docOchrona osób niepełnosprawnych w Polsce
download 
Reklamacja Transkrypt
Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce
Zamojskie Studia i Materiały Rok wyd. XIV, zeszyt 1(35) ZAMOŚĆ 2012 Fizjoterapia Edward Przychodaj Katedra Nauk Prawnych Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy Streszczenie Tematem artykułu jest sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem jej aspektów prawnych i finansowych oraz zatrudnienia. Analiza koncentruje się na stanie obecnym, aczkolwiek wybrane elementy położenia społecznego tej szczególnej grupy społecznej ukazane są z perspektywy historycznej; przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Integralnym wątkiem rozważań są również odniesienia do uregulowań w tej sprawie stosowanych w Unii Europejskiej. Dzięki takiemu podejściu możliwe było ukazanie tendencji i podstawowych uwarunkowań w tej dziedzinie oraz względnie kompleksowa ocena systemu ochrony osób niepełnosprawnych. Treścią publikacji są jedynie niektóre, ale — w przekonaniu autora — najważniejsze problemy środowiska społecznego niepełnosprawnych. Ich identyfikacja nie była zadaniem łatwym, ze względu na wielość, różnorodność i zmienność w czasie danych charakteryzujących sytuację osób niepełnosprawnych. Przedmiotem dalszego zainteresowania staną się także, równie istotne, kwestie związane z jej rehabilitacją społeczną i zawodową, a także prewencją w tym zakresie. Słowa kluczowe: osoby niepełnosprawne, konwencja praw osób niepełnosprawnych, uprawnienia osób niepełnosprawnych, zatrudnienie niepełnosprawnych, zakłady pracy chronionej, otwarty rynek pracy, rehabilitacja społeczna i zawodowa niepełnosprawnych, zintegrowana polityka społeczna Unii Europejskiej, pomoc społeczna, edukacja a integracja społeczna W maju 2012 roku polski rząd zdecydował się na ratyfikację międzynarodowej konwencji o prawach osób niepełnosprawnych i przesłał ten dokument do Sejmu. Wniosek o ratyfikację konwencji przewidywał złożenie do niej przez nasz kraj oświadczenia interpretacyjnego i dwóch zastrzeżeń. Dotyczyły one ubezwłasnowolnienia, zawierania małżeństw przez osoby, których niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego oraz regulacji przerywania ciąży 1. Osta1 Ustawa z dnia 15 czerwca 2012 r. o ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (DzU 2012. Poz. 882). Zamojskie Studia i Materiały tecznie, ustawa o ratyfikacji Konwencji została opublikowana w Dzienniku Ustaw z dnia 2 sierpnia 2012 i weszła w życie 16 sierpnia 2012 roku. Przypomnijmy, że chodzi o międzynarodowy akt prawny regulujący prawa osób niepełnosprawnych przyjęty na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Do tej pory konwencję podpisało ponad 150 państw, a Polska uczyniła to jako jedno z pierwszych 30 marca 2007 roku. Jednakże Konwencja nieratyfikowana nie może być przywoływana przez osoby niepełnosprawne, na przykład jako podstawa ich uzasadnionych bardzo często roszczeń wobec organów państwa. Jak wynikało z wyjaśnień rządu, przygotowania do ratyfikacji musiały trwać długo ze względu na potrzebę wcześniejszego dostosowania do jej treści wielu przepisów, m.in. prawa wyborczego, w tym głosowania niepełnosprawnych obywateli w wyborach parlamentarnych, prawa budowlanego, prawa służby cywilnej, a także uchwalenia nowych ustaw, np. dotyczących języka migowego i korzystania z tłumaczy tego języka, korzystania z psa przewodnika oraz ułatwień w kontaktach z administracją publiczną. Konwencja zawiera przepisy zakazujące dyskryminowania niepełnosprawnych oraz nakazujące tworzenie warunków do korzystania przez nich z praw na zasadzie równości z innymi osobami. Zawarte w niej pojęcie „osoby niepełnosprawne” obejmuje tych, którzy — oprócz długotrwale naruszonej sprawności fizycznej, umysłowej lub w zakresie zmysłów — mają także kłopoty z pokonywaniem różnych barier, wynikające np. z postaw innych ludzi i określonych środowisk społecznych oraz barier architektonicznych.. Jak wiadomo, usuwanie owych barier jest od dawna, przynajmniej w oficjalnych deklaracjach, priorytetem w działaniach kolejnych rządów. W rzeczywistości – ciągle aktualną sprawą jest fizyczny dostęp do wielu placówek publicznych, kulturalnych i naukowych oraz do środków transportu zbiorowego. Z danych dotyczących lat 2010–2011, pochodzących z biura Rzecznika Praw Obywatelskich, Najwyższej Izby Kontroli i instytucji samorządowych. wynika, że ciągle nie są dostosowane w pełni do potrzeb osób niepełnosprawnych żadne z ministerstw i urzędów centralnych, blisko 60%. budynków rządowych i samorządowych oraz co drugi lokalny urząd. Również liczne raporty niezależnych organizacji, na przykład federacji Mazowia informują o niedostosowanych do potrzeb inwalidów siedzibach urzędów pracy, urzędów stanu cywilnego i innych kluczowych budynkach miejskich w miastach wojewódzkich 2. Problem dostosowania budynków do potrzeb osób niepełnosprawnych dotyczy przede wszystkim tzw. petentów, choć także samych urzędników. Największą barierą są, jak zwykle, możliwości finansowe samorządów i innych instytucji państwowych, zwłaszcza Państwowego Funduszu Rehabilitacyjnego Osób Niepełnosprawnych — podstawowego źródła finansowania działań adresowanych do niepełnosprawnych. Oto przykład: po wprowadzeniu 26 listopada 2011 r. w ustawie o pracownikach samorządowych zasady pierwszeństwa w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Związek Powiatów Polskich zwrócił się do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej o uruchomienie środków na ten cel właśnie z PFRON. Prośbę odrzucono z uwagą — komentarzem, że takie dostosowanie jest obowiązkiem wynikającym 2 Dziennik Gazeta Prawna z 13 marca 2012 nr 51 (3189), Tomasz Żółciak: Niepełnosprawni. Kosztowny kłopot oraz publikacje Instytutu Spraw Publicznych i ZUS: Zatrudniając niepełnosprawnych, Pracodawcy o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych i Jak zatrudnić osobę niepełnosprawną, Warszawa 2009. 