię dochodów własnych samorządu terytorialnego, mimo że tylko część z nich reguluje ustawa o podatkach i opłatach lokalnych.
Nader cennym uzupełnieniem, a zarazem zakończeniem części trzeciej jest punkt zatytułowany „Koncepcje
zmian systemu podatkowego w Polsce”, w którym zaprezentowano czytelnikowi podstawową wiedzę o tzw. Białej Księdze Podatków, koncepcji podatku liniowego w wersji amerykańskiej Roberta Halla i Alvina Rabushki oraz koncepcjach
podatkowych Centrum im. A. Smitha.
Treścią części czwartej, noszącej tytuł: „Międzynarodowe aspekty opodatkowania”, jest omówienie: kwestii harmonizacji systemów podatkowych w Unii Europejskiej, problemów związanych z tzw. podwójnym
opodatkowaniem oraz zjawiska tzw. rajów podatkowych.
Autor określił pojęcie raju podatkowego, jego rodzaje,
formy działania, tworzące warunki atrakcyjne dla potencjalnych beneficjentów tej metody uchylania się od obciążeń fiskalnych, a także opisał próby zwalczania rajów
podatkowych oraz zapobiegania ich upowszechnianiu.
Porównując zaprezentowaną wyżej konstrukcję recenzowanej książki z układem wcześniejszego dzieła, zauważyć w nim można sporo elementów wspólnych, które jednak ułożone są w innej kolejności i uzupełnione informacjami o przebiegu tzw. polskiej transformacji ustrojowo-systemowej w części dotyczącej podatków. Jest to
zresztą w pełni uzasadnione drugą częścią tytułu, sygnalizującą zamiar zajęcia się strategią transformacji.
Rozdział wyrażający teoretyczne aspiracje Autora jest
poprzedzony opisem procesu harmonizacji podatków w
Unii Europejskiej, po czym następuje charakterystyka polskiego systemu podatkowego, potraktowana przez Autora
jako „bilans zmian pierwszej fazy transformacji”.
Kolejny rozdział zawiera analizę dostosowania polskiego systemu podatkowego do wskazówek i zaleceń
Unii Europejskiej, wzbogaconą informacjami dotyczącymi przebiegu negocjacji przedakcesyjnych („polskie stanowisko negocjacyjne”).
Ostatni, zamykający książkę z 2002 r., rozdział pt.
„Druga faza transformacji – warianty budowy racjonalnego systemu podatków bezpośrednich” ma w dużej
części charakter podsumowania rozważań dotyczących
kwestii szczególnie kontrowersyjnych.
Z porównania obu wersji dzieła, noszącego prawie
taki sam tytuł i mającego tego samego Autora, wynika, że
obecnie mamy do czynienia z wersją bardziej doskonałą,
dojrzalszą i bardziej kompleksową. Oceniając całość
dzieła w jego nowej wersji, tj. edycji z 2007 r., mogę wyrazić uznanie dla erudycji Autora oraz swobody, z jaką
porusza się w skomplikowanym świecie polskich przepisów podatkowych.
Lektura książki Grzegorza Szczodrowskiego pt. Polski system podatkowy w wersji prezentowanej obecnie
przez Wydawnictwo Naukowe PWN daje czytelnikowi
Reviews
sporą porcję wiedzy, wzbogaconej w znacznym stopniu
autorskimi ocenami opisywanych rozwiązań systemowych, dokonywanymi z różnych punktów widzenia.
Oceny te formułowane są pod kątem potencjalnego i
rzeczywistego oddziaływania wspomnianych wyżej rozwiązań na gospodarkę, zjawiska i procesy społeczne, postawy obywateli, a także – co należy uznać za istotne wobec faktu członkostwa Polski w Unii Europejskiej – pod
kątem przystosowania polskiego systemu podatkowego
do dyrektyw formułowanych przez organy wspólnoty
europejskiej oraz do standardów stosowanych w krajach
rozwiniętej gospodarki rynkowej, kształtujących relacje
między państwem a podatnikami (tj. zarówno przedsiębiorstwami, jak też gospodarstwami domowymi).
