investments in recreational and sports infrastructure as a basis for

Transkrypt

ISSN 1899-1998
POLISH JOURNAL OF SPORT AND TOURISM
SPORT I TURYSTYKA
Vol. 21 (2014) No. 2, pp. 70-140
Contents
Spis treœci
Original research papers / Oryginalne prace twórcze
Dariusz Gierczuk, Zbigniew Bujak
Reliability and accuracy of Batak Lite tests used for assessing coordination motor abilities in wrestlers ............................ 72-81
Rzetelnoœæ i trafnoœæ prób Batak Lite s³u¿¹cych do oceny koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych zapaœników
Andrzej Klusiewicz, £ukasz Zubik, Barbara D³ugo³êcka, Ma³gorzata Charmas
Characteristics of the respiratory muscle strength of women and men at different training levels ........................................ 82-91
Charakterystyka si³y miêœni oddechowych u kobiet i mê¿czyzn o zró¿nicowanym stopniu wytrenowania
Marina Gozalova, Alexey Shchikanov, Aleksandr Vernigor, Vardan Bagdasarian
Sports tourism ................................................................................................................................................................................. 92-96
Andrzej Hadzik, Ma³gorzata Grabara
Investments in recreational and sports infrastructure as a basis for the development of sports tourism
on the example of spa municipalities .......................................................................................................................................... 97-106
Inwestycje w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ jako podstawa rozwoju turystyki sportowej na przyk³adzie
gmin uzdrowiskowych
Lech Jaczynowski
Tracing the life and work of August Rozental ........................................................................................................................... 107-118
Œladami ¿ycia i twórczoœci Augusta Rozentala
Katarzyna Pioœ, Karolina Skoczylas, Teresa Brzeziñska-Wójcik
The current condition and possibilities of development of festival tourism in the Lublin Region ......................................... 119-134
Aktualny stan i mo¿liwoœci rozwoju turystyki festiwalowej w województwie lubelskim
Guidelines for Contributors / Instrukcja dla Autorów .................................................................................................................. 135-138
Subscription information / Informacje o prenumeracie ............................................................................................................... 139-140
72
Pol. J. Sport Tourism 2014, 21, 72-81
Original research papers
RELIABILITY AND ACCURACY OF BATAK LITE TESTS USED
FOR ASSESSING COORDINATION MOTOR ABILITIES IN WRESTLERS
1
2
DARIUSZ GIERCZUK , ZBIGNIEW BUJAK
Józef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport
1
2
in Bia³a Podlaska, Department of Sports Theory , Department of Combat Sports and Weightlifting
Mailing address: Dariusz Gierczuk, Faculty of Physical Education and Sport, Department of Sports Theory,
2 Akademicka Street, 21-500 Bia³a Podlaska, tel.: +48 83 3428750, fax: +48 83 3428800,
e-mail: [email protected]
Abstract
Introduction. The aim of this work was to assess selected validity criteria of motor tasks included in Batak Lite. The tasks
are used to control coordination motor abilities in athletes of different sports. Material and methods. Twenty male GrecoRoman wrestlers from the sports school SMS in Radom were included in the study. They were 17-18 years of age and their
training experience was 4-7.5 years long. The validity of motor tasks was determined on the basis of two criteria, i.e. reliability and diagnostic accuracy. To define the reliability of the tests, the research was carried out twice with an interval
of 5-7-days (test-retest). Diagnostic accuracy of selected indices was determined with the help of three main criteria.
The analysis included 6 motor tasks performed with the use of Batak Lite. Results. Tests I, II, IV and V are characterised
by reliability coefficients higher than 0.50 and, regardless of the assumed accuracy criterion, by coefficients higher than
0.30. Thus, they meet the validity requirements within the assessed criteria. The highest accuracy coefficients were
observed in motor tests assessing quick reaction (r = 0.46-0.63), simple reaction including sensory (r = 0.61-0.78), motor
(r = 0.33-0.46) and complex (r = 0.34-0.49) reactions as well as spatio-temporal orientation (r = 0.33-0.49) and movement
coupling (r = 0.34-0.49). Conclusions. Four Batak Lite tests displayed sufficient reliability and diagnostic accuracy.
Therefore, they can be implemented in the training process of wrestlers. The strongest correlation was noted between
Batak Lite tests and motor tests that assessed quick reaction, spatio-temporal orientation and movement coupling.
