Artykuł

Studia Psychologiczne. t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
PL ISSN 0081-685X
DOI: 10.2478/V1067-010-0148-6
Anna Wiśniewska-Jankowska*
Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych nr 2
w Poznaniu
TEST DO OCENY ZNAJOMOŚCI LEKSYKI
W POLSKIM JĘZYKU MIGOWYM (TOZL PJM)
– KONSTRUKCJA I CHARAKTERYSTYKA
PSYCHOMETRYCZNA
W artykule zaprezentowano procedurę tworzenia oraz właściwości psychometryczne Testu do Oceny Stopnia Znajomości Leksyki w Polskim Języku Migowym (TOZL PJM). Celem badań było podjęcie próby stworzenia narzędzia
do ilościowej oceny stopnia znajomości leksyki w polskim języku migowym. TOZL PJM składa się z dwóch typów
zadań: rozpoznanie znaczenia eksponowanego słowa migowego oraz wskazania słowa migowego odpowiadającego
swoim znaczeniem zaprezentowanemu materiałowi graficznemu. W badaniu walidacyjnym wzięły udział 64 osoby
niesłyszące, będące użytkownikami polskiego języka migowego. TOZL PJM okazał się być narzędziem o zadowalającym poziomie rzetelności. Większość pozycji testowych cechowała się jednak wysokim wskaźnikiem łatwości.
W przyszłości należałoby pogłębić badania nad odpowiednim doborem materiału testowego, w celu zwiększenia
jego trafności diagnostycznej.
Słowa kluczowe: badanie kompetencji językowych, głuchota, polski język migowy
WPROWADZENIE
Podstawowe założenia
przy tworzeniu TOZL PJM
Psycholog, stający w sytuacji konieczności
przeprowadzenia diagnozy osoby niesłyszącej
znajduje się w trudnym położeniu. W większości
przypadków nie posługuje się językiem migowym oraz nie zna specyfiki środowiska i funkcjonowania osób głuchych w Polsce. Pozostaje
mu zatem jedynie podjęcie próby wykorzystania
dostępnych narzędzi diagnostycznych, których
instrukcję można spróbować wytłumaczyć badanemu za pomocą prostego języka powszechnie
znanych gestów. Uzyskane w ten sposób wyni*
Kontakt e-mail: [email protected]
ki nie powinny zostawać poddawane ocenie na
poziomie ilościowym, z powodu niemożności
dokładnego przestrzegania procedury testowej,
braku norm opracowanych dla populacji polskich
niesłyszących oraz faktu, iż większość tego typu
narzędzi jest konstruowana na bazie języka polskiego – obcego dla części osób głuchych. Z kolei
na polskim rynku nie ma żadnych metod służących do oceny poziomu funkcjonowania intelektualnego osób niesłyszących w sferze werbalnej,
skonstruowanych w oparciu o polski język migowy (PJM). Na świecie badania nad tego typu
narzędziami rozpoczęto stosunkowo niedawno,
przez co nie kwalifikują się do użytku komercyjnego (Haug, Mann, 2008). Powstałe do tej pory
18
Anna Wiśniewska
metody można podzielić na dwie grupy: skale
rozwojowe i testy kompetencji. Skale rozwojowe przybierają postać szczegółowych wykazów
kompetencji językowych, które powinny zostać
opanowane przez osobę badaną w toku rozwoju.
Zaletę tego typu narzędzi jest możliwość dokonania precyzyjnej oceny funkcjonowania językowego badanego. Przykłady skal rozwojowych
w językach migowych to m.in.: holenderska Development Assesment Checklist Baker, amerykańskie: Language Proficiency Profile – 2 (LLP 2),
MacArthur CDI for American Sign Language
(ASL CDI), Amercian Sign Language Proficiency Assessment (ASL PA) (Haug, Mann, 2008)
oraz Visual Communication and Sign Language (VCSL) (Simms, Baker, Clark, 2013). Testy
kompetencji, takie jak na przykład: British Sign
Language Receptive Skills Test czy Web – based
British Sign Language Vocabulary Test, w większości przypadków są opracowywane w formie
aplikacji komputerowych i składają się z pytań
otwartych oraz zamkniętych (Haug, Mann,
2008). Zasadniczą wadą zarówno skal rozwojowych jak i testów kompetencji, jest konieczność
ich administrowania przez osoby biegle posługujące się językiem migowym i posiadające wiedzę
na temat jego fonologii, morfologii, składni itp.
Test do Oceny Znajomości Leksyki w Polskim
Języku Migowym (TOZL PJM) stanowi próbę
stworzenia narzędzia przeznaczonego do diagnozowania rozwoju werbalnego osób niesłyszących,
których pierwszym językiem (tzw. L1) jest polski
język migowy (PJM). Został on stworzony przede
wszystkim z myślą o psychologach, niewładających polskim językiem migowym, zmuszonych do
wydania opinii na temat rozwoju poznawczego
osób niesłyszących, dla których język polski jest
językiem obcym (tzw. L2). Skalę problemu pokazują m.in. wyniki badań przeprowadzonych na
Uniwersytecie Wrocławskim zgodnie z którymi
ponad 50% osób z uszkodzeniem narządu słuchu
uczęszczających do szkół ponadgimnazjalnych,
zna język polskie na poziomie podstawowym
(A1, A2 wg Europejskiego Sytemu Oceniania
Kompetencji Językowej). Jedynie 9% z przeba-
danych uczniów okazało się posiadać kompetencje językowe kwalifikujące je do podjęcia nauki
w szkole średniej (Kowal, 2011).
Z powodu braku usystematyzowanej i kompleksowej wiedzy na temat gramatyki opisowej
oraz leksyki polskiego języka migowego, TOZL
PJM nie jest klasycznym testem słownikowym,
takim jak na przykład podtest Słownik baterii
testów WAIS czy WISC. Inspirację dla Testu
do Oceny Znajomości Leksyki w PJM stanowiły
takie narzędzia jak wspomniane już: British Sign
Language Receptive Skills Test oraz Web – based
British Sign Language Vocabulary Test, gdzie
w części zadań, badany ma rozpoznać znaczenia
danego znaku (meaning recognition – MRG) oraz
potrafić wskazać słowo migowe odpowiadające
swoim znaczeniem eksponowanemu materiałowi
graficznemu (form recognition – FRG) (Mann,
Marshall, 2012). Hipotetyczną miarą trudności
poszczególnych itemów TOZL PJM są między
innymi: częstości występowania danego słowa
migowego (np. słowo mama jest używane o wiele
częściej w codziennej komunikacji niesłyszących
niż nazwy własne miast takie jak na przykład
Racibórz) oraz to, na ile słowo migowe, stanowiące prawidłową odpowiedź, jest podobne do
zawartych w danym itemie dystraktorów, biorąc
pod uwagę parametry takie jak: konfiguracja
ręki, lokalizacja i ruch.
PROCEDURA KONSTRUOOWANIA
NARZĘDZIA
Wybór reprezentatywnego zbioru
słów migowych dla polskiego
języka migowego (PJM)
Konstruowanie testów słownikowych zazwyczaj powinno zostać rozpoczęte od wyboru reprezentatywnego zbioru słów dla języka, na bazie
którego planuje się stworzyć narzędzie badawcze.
Najczęściej funkcję tę przyjmuje wybrany przez
badacza słownik jednojęzyczny. W przypadku
polskiego języka migowego nie zostały opracowane zarówno słowniki jędnojęzyczne (PJMStudia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
Test do oceny znajomości leksyki w polskim języku migowym (TOZL PJM) – konstrukcja i charakterystyka...
-owe) jak i dwujęzyczne (PJM-owo – polskie,
polsko – PJM-owe (Kowal, 2008). W zaistniałej
sytuacji wybór reprezentatywnego zbioru słów
migowych okazał się być jednym z najtrudniejszych etapów w konstruowaniu TOZL PJM. Do
tej pory w formie książkowej ukazały się jedynie
trzy stosunkowo obszerne i godne uwagi pozycje, pełniące rolę słowników polsko – migowych:
Słownik polskiego języka miganego autorstwa
Józefa Hendzla (pierwsze wydanie 1986 rok, najnowsze – piąte wydanie 2006 rok) – 2138 haseł;
(Hendzel, 2008) Polski Język Migowy – Słownik,
zwany Słownikiem Łódzkim, wydany przez Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki (brak
autora, dwa wydania 2006, 2008) – 1834 hasła;
Leksykon Języka Migowego autorstwa Olgierda
Kosiby i Piotra Grenda (wydany w 2011 roku) –
2800 haseł (Kosiba, Grenda, 2001). Wszystkie
wymienione pozycje mają jednak jedną wspólną
wadę – jednemu hasłu w języku polskim odpowiada tylko jedno hasło w języku migowym.
Hasła w języku migowym przedstawiane są
w formie zdjęć opatrzonych strzałkami oznaczającymi rodzaj wykonywanego w trakcie migania
ruchu. W pozycjach tych brakuje jednak zarówno
definicji poszczególnych haseł, jak i opisu ich
etymologii, synonimów, a także przykładów użycia. Ponadto, jako że badania korpusowe nad
polskim językiem migowym nie zostały ukończone, to trudno jednoznacznie stwierdzić, czy
zawarty we wspomnianych pozycjach materiał
leksykograficzny stanowi próbkę haseł reprezentatywną dla polskiego języka migowego, systemu językowo – migowego, czy też może pidginu migowego, naszpikowanego regionalizmami
używanymi w rejonie Polski, z którego pochodzą
Autorzy danej pozycji. Należy bowiem pamiętać,
iż w wyniku licznych zawirowań w historii Rzeczypospolitej (rozbiorów, wojen światowych itp.)
współczesny PJM formował się pod wpływem
wielu języków migowych, takich, jak na przykład: Österreichische Gebärdensprache (ÖGS)
– austriacki język migowy, Deutsche Gebärdensprache (DGS) – niemiecki język migowy,
Русский жестовый язык – rosyjski język migowy.
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
19
W konsekwencji, mimo podejmowania różnego
typu działań unifikacyjnych, do dnia dzisiejszego,
w zależności od regionu, można zaobserwować
grupę specyficznych znaków języka migowego
używanych tylko na danym, wąskim obszarze.
Problematyka regionalizmów w języku migowym
jest jednak tematem nowym i praktycznie niezbadanym (Romanowska, 2007). Poza wymienionymi wyżej pozycjami na rynku dostępne są
również rozmaite słowniki internetowe i multimedialne polskiego języka migowego oraz systemu językowo-migowego, a także słowniki tematyczne w wersji drukowanej takie jak np. Słownik
Liturgiczny Języka Migowego autorstwa Bogdana Szczepankowskiego. Nie zostały one jednak
uwzględnione jako potencjalne źródło reprezentatywnego zbioru słów migowych ze względu na
zbyt ograniczoną liczbę haseł oraz z powodu zbyt
specjalistycznego doboru. Nie wzięto również
pod uwagę słowników multimedialnych dostępnych na płytach CD, DVD, a także stronach
internetowych, ponieważ skatalogowane w nich
słowa migowe mają formę filmów, co ze względów technicznych uniemożliwiłoby ich dalsze
wykorzystanie w trakcie konstruowania Testu do
Oceny Znajomości Leksyki w Polskim Języku
Migowym. Ostatecznie, biorąc pod uwagę zalety
i wady dokonanego wyboru, zdecydowano się na
uznanie Leksykonu Języka Migowego autorstwa
Olgierda Kosiby i Piotra Grenda za reprezentatywny zbiór słów migowych, ponieważ:
(a) zawiera najwięcej haseł spośród dostępnych
publikacji;
(b) w porównaniu z innymi dostępnymi publikacjami tego typu, zawarte w nim hasła są
przedstawione w sposób najbardziej czytelny
pod względem graficznym;
(c) w środowisku osób niesłyszących budzi on
mniej kontrowersji niż np. Słownik Łódzki
(Kowal, 2008)
Na tym etapie tworzenia TOZL PJM wzorowano się na procedurze wykorzystanej przy
tworzeniu polskiej adaptacji podtestu Słownik
baterii WAIS – R (Hornowska, 1993). Ustalono,
20
Anna Wiśniewska
że liczba haseł, którą należy wylosować, wynosi
60, a zatem rozpoczynając od pierwszego, znajdującego się w Leksykonie hasła (cyfra od której
rozpoczęto odliczanie została wylosowana za
pomocą sześciennej kostki do gry) kwalifikowane
było kolejno co 46 słowo migowe spośród 2800.
Następnym krokiem było usunięcie z wylosowanej listy znaków, takich słów migowych jak: CIĘ;
NASZ; NAS; OPRÓCZ; RAZ itp., gdyż uznano,
iż są one częścią systemu językowo – migowego
lub/i nie mają samodzielnego znaczenia.
Z powodu ograniczonego dostępu do grupy
badawczej na tym etapie tworzenia TOZL PJM
zrezygnowano z badania pilotażowego i zdecydowano się poddać listę eksperymentalnych,
54 pozostałych słów migowych ocenie eksperckiej. Dołożono wszelkich starań, aby w poczet
sędziów kompetentnych weszły osoby zarówno słyszące, niesłyszące, jak i CODA (słyszące
dzieci niesłyszących rodziców), zamieszkałe na
terytorium Wielkopolski. W skład grupy eksperckiej weszli: biegły tłumacz języka migowego
przy Sądzie Okręgowym w Poznaniu, tłumacz
i wykładowca języka migowego będący jednocześnie słyszącym dzieckiem niesłyszących
rodziców, trzy osoby niesłyszące od urodzenia
z wykształceniem zawodowym (w wieku 24, 55
i 60 lat) oraz osoba niesłyszącą od urodzenia
z wykształceniem wyższym (w wieku 25 lat). Każdemu z sędziów przedstawiona została Eksperymentalna lista znaków TOZL PJM. Następnie
poproszono ich, aby zastanowili się, czy znają
znaczenie zamieszczonych w arkuszu słów migowych i czy uważają, że są one wykorzystywane
w komunikacji osób niesłyszących prowadzonej
za pośrednictwem polskiego języka migowego.
Instrukcja została podana zarówno na piśmie
oraz (w zależności od tego, na jakim poziomie
kształtowała się znajomość języka polskiego
sędziego) w polskim języku migowym. Zadaniem
sędziów kompetentnych było zarówno udzielnie
prostej odpowiedzi tak lub nie, jak i ewentualne wpisanie uwag, stanowiących uzasadnienie
dokonanego wyboru. Podejmując decyzję dotyczącą tego, które znaki zostaną wykorzystane na
dalszych etapach tworzenia narzędzi uznano, iż
zaklasyfikowane zostaną jedynie te słowa migowe, które uzyskały pozytywną opinię wszystkich
ekspertów. Do dalszego etapu tworzenia Testu
do Oceny Znajomości Leksyki w Polskim Języku
Migowym włączono zatem 22 następujące słowa
migowe: BRAT, CZUĆ-SIĘ, DUŻO, EKSPRES, KAMERA (VIDEO), KURS, LISTOPAD, ŁZAWIĆ, MATKA, MIÓD, MYĆ-SIĘ,
OBRAZIĆ, PANI, PIEC (CZYNNOŚĆ),
RODZINA, RYSOWAĆ, SERCE, SŁAWNO,
WIĘCEJ, WPISAĆ, ZAMYKAĆ, ZNACZEK.
Opracowanie graficzne testu TOZL PJM
Opracowanie graficzne arkuszy testowych
poprzedzało podjęcie decyzji o tym, w oparciu
o jaką zasadę mają być one tworzone. Jako, że
Test do Oceny Znajomości Leksyki w Polskim
Języku Migowym z założenia ma być narzędziem
do oceny stopnia znajomości leksyki w PJM
poprzez sprawdzanie zdolności osoby badanej
do prawidłowego rozpoznania znaczenia eksponowanego słowa migowego (meaning recognition
– MRG) oraz zdolność tejże osoby do wskazania znaku odpowiadającego swoim znaczeniem
zaprezentowanemu materiałowi graficznemu
(form recognition – FRG), zdecydowano się na
podzielenie Testu na dwie części.
Pierwsza część TOZL PJM została poświęcona tylko i wyłącznie sprawdzeniu, na ile trafnie
osoba badana jest w stanie rozpoznać znaczenie
słowa migowego. Po lewej stronie arkusza testowego umieszczono zdjęcie zaczerpnięte z Leksykonu języka migowego Kosiby i Grenda (2011),
przedstawiające dane słowo migowe. Z kolei
po prawej stronie znalazły się nieprzypadkowo
dobrane ilustracje. Zadaniem badanego było
wskazanie grafiki odpowiadającej znaczeniem
prezentowanemu słowu migowemu, co docelowo miało umożliwić ocenę jego kompetencji
w zakresie rozpoznawania znaczenia danego
słowa migowego (MRG). Z kolei w drugiej części TOZL PJM odwrócono sytuację – w lewej
części arkusza umieszczono ilustrację, a po praStudia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
Test do oceny znajomości leksyki w polskim języku migowym (TOZL PJM) – konstrukcja i charakterystyka...
wej stronie cztery zdjęcia przedstawiające różne,
również nieprzypadkowo dobrane słowa migowe
w celu zbadanie zdolności badanego w obszarze
wskazania znaku odpowiadającego swoim znaczeniem zaprezentowanemu materiałowi graficznemu (FRG). Przyjęty sposób konstruowania
itemów uniemożliwił jednak stworzenie planszy
dla hasła EKSPRES z powodu jego wieloznaczności. W trakcie konsultacji z natywnymi użytkownikami PJM okazało się bowiem, iż słowo
migowe EKSPRES może w zależności od kontekstu, oznaczać między innymi typ pociągu oraz
człowieka załatwiającego różne sprawy w bardzo
szybkim tempie. Nie udało się również stworzyć ilustracji dla słowa migowego CZUĆ-SIĘ
z powodu jego nazbyt abstrakcyjnego charakteru.
Zrezygnowano także z przygotowywania arkuszy
dla słów DUŻY oraz WIĘCEJ. Uznano bowiem,
że nie ma możliwości stworzenia graficznych
reprezentacji powyższych pojęć, które nie wymagałyby jednocześnie sprawdzania zdolności
Badanego w zakresie wnioskowania indukcyjnego, a co za tym idzie, stałoby się miarą jego inteligencji płynnej w rozumieniu Spearmana, a nie
stopnia znajomości leksyki PJM (Nęcka, 2003).
Ostatecznie powstało 18 plansz testowych
(po 9 w każdej części) oraz 2 plansze instruktażowe (po 1 w każdej części), badające stopień
znajomości leksyki w polskim języku migowym w zakresie czasowników i rzeczowników.
W celu opracowania graficznego arkuszy
Testu do Oceny Znajomości Leksyki w Polskim
Języku Migowym wykorzystano program GIMP
w wersji 2.6. dostępny na warunkach Powszechnej Licencji Publicznej GNU. Zdjęcia przedstawiające słowa migowe zaczerpnięto z Leksykonu języka migowego Kosiby i Grenda (2011)
po uzyskaniu zgody na ich wykorzystania od
autorów oraz wydawnictwa Silentium z siedzibą
w Bogatyni. Użyty w TOZL PJM materiał graficzny stanowiły wyszukane w internecie rysunki
typu clipart, których wykorzystanie było możliwe
na mocy Art. 33 Ustawy o prawach autorskich
i pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r.
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
21
Ze względu na ograniczony dostęp do grupy
badawczej – osób niesłyszących, trafność treściowa wykorzystanych ilustracji została zweryfikowana przez słyszących sędziów kompetentnych
przy pomocy specjalnie przygotowanych w tym
celu arkuszy, w których poszczególne propozycje
odpowiedzi były analogiczne (jedynie przetłumaczone na język polski) w stosunku do oryginalnych, migowych plansz zawartych w TOZL
PJM. W badaniu wzięło udział pięć osób w różnym wieku i o różnym poziomie wykształcenia.
Oceny wszystkich sędziów kompetentnych okazały się być w 100% zgodne i potwierdziły trafność
treściową wszystkich wykorzystanych ilustracji.
Następnie, jako że wykorzystano zróżnicowany
materiał graficzny, uznano iż TOZL PJM powinien przybrać formę zeszytu testowego, skonstruowanego w sposób uniemożliwiający osobie
badanej bycie wystawionym na jednoczesną ekspozycję materiału bodźcowego z więcej niż jednej planszy.
Ustalenie kolejności pozycji testowych
TOZL PJM
Brak opracowanego korpusu języka migowego, a co za tym idzie, stosunkowo ubogi zasób
dostępnej wiedzy z zakresu leksyki PJM, okazał
się stanowić największą przeszkodę w momencie podejmowania decyzji o ustaleniu kolejności
pozycji testowych TOZL PJM. Nie ma danych
dotyczących częstości występowania danego
słowa migowego w codzienny użyciu. Trudno
jest zatem postawić hipotezę inną, niż intuicyjna, dotyczącą stopnia znajomości poszczególnych
słów migowych wśród niesłyszących. Ostatecznie
zdecydowano się poddać przygotowane arkusze
TOZL PJM ponownej ocenie sędziów kompetentnych. Sędziowie otrzymali kolejno zestawy
plansz z I i II części TOZL PJM oraz zestaw
dziewięciu samoprzylepnych karteczek z numerami od 1 do 9. Zadaniem ekspertów było uporządkowanie tablic zgodnie z założeniem, że tablica
numer 1 jest przez nich uznana za najłatwiejszą,
a tablica numer 9 za najtrudniejszą. Dokładne
wyniki zaprezentowano w tabeli 2.
22
Anna Wiśniewska
Ostatecznie w wersji pilotażowej Testu do
Oceny Znajomości Leksyki w Polskim Języki
Migowym zdecydowano się na ustalenie kolejności pozycji testowych zgodnych z uśrednioną
oceną sędziów kompetentnych (biegłego tłumacza polskiego języka migowego przy Sądzie
Okręgowym w Poznaniu oraz dwóch osób niesłyszących prelingwalnie – jednej z wykształceniem zawodowym, a drugiej z wyższym). Konstruując TOZL PJM założono jednak, iż dobór
poszczególnych kafeterii w itemach nie może
być przypadkowy. Odwołano się do klasycznych
prac Williama Stokoe, twórcy językoznawstwa
migowego, który w latach sześćdziesiątych
XX wieku udowodnił, że języki migowe mają
wszystkie atrybuty dowolnego języka mówionego – są arbitralne i dwuskładnikowe (posiadają zarówno słownictwo jak i gramatykę).
Stokoe wyróżnił również trzy parametry definiujące słowo migowe: kształt ręki, lokalizację
oraz ruch, rewolucjonizując tym samym sposób myślenia o niepodzielności znaków języka
migowego (Tomaszewski, Bielak, Rosik, 2009).
Dyscypliną zajmującą się analizą wewnętrznej
struktury słowa migowego, a co za tym idzie
przede wszystkim wspomnianych wyżej parametrów, jest fonologia wizualna. Na polskim
gruncie badaniem specyfiki fonologii wizualnej
polskiego języka migowego zajmuje się Tomaszewski (2010), który odwołując się między
innymi do Modelu Hierarchiczności Ręki Sandler czy Modelu Ruchu i Zatrzymania Liddela
i Johnsona, stara się wypracować metodologię
opisu słów migowych uwzględniając o wiele więcej parametrów niż tylko te wyróżnione przez
Stokoe, takie jak na przykład: orientacja dłoni
(parametr określający położenie kantu dłoni
w stosunku do migającego), sygnały niemanualne (ekspresja twarzy, ruchy ciała, głowy i oczu,
sposób ułożenia ust itp.). W zaistniałej sytuacji, mimo świadomości, iż w polskiej fonologii
wizualnej sięga się obecnie do o wiele bardziej
złożonych modeli niż model Stokoe, dla potrzeb
TOZL PJM postanowiono odwołać się do tego
klasycznego modelu z względu na jego prosto-
tę. Analizując poszczególne słowa migowe pod
kątem składających się na nie (według Stokoe)
parametrów odwołano się kolejno do:
(1) wstępnego inwentarza konfiguracji ręki w polskim języku migowym opracowanego przez
Piotra Tomaszewskiego (PARAMETR:
UKŁAD DŁONI);
(2) systemu zapisu znaków opracowanego przez
Bogdana Szczepankowskiego, zaadaptowanego na potrzeby Leksykonu języka migowego
autorstwa Kosiby i Grenda (2011) (PARAMETRY: LOKALIZACJA i RUCH).
Przygotowując poszczególne pozycje testowe,
założono zatem, iż powinny się one różnić stopniem trudności, definiowanym przez ilość pojawiających się w danym itemie znaków, mających
jeden lub więcej parametrów takich samych.
METODA
Badanie testem TOZL PJM było anonimowe
i odbywało się zgodnie z następującym zestawem
wytycznych:
1. Osoba Przeprowadzająca badanie stawia
przed Badanym zeszyt testowy, a następnie
wręcza Badanemu arkusze odpowiedzi;
2. Osoba przeprowadzająca badanie przekłada
drugą kartę testu TOZL PJM i zatrzymuje
się na arkuszu 0. Zadaniem badającego jest
wskazanie znajdującego się po lewej stronie
arkusza testowego zdjęcie przedstawiającą
znak, pochodzący z polskiego języka migowego, a następnie przesunięcie ręki i zwrócenie uwagi badanego na znajdujące się po
prawej stronie arkusza obrazki. Następnie
osoba przeprowadzająca badanie uderza
dwukrotnie palcem w obrazek zakreślony
jako prawidłowa odpowiedź, a potem przesuwa rękę i powtarza tę czynność wskazując
na arkusz odpowiedzi (w linijce oznaczonej
cyfrą 0, zakreślona jest ta sama poprawna
odpowiedź, co na arkuszu). Badający powtarza opisaną w powyższym punkcie czynność
dwukrotnie;
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
Test do oceny znajomości leksyki w polskim języku migowym (TOZL PJM) – konstrukcja i charakterystyka...
3. Badający po raz kolejny przekłada strony
arkusza testowego i ruchem ręki oraz spojrzeniem zachęca badanego do samodzielnego
rozwiązywania dalszej części testu.
OSOBY BADANE I PRZEBIEG BADANIA
Badania pilotażowe Testu do Oceny Znajomości Leksyki w Polskim Języku Migowym
(TOZL PJM) zostały przeprowadzone na grupie 64 osób (30 mężczyzn i 34 kobiet), zamieszkałych na terenie województwa Wielkopolskiego. Na tym etapie, głównym kryterium wzięcia
udziału w badaniach, był fakt bycia osobą z wadą
słuchu posługującą się swobodnie polskim językiem migowym m.in. w codziennej komunikacji.
Większość osób badanych (w przybliżeniu około
70%) wskazało Poznań lub jego okolice jako
swoje miejsce zamieszkania. Pozostali (około
30% osób badanych) deklarowało, że mieszka
w Koninie lub w jego pobliżu. Badania były prowadzone w grupie wiekowej od 19 do 66 roku
życia. Średnia wieku w grupie osób badanych
wyniosła 37 lat. Najliczniejszą grupę osób w tym
samym wieku stanowiły osoby 25-letnie. Odchylenie standardowe zmiennej wiek wyniosło 15,18.
Ponad połowa badanych (56,3%), to osoby niesłyszące od urodzenia. Drugą pod względem
liczebności grupę – 28,1%, stanowiły osoby, które
utraciły słuch we wczesnym dzieciństwie. Pozostali to osoby słabosłyszące. Zdecydowana większość badanych, bo aż 68,8%, nie ma żadnych
niesłyszących krewnych, a jedynie 7,8% badanych to niesłyszące dzieci niesłyszących rodziców. Z kolei 20,3% wskazało, że w ich rodzinie
jest co najmniej jedna osoba głucha. Większość
badanych – 59,4%, ukończyła swoją edukację na
poziomie szkoły zawodowej, a 39,1% ukończyło
szkołę średnią (co nie jest jednoznaczne z posiadaniem świadectwa dojrzałości). W grupie badanych tylko jedna osoba ukończyła szkołę wyższą.
Żadna z osób nie zakończyła swojej edukacji
na etapie szkoły podstawowej. Badania zostały
przeprowadzone w Poznaniu (przy współpracy
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
23
Towarzystwa Osób Niesłyszących TON) oraz
w Koninie (dzięki pomocy Klubu Sportowego
Niesłyszących GS KONIN).
WYNIKI BADAŃ NAD TESTEM
DO OCENY ZNAJOMOŚCI LEKSYKI
W POLSKIM JĘZYKU MIGOWYM
Analiza psychometryczna obejmowała oszacowanie rzetelności oraz trafności teoretycznej
testu TOZL PJM i jego podskal: rozpoznanie
znaczenia eksponowanego słowa migowego
(meaning recognition – MRG) oraz wskazanie
znaku odpowiadającego swoim znaczeniem
zaprezentowanemu materiałowi graficznemu
(form recognition – FRG). Przeprowadzono również analizę trudności poszczególnych pozycji
testowych oraz dokonano teoretycznej weryfikacji skal za pomocą eksploracyjnej analizy czynnikowej metodą głównych składowych.
Statystki opisowe TOZL PJM
Statystyki opisowe Testu do Oceny Stopnia
Znajomości Leksyki w Polskim Języku Migowym
przedstawia tabela 1.
Zmienna wynik ogólny w Teście do Oceny
Znajomości Leksyki w Polskim Języku Migowym
(TOZL PJM) stanowi sumę punktów uzyskanych
w dwóch kolejnych częściach testu. Najniższy
możliwy do uzyskania wynik to 0 punktów, a najwyższy to 18 punktów. Połowa osób badanych
otrzymała wyniki niższe, bądź równe 16 punktów. Wyniki 25% osób, które wypadły najgorzej
w teście TOZL PJM mieściły się w przedziale od
7 do 12 punktów. Z kolei wyniki 25% osób, które
uzyskały największą liczbę punktów mieściły
się w przedziale od 17 do 18 punktów. Wartość
skośności (-0,90) oraz fakt, że średnia (14,54)
jest mniejsza od mediany (16) wskazuje, iż rozkład wyników w badanej grupie jest lewoskośny,
a zatem przeważają wyniki wysokie. Ponadto
wartość kurtozy (-0,29) wskazuje, iż rozkład
wyników jest platykurtyczny – wśród Badanych
dużo osób osiągnęło wyniki skrajne (zarówno
Anna Wiśniewska
24
niskich, jak i wysokich). Odchylenie standardowe
wyniosło 3,18. Podobnie jak w przypadku zmiennej wynik ogólny w teście TOZL PJM, zmienne:
wynik ogólny w części I TOZL PJM (MRG) –
rozpoznawanie znaczenia danego znaku i wynik
ogólny w części II TOZL PJM (FRG) – wskazanie znaku odpowiadającego swoim znaczeniem
zaprezentowanemu materiałowi graficznemu,
stanowią sumę uzyskanych punktów. Najniższy
możliwy do uzyskania wynik wynosi 0 punktów,
a najwyższy to 9 punktów. W częściach I i II
TOZL PJM połowa osób badanych otrzymała
wyniki niższe, bądź równe 8 punktów, a wyniki
25% najlepszych osób były równe maksymalnej
liczbie punktów – 9. Wyniki 25% osób, które
zdobyły najmniejszą możliwą liczbę punktów
różniły się w poszczególnych częściach TOZL
PJM. W przypadku części I mieściły się w prze-
dziale od 3 do 6 punktów, a w części II zawierały
się w granicach od 2 do 6 punktów. Rozkłady
zmiennych wynik ogólny w częściach I i II TOZL
PJM są lewoskośne (wartość skośności w części
I wynosi: -0,99, a w części II: -0,96). W obu
przypadkach średnia jest większa od mediany,
a zatem przeważają wyniki wysokie. W przypadku części I TOZL PJM (MRG) wartość kurtozy
(0,41) wskazuje, że rozkład wyników w badanej grupie jest leptokurtyczny – zbyt wiele osób
badanych osiągnęło wyniki zbliżone do średniej.
Odchylenie standardowe wynosi 1,54. Z kolei
w części II TOZL PJM (FRG) wartość kurtozy (-0,05) jest zbliżona do zera, co wskazuje,
iż wyniki w badanej grupie są skoncentrowane
wokół wartości centralnej w sposób zbliżony do
rozkładu normalnego. Odchylenie standardowe
wynosi 1,89.
Tabela 1. Statystki opisowe dla zmiennych: wynik ogólny w teście TOZL PJM, wynik w części I TOZL PJM (MRG), wynik
w części II TOZL PJM (FRG)
Wynik ogólny
Wynik w części I
(MRG)
Wynik w części II
(FRG)
Ważne
61,00
62,00
62,00
Braki danych
3,00
2,00
2,00
Średnia
14,54
7,39
7,08
Mediana
16,00
8,00
8,00
Dominanta
16,00
8,00
8,00
N
Odchylenie standardowe
3,19
1,54
1,89
Wariancja
10,15
2,37
3,58
Skośność
-0,90
-0,99
-0,96
0,31
0,30
0,30
-0,29
0,41
-0,05
Błąd standardowy kurtozy
0,60
0,60
0,60
Minimum
7,00
3,00
2,00
Maksimum
18,00
9,00
9,00
25
12,00
6,00
6,00
50
16,00
8,00
8,00
75
17,00
9,00
9,00
Błąd standardowy skośności
Kurtoza
Percentyle
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
25
Test do oceny znajomości leksyki w polskim języku migowym (TOZL PJM) – konstrukcja i charakterystyka...
Ocena trudności poszczególnych
pozycji testowych
W ocenie trudności poszczególnych pozycji
testowych wykorzystano tzw. wskaźnik łatwości
pozycji testowych (Hornowska, 2009), obliczany za pomocą następującego wzoru: T= ni / N,
gdzie T to wskaźnik łatwości, ni to liczba osób,
które odpowiedziały prawidłowo na daną pozycję
testową, a N to ogólna liczba osób, które udzieliły
odpowiedzi. Zestawienie uzyskanych wyników
przedstawiono w tabeli 2.
Na tym etapie analizy wartości wskaźnika
łatwości poszczególnych pozycji testowych okazały się być niezgodne z przewidywaniami opartymi zarówno na podstawie ocen dokonanych
przez poszczególnych sędziów kompetentnych,
jak i z hipotetyczną miarą trudności związaną
z ilością pojawiających się w danym itemie słów
migowych mających wspólne parametry. Trudno
było również wskazać prawidłowości dotyczące różnic między wynikami przewidywanymi
a otrzymanymi.
Analiza rzetelności testu TOZL PJM
W celu zweryfikowania rzetelności testu
TOZL PJM użyto metody αCronbacha. Wartość współczynnika wszystkich pozycji testowych
wyniosła 0,78, a zatem można stwierdzić, iż TOZL
PJM prezentuje wystarczającą rzetelność. Wyniki
przeprowadzone analizy wskazują, iż usunięcie
17 z 18 pozycji testowych mogłoby obniżyć wartość
α dla całego testu. Jedynie w przypadku usunięcia itemu BRAT wartość współczynnika α dla
TOZL PJM mogłaby przyjąć wartość 0,80, dlatego
też po dokonaniu dalszych analiz, należałoby rozważyć wyłączenie tej pozycji z testu.
Tabela 2. Poziom łatwości poszczególnych pozycji testowych testu TOZL PJM w zestawieniu ze średnią ocen sędziów
kompetentnych
L.p.
Część I
TOZL PJM
(MRG)
Wartość
wskaźnika
średnia ocena
sędziów
kompetentnych
(skala 1–9)*
Część II
TOZL PJM
(FRG)
Wartość
wskaźnika
średnia ocena
sędziów
kompetentnych
(skala 1–9)
1.
MYĆ-SIĘ
0,92
4
ZAMYKAĆ
0,95
6,3
2.
KURS
0,92
5,7
PANI
0,94
4,7
3.
PIEC
0,88
2,7
ZNACZEK
0,87
6,7
4.
KAMERA
0,88
3
SERCE
0,85
3,7
5.
SŁAWNO
0,87
5,7
RODZINA
0,84
3,3
6.
MIÓD
0,77
5
WPISAĆ
0,84
8
7.
ŁZAWIĆ
0,73
5,3
MATKA
0,80
2
8.
RYSOWAĆ
0,71
5,3
OBRAZIĆ
0,74
5,7
9.
LISTOPAD
0,54
8,3
BRAT
0,67
4,7
Wartość
wskaźnika
trudności zadań
dla
części II
TOZL PJM
(FRG)
0,83
Wartość
wskaźnika
trudności zadań
dla
części I
TOZL PJM
(MRG)
0,80
Wartość wskaźnika łatwości zadań dla całego testu TOZL PJM: 0,82.
* 1 – najłatwiejsza; 9 – najtrudniejsza.
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
26
Anna Wiśniewska
Za pomocą współczynnika α oszacowano
również rzetelność dwóch kolejnych części testu
TOZL PJM – I i II. Otrzymano jednak współczynniki rzetelności o wartościach znacznie niższych niż w całym teście (w części I: α = 0,70,
a w części II: α = 0,55 w porównaniu z α dla
całego testu = 0,78). W tabeli 2 przedstawiono
wartość współczynnika α po usunięciu kolejnych pozycji testowych. Na jej podstawie można
stwierdzić, iż usunięcie w część I którejkolwiek
z pozycji testowych, obniżyłoby wartość współczynnika rzetelności. Również w części II testu
TOZL PJM usunięcie 8 z 9 pozycji wpłynęłoby
niekorzystnie na wartość współczynnika rzetelności. Jedynie podobnie jak w przypadku analizy
rzetelności całego Testu do Oceny Znajomości
Leksyki w Polskim Języku Migowym, usunięcie
pozycji BRAT mogłoby zwiększyć wartość α
w części II o 0,091. W związku ze spadkiem
wartości współczynnika α w I i II części testu
w stosunku do wartości jego wartości dla całej
testu zdecydowano się na obliczenia wartość
współczynnika korelacji wewnątrzklasowej
(ICC). W części I wartość ICC wyniosła 0,695,
a w części II ICC równała się 0,545. Na podstawie uzyskanych wyników, można zatem postawić hipotezę, że być może zróżnicowany sposób
radzenia sobie osób badanych z rozwiązywaniem
poszczególnych pozycji testowych jest związany
z ich różnorakimi doświadczeniami językowymi
w PJM uwarunkowanymi m.in. wcześniejszymi
doświadczeniami edukacyjnymi. Dodatkowo,
spadek poziomu rzetelności w II części testu,
może być związany z tym, że większość pozycji
składających się na tę skalę, nie różni się od siebie poziomem trudności i ma niską moc dyskryminacyjną (patrz tabela 2).
Analiza najczęściej popełnianych błędów
W celu pogłębienia analizy trafności teoretycznej przyjętych w trakcie konstruowania testu
TOZL PJM założeń, przeprowadzono jakościową analizę najczęściej popełnianych przez Badanych błędów. Uznano jednak, że dokonywanie
tego typu analiz na itemach charakteryzujących
się wysokim wskaźnikiem łatwości jest bezcelowe, ponieważ pojedyncze błędy można uznać za
przypadkowe. Ustalono zatem, iż dokładnej analizie poddane zostaną pozycje testowe o wskaźniku łatwości mniejszym lub równym 0,85.
Analizując poszczególne pozycje testowe
o wskaźniku łatwości równym bądź niższym niż
0,85 zauważono, iż w danym itemie większość
kafeterii ma przynajmniej jeden wspólny parametr. Można zatem wysunąć wniosek, iż założenie dotyczące przewidywanej trudności kolejnych
pozycji testowych w zależności od liczby występujących w poszczególnych kafeteriach danego
itemu wspólnych parametrów, jest słuszne.
DYSKUSJA
Celem powyższej pracy było podjęcie próby
skonstruowania narzędzia do oceny stopnia
znajomości leksyki w polskim języku migowym,
jako wybranego aspektu funkcjonowania werbalnego osób Głuchych w Polsce. W trakcie
pracy nad testem TOZL PJM napotkano liczne trudności związane z brakiem źródeł kompleksowej wiedzy na temat struktury PJM oraz
ograniczonym dostępem do reprezentatywnego
zbioru słów migowych. Problemem okazała się
również niewielka liczba dostępnych pozycji literaturowych na temat zasad konstruowania tego
typu narzędzi, a także znikoma ilość gotowych
testów o zweryfikowanych i zadowalających
1 Słowa migowe oraz wyrażenia w polskiego języka migowego są zapisywane zgodnie z amerykańskim systemem transkrypcji
glossing w adaptacji Tomaszewskiego (2010), gdzie m.in. wyraz (polskiego języka mówionego) złożony kapitalikami prezentuje
słowo migowe PJM, a łącznik, występujący między dwoma wyrazami złożonymi kapitalikami wskazuje, że dane słowo PJM wymaga
przekładu na więcej niż jedno słowo polskiego języka mówionego.
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
Test do oceny znajomości leksyki w polskim języku migowym (TOZL PJM) – konstrukcja i charakterystyka...
parametrach psychometrycznych, które można
by potraktować jako źródło inspiracji. Powstałe
narzędzie – Test do Oceny Znajomości Leksyki
w Polskim Języku Migowym (TOZL PJM) okazał
się cechować zadowalającym współczynnikiem
rzetelności całego testu, ale stosunkowo wysokim wskaźnikiem łatwości poszczególnych pozycji testowych. TOZL PJM można zatem uznać
za test zbyt prosty dla badanej grupy i nieróżnicujący jej pod względem stopnia znajomości
polskiego języka migowego. Wynik jakościowej
analiza błędów popełnianych przez Badanych
w teście TOZL PJM zestawiony ze wskaźnikiem łatwości w poszczególnych itemach, może
również wskazywać, iż pomysł na konstruowanie poszczególnych itemów w oparciu o założenie, że im więcej na danej planszy znajdzie
się kafeterii mających wspólne parametry, tym
mniej osób powinno udzielić na nie prawidłowej
odpowiedzi, jest trafiony. Najprawdopodobniej
w przyszłych badaniach należałoby jednak zrezygnować z uproszczonego modelu opisu słów
migowych według Stokoe i sięgnąć do metod
pozwalających na dokonywanie bardziej szczegółowej analizy podobieństw i różnic między
znakami. Wydaje się również, iż poza samą
specyfikacją fonologiczną zestawianych słów
migowych, należałoby także uwzględnić: jak
często poszczególne znaki są używane w polskim języku migowym oraz na ile dane słowa
migowe są ikoniczne (tzn. ich wygląd nawiązuje do znaczenia, które niosą, przez co są one
czytelne również dla osób nieznających języka
migowego). Być może na to, na ile trudne jest
dla danej osoby rozpoznanie znaczenie eksponowanego słowa migowego na tle innych, ma
także wpływ ilość fiksacji oka koniecznych do
dokonania pełnej analizy zamieszczonego materiału graficznego. W przyszłości zweryfikowanie
powyżej hipotezy mogłoby się okazać możliwe
za pomocą metody eyetrackingu.
W kolejnych wersjach test powinien również
składać się z większej ilości itemów, aby można
było z nich wyodrębnić podskale.
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
27
Biorąc pod uwagę niezadowalającą wartość współczynnika korelacji wewnątrzklasowej
w I i II części testu, w przyszłości należałoby
się również zastanowić nad kryteriami doboru
osób badanych. Być może źródłem wielu cennych informacji mogłoby się okazać analizowanie
uzyskanych wyników w następujących podgrupach: natywni użytkownicy; użytkownicy prawie natywni; użytkownicy nienatywni, ale biegli
(S.D. Fisher, za: Podgórska-Jachnik, 2013).
W przypadku przeprowadzania badań pilotażowych na dużej grupie osób, uzasadnione
mogłoby się również okazać wykonanie badania
przesiewowego za pomocą testów neuropsychologicznych, sprawdzających funkcjonowanie osób
badanych w obszarze analizatora wzrokowego.
Badani funkcjonujący w tej sferze w sposób
odbiegający od normy, powinni zostać wyłączeni z grupy badawczej, ponieważ ogólny wynik
w teście tych osób, nie stanowiłby wiarygodnego
odzwierciedlenia ich poziomu znajomości języka.
Opracowując narzędzia do oceny znajomości
leksyki w polskim języku migowym, warto byłoby
się również zastanowić nad tym, w jaki sposób
powinny zostać w nich zaprezentowane słowa
migowe – w postaci filmów, czy też zdjęć. Wydaje się bowiem, iż prezentacja w formie statycznej
mogłaby sprawić, że osoby funkcjonujące gorzej
w obszarze wyobraźni przestrzennej, będą w nich
wypadać słabiej, niezależnie od swojego stopnia
znajomości języka migowego.
Konstruowanie metod do oceny poziomu
funkcjonowania językowego osób niesłyszących w języku migowym jest zadaniem trudnym i wymagającym odejścia od klasycznego
myślenia na temat budowania tego typu narzędzi. Trudność tego zadania jest zawarta również
w tym, iż wymaga od badacza posiadania wiedzy z dwóch pozornie nie związanych ze sobą
dziedzin nauki – językoznawstwa migowego
oraz psychometrii i być może dlatego w chwili
obecnej tak niewiele osób w skali światowej zajmuje się tą problematyką.
Anna Wiśniewska
28
LITERATURA CYTOWANA
Bedyńska, S., Brzezicka, A. (2007). Statystyczny drogowskaz – praktyczny poradnik analizy danych w naukach
społecznych. Warszawa: Academica – wydawnictwo
SWPS.
Haug, T., Mann, W. (2008). Adapting Tests of Sign
Language Assessment for Other Sign Languages –
A Review of Lingustic, Cultural and Psuychometric
Problems. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, Winter 2008, 138–147.
Hornowska, E. (1993). Słownik. W: J. Brzeziński (red.),
Skala Inteligencji Wechslera WAIS – R (s. 168–182).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hornowska, E. (2009). Testy psychologiczne – teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Hendzel, J. (2008). Słownik polskiego języka miganego.
Olsztyn: Wydawnictwo RAKIEL.
Kosiba, O., Grenda, P. (2011). Leksykon języka migowego. Bogatynia: Wydawnictwo Sillentium.
Kowal, J. (2008). Recenzja słownika: Polski Język Migowy – Słownik, czyli trudność w tworzeniu słowników.
W: E. Twardowska (red.), Stan badań nad polskim
językiem migowym (s. 141–175). Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki.
Kowal, J. (2011). Język polski jako obcy a edukacja niesłyszących. W: Twardowska, E., Kowalska, M., Edu-
kacja niesłyszących – publikacja konferencyjna. Łódź:
Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki.
Mann, W., Marshall, C. (2012). Investigating Deaf Children’s Vocabulary Knowledge in British Sign Language. Language Learning, 62, 1024–1051.
Nęcka, E. (2003). Inteligencja: geneza – struktura – funkcje. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Podgórska-Jachnik, D. (2013). Głusi. Emancypacje.
Łodź: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi.
Romanowska, O. (2007). Regionalizmy w polskim języku migowym. W: E. Woźnicka (red.), Tożsamość społeczno – kulturowa głuchych (s. 79–81). Łódź: Polski
Związek Głuchych Oddział Łódzki.
Simms, L., Baker, S., Clark M. D. (2013). The Standardized Visual Communication and Sign Language
Checklist for Signing Children. Sign Language Studies, 14, 101–124.
Tomaszewski, P. (2010). Fonologia Wizualna Polskiego
Języka Migowego. Warszawa: Wydawnictwo Matrix.
Tomaszewski, P., Bielak, M., Rosik, P. (2009). Podstawy
Polskiego Języka Migowego – podręcznik do nauki Polskiego Języka Migowego dla kursantów (edycja robocza). Warszawa: Polski Związek Głuchych Zarząd
Główny.
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29
Test do oceny znajomości leksyki w polskim języku migowym (TOZL PJM) – konstrukcja i charakterystyka...
29
Anna Wiśniewska-Jankowska
Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych nr 2
w Poznaniu
POLISH SIGN LANGUAGE VOCABULARY QUESTIONNAIRE (TOZL PJM)
– CONSTRUCTION AND PSYCHOMETRIC VALIDATION
ABSTRACT
The development and assessment of the psychometric properties of the Polish Sign Language Vocabulary Questionnaire
(TOZL PJM) is presented in this article. The aim of the study was to create quantitative test of Polish Sign Language lexical knowledge and establish its psychometric properties. TOZL PJM consistes of two types of tasks: meaning recognition
and form recognition. Data were collected over a sample of 64 deaf participants, all of whom were Polish Sign Langauge
users. The results of the present study show that Polish Sign Language Vocabulary Questionnaire has a high realiabity
index. However, eighty eight percent of total test items crossed the difficulty index of 70% percent indicating that those
items were too easy for the participants. A consistent level of TOZL PJM’s difficulty and discrimination requires further
examination in future.
Keywords: deaf, language testing, Polish Sign Language
Studia Psychologiczne, t. 54 (2016), z. 1, s. 17–29