Satysfakcja z lektury nie znaczy oczywiście, że należy bezkrytycznie akceptować wszystkie poglądy Autora i podzielać Jego punkt widzenia na instytucje, których funkcjonowanie jest niezwykle ważne dla prawidłowego kształtowania wspomnianych relacji między
państwem a społeczeństwem.
Osobiście sądzę, że racjonalny, możliwie mało „toksyczny” dla gospodarki oraz niezbyt uciążliwy dla obywateli system podatkowy jest niezwykle istotnym warunkiem nie tylko utrzymania należytego tempa rozwoju gospodarczego, lecz także budowania i umacniania
„przyjaznych” powiązań obywateli z wybieranymi przez
nich organami władzy publicznej. Powiązania te powinny jednak opierać się na dwu podstawowych filarach:
zaufaniu obywateli do władzy oraz respekcie tejże władzy wobec obywateli, wyrażającym się min. w konsekwentnej, stabilnej i przejrzystej polityce podatkowej.
Przechodząc do drugiej części recenzji, pozwolę sobie przekazać refleksje na temat poszczególnych części
recenzowanej książki. Mam przy tym nadzieję, że refleksje te staną się swoistym uzupełnieniem wywodów Autora, a może nawet – choćby częściowo – zostaną przez
Niego uwzględnione z następnych wydaniach dzieła.
Refleksje te prezentuję w kolejności nawiązującej
do układu książki, tj. zgodnie z sekwencją rozważań
przyjętą przez Autora.
1. W klasyfikacji podatków, opartej na kryterium
podmiotu czynnego, brakuje mi wyraźniejszego, nieco
szerszego omówienia instytucji podatków samorządowych. Spośrów tych podatków warto wyróżnić podatki
lokalne sensu stricto, wobec których możliwe są pewne
decyzje organów władzy samorządowej dotyczące wysokości obciążeń, oraz podatki zrównane z podatkami
lokalnymi w sensie tradycyjnego pojęcia dochodów własnych (ich źródła przekazano samorządowi bezterminowo i w całości), ale regulowane centralnie i jednolite pod
względem konstrukcji oraz wysokości.
2. Nawiązując do tekstu poświęconego systemom
podatkowym, sugerowałabym wprowadzenie oraz rozwinięcie koncepcji podatku jedynego jako maksymalnie
prostej i taniej alternatywy dla skomplikowanych, rozbudowanych (wieloczłonowych) systemów podatko-
79
80 Recenzje
wych. Jest to naturalnie koncepcja teoretyczna, a nawet
cokolwiek utopijna, ma jednak swoją historię, literaturę,
a nawet pewną aktualność, tym bardziej że w praktyce
podatek jedyny pojawia się już w niektórych „rajach podatkowych”.
3. Kwestia podatku jedynego wiąże się z problematyką funkcji podatków. Sądzę, że warto byłoby nieco szerzej rozwinąć ten temat. Czy możliwe i uzasadnione byłoby ograniczenie funkcji podatku wyłącznie do funkcji
fiskalnej, z równoczesną rezygnacją z tzw. funkcji pozafiskalnych, będących potencjalnymi instrumentami polityki gospodarczej i społecznej? Sądzę, że odpowiednio
skalkulowane stawki podatku jedynego, którym mógłby
być podatek obrotowy, stworzyłyby warunki do takiego
rozwiązania ten systemowego. Przy okazji – niezupełnie
zgadzam się z Autorem w momencie, gdy identyfikuje
funkcje podatków z funkcjami finansów publicznych w
ujęciu R.A. Musgrave’a.
4. Mam pewne uwagi co do sposobu ujęcia i prezentacji zasad podatkowych. Dotyczące ich informacje
są, moim zdaniem, zbyt obciążone szczegółami o charakterze historycznym i przedstawione czytelnikowi
nieco chaotycznie. Osobiście wolałabym klarowny podział zasad na fiskalne, ekonomiczne, społeczne i techniczne, z wyraźnym wyeksponowaniem niedającej się
zneutralizować sprzeczności, tkwiącej w różnych sposobach rozumienia pojęcia sprawiedliwości, dotyczącej
ostatecznego podziału produktu społecznego.