132 Edward Przychodaj Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy z przepisów prawa budowlanego. Niejako na marginesie warto zauważyć, że w innych krajach za likwidację barier architektonicznych odpowiada właściciel obiektu, u nas zaś za tego rodzaju inwestycje, w przypadku budynków np. szkoły, restauracji lub kina — PFRON. Kontynuując powyższy wątek podkreślmy, że — jak wynika z rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 25 czerwca 2012 r. — na likwidację barier architektonicznych środki z PFRON uzyskać może niepełnosprawny chcący dostosować swoją nieruchomość, z wyjątkiem administracji publicznej. Natomiast zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, w firmie lub urzędzie, w których pracuje co najmniej 25 osób, przynajmniej 6%. zatrudnionych powinny stanowić osoby niepełnosprawne. W przeciwnym wypadku pracodawca będzie musiał odprowadzać comiesięczne składki do PFRON. Przewiduje się, że w 2012 r. sankcje tego rodzaju nałożone na pracodawców wyniosą ponad 4 mld zł, a więc ponad 700 mln zł więcej niż w roku ubiegłym. Warto przypomnieć, że w 2011 r. Kancelaria Prezydenta RP zapłaciła ich ponad 130 tys. zł, a Kancelaria Prezesa Rady Ministrów (zatrudniająca w lutym 2012 r. około 500 pracowników, w tym 6 z orzeczoną niepełnosprawnością) – 450 tys. zł 3. Dodajmy jeszcze, za danymi urzędowymi, że w ciągu ostatnich trzech lat poziom zatrudnienia inwalidów w administracji wzrósł o 20%. Gdyby tak istotnie było, można byłoby mówić o pozytywnej tendencji w tej dziedzinie. * Jaka jest zatem sytuacja osób niepełnosprawnych, zwłaszcza osób w wieku produkcyjnym, w naszym kraju? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo uzasadniona zarówno z wewnętrznej, jak i unijnej, a więc systemowej perspektywy. Próba diagnozy i analizy stanu, czyli identyfikacji podstawowych problemów tego środowiska ułatwić może ocenę metod i środków, nie tylko finansowych, koniecznych do ich rozwiązania lub przynajmniej niwelowania. Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. w Polsce żyło blisko 5,5 mln osób niepełnosprawnych, tym około 4,5 mln posiadało prawne o niej potwierdzenie, zaś 4,3 mln spośród nich stanowiły osoby w wieku 15 lat i więcej. Natomiast z kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności prowadzonego przez GUS w 2011 r. wynika, że ich liczba wynosiła około 3,4 mln osób; że 10,6%. ludności w wieku 15 lat i więcej posiada prawne orzeczenie o niepełnosprawności, a liczba osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym wynosiła ponad 2 mln., tj. ponad 8%. Według innych jeszcze źródeł, jedynie co piąta osoba niepełnosprawna w Polsce jest aktywna zawodowo. Dodajmy, że osoby niepełnosprawne pracują najczęściej w zakładach pracy chronionej — głównym segmencie rynku pracy dla tej grupy osób. Według stanu na koniec lutego 2012 roku, jak informuje PFRON, liczba zatrudnionych niepełnosprawnych pracowników przez firmy otrzymujące dofinansowanie z PFRON wynosi 238,5 tys., natomiast 17,3 tys. firm otrzymuje dofinansowanie z Funduszu do pensji niepełnosprawnych 4. Tamże. Dziennik Gazeta Prawna z 21 maja 2012 nr 97 (3235), Michalina Topolewska: Rośnie liczba pracujących niepełnosprawnych. 3 4 133 Zamojskie Studia i Materiały Niejako na marginesie występowania różnych danych rodzi się refleksja o ich genezę oraz pytania kierowane do właściwych instytucji, zwłaszcza do GUS i PFRON. Które z nich są rzeczywiste i oficjalne; pochodzące ze spisu powszechnego czy z badań ekonomicznych ludności (BAEL)? Zwróćmy zresztą uwagę, że równie znaczące rozbieżności dotyczą faktycznej stopy bezrobocia w naszym kraju. Według spisu na koniec pierwszego kwartału 2011 r., wynosi ono 12,9%, zaś według oficjalnych publikacji GUS — 10% 5. Osoby niepełnosprawne są więc w naszym kraju bardzo dużą i zróżnicowaną zbiorowością społeczną. Łączy ich przede wszystkim wysokie ryzyko marginalizacji i wykluczenia społecznego. Bowiem w przypadku osób niepełnosprawnych podjęcie pracy — nawet w niepełnym wymiarze pracy i z wykorzystaniem nietypowych form zatrudnienia — zawsze było, a obecnie jest tak w szczególności, niezwykle ważne. Dlaczego? Ponieważ praca, co jest oczywiste, to przede wszystkim źródło przynajmniej podstawowych dochodów oraz najważniejszy czynnik samodzielności socjalnej i ekonomicznej osób niepełnosprawnych sprzyjający ich integracji społecznej. Praca dając szanse na usamodzielnienie się pozwala im uzyskać odpowiedni, choćby elementarny, standard życia. Przypomnijmy w tym kontekście, że jednym z największych osiągnięć Unii Europejskiej są jej inicjatywy na rzecz zagwarantowania prawa osób niepełnosprawnych do pracy i tworzenie im warunków sprzyjających do jej podejmowania w firmach i instytucjach z otwartego rynku pracy. Przywołajmy w tym miejscu, ujęte w dokumentach międzynarodowych, niektóre regulacje prawne i zalecenia praktyczne dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych. Przykładem jest plan działań Rady Europy na lata 2006–2015 w tym obszarze oraz Kodeks Postępowania Międzynarodowej Organizacji Pracy z 2001 roku — Zarządzanie niepełnosprawnością w miejscu pracy stanowiący istotny zbiór wskazówek służący do formułowania zasad postępowania wobec niepełnosprawnych w miejscu pracy. Warto zwrócić uwagę, że kwesta osób niepełnosprawnych, omawiana w dyskusji przy stoliku o polityce społecznej, nie stanowiła odrębnego obszaru negocjacyjnego (a było ich, przypomnijmy, ponad 20). Z drugiej jednak strony, narzucono Polsce wysokie rygorystyczne wymagania dotyczące ich zatrudniania oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Ponadto od 1996 roku (Komunikat Komisji UE o równości szans) zobowiązano władze poszczególnych krajów członkowskich do wieloaspektowego uwzględniania polityki niepełnosprawności we wszystkich podejmowanych działaniach w różnych dziedzinach: na przykład w edukacji, architekturze, budownictwie, transporcie, polityce społecznej itp. Zauważmy, że edukację integracyjną zapoczątkowano u nas w latach 90. ubiegłego wieku i dotychczas nie podważano jakości tej formy kształcenia. Również przywołana wyżej konwencja o prawach osób niepełnosprawnych traktuje m.in. o priorytetowym, przeciwdziałającym wykluczeniu, znaczeniu tzw. edukacji włączającej gwarantującej im możliwość integracji. Zdecydowana większość polskich badaczy powołuje się na europejskie doświadczenia wskazujące, że wspólne uczenie 5 Dziennik Gazeta Prawna z 8 maja 2012 nr 88 (3226), Janusz K. Kowalski: Niewiarygodne bezrobocie oraz Informacja Rządu RP o działaniach podejmowanych w 2010 roku na rzecz realizacji postanowień Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 r. „Karta Praw Osób Niepełnosprawnych”, Warszawa 2011. 134 Edward Przychodaj Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy się (w szkołach i klasach) dzieci niepełnosprawnych i w pełni sprawnych daje dobre efekty oraz jest zgodne ze współczesną koncepcją definiowania i traktowania niepełnosprawności jako tożsamej z prawami dzieci o zaburzeniach rozwoju. Zaniepokojenie wywołują działania podważające nauczanie integracyjne — jako niespełniające swoich zadań — administracji samorządowej w Krakowie. Oznaczają one, twierdzi dr Anna Bombińska-Domżał z Instytutu Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Pedagogicznego w tym mieście, powrót do edukacji segregacyjnej dzieci z odmiennymi potrzebami i możliwościami; natomiast powrót uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym, cechami autyzmu, lekkim stopniem niedosłuchu czy niedowidzenia do szkół specjalnych jest odwrotem od wartości, na jakich budowana była integracja osób pełno- i niepełnosprawnych w edukacji i społeczeństwie 6. Jednocześnie zadawane są pytania o to, czy aktywność UE w tej dziedzinie ma rzeczywisty wpływ na ustawodawstwo krajowe dotyczące dostępu osób niepełnosprawnych do rynku pracy oraz czy otwarty rynek pracy może oznaczać likwidację chronionego rynku pracy? Z oficjalnych odpowiedzi na nie wynika, że rynek otwarty zapewnia lepsze i trwalsze wyniki pracy w zakresie integracji społecznej tej grupy osób. Miedzy innymi z badań prof. Anny Izabeli Brzezińskiej ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej wynika, że niepełnosprawni, bez względu na rodzaj i stopień dysfunkcji, którzy korzystali z edukacji integracyjnej lepiej odnajdują się na rynku pracy i mają większą szansę na wykonywanie pracy w wyuczonym zawodzie 7. Równocześnie od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku narasta krytyczny stosunek do istniejących ponad 200 lat specjalnych zakładów pracy dla ludzi niezdolnych do podjęcia pracy w zwykłych zakładach pracy. Twierdzi się, że zakłady pracy chronionej powodują izolację osób niepełnosprawnych, uniemożliwiają im rozwój zawodowy i podnoszenie kwalifikacji zawodowych oraz skazują na wykonywanie tej samej pracy przez całe życie. Ostatnio upowszechniany jest pogląd, iż wymagają one dopłat z budżetu państwa, wręcz podważa się ekonomiczny sens ich tworzenia i utrzymywania, zwłaszcza w dobie racjonalizacji wydatków publicznych. Przy okazji przypominany jest obowiązujący w prawie wspólnotowym nakaz stosowania zasady subsydiarności, tj. wkraczania przez Unię Europejską ze swoimi decyzjami i działaniami jedynie w te obszary, które oznaczają wniesienie nowej jakości do statusu ich obywateli. W praktyce oznacza to utrwalanie, a bardzo często zwiększanie dotychczasowego zróżnicowania socjalnego mieszkańców poszczególnych, biednych i bogatych, krajów UE. Rzadziej mówi się o tym, że przemieszczenie głównego strumienia zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwarty rynek pracy wymaga ukształtowania właściwych ram prawnych i zapewnienia niezbędnych środków finansowych, a zwłaszcza przeprowadzenia swoistej rewolucji zmierzającej do upowszechniania dobrych, a więc skutecznych praktyk zapewniających im równe szanse wprocesach rekrutacji umożliwiającej podjęcie pracy. Oznacza to urzeczywistnienie dostępu do poradnictwa i szkolenia zawodowego, obiektywnej oceny zawodowej dotyczącej faktycznych możliwości na konkretnym stanowisku pracy (a nie rodzaju niepełnosprawności), ochronę przed dyskryminacją istniejącą na poszczególnych etapach zatrudniania, tworzenie przepisów uwzględniających potrzeby 6 Gazeta Wyborcza z 1–2 września 2012, Małgorzata Skowrońska, Dominika Wantuch: Kraków zawraca do szkół specjalnych. 7 Tamże. 135 Zamojskie Studia i Materiały tej grupy osób, eliminowanie z systemu świadczeń społecznych elementów zniechęcających osoby niepełnosprawne do podejmowania pracy oraz wprowadzanie zachęt do samozatrudniania się i przechodzenia z chronionego na otwarty rynek pracy. Wydaje się, że o takich przesłaniach — i zapoczątkowaniu nowej tendencji w polskiej praktyce — można mówić od 1 stycznia 2009, a następnie 2011 r., czyli pozmianach ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Na jej podstawie m.in. zwiększono różne formy dofinansowania do płac pracowników niepełnosprawnych w firmach z otwartego rynku pracy; pracodawcy otrzymują maksymalnie do 75%. zwrotu kosztów płacy niepełnosprawnego pracownika (wynagrodzeń i składek); utrzymano zróżnicowanie dofinansowania w zależności od stopnia i rodzaju niepełnosprawności; firmy z otwartego rynku pracy mogą otrzymywać taką pomoc, jaką mają zakłady pracy chronionej. Gwoli uzupełnienia dodajmy, że w 2009 r. w Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji prowadzonym przez PFRON zarejestrowanych było 40,5 tys. osób niepełnosprawnych pracujących na otwartym rynku pracy i 180 tys. pracujących w zakładach pracy chronionej. W grudniu 2011 r. udział pracowników zakładów pracy chronionej w ogólnej liczbie pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w tym systemie wynosił blisko 71% (dla porównania w grudniu 2010 r. — ponad 74%). Sytuacja pod tym względem zmienia się, aczkolwiek nawet oficjalne dane na ten temat także znacznie się różnią. Otóż z informacji rządu o działaniach podejmowanych na rzecz realizacji Karty Praw Osób Niepełnosprawnych wynika, że w ciągu ostatniego roku liczba zatrudnionych na chronionym rynku pracy spadła o ponad 24 tys. osób, tj. o ponad 12%., natomiast na otwartym rynku pracy wzrosła o niecałe 2,5 tys. osób, czyli o około 2,5%. Oznacza to, że liczba pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w systemie zmalała o prawie 22 tys. osób, a więc o ponad 8% 8. Natomiast według PFRON, w okresie od grudnia 2010 do marca 2012 r. zatrudnienie osób znacznie niepełnosprawnych wzrosło o 3,4 tys. osób ze stopniem umiarkowanym o 4,6 tys., a osób z lekkim stopniem niepełnosprawności spadło z 49,4%. ogółu zatrudnionych niepełnosprawnych do 39,8%. Jednocześnie, w tym samym okresie wzrosła o 18%. liczba niepełnosprawnych z tzw. schorzeniami specjalnymi, do których zalicza się m.in. całościowe zaburzenia rozwojowe, epilepsję, choroby psychiczne i upośledzenie umysłowe 9. Z opinii Wojciecha Skiby, prezesa PFRON, spadek liczby dotowanych etatów o 10–12%. w zakładach pracy chronionej nie oznacza, że osoby te przestały pracować. Niektóre firmy rezygnując z tego statusu działają w dalszym ciągu na otwartym rynku pracy, na którym zatrudnienie osób niepełnosprawnych wzrosło w omawianym okresie o 1,5 tys. pracowników. Jednocześnie, jego zdaniem, dane PFRON nie są wystarczającym wskaźnikiem do określania, ile osób niepełnosprawnych pracuje, ponieważ obejmują one tylko te osoby, których pensja jest dotowana przez fundusz. Bardziej wiarygodne są w tym zakresie podawane przez GUS wskaźniki 8 Informacja Rządu RP o działaniach podejmowanych w 2010 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 r. „Karta Praw Osób Niepełnosprawnych”, Warszawa 2011. 9 Za cyt. Dziennikiem Gazetą Prawną z 21 maja 2012. 136 Edward Przychodaj Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, które wskazują na wzrost zatrudnienia w IV kwartale 2010 r. o ponad 26%. oraz w IV kwartale 2011 r. o 26,5% 10. Według Marka Plury, przewodniczącego Parlamentarnego Zespołu ds. Osób Niepełnosprawnych powody tego zjawiska tkwią w obowiązującej od początku 2011 r. nowelizacji ustawy o rehabilitacji. Polegają one na zmianach w uprawnieniach przysługujących firmom, w tym głównie posiadających status zakładu pracy chronionej, które są uzależnione od zatrudniania osób ze schorzeniami specjalnymi i odpowiednimi stopniami niepełnosprawności. Na przykład, prawo do udzielania kontrahentom ulg we wpłatach na PFRON mają te ZPChr., które osiągają 30-procentowy wskaźnik osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności lub schorzeniami specjalnymi i umiarkowaną niepełnosprawnością, wstrzymanie wypłat dofinansowań do wynagrodzeń dla pracowników uprawnionych do otrzymywania świadczeń emerytalnych oraz zmniejszenie kwot wynagrodzeń pracowników o lekkim stopniu niepełnosprawności i z lżejszymi schorzeniami 11. Dodajmy bowiem, że od stycznia 2011 r. osoby o szczególnych schorzeniach i niewidomi, które mogą ubiegać się o zwiększone miesięczne dofinansowanie do wynagrodzeń niepełnosprawnych pracowników powinny mieć dokumentowane orzeczenia, a nie, jak było dotąd zaświadczenia lekarza specjalisty. Pracodawcy nie mogą więc wykazać pełnej kwoty kosztów płacy, opłacić tylko część i otrzymać na to subsydium z PFRON. Jednocześnie wzrastają wydatki funduszu na dopłaty do pensji, bowiem zmienia się struktura zatrudnienia niepełnosprawnych jako konsekwencja zwiększenia się ilości orzeczeń o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (w 2011 r. przybyło ich odpowiednio ponad 4 tys. i około 15 tys.). Ponieważ równocześnie nie wzrasta liczba zatrudnionych niepełnosprawnych, przypuszcza się, iż pracodawcy, którzy otrzymują niższe dofinansowania wynikające z systematycznego obniżania dopłat, zwłaszcza do pensji pracowników z lekkim stopniem niepełnosprawności, mogą kierować ich do zespołów orzekania o niepełnosprawności w celu podniesienia jej stopnia. W ten sposób mogą oni osiągnąć wymagany próg niepełnosprawnych pracowników, bez konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów. W ostatnim okresie nie powstają już nowe zakłady pracy chronionej, bowiem — jak wyjaśnia Jerzy Szreder, prezes Związku Rewizyjnego Spółdzielni Inwalidów i Spół dzielni Niewidomych — wynika to m.in. z ograniczenia ulg sprzedaży z art. 22 ustawy o rehabilitacji, który kontrahentom zakładów pracy chronionej dawał możliwość obniżenia obowiązkowych wpłat na PFRON z tytułu zakupu produktu lub usługi w tych zakładach 12. Niższe od planowanych wpływy do budżetu PFRON, twierdzą jego przedstawiciele, spowodowane są tym, że pracodawcy zwrócili mniej niewykorzystanych pieniędzy z zakładowego funduszu rehabilitacji. A także — wzrostem kwot ulg w obowiązkowych wpłatach na fundusz, które zakłady pracy chronionej udzielają kupującym od nich usługi, mimo że przepisy w sprawie warunków ich udzielania zostały zaostrzone. Przypomnijmy, że takie prawo zachowały zakłady, które 10 Dziennik Gazeta Prawna z 7 maja 2012, Pensje na kontach bankowych zdecydują o dopłacie z PFRON. 11 Za cyt. Dziennikiem Gazetą Prawną z 21 maja 2012. 12 Rzeczpospolita z 26 lipca 2012, Mniej pracy chronionej. 137 Zamojskie Studia i Materiały osiągają właśnie 30-procentowy wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych ze znacznym stopniem niepełnosprawności lub zaliczonym do umiarkowanego ze schorzeniami specjalnymi. Według cytowanego wyżej Marka Plury wiele z tych ulg jest udzielanych bezprawnie, m.in. przez firmy z branży ochrony i sprzątania, które szukają luk w przepisach, aby nie tracić kontrahentów 13. Największym jednak problemem omawianych firm, który zaostrzy ich i tak niełatwą sytuację, są wymagania, jakie muszą spełniać związane z osiąganiem zwiększonego odsetka zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Zmiana wymogów, obowiązujących od początku tego roku, które muszą spełnić firmy ubiegające się o status zakładów pracy chronionej dotyczy zatrudniania minimum 50% niepełnosprawnych z orzeczeniem o niepełnosprawności, z czego 20% muszą obowiązkowo stanowić pracownicy zaliczeni do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności (dotychczas odpowiednio: 40% i 10%). Przypomnijmy, że nie zmienił się drugi wskaźnik umożliwiający zostanie Zakładem Pracy Chronionej (zatrudnienie 30% osób niewidomych, psychicznie chorych lub upośledzonych umysłowo, z potwierdzającym to orzeczeniem). 30 czerwca 2012 r. minął okres dany przez ustawodawcę pracodawcom zarejestrowanym przez wojewodów do końca 2010 r. na przyjęcie owych dodatkowych pracowników. Jak wynika z informacji zainteresowanych firm wiele z nich ma trudności z zatrudnieniem odpowiednich pracowników, głównie ze względu na przemysłowo-produkcyjny (taśmowy) profil ich działalności oraz ograniczony zakres stanowisk biurowych i pomocniczych. Ponadto, po przejściu przez dotychczasowe zakłady ze statusem ZPChr na otwarty rynek pracy zatrudnieni w nich niepełnosprawni pracownicy jeśli nawet nie pozbawieni zostaną pracy, to mogą stracić prawo do dodatkowej opieki medycznej i rehabilitacyjnej. Na decyzje w sprawie rezygnacji z pracy chronionej mogą mieć wpływ również inne zmiany w ustawie o rehabilitacji, które pozbawiły w ubiegłym roku te zakłady większości dotychczasowych, i naturalnych z powodu ich specyfiki, przywilejów. Dotyczy to zwłaszcza zwolnień podatkowych i udzielania kontrahentom ulg we wpłatach na PFRON oraz nasilenia działań kontrolnych funduszu i zagrożeń grzywną wobec firm chronionego rynku. Reasumując, faktem skłaniającym do zastanowienia jest zmiana w ciągu 2011 r. struktury dofinansowań do pensji w zależności od stopnia niepełnosprawności; spadek liczby osób z lekkim stopniem niepełnosprawności i wzrost ze znacznym stopniem, zwłaszcza ze stopniem umiarkowanym, zaliczonym do grup specjalnych (w przypadku osób zaliczonych do umiarkowanego stopnia z blisko 61 tys. do 67 tys. pracowników, tj. o ponad 20%. oraz w przypadku osób ze schorzeniami specjalnymi z 17,5 tys. do ponad 22 tys.) 14. Powyższe kwestie są zresztą ściśle ze sobą związane. Z jednej strony, stanowią reakcję PFRON na docierające do niego sygnały o bezprawnym udzielaniu przez firmy swoim kontrahentom ulg we wpłatach na fundusz. Z drugiej strony są, być może, pewną tendencją rozszerzających się uprawnień kontrolnych funduszu, na przykład. uzależniania dofinansowania — dopłaty z PFRON do pensji — 13 Dziennik Gazeta Prawna z 30 lipca 2012 nr 146 (3284), Michalina Topolewska: Pracodawcy mniej płacą, a PFRON traci. 14 Za cyt. Dziennikiem Gazetą Prawną z 7 maja 2012. 138 Edward Przychodaj Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy od tego, czy firma przelewa ją na konto bankowe niepełnosprawnego pracownika, co może stanowić z kolei ograniczenie wolności wyboru w tej sprawie. Zwróćmy przy tym uwagę, że zakłady pracy chronionej mogą być kontrolowane na podstawie kilku ustaw: przede wszystkim o swobodzie działalności gospodarczej i o rehabilitacji, a także przepisów szczególnych, tj. rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w tej sprawie, oraz nie tylko przez prezesa PFRON, ale także przez ministra pracy, pełnomocnika rządu ds. osób niepełnosprawnych, wojewodę, Państwową Inspekcję Pracy i terenowo właściwe urzędy skarbowe. * Realizacja obecnie obowiązującego modelu polega na tym, że im więcej niepełnosprawnych pracuje, tym wyższe są wydatki PFRON, ale niższe do niego wpływy, ponieważ firmy płacą mniejsze kary z tytułu nie zatrudniania takich pracowników. Z kolei niższe wpływy finansowe powodują zmniejszenie wydatków na bieżące zadania. W praktyce oznaczać to może. odłożenie terminu zapowiedzianego przez ministerstwo pracy zrównania dopłat do pensji na chronionym i otwartym rynku pracy. W powyższym mechanizmie, czyli w ratowaniu budżetu funduszu przede wszystkim, upatruje się konieczność ciągłego nowelizowania przepisów ustawy. W omawianym kontekście pewnym, aczkolwiek dość skromnym z finansowego punktu widzenia, krokiem w budowaniu owej bardziej spersonifikowanej koncepcji nowej ustawy są nowe przepisy o świadczeniu pielęgnacyjnym. Są one szczególną formą wsparcia, przeznaczoną dla osób rezygnujących z pracy ze względu na konieczność opieki nad niepełnosprawnym bliskim krewnym. Przyznanie samorządowi gminnemu prawa weryfikacji, a więc wzmocnienia jedynie formalnych wymagań wynikających z ustawy z 28 listopada 2003 r., zmierza do ustalenia, w jaki sposób i czy rzeczywiście opiekun zajmuje się niesamodzielnym członkiem rodziny 15. Symboliczna jest, jak już wspomniano, także pomoc, jaką mogli dostać rodzice i faktyczni opiekunowie niepełnosprawnych dzieci w wysokości 100 zł dodatku do tego wsparcia. Umożliwiła im to kolejna edycja rządowego programu wspierania niektórych osób pobierających owo świadczenie. Zauważmy przy tym, że inne osoby zobowiązane do alimentacji względem członka rodziny nie mają prawa do tego dodatku. Nową formę pomocy osobom zobowiązanym do alimentacji względem dorosłego niepełnosprawnego członka rodziny — specjalny zasiłek opiekuńczy — przewiduje projekt zmiany ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych. Dzieli on osoby, które obecnie są uprawnione do świadczenia pielęgnacyjnego na dwie grupy: rodziców zajmujących się niepełnosprawnym dzieckiem, którzy zachowają prawo do pomocy na dotychczasowych zasadach oraz na pozostałe osoby, np. wnuczka opiekująca się babcią, które będą mogły ubiegać się o specjalny zasiłek, a jego przyznanie uzależnione będzie od spełnienia kryterium dochodowego wynoszącego 623 zł. Na uwagę zasługuje, utrzymana w podobnym duchu, inicjatywa ministerstwa pracy dotycząca przyznania możliwości nabycia prawa do renty osobom, które pobierają powyższe świadczenie. Ponieważ w tym okresie nie są za nie opłacane składki na ubezpieczenia społeczne, zainteresowane osoby mają/lub mogą mieć kłopoty 15 Dziennik Gazeta Prawna z 26 lipca 2012 nr 144 (3282), Michalina Topolewska: Kiedy gmina sprawdzi opiekuna otrzymującego świadczenie pielęgnacyjne. 139 Zamojskie Studia i Materiały z uzyskaniem renty. Odpowiednia zmiana w tej sprawie została zawarta w przygotowywanej nowelizacji ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 16. Ponadto, nowy problem i związane z nim pewne wątpliwości pojawiły się po uchwaleniu ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych osób. Na jej podstawie od 1 stycznia 2013 r. rozpocznie się stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego; zgodnie z art. 19 samorząd gminny będzie musiał dopłacić składki osobom, którym zaprzestano ich finansowania po uzyskaniu 20 lat okresu ubezpieczenia. Za takie osoby składki powinny być opłacane przez okres nie dłuższy niż 25 lat. Z ustawy wynika, że gminy muszą uzupełnić te zaległości w krótkim terminie — w ciągu 6 miesięcy — do końca czerwca 2013 roku. 17 I jeszcze jeden fakt świadczący o istnieniu w obowiązującym systemie prawnym przepisów niejednoznacznych i z tego powodu dyskryminujących niepełnosprawnych, którzy nie są w stanie udowodnić daty powstania uszczerbku na zdrowiu przed ukończeniem przez nie 21 roku życia. Problem dotyczy osób mających orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, w którym nie została wskazana konkretna data jej powstania, ponieważ powiatowy zespół ds. orzekania o niepełnosprawności nie ustalił jej na podstawie dokumentacji medycznej dostarczonej przez niepełnosprawnego. Warto dodać, że niektóre gminy, kierując się zasadą rozstrzygania takich sytuacji na korzyść niepełnosprawnych, przyznawały zasiłki osobom z takimi orzeczeniami. Wobec orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych, że takie postępowanie jest nieprawidłowe oraz utrzymywania decyzji odmownych gmin przez samorządowe kolegia odwoławcze w przypadkach odwoływania się od nich przez niepełnosprawnych — zareagował Rzecznik Praw Obywatelskich. Występując do resortu pracy w tej sprawie podkreślił, że okoliczność, iż to organ administracji nie jest w stanie ustalić daty powstania niepełnosprawności i fakt ten odnotowuje w odpowiednim orzeczeniu, nie może powodować negatywnych konsekwencji dla obywateli, polegających na braku możliwości uzyskania zasiłku pielęgnacyjnego 18. Dodajmy, ze omawiany przypadek dotyczy interpretacji art. 16 ust. 3 ustawy o świadczeniach rodzinnych; zgodnie z nim osoba, która skończyła 16 lat i ma orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności może otrzymywać zasiłek pielęgnacyjny, tylko gdy ta powstała, zanim ukończyła ona 21 lat. Zauważmy jeszcze, że na podstawie art. 19 ust. 1 ustawy o rehabilitacji od 1 czerwca 2011 r. pracownik legitymujący się umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności nabywa prawo do pierwszego dodatkowego urlopu po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia go do jednego ze stopni niepełnosprawności. Symboliczną, zarówno jeśli chodzi o wymowę, jak i wymiar materialny tendencją w systemie dopłat dla osób niepełnosprawnych są środki o dofinansowanie z programu Aktywny samorząd. Jest on kierowany do osób w wieku aktywności zawodowej i niepełnosprawnych dzieci w celu ułatwienia im pracy i ograniczenia Rzeczpospolita z 7 sierpnia 2012, Z pielęgnacyjnego na rentę. Dziennik Gazeta Prawna z 10 maja 2012 nr 90 (3228), Michalina Topolewska: Kolejne firmy zrezygnują z pracy chronionej. 18 Dziennik Gazeta Prawna z 30 maja 2012 nr 104 (3242), Michalina Topolewska: Przepisy dyskryminują niepełnosprawnych. 16 17 140 Edward Przychodaj Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy barier w dostępie do edukacji. Dofinansowanie dotyczy sprzętu specjalistycznego m.in. zakupu i montażu oprzyrządowania do samochodu, elektrycznego wózka inwalidzkiego, urządzeń lektorskich i brajlowskich, specjalnej klawiatury, np. myszki poruszanej ustami, lupy powiększającej do monitorów oraz kursów komputerowych i na prawo jazdy, a także pobytu dzieci w przedszkolu i żłobku. W większości przypadków ubiegający się o pomoc musi jednak partycypować w kosztach. 40%. kosztów, zwłaszcza przy drogim sprzęcie rehabilitacyjnym, muszą ponieść rodzice – na co ich nie zawsze stać. Wspomnijmy także o możliwości dofinansowania działań wykonywanych w ramach programu Wczesna pomoc dziecku niepełnosprawnemu, skierowanemu do placówek, np. zakładów opieki zdrowotnej i organizacji pozarządowych, które mają ośrodki dysponujące warunkami do prowadzenia kompleksowej i ciągłej pomocy dla niepełnosprawnych dzieci oraz ich rodziców. Mogą one otrzymać dotację przede wszystkim na zadania związane z rehabilitacją, z wyjątkiem medycznej, np. na zakup sprzętu rehabilitacyjnego oraz materiałów pomocniczych i dydaktycznych, pokrycie kosztów eksploatacji pomieszczeń, w tym prace montażowo-konserwacyjne i niezbędnych środków transportu, a także na zatrudnienie personelu, organizowanie i prowadzenie szkoleń przeznaczonych dla rodziców (opiekunów dziecka) i grup środowiskowego wsparcia. Wysokość dotacji wynosi: iloczyn liczby dzieci objętych wczesną pomocą i kwoty 2,5 tys. zł, a warunki programu przewidują przygotowanie budżetu zadania i harmonogramu jego realizacji. Cennymi inicjatywami są także programy PFRON służące wprowadzeniu na rynek kilku tysięcy nowych biernych zawodowo, choć wykwalifikowanych, osób z ciężkimi niepełnosprawnościami, a także, we współpracy z OHP, dla absolwentów szkół nie mogących uzyskać zatrudnienia w swoich miejscowościach. Cenną inicjatywą jest także rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 17 lipca 2012 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej. Ich organizatorem może być samorząd lub organizacja społeczna, a zatrudniane mogą być w nim osoby zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności lub umiarkowanego, jeżeli stwierdzono u nich autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną. Zmieniono w nim m.in. zakres kosztów działania ZAZ, które mogą być sfinansowane z środków przekazywanych przez PFRON; wydatki związane ze szkoleniem personelu, wymianą maszyn i urządzeń, spowodowanych wprowadzaniem ulepszeń technicznych i technologicznych oraz składki należne od pracodawcy należne na Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych 19. Na skalę i różnorodność — oraz wynikające z tego skutki — regulacji prawnych odnoszących się bezpośrednio do osób niepełnosprawnych inwalidów wskazują również niejednolite przepisy dotyczące parkowania w płatnej strefie. W tym przypadku w szczególności sytuacja zależy wyłącznie od decyzji władz każdego miasta. Zgodnie z właściwymi przepisami ustawy o drogach publicznych zarządca drogi jest zobowiązany do wyznaczenia miejsc parkingowych dla osób niepełnosprawnych. Są oni wówczas zwolnieni z opłat za parkowanie na podstawie posiadanej europejskiej karty parkingowej (tzw. niebieskiej). Oprócz tego rady gmin mogą ustanowić, że w przypadku, gdy miejsca parkingowe dla niepełnosprawnych jest zajęte, moż19 Dziennik Gazeta Prawna z 24 – 26 sierpnia 2012 nr 164 (3302), Michalina Topolewska: Trener pracy pomoże niepełnosprawnemu oraz Niepełnosprawni w rodzinie, Kancelaria Senatu 2005. 141 Zamojskie Studia i Materiały liwe jest bezpłatne parkowanie na zwykłym miejscu postojowym. Z kolei takich możliwości nie ma w sąsiedniej gminie. Przedstawiony wyżej problem może wydawać się jednostkowy. Biorąc jednak pod uwagę to, że ów chaos dotyczy niepełnosprawnych ma on szczególną wymowę moralną. Ostatnio są widoczne skoordynowane wysiłki zmierzające do ujednolicenia przepisów w sprawie niepełnosprawnych kierowców; nie tylko ustawy o drogach publicznych, ale przede wszystkim kodeksu drogowego w części dotyczącej europejskiej karty parkingowej. Przewidują one utworzenie centralnego rejestru kart, ich okresową weryfikację i terminowości wydawania oraz zabezpieczania 2 0. Przegląd wybranych, ze względu na złożoność materii, kwestii zakończmy uwagą, że samorządy otrzymują w bieżącym roku prawie miliard złotych, także w formie przekazanych powiatom części kompetencji PFRON na programy, m.in. Pegaz i Homer na zakup drogiego oprogramowania brajlowskiego do komputerów służące wyrównywaniu szans między osobami i regionami oraz na rozpoczęcie działalności gospodarczej. * Od pewnego czasu w europejskim słowniku ewolucyjnie zmieniającego się systemu pomocy społecznej duże znaczenie ma pojęcie zintegrowanej polityki społecznej. Obejmuje ono następujące elementy: służby doradztwa społeczno-zawodowego, pomoc w przystosowaniu miejsc pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, szkolenia, niezbędną asystę i wsparcie w miejscu pracy, działania i regulacje prawne przeciwdziałające dyskryminacji i marginalizacji oraz ułatwiające włączanie tych osób do rynku pracy. W każdej z wymienionych dziedzin można zaobserwować liczne przykłady organicznej i społecznikowskiej pracy. Jednakże wymowa i rzetelny ogląd tej materii zmuszać powinien do poważnej i publicznej refleksji. Po pierwsze — niestabilność prawa i niedomagania w funkcjonowaniu systemu zatrudniania oraz wynikająca z tego konieczność powołania wyspecjalizowanej agencji publicznej, niezależnej od Urzędów Pracy, do pośrednictwa pracy i szkoleń zawodowych dla osób niepełnosprawnych. Powód: brak odpowiednich kadr do prowadzenia naboru, profesjonalnie przygotowanych do prowadzenia rozmów z kandydatami reprezentującymi różne rodzaje niepełnosprawności. Po drugie — wraz z wprowadzeniem jednolitej powszechnej składki na PFRON, stworzenie systemu dotacji podmiotowych dla osób niepełnosprawnych, które byłyby wypłacane na rzecz zatrudniającego ją pracodawcy, niezależnie od liczby takich zatrudnionych w firmie. Zgodna z ideą wyrażoną hasłem, że „pieniądze powinny iść za osobą niepełnosprawną” — podmiotowa reorientacja systemu oznacza, że wsparcia i dofinansowania wymaga nie miejsce pracy, ale sama praca, rozumiana jako zawód i zdolność do wykonywania pracy. Po trzecie — radykalna poprawa jakości i dostępu informacji o problemach osób niepełnosprawnych; o ich sprawach nie są wystarczająco informowane władze lokalne. Opracowywanie poradników, przewodników, doradztwo i prowadzenie platform wymiany informacji na ten temat nie są traktowane jako typowe zadanie administracji publicznej. Badania socjologiczne wskazują, że ponad 80% zainteresowanych 20 Dziennik Gazeta Prawna z 23 sierpnia 2012 nr 163 (3301), Piotr Szymaniak: Różne miasta, różne przepisy dla niepełnosprawnych. 142 Edward Przychodaj Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy podjęciem pracy zgłasza się do pracodawcy samodzielnie, w dalszej zaś kolejności — za pośrednictwem znajomych i urzędów pracy. Systemową wręcz słabością w tym względzie jest brak bazy danych o osobach niepełnosprawnych poszukujących pracy — około 60% potencjalnych pracodawców nie ma takiego dostępu, w tym do informacji o warunkach zatrudnienia. Po czwarte — czas najwyższy na odważniejsze kreowanie koncepcji zatrudnienia wspomaganego, rozumianego jako pracę wykonywaną przez osobę niepełnosprawną za normalne wynagrodzenie, ale przy wsparciu wykwalifikowanego trenera. Podkreślmy — trenera, czyli osobę z zewnątrz, która wyszukuje oferty pracy odpowiadające możliwościom i kwalifikacjom osoby niepełnosprawnej. Po uzyskaniu akceptacji pracodawcy, trener rozpoczyna wdrażanie swojego podopiecznego do pracy, przy czym czynności te obejmują przygotowanie zespołu na przyjęcie nowego pracownika, poznanie zadań na danym stanowisku pracy, przyuczenie do niego osoby niepełnosprawnej, monitoring wykonywania przez nią obowiązków aż do usamodzielnienia się, późniejszą pomoc i wsparcie w przypadku problemów. Powyższe praktyki są powszechnie i z powodzeniem stosowane w innych krajach, zwłaszcza w Europie zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Należy jednak zauważyć i docenić, że występują przykłady ich stosowania również w Polsce; w 2008 r. we Wrocławiu program Trener dotyczący osób niepełnosprawnych intelektualnie w odniesieniu do otwartego rynku pracy oraz podobna inicjatywa w sieci handlowej Carrefour, obejmująca ponad 450 osób, natomiast na świecie 7,5 tys. osób. Tym bardziej więc z uznaniem należy odnotować modyfikację zasad opracowywania indywidualnych programów rehabilitacji zawodowej i społecznej niepełnosprawnych pracowników. Zgodnie ze wspomnianym wyżej rozporządzeniem ministra pracy w sprawie zakładów aktywności zawodowej, do ich tworzenia kierownik ZAZ będzie mógł zatrudnić osoby spoza personelu, zwłaszcza doradcę zawodowego, trenera pracy i psychologa. Po piąte — konieczny jest rzeczywisty i procesowy — a nie informacyjno-propagandowy i akcyjny jedynie — kompleksowy przegląd całokształtu uwarunkowań prawnych, finansowych i proceduralnych niezbędnych do angażowania osób niepełnosprawnych do pracy. Jest on istotny ze względu na żywotność postaw dyskryminujących takie osoby, tj. definiujących, naznaczających i przesądzających jednoznacznie i najczęściej fałszywie, kim jest osoba niepełnosprawna, jakim jest pracownikiem i jakie są konsekwencje jej zatrudnienia. Dotyczą one najczęściej określonego rodzaju niepełnosprawności i polegają na kreowaniu opinii, że są to osoby niewidome, upośledzone umysłowo, chore psychicznie, głuche i poruszające się na wózku. Wprawdzie doświadczenie i wiedza nabywana w wyniku zatrudniania konkretnych osób redukuje owe obawy i powoduje, że wyżej, w porównaniu do innych, ocenia się ich lojalność, staranność i pracowitość. Z drugiej jednakże strony stereotypy wpływają na utrzymywanie się szkodliwych społecznie przekonań o ich niższych kwalifikacjach, mniejszej wydajności, roszczeniowości, dyspozycyjności, absencji chorobowej i samodzielności. Ważną przyczyną systemowego podejścia w tej kwestii, co w istocie oznacza uchwalenie nowej ustawy rehabilitacyjnej, jest — zdaniem Jarosława Dudy, pełnomocnika rządu ds. osób niepełnosprawnych — konieczność indywidualizacji wsparcia dla osób niepełnosprawnych w zależności od ich konkretnych potrzeb. W rzeczywistości oznaczałoby to zmianę obowiązującego dotychczas modelu wspierania 143 Zamojskie Studia i Materiały rehabilitacji społecznej i zawodowej niepełnosprawnych, a jednocześnie stworzenie systemu kompleksowo regulującego prawa osób niepełnosprawnych. Po szóste — konieczne jest rozważenie stworzenia systemu kompleksowo regulującego prawa osób niepełnosprawnych w Polsce. Zwróćmy bowiem uwagę na to, że uprawnienia tej znaczącej przecież części społeczeństwa są rozstrzygane w kilkudziesięciu aktach prawnych, w tym ponad dziesięciu ustawach. To zjawisko absorbujące wszystkich obywateli jest szczególnie upokarzające dla niepełnosprawnych, zwłaszcza dziś w dobie globalnego społeczeństwa konsumpcyjnego, kiedy wyraźniej i łatwiej niż kiedykolwiek można mieć poczucie, iż jest się gorszym od innych. Odrębnym zagadnieniem jest zgodność ustawodawstwa krajowego z prawem UE. Aktualnym przykładem tego typu kontrowersji jest interwencja Polskiej Organizacji Pracodawców Osób Niepełnosprawnych w sprawie sprzeczności projektowanej ustawy deregulacyjnej, w części dotyczącej wymagań zawodu pracownika ochrony mienia z Konwencją praw osób niepełnosprawnych. Otóż zgodnie z projektem ww. ustawy pracownikiem ochrony nie będzie mogła być osoba z orzeczeniem o niepełnosprawności. Stan taki ma charakter dyskryminujący, ponieważ uniemożliwia zatrudnienie na etacie kwalifikowanego pracownika ochrony 21. W tym kontekście zastanawiające i niezrozumiałe jest jednocześnie niewielkie zainteresowanie takimi, jakże żywotnymi sprawami omawianego środowiska społecznego ze strony związków zawodowych w zakładach pracy. Po siódme — niewielka jest wiedza w pełni odsłaniająca rzeczywistą sytuację niepełnosprawnych. Nieobecny jest problem systemu wspierania budowy mieszkań dla nich; PFRON nie ma na ten cel środków, ale są przecież cenne w tej dziedzinie inicjatywy, np. w Stargardzie Szczecińskim, gdzie rodzinę kosztowało to 1/3 całkowitych kosztów mieszkania. Nie mówi się o tym, że połowa osób niepełnosprawnych żyje w gospodarstwach jedno/dwu osobowych; że w najlepszym przypadku mają one jedną osobę do wsparcia oraz, że bardzo często są to obie osoby. Do świadomości społecznej, także za sprawą środków przekazu, z dużym trudem przebija się wiedza o aktywnej działalności organizacji społecznych, fundacji i zaangażowanych w tę pracę osób prywatnych. Co wiemy o poglądach Stowarzyszenia na Rzecz Chorych Długotrwale Unieruchomionych w sprawie przygotowania polskiego systemu ochrony zdrowia do pielęgnowania niepełnosprawnych, zważywszy na powikłania im towarzyszące. Czy wiemy, że system opieki długoterminowej nie jest ukierunkowany na te osoby; że bywa, iż inne oddziały są zamieniane na zakłady opieki długoterminowej, które nie wiedzą, jak pielęgnować osobę unieruchomioną, niewidomą lub niemówiącą; że brak niezbędnej liczby kadr pielęgnacyjnych; że model opieki długoterminowej wymaga konceptualizacji i koordynacji trzech ministerstw: zdrowia, pracy i edukacji. Są wprawdzie profesjonalne ofiarne opiekunki społeczne, ale nie mają one opisanego etosu tego zawodu, czyli zadań, obowiązków i kompetencji. Dzieje się tak może dlatego, że model to standardy, procedury, metody, koszty, zakres świadczeń z środków publicznych, PFRON i pomoc społeczna oraz związana z nimi infrastruktura formalna i wymogi biurokratyczne. Na zakończenie, skonfrontujmy dwa przykłady — tzw. fakty z życia i pozostawmy je bez komentarza: ulotkę „Podnieść skrzydła” przygotowaną na zlecenie władz Krakowa w celu przekonania, że szkoła specjalna to nie wyrok i pogląd jego 21 Dziennik Gazeta Prawna z 7maja 2012 nr 87 (3225), Pracodawcy interweniują w sprawie ochroniarzy. 144 Edward Przychodaj Ochrona osób niepełnosprawnych w Polsce. Stan i perspektywy przedstawiciela, że nieraz dzieci z powodu próżności rodziców trafiają do szkół, w których sobie nie radzą; oraz opinię matki chłopca z małogłowiem, problemami z rozwojem psychomotorycznym i padaczką, który po rozpoczęciu nauki w klasie integracyjnej rzucał krzesłami, kładł się na podłodze, obrażał dzieci, przeszkadzał lub siedział w kącie, a po 2 latach nauki ma koleżeński kontakt z rówieśnikami, lepiej mówi i rozwija się intelektualnie, rozumie, na czym polegają normy 22. Literatura 1. Gąciarz B., Giermanowska E. (red.), Zatrudniając niepełnosprawnych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009. 2. Pracodawcy o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Jak jest? Co można zmienić? Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009. 3. Jak zatrudnić osobę niepełnosprawną? Poradnik dla pracodawcy z otwartego rynku pracy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009. 4. Niepełnosprawni w rodzinie. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Polityki Społecznej i Zdrowia, Forum Współpracy Organizacji Pozarządowych oraz Parlamentarną Grupę Kobiet pod patronatem Wicemarszałek Senatu Jolanty Danielak w dniu 2 lipca 2004 r., Kancelaria Senatu, Warszawa 2005. 5. Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach podejmowanych w 2010 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 1 sierpnia 1997 r. „Karta Praw Osób Niepełnosprawnych”, Warszawa 2011. 6. Ustawa z dnia 15 czerwca 2012 r. o ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (DzU 2012, Poz. 882). 7. Artykuły i materiały informacyjne zamieszczone w: Dzienniku Gazeta Prawna, Rzeczpospolitej i Gazecie Wyborczej. Protection of Persons with Disabilities in Poland. Present Condition and Prospects Abstract The paper presents the situation of persons with disabilities in Poland with special emphasis on.its legal, financial and employment aspects. The analysis focuses on the present condition but certain elements of the social situation of that particular group of people are described from the historical perspective, from the perspective of the past, present and future. References to legal regulations of these problems applied in the European Union also constitute the integral thread of the considerations shown in the paper. That approach enabled the presentation of tendencies and basic circumstances in the field as well as the presentation of the relatively complex evaluation of the protection of rights of the disabled. The paper discusses only some problems of the social environment of the disabled, but from the point of view of the author the most important ones. Their recognition was not an easy task due to multiplicity, diversity and variability with time of data characterizing the situation of the persons with disabilities. Equally important issues connected with their social and professional rehabilitation as well as prevention are also to be the subject of further interest. 22 Za cytowaną Gazetą Wyborczą z 1–2 września 2012. 145 Zamojskie Studia i Materiały Key words: persons with disabilities, Convention on the Rights of Persons with Disabilities, rights of persons with disabilities, employment of the disabled, sheltered workshop, open labour market, social and professional rehabilitation of the disabled, integrated social policy of the European Union, social assistance, education and social integration 146