Key words: wrestling, reliability, accuracy, Batak Lite
Introduction
Coordination motor abilities (CMA) belong to the group
of factors that play an important role in achieving high competitive effectiveness by wrestlers. They form the basis for quick
and effective acquisition of new motor skills and determine
the possibilities of their application in a combat. The control
of CMA levels is significant in the training process of wrestlers.
If CMA levels turn out to be too low, it is possible to implement
corrective changes in training plans [1-6].
There are a lot of different tests used in diagnosing CMA
levels among wrestlers. The most common ones are those assessing general and special CMA [3-6]. The next group consists
of various computer tests [7-10] including Vienna Test System
(VTS) [6, 11]. A different approach to CMA was taken by Starosta, who used the turnaround jump [3].
In the case of most CMA tests currently applied (motor tests
in particular) there is a risk of error regarding, inter alia, conditioning abilities or performance technique. As a consequence,
it affects the objectivity of results and creates a less reliable
image of CMA of a competitor [12]. In turn, despite being highly
reliable, computer tests are not accurate [6].
It is difficult for a coach to choose an adequate battery
of tests as a research tool. Furthermore, the variety of CMA tests
makes it impossible to compare the obtained research results.
An attempt at defining dominant CMA by various authors is
a perfect example [2, 4-6, 13, 14]. Therefore, it is worth looking
for precise diagnostic tools that could be applied in all conditions. Such tools would be sport-specific, easy to use and would
provide reliable information quickly, which might turn out useful in supervising a training process.
Batak tests may prove to be an alternative to well-known
and commonly employed motor or computer tests that evaluate
CMA in a complex manner. Apart from diagnostic applications,
different versions of Batak machines (Pro, Lite, Micro, Sprint,
Evolution) may serve as training devices, while Batak Duel
and Batak Jockeys can be used for fun [15, 16]. The advantages
of Batak device are that it helps to improve reaction, hand-eye
coordination, endurance and fitness. Batak equipment enables
coaches to examine everybody regardless of sex and age. It is easily transportable and it requires minimal space. As well as being
easy to use, it has an attractive design [16]. It is worth highlighting that when performing tests you have to demonstrate bilateral
coordination which is immensely important in hand-to-hand
combat and in team games. The development of bilateral movement coordination begins in childhood and forms the basis for
further motor development [17]. It seems that Batak may add interesting variety to a training routine, which could be interpreted as a motivating factor. Moreover, the device makes it possible to create starting conditions in laboratory settings, while
Copyright © 2014 by Józef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw, Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska
73
the specificity and attractiveness of this equipment cause the
examined individual to be more engaged. Professional analysis
of the behaviour of athletes in such conditions may provide
additional data regarding different aspects of their psychological
(or even social) functioning and help to channel mental training.
Movement tests performed on Batak should meet specific requirements if they are to be applied in coaching practice. In order to assess validity of measurement tools, the main criteria
(reliability, accuracy and objectivity) and the additional criteria
(selectivity, standardisation, normalisation and economisation)
are used. The tests (motor tasks) that meet the above-mentioned
requirements may be called sports-motor tests which help to assess the level of a given ability in an examined individual [12,
18].
The aim of the research was to assess basic criteria of validity (reliability and diagnostic accuracy) of Batak Lite motor tasks
which can be used to control coordination motor abilities of athletes practising different combat sports and combat systems.
Material and methods
Twenty male Greco-Roman wrestlers from the sports school
SMS in Radom were included in the study. They were 1718 years of age (x = 18.2±0.62) and their training experience
was 4-7.5 years long (x = 5.8±1.04). Nine subjects possessed
the so-called first sports class, while eleven persons had the second sports class. The wrestlers voluntarily consented to participate in the study. Their motivation stemmed from their willingness to get to know their levels of coordination abilities.
The research was carried out at the beginning of the preseason period. The wrestlers performed the tests (motor tasks)
twice in their free time in the morning hours. All the subjects
were provided with detailed information concerning the test
protocol and they took part in a pilot test. The tests were performed at 10-minute intervals.