5. Informacje o systemie podatkowym PRL wydają się
z jednej strony zbyt szczegółowe, a z drugiej nie dość wyczerpujące. Brakuje mi np. ujawnienia politycznego charakteru podatków dotyczących tzw. gospodarki nieuspołecznionej oraz prawdziwej istoty podatku obrotowego,
obciążającego nabywców dóbr i usług za pośrednictwem
cen. Ze spraw drobniejszych – może warto byłoby przypomnieć, że pierwszy krok w kierunku łącznego ujęcia w
podatku dochodowym osób prawnych bez względu na formę własności zrobiono w styczniu 1989 r.
6. Lektura rozdziałów czwartego i piątego (ordynacja podatkowa oraz zagadnienia podatkowe nieobjęte ordynacją) skłania mnie do sugestii, by rekomendować
książkę również studentom prawa, a nie tylko ekonomii,
zarządzania i politologii (według wstępu).
7. Za bardzo cenny, interesujący oraz inspirujący
czytelnika uważam rozdział dziewiąty (Biała Księga Ministerstwa Finansów 1998, podatek liniowy według Halla i Rabushki oraz koncepcji Centrum im. A. Smitha).
Zawarte tam rozważania można uzupełnić informacją
o pewnych tendencjach występujących np. w literaturze
niemieckiej, dotyczących ewoluowania tzw. zasady indywidualnej zdolności płatniczej w kierunku zasady
ekwiwalentności (np. prof. Wolfram Engels z Uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem – chodzi o podstawę
kształtowania relacji między podatnikiem a fiskusem).
8. Interesujący jest także rozdział dziesiąty, z tym
że wolałabym inną sekwencję omawiania procesu harmonizacji podatków w UE. Na pierwszym miejscu
umieściłabym podatki pośrednie (podatek od wartości
dodanej oraz akcyzy), najbardziej ujednolicone co do
konstrukcji i najwydajniejsze finansowo, natomiast na
miejscu ostatnim – podatki majątkowe, nieobjęte systemem dyrektyw unijnych, mało wydajne i zapewne
dlatego powszechnie przekazywane samorządowi terytorialnemu jako dochody własne. Co się tyczy podatków
dochodowych – w zakresie dotyczącym osób fizycznych warto byłoby skonfrontować zasięg występowania
progresywnej i proporcjonalnej postaci tego podatku,
a w zakresie dotyczącym osób prawnych na uwagę zasługuje kwestia stosunkowo niskiej wydajności tego podatku oraz pojawiających się niekiedy propozycji jego
likwidacji (przy założeniu, że dywidendy akcjonariuszy
będą opodatkowane w ramach podatku dochodowego od
osób fizycznych).
9. Z przyjemnością odnotowuję istotne novum w literaturze „podręcznikowej”, a mianowicie omówienie w
rozdziale dwunastym problematyki rajów (oaz) podatkowych. To ważny i chyba wciąż niedoceniany problem,
ściśle związany zarówno z systemem, jak też z polityką
podatkową, a także sprawnością kontroli skarbowej.
Podsumowując spostrzeżenia i uwagi, które nasunęły mi się w związku z nową książką dr. Grzegorza
Szczodrowskiego, pragnę stwierdzić, że oto pojawiła
się na rynku książek poświęconych szeroko rozumianej publicznej gospodarce finansowej nowa pozycja,
interesująca, wartościowa i w pełni zasługująca na
uwagę czytelników.
Bibliografia
Grądalski F. (2006), System podatkowy w świetle teorii optymalnego opodatkowania, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej, Warszawa.
Kuzińska H. (2002), Rola podatków pośrednich w Polsce, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa.
Ostaszewski J., Fedorowicz Z., Kierczyński T. (red.) (2004), Teoretyczne podstawy reformy podatków w Polsce, Difin,
Warszawa.
Szczodrowski G. (2002), Polski system podatkowy. Strategia transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Wach K. (2005), Systemy podatkowe krajów Unii Europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Oddział Polskich Wydawnictw
Profesjonalnych, Kraków.
Reviews
Małgorzata Iwanicz-Drozdowska (red.),
Konglomeraty finansowe
Review of the book edited by
Małgorzata Iwanicz-Drozdowska,
Financial Conglomerates
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007
Leokadia Oręziak *
Konglomeraty finansowe są istotnym elementem współczesnych rynków finansowych. Mają one coraz większy
wpływ na to, co dzieje się na tych rynkach, a w rezultacie
w gospodarkach poszczególnych krajów i całej gospodarce światowej. Także w Polsce można obserwować systematyczny wzrost ich znaczenia. Pojawienie się w polskiej literaturze książki poświęconej różnorodnym aspektom funkcjonowania konglomeratów finansowych wychodzi więc naprzeciw zarówno potrzebom praktyki gospodarczej, jak i potrzebom związanym z kształtowaniem
polityki państwa w odniesieniu do rynku finansowego.
Książka Konglomeraty finansowe została napisana przez grono pracowników naukowych uczelni ekonomicznych. Autorzy ci rekrutują się zasadniczo z jednostek specjalizujących się w badaniach nad funkcjonowaniem instytucji finansowych, mających istotne
osiągnięcia na tym polu. Daje to czytelnikowi gwarancję,
że prezentowane w książce treści są adekwatne do tego,
co dzieje się na rynku finansowym zarówno w Polsce, jak
i innych krajach.
We „Wprowadzeniu” do książki wskazuje się, że
takich określeń, jak „konglomerat”, a także „holding”,
„koncern”, „grupa kapitałowa”, używa się do nazwania
skomplikowanych organizacji gospodarczych. Jak wskazują Autorzy, potrzeba zbadania działalności takich or-
* Szkoła
ganizacji na rynku usług finansowych wynika głównie
z tego, że w krajach Europy Środkowej i Wschodniej występuje niewiele konglomeratów o rodzimym kapitale,
a rynek ten jest zdominowany przez podmioty wchodzące w skład instytucji ponadnarodowych. Za uzasadniony można więc uznać przedstawiony we „Wprowadzeniu” cel, którym jest rozpoznanie specyfiki działania konglomeratów oraz ocena możliwości i celowości
ich tworzenia w Polsce, a idąc dalej – szans i zagrożeń
związanych z ich funkcjonowaniem.
Lektura książki pozwala stwierdzić, że Autorom
udało się zrealizować ten cel. Zawarte w niej treści
znacznie powiększają naszą wiedzę na temat takich specyficznych podmiotów rynku, jakimi są konglomeraty finansowe, i mogą być dobrym źródłem poważnej refleksji
dla wszystkich uczestników rynku finansowego oraz
władz sprawujących nad nim nadzór.
Książka składa się z trzech części obejmujących
łącznie osiemnaście odrębnych rozdziałów. Struktura
i sekwencja zawartych w nich treści zostały dobrze dostosowane do celu podjętych badań i specyfiki tematu.
Część pierwsza: „Podstawy teoretyczno-prawne
i analiza otoczenia” stanowi dobre tło rozważań zawartych w dwóch pozostałych częściach pracy.
W 1. rozdziale „Pośrednictwo finansowe i konglomeraty
Główna Handlowa, Kolegium Gospodarki Światowej, Katedra Finansów Międzynarodowych.
81
82 Recenzje
finansowe w teorii ekonomii” (Ryszard Bartkowiak) została pokazana istota pośrednictwa finansowego i jego rola w gospodarce rynkowej. Następnie scharakteryzowano
rolę, jaką w pośrednictwie finansowym mogą odegrać
konglomeraty finansowe. Istotny jest wniosek Autora na
temat zagrożeń związanych z możliwym zmonopolizowaniem przez te konglomeraty procesu kształtowania
cen usług finansowych.
Rozdział 2. „Aspekty prawne funkcjonowania konglomeratów finansowych” (Krzysztof Wiater, Marcin
Wnukowski) to prezentacja ewolucji i stanu regulacji
prawnych dotyczących konglomeratów w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Szczególną uwagę zwrócono na zasady nadzoru nad tymi instytucjami. Z punktu
widzenia praktyki gospodarczej duże znaczenie ma charakterystyka regulacji odnoszących się do funkcjonowania konglomeratów finansowych w Polsce oraz zasad
nadzoru nad nimi świetle ustawy z kwietnia 2005 r. o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi,
zakładami ubezpieczeń i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego (będącej
transpozycją odpowiednich regulacji unijnych do polskiego systemu prawnego). Na zakończenie swych rozważań Autorzy wskazali na różne problemy związane ze
stosowaniem przepisów tej ustawy.
W rozdziale 3., zatytułowanym „Zmiany społecznodemograficzne i zmiany struktury oszczędności a funkcjonowanie konglomeratów finansowych” (Grażyna Rytelewska) został przedstawiony jeden z ważniejszych
czynników mających wpływ na rozwój rynku finansowego w Polsce, tj. potrzeby gospodarstw domowych oraz
poziom gromadzonych przez nie oszczędności. Scharakteryzowany w podrozdziale kierunek zmian społeczno-demograficznych daje obraz tych gospodarstw jako uczestnika rynku usług finansowych oddziałującego
na ofertę instytucji finansowych.
Rozdział 4. „Integracja rynku finansowego w Unii
Europejskiej i jej znaczenie dla rozwoju i funkcjonowania konglomeratów finansowych” (Błażej Lepczyński) został poświęcony aktualnemu etapowi tworzenia jednolitego rynku finansowego w ramach Unii i najważniejszym
tendencjom, które na nim występują. Bliższej analizie
zostało poddane zjawisko fuzji i przejęć występujące
w sektorze instytucji finansowych (głównie instytucji
ubezpieczeniowych i kredytowych). Analizując wpływ
integracji detalicznego rynku usług finansowych na działalność konglomeratów finansowych w UE, Autor wskazuje na potrzebę stałego monitorowania przez Komisję
Europejską przestrzegania zasad konkurencji na rynku finansowym i ochrony interesów konsumentów. Z punktu
widzenia kształtowania unijnych regulacji dotyczących
rynku finansowego ważna jest końcowa uwaga Autora o
tym, że ryzyko protekcjonizmu narodowego będzie wzrastać. Będzie się to wyrażać w utrudnianiu przez władze
narodowe procesów połączeń instytucji finansowych z
różnych krajów. Stawia to określone wyzwania przed in-
stytucjami wspólnotowymi i tworzonymi przez nie regulacjami prawnymi.
Analizę głównych kwestii nadzoru nad działalnością konglomeratów finansowych w wybranych krajach
znajdujemy w rozdziale 5. „Sieć bezpieczeństwa finansowego a działalność konglomeratów finansowych” (Małgorzata Iwanicz-Drozdowska). Ważnym zagadnieniem
podjętym w tej analizie jest możliwość skutecznej koordynacji tego nadzoru przez uprawnione instytucje.
Cześć druga książki, zatytułowana „Zarządzanie
konglomeratami finansowymi”, została poświecona zarówno ogólnym, jak i szczegółowym aspektom tego zarządzania, z uwzględnieniem bogatych doświadczeń z
praktyki gospodarczej wielu krajów.
W rozdziale 6. „Strategie konsolidacji i de novo jako
sposoby tworzenia konglomeratów finansowych” (Renata
Pajewska) podjęto próbę oceny występujących w praktyce motywów i sposobów tworzenia konglomeratów finansowych. W podsumowaniu przeprowadzonej analizy wskazano, że o tworzeniu konglomeratów finansowych decydują zarówno pewne czynniki uniwersalne
(w szczególności dążenie do obniżki kosztów świadczonych usług), jak i pewne czynniki specyficzne (w tym
regulacje prawne, kultura poszczególnych społeczeństw
i skłonność do korzystania z usług finansowych). Jeśli
chodzi o strategie tworzenia tych konglomeratów, to okazało się, że dominuje strategia oparta na fuzjach i przejęciach.
Rozdział 7. pt. „Ocena działalności konglomeratów
finansowych na podstawie sprawozdań finansowych”
(Anna Karmańska) to prezentacja najważniejszych kwestii z dziedziny sprawozdawczości finansowej dotyczącej
konglomeratów finansowych. Pokazano tu główne problemy, które występują w praktyce przy ocenie sytuacji
finansowej takich konglomeratów. Świadomość specyfiki
tych podmiotów muszą mieć zarówno władze nadzorcze,
jak i inwestorzy rozważający możliwość inwestowania
swych środków w instrumenty emitowane przez te instytucje. Szczególną przydatność praktyczną ma scharakteryzowany przez Autorkę zestaw wskaźników i relacji finansowych wspomagających ocenę i analizę dokonań konglomeratu finansowego.
Ważnym uzupełnieniem treści zawartych w rozdziale 7 są rozważania znajdujące się w rozdziale 8.
„Zastosowanie metod taksonomicznych do oceny potencjału ekonomiczno-finansowego konglomeratów finansowych” (Tomasz Michalski, Artur Lewandowski).
Zaproponowano tu model umożliwiający ocenę konglomeratów finansowych z uwzględnieniem różnych
cech diagnostycznych.
Rozdział 9. „Ryzyko w konglomeratach finansowych” (Tomasz Michalski) zawiera rozważania charakteryzujące istotę i rodzaje ryzyka, które dotyczy działalności konglomeratów finansowych. Przedstawione tu
szczegółowe klasyfikacje tego ryzyka dają obraz ogromnych wyzwań, przed którymi stoją organy zarządzające
tymi instytucjami, a także instytucje nadzorujące ich
działalność.
Przedstawione w rozdziale 10. pt. „Kredytowe instrumenty pochodne jako narzędzie transferu ryzyka kredytowego pomiędzy bankami a zakładami ubezpieczeń”
(Paweł Niedziółka) możliwości ograniczania ryzyka występującego w działalności konglomeratów finansowych
wskazują, że ryzykiem tym można stosunkowo skutecznie zarządzać. Zdaniem Autora w zarządzaniu tym
należy wziąć pod uwagę takie potencjalne zjawiska, jak
nadmierna ekspozycja na ryzyko określonej instytucji
współtworzącej konglomerat finansowy, mogąca wystąpić w rezultacie transmisji ryzyka między podmiotami
wchodzącymi w skład konglomeratu, a także tzw. arbitraż regulacyjny.
Rozdział 11., zatytułowany „Cross-selling i zarządzanie wizerunkiem w konglomeratach finansowych”
(Janina Harasim), został poświęcony analizie głównych
aspektów tzw. sprzedaży krzyżowej (wiązanej czy też
uzupełniającej) stosowanej przez konglomeraty finansowe. Celem takiej sprzedaży jest zaoferowanie klientowi możliwie dużej liczby zróżnicowanych produktów.
Jak słusznie wskazano w tym rozdziale, zróżnicowana
oferta oraz złożona na ogół struktura konglomeratu finansowego wymagają odpowiednich działań na rzecz
wypracowania i utrzymania przez całą tę instytucję i jej
części składowe wizerunku zapewniającego im satysfakcjonującą pozycję rynkową.
Cześć drugą książki kończą rozważania zawarte w
rozdziale 12. „Strategia działania konglomeratów finansowych” (Małgorzata Iwanicz-Drozdowska). Dokonany
tu został przegląd misji konglomeratów finansowych.
Analizie poddano działalność wielu znanych konglomeratów, a wynikające z niej wnioski dają obraz motywów,
którymi w swej działalności najczęściej kierują się te instytucje.
Część trzecia książki zatytułowana „Konglomeraty
finansowe na rynku usług finansowych” zawiera obszerną prezentację funkcjonowania konglomeratów finansowych w praktyce różnych krajów, w szczególności
w nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej.
W rozdziale 13. „Konglomeraty finansowe w wybranych krajach wysoko rozwiniętych” (Stanisław Flejterski, Piotr Szklarz) zaprezentowano funkcjonowanie
wybranych konglomeratów, a mianowicie: Citigroup,
The Bank of Tokyo-Mitsubishi Ltd., Credit Suisse, Allianz, HSBC, Rabo Interpoli, SEB oraz Unicredit. Na podstawie bogatych danych liczbowych zostały scharakteryzowane główne obszary działalności tych instytucji oraz
ich pozycja międzynarodowa. Na zakończenie rozważań
przedstawiono wiele ważnych wniosków, wskazujących
na kierunki ewolucji działalności konglomeratów za-
Reviews
równo w Europie, jak i na innych kontynentach. Autorzy
postawili też ważne pytanie: „Czy wielkie zawsze oznacza efektywne, czy większemu – powstałemu w wyniku
fuzji i przejęć – zawsze towarzyszy efekt skali oraz efekt
synergii operacyjnej i finansowej”. Udzielona przez nich
odpowiedź stanowi w istocie pogłębioną ocenę funkcjonowania konglomeratów na rynku finansowym i warta jest uwagi zarówno instytucji finansowych, jak i innych uczestników rynku.
Analiza zawarta w rozdziale 14. „Konglomeraty finansowe w wybranych krajach UE-10” (Robert Wyszyński) jest bogatym źródłem informacji na temat roli
konglomeratów finansowych w niektórych nowych krajach członkowskich Unii. Autor słusznie stwierdza na
zakończenie swych rozważań, że „Konglomeraty niewątpliwie zdążyły ugruntować swoją pozycję w sektorach
finansowych nowych krajów członkowskich, głównie za
przyczyną kapitału zagranicznego”.
Rozdział 15. „Rola klientów korporacyjnych w działalności konglomeratów finansowych” (Robert Jagiełło,
Adam Śliwiński) oraz rozdział 16. „Klienci indywidualni
i ich znaczenie dla konglomeratów finansowych” (Grażyna Rytelewska) zawierają charakterystykę dwóch głównych grup klientów konglomeratów finansowych. Szczegółowej analizie poddano najważniejsze usługi oferowane tym grupom oraz wskazano na specyfikę z punktu widzenia strategii rynkowych realizowanych przez
konglomeraty działające na polskim rynku.
Istotnemu obszarowi działalności konglomeratów
finansowych, jakim jest zindywidualizowana i kompleksowa obsługa zamożnych klientów przez bank,
a także zarządzanie aktywami, został poświęcony rozdział 17. książki „Private banking i asset management
w działalności konglomeratów finansowych” (Leszek
Dziawgo). Zaprezentowano tu najważniejsze elementy
oferty konglomeratów w tym zakresie. Autor zwrócił
ponadto uwagę na pewien dualizm regulacyjny, oznaczający, że obszar ten nie jest poddany równomiernym,
ścisłym regulacjom prawnym i wskazał na potencjalne
konsekwencje tego stanu rzeczy.
W końcowym rozdziale książki, zatytułowanym
„Dyscyplina rynkowa a funkcjonowanie konglomeratów
finansowych” (Marcin Gospodarowicz), została podjęta próba udzielenia odpowiedzi, czy rynek jest dostatecznym środkiem dyscyplinującym działalność konglomeratów finansowych.
Recenzowana książka istotnie wzbogaca polską literaturę ekonomiczną. Wysokie walory merytoryczne zawartych w niej treści pozwalają rekomendować ją jako
użyteczną lekturę dla szerokiego kręgu czytelników, w
szczególności dla podmiotów działających na rynku finansowym.
83

Czasopismo NBP poświęcone ekonomii i finansom

Transkrypt

Podobne dokumenty

stability and flexibility even the most comfortable position has to be

Imigranci dają Ameryce tyle, ile od niej biorą

Prezentacja