The study included 6 Batak Lite motor tasks. The device,
measuring 1143 (w) x 1800 (h) x 950 cm (d), has a steering unit
(microcomputer) with 8 light signals (fig. 1). A microcomputer
controls the sequence in which the light signals appear. Subjects have to use their hands to press the buttons which light
up. The Batak Lite framework is a simple construction that
can be transported easily, which is particularly essential when
it comes to research, training and outdoor use.
Figure 1. Batak Lite [16]
Gierczuk and Bujak: RELIABILITY AND ACCURACY OF...
The study included 6 motor tasks, which differed in duration or the number of light signals:
- test I – the participant stood in front of the device. Six
lower buttons lit up randomly. The subject had to hit as
many of them as possible in 30 seconds. As soon as one
target was struck, the next one lit up. The score was the
number of lights that were pressed;
- test II – standing in front of the device, the subject had
to hit 8 buttons that lit up at a pace set by the programme.
The duration of the test was 25 seconds. The score was
the number of lights that were pressed;
- test III – standing in front of the device, the subject had
to press 8 buttons that lit up. The test was finished after
hitting 25 lights. The result was the duration of the test
(s);
- test IV – standing in front of the device, the subject had
to press 8 randomly lit buttons in 30 seconds. The score
was the number of lights that were pressed;
- test V – standing in front of the device, the subject had
to hit as many lights as possible in 2 minutes. The score
was the number of buttons that were pressed;
- test VI – standing in front of the device, the subject had
to press 4 randomly lit external buttons. The score was
the number of lights that were pressed in 30 seconds.
Validity of the motor tasks was determined on the basis of
two criteria, i.e. reliability and diagnostic accuracy (informativeness) [12]. A test-retest method was employed to assess the
reliability of the tests. Therefore, the research was carried out
twice with an interval of 5-7-days. The same group of competitors was included in the second set of tests. Analogous procedure and research tools were applied. The sequence of tests was
the same as well. The data obtained from both measurements
were compared by calculating Pearson's linear correlation coefficient (r). The tests used to assess accuracy included these
in which reliability coefficients turned out to be statistically
sig-nificant (p<0.05) and higher than r = 0.50.
Diagnostic accuracy of selected tests was determined by
means of three main criteria, i.e. rank assessment of technical
and coordination levels defined by a coach (RN1), rank assessment taking into account sports achievements (RN2) and summary rank assessment of coordination preparation on the basis
of the scores of motor and computer tests (RN3).
Spearman's rank correlation (rho) was applied to assess accuracy. Statistica 6.0 programme was used for calculations.
In order to identify predominant coordination abilities assessed with the use of Batak Lite, accuracy was determined.
It was done by calculating Pearson's coefficients of correlation
(r) between all indices of the third main criterion and the results
of particular tests. Therefore, motor tests created by different researchers [12, 19] as well as highly reliable and accurate motor
tests elaborated by the authors of this article [20] were used.
The following tests were employed to evaluate particular coordination motor abilities: kinaesthetic differentiation – long
jump at 50% of maximal capabilities; movement adaptability –
standing long jump forwards and backwards and 3x10 m run
forwards and backwards; rhythm – rhythm imitation and differentiation of the test of 5 cycles; spatio-temporal orientation –
aimed jumps and the run towards colourful balls; movement
coupling – walking over a gymnastic baton and standing long
jump with and without a swing; static balance – standing with
calves raised; dynamic balance – turns on an inverted gymnastic bench; quick reaction – “grabbing Ditrich's stick”; simple and
complex reaction – RT test (version S1) and DT test (version S1)
of the Vienna Test System [11].
74
Table 2. Correlations between the main criteria of dividing
the subjects and the results of Batak Lite motor tasks
Results
Research results concerning the reliability of the Batak Lite
tests for wrestlers are presented in table 1. Differences between
mean scores of two tests turned out to be statistically insignificant (p>0.05), while result variability coefficients (V%) in both
trials (set I and II) ranged between 3.5% and 10%.
Main classification criteria
Test I
Test II
Test IV
Test V
RN1
RN2
RN3
0.46*
0.48*
0.27
0.35*
0.28
0.32*
0.31*
0.37*
0.36*
0.49*
0.54*
0.31*
* – the level of accuracy meeting the adopted criteria.
Table 1. Coefficients of the reliability of Batak Lite motor tasks
performed by wrestlers
x ± SD
series I
series II
Motor task
(unit)
1. Test I (number)
2. Test II (s)
3. Test III (number)
4. Test IV (number)
5. Test V (number)
6. Test VI (number)
57.6±5.1
25.4±1.5
16.4±0.8
52.7±4.4
184.4±7.3
39.8±3.3
V (%)
58.8±4.1 8.9 – 7.0
26.1±2.1 5.9 – 7.7
16.7±1.1 4.9 – 6.6
54.8±5.5 8.4 – 10.0
187.3±6.6 4.0 – 3.5
41.2±3.6 8.3 – 8.7
?%
r
2.1
2.8
1.8
4.0
1.6
3.5
0.83*
0.67*
0.43
0.58*
0.68*
0.44
* – coefficients meeting the reliability criteria.
The majority of motor tasks under investigation were sufficiently reliable. Four tests (I, II, IV and V) displayed reliability
coefficients higher than r = 0.50 (p<0.05), thus meeting validity
requirements within a given criterion. As for tests III and VI, coefficient values were lower than r = 0.50, which shows that they
are not useful when assessing CMA of wrestlers.
The highest reliability was observed in the case of test I,
where the correlation coefficient was r = 0.83, while the lowest
(but still sufficient) reliability was noted in test IV, where r = 0.58
and the results were the most diverse in the retest (V=10%).
The results of diagnostic accuracy of four tests that met the
reliability criterion are illustrated in tables 2 and 3.
Regardless of the established criterion, in nine cases the
verified motor tasks (tests I, II, IV and V) displayed clear correlations (accuracy coefficients higher than 0.30), thus meeting
the assumed validity criterion. In the case of test V (pressing the
lights in 2 minutes) accuracy coefficients (rho) ranged from 0.31
to 0.54 for all the criteria (RN1, RN2 and RN3).
As far as the rank assessment taking into account sports
achievements (RN2) is concerned, accuracy coefficients of particular Batak Lite tests were the highest and ranged from 0.28
to 0.54. Very similar accuracy correlations (rho = 0.31-0.49)
were noted between the tests and technical and coordination
preparation of wrestlers. As for summary assessment of coordination preparation, accuracy coefficients ranged between 0.27
and 0.36.
While analysing diagnostic informativeness of the verified
tests with particular CMA assessed with the use of motor tests
(tab. 3), it may be stated that the highest accuracy coefficients
were noted in indices evaluating quick reaction (grabbing
Ditrich's stick; r = 0.46-0.63), simple reaction including sensory
reaction (VTS, r = 0.61-0.78) and motor reaction (VTS, r = 0.330.46), as well as complex reaction (VTS, r = 0.34-0.49), spatiotemporal orientation (r = 0.33-0.49) and movement coupling
(r = 0.34-0.49).
Table 3. Correlation between the results of motor tests and Batak Lite tests in Greco-Roman wrestlers
Examined index (variable)
Test I
Test II
Test IV
Test V
Long jump at 50% of maximal capabilities (%)
Standing long jump forwards and backwards (%)
Run forwards and backwards 3x10 m (%)
Test of 5 cycles – rhythm imitation
Test of 5 cycles – rhythm differentiation
Aimed jumps (%)
Run towards colourful balls (s)
Walking over a gymnastic baton (s)
Standing long jump with and without a swing (%)
Turns on an inverted gymnastic bench (n)
Standing with calves raised (s)
Grabbing Ditrich's stick (cm)
Sensory reaction (ms)
Motor reaction (ms)
Number of correct reactions
Number of incorrect and omitted reactions
Reaction time (s)
0.14
0.14
0.20
0.36*
0.32*
0.15
0.33*
0.28
0.27
0.14
0.16
0.47*
0.77*
0.21
0.40*
0.13
0.35*
0.14
0.09
0.28
0.25
0.12
0.34*
0.46*
0.49*
0.20
0.21
0.33*
0.63*
0.61*
0.35*
0.27
0.06
0.49*
0.23
0.21
0.33*
0.23
0.27
0.29
0.49*
0.28
0.34*
0.34*
0.23
0.46*
0.74*
0.46*
0.39*
0.20
0.45*
0.23
0.07
0.28
0.32*
0.22
0.12
0.40*
0.34*
0.35*
0.07
0.25
0.51*
0.78*
0.33*
0.46*
0.06
0.34*
Assessed CMA
Kinaesthetic differentiation
Movement adaptability
Rhythm
Spatial orientation
Movement coupling
Balance
Quick reaction
Simple reaction
Complex reaction
* – the level of accuracy meeting the adopted criteria.
75
Discussion
Valid results of controlling post-training effects as well as
their skilful interpretation endorsed by knowledge and experience play a key role in coaching. Tools used to control training
are more and more available, which makes it possible to implement various measurement procedures in real training and competitions. Batak belongs to the group of such devices. It was constructed at the beginning of the 21st century. Apart from diagnostic applications, it can serve as a training machine [15]. It is
functional, safe, elegant and easy to use. Therefore, it provides
clear feedback. Depending on motor tasks, it can complement
exercises concerning selected movement phases or the energetics of performance.
Due to the specificity of competition, in combat sports it is
necessary to obtain early information regarding the current
level of performance components, which are noticeable only
in a sports fight. In martial arts and combat systems it is even
more difficult, as it is only in extreme situations that training
effects can be verified. Therefore, Batak can be used in a selection process, in training and in controlling particular CMA.
When performing tests it is possible to increase motivation of
the subject (verbal encouragement), which is an essential element of precise motor tasks [21]. Controlling a training process
and monitoring an athlete's body are crucial professional activities of coaches of martial arts and combat sports [22-25].
The assumption was that Batak Lite motor tasks can be used
to control CMA in wrestlers. However, the analysis revealed
that not all motor tests meet the requirements of metrology and
thus cannot be called motor tests. Reliability coefficients of tests
I, II, IV and V (ranging between 0.58 and 0.83) as well as accuracy coefficients (in most cases above 0.30) indicate that these
tests meet the validity requirements within the applied criteria
[12]. It shows they are useful in diagnosing CMA of wrestlers.
According to specialists who deal with an issue of CMA diagnosis, the value of 0.50 in the case of reliability and 0.30 in the
case of accuracy can be treated as sufficient. The indispensability of lowering the criteria is connected with considerable
lability of the nervous system and its sensitivity to diverse internal stimuli (motivation) and external stimuli (e.g. the weather)
[26-28].
As for the assessment of diagnostic informativeness of the
applied tests, there occurred no substantial differences concerning the assumed criterion. Accuracy coefficients ranged
from 0.27 to 0.54. Such similar results most probably stemmed
from the same testing procedures, uniformity of the group regarding their coordination preparation, performance levels, etc.
The testing procedure employed in the study helped to reveal CMA which may be assessed in wrestlers with the use of
Batak Lite tests. These include quick reaction, spatio-temporal
orientation and movement coupling. The findings are in line
with the observations of other authors regarding predominant
coordination abilities in wrestling [2, 4, 13, 29].
The obtained research results prove the usefulness of Batak
Lite tests in controlling the training process in wrestling as well
as in other similar combat sports e.g. judo or Brazilian ju-jitsu.
They can be implemented in recruitment, at various stages of selection and during operational and periodical controls in order
to predict sports results and to monitor changes in the levels of
predominant CMA resulting from training loads applied at all
stages of training. They may also be used to define correlations
between CMA and conditioning abilities, technical mastery, somatic indices, psychological functions as well as the influence
of oriented coordination training on the efficacy indices of technical and tactical activities and on the speed and quality of acquiring new motor skills. Determining the factors that exert major influence on sports results is the basic problem whose solution increases the effectiveness of the training process [30].
Apart from its usefulness in diagnosing wrestlers' CMA, the
device may also be used as a training machine that helps to improve CMA or coordination endurance. Batak Lite training may
enhance perceptual abilities including perception and concentration. It can also serve as a supplement to physical training
in the area of CMA improvement (reaction time in particular)
and overall physical fitness.
Although it is reported that Batak proved advantageous
in the training and selection of English policemen and that it led
to the improvement of reaction time in young team-game players by 25% [17], it still requires further research and elaboration
of proper training programmes. A more thorough analysis of
the remaining criteria that research tools have to meet will be
a valuable course of action. It is worth preparing adequate standards of operating the device as well as defining research procedures, instructions and norms precisely. Taking into account
the aforementioned advantages of the device and its positive
influence on various aspects of an athlete's functioning, it is also
worth forming interdisciplinary teams of researchers (sports
theoreticians, physiologists, psychologists, experts of biomechanics and others). An in-depth and multi-sided analysis
of the available data and results will help to create a fuller image
of a competitor's functioning and will make it possible to prepare more detailed hints for further coaching.
We ought to emphasise the fact that the issue of complex
control of predominant CMA by means of proper tests in different sports still remains one of the least investigated and described aspects of sports theory and sports metrology [3, 5, 12,
31, 32, 33]. This problem particularly concerns sports with
a complex structure of movement, including combat sports.
Conclusions
Research results and their analysis made it possible to draw
the following conclusions:
1. Four Batak Lite tests (I, II, IV and V) displayed sufficient
reliability and diagnostic accuracy and may be used in the
training process of wrestlers.
2. The highest accuracy coefficients of particular Batak Lite
tests were observed in the case of the rank assessment taking into account sports achievements.
3. The strongest correlation was noted between Batak Lite
tests and motor tests that assessed quick reaction, spatiotemporal orientation and movement coupling.
Acknowledgements
The research was accomplished within the framework of research project of Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska, Józef Pi³sudski University of Physical Education
in Warsaw – DS. 200 – financed by the Ministry of Science and
Higher Education. The tests were partly conducted in the Regional Centre for Research and Development in Bia³a Podlaska.
Literature
1. Hirtz P. (1985). Coordination abilities in sport school. Volk
und Wissen. Berlin: Volks-seigener Verlag. [in German]
2. Kühn J. (1985). Research on improving the technical coordination of young wrestlers fight. Theorie und Praxis der Körperkultur 11, 848-854. [in German]
3. Starosta W., Tracewski J. (2000). Objective method of assessing the level of motor abilities in advanced wrestlers. Trening 1, 126-136. [in Polish]
4. Šulika Û.A. et al. (2004). Greco-Roman wrestling. Manual for
physical education and Olimpic sports students. Moscow:
Feniks. [in Russian]
5. Sadowski J., Gierczuk D. (2009). Correlations between selected coordination motor abilities and technical skills of
Greco-Roman wrestlers aged 14-15. Archives of Budo 5, 3539.
6. Gierczuk D., Ljach W. (2012). Evaluating the coordination
of motor abilities in Greco-Roman wrestlers by computer
testing. Human Movement 13(4), 323-329.
7. Juras G., Waœkiewicz Z. (1998). Temporal, spatial and dynamic aspects of coordination motor abilities. Katowice:
AWF Katowice. [in Polish]
8. Raczek J., Juras G., Waœkiewicz Z. (2001). The diagnosis of
motor coordination. Journal of Human Kinetics 6, 113-125.
9. Klocek T., Spieszny M., Szczepanik M. (2002). Computer
tests of coordination abilities. Warsaw: Centralny Oœrodek
Sportu. [in Polish]
10. Sterkowicz S., Jaworski J. (2012). Validity of computer tests
measuring selected coordination motor abilities. Wychowanie Fizyczne i Sport 56(1), 11-15. [in Polish]
11. Schuhfried G. (2001). Sport psychology. Sport test battery for
diagnostics and training. Mödling: Dr. G. Schuhfried Ges. m.
b. H.
12. Raczek J., Mynarski W., Ljach W. (2002). Developing and diagnosing coordination motor abilities. Katowice: AWF Katowice. [in Polish]
13. Todorov A.S. (1991). Control of coordinative training preparation of freestyle wrestlers. Doctoral thesis, GCOLIFK, Moscow. [in Russian]
14. Gierczuk D. (2008). Level of selected indicators of coordination motor abilities in Greco-Roman and freestyle wrestlers
aged 13-14. Polish Journal of Sport and Tourism 15(4), 192199.
15. Jutley R.S. (2003). Fit for motorsport: Improve your race
performance with better physical and mental training. UK:
Haynes Publishing.
16. www.batak.com. Retrieved January 9, 2014.
17. Williams H.G. (1983). Perceptual and motor development. NJ:
Englewood Cliffs.
18. Osiñski W. (2003). Anthropomotorics. Poznañ: AWF Poznañ.
[in Polish]
19. Mynarski W. (2000). Internal structure of motor abilities
of children and youth aged 8-18. Katowice: AWF Katowice.
[in Polish]
20. Sadowski J., Gierczuk D., Ljach W. (2003). Reliability and diagnostic informativeness of sports and motor tests used for
assessing coordination motor abilities in wrestling. Rocznik
Naukowy ZWWF Bia³a Podlaska 10, 235-248. [in Polish]
76
21. Kalina R.M., Barczyñski B. (2000). From “physical ? tness”
through “motor competence” to the “possibility of action”.
Archives of Budo 4, 106-109.
22. Bujak Z., Gierczuk D. (2013). Professional activities of an
Olympic martial sports trainer. Physical Activity Review 1,
50-58.
23. Bujak Z., Gierczuk D., Litwiniuk S. (2013). Professional activities of a coach of martial arts and combat sports. Journal
of Combat Sports and Martial Arts 4(2), 191-195.
24. Bujak Z., Muntean M.V., Gierczuk D. (2014). The hierarchy
of professional activities of martial arts and mixed martial
arts coaches. Ido Movement for Culture. Journal of Martial
Arts and Anthropology 14(2), 29-35.
25. Sterkowicz S., Gracia J.M., Lerma F.S. (2007). The importance of judo trainer's professional activities. Archives of
Budo 3, 57-61.
26. Lienert G.A. (1969). Construction and analysis of tests.
Berlin: Verlag J. Beltz. [in German]
27. Meining D. (1975). Assessment of the reliability of sportsmotor tests. Theorie und Praxis der Körperkultur 1, 51-56.
[in German]
28. Godik M. (1988). Sport metrology. Physical education and
sport, Moscow.
29. Gierczuk D., Bujak Z., Rowiñski J., Dmitriyev A. (2012).
Selected coordination motor abilities in elite wrestlers and
taekwon-do competitors. Polish Journal of Sport and Tourism
19(4), 230-239.
30. Wo³kow N., Szijan W. (2000). Bioenergetic criteria of assessing special endurance of competitors of combat sports. In
T. Gabryœ, A. Kosmol (Eds.), Selected issues concerning the
control of training process in professional sport (pp. 200-225).
Warsaw: Alma-Press. [in Polish]
31. Ljach W., Witkowski Z. (2012). Metrological foundations of
complex control in sport. Bia³a Podlaska: WWFiS. [in Polish]
32. Starosta W., Paw³owa T. (2011). Level of selected movement
coordination abilities in different training periods in athletes of the Polish National Team of Traditional Karate.
Journal of Combat Sports and Martial Arts 2(2), 95-101.
33. Starosta W., Rynkiewicz T. (2011). List of tests for evaluation
of motor ability level of advanced classical style wrestlers.
Submitted: April 24, 2014
Accepted: May 12, 2014
77
RZETELNOŒÆ I TRAFNOŒÆ PRÓB BATAK LITE S£U¯¥CYCH
DO OCENY KOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŒCI MOTORYCZNYCH
ZAPAŒNIKÓW
DARIUSZ GIERCZUK1, ZBIGNIEW BUJAK2
Akademia Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego w Warszawie, Wydzia³ Wychowania Fizycznego
i Sportu w Bia³ej Podlaskiej, Zak³ad Teorii Sportu1, Zak³ad Sportów Walki i Podnoszenia Ciê¿arów2
Adres do korespondencji: Dariusz Gierczuk, Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu, Zak³ad Teorii
Sportu, ul. Akademicka 2, 21-500 Bia³a Podlaska, tel.: 83 3428750, fax: 83 3428800,
Streszczenie
Wprowadzenie. Celem pracy by³a ocena wybranych kryteriów wiarygodnoœci zadañ ruchowych wchodz¹cych w sk³ad
Batak Lite, w za³o¿eniach s³u¿¹cych do kontroli koordynacyjnego obszaru motorycznoœci zawodników ró¿nych sportów.
Materia³ i metody. W badaniach wziê³o udzia³ 20 uczniów Szko³y Mistrzostwa Sportowego z Radomia trenuj¹cych zapasy w stylu klasycznym. Wiek zapaœników wynosi³ 17-18 lat, a sta¿ treningowy zawiera³ siê w przedziale 4-7,5 lat.
Wiarygodnoœæ zadañ ruchowych okreœlano na podstawie rzetelnoœci i trafnoœci diagnostycznej. W celu okreœlenia rzetelnoœci testów badania przeprowadzono dwukrotnie, w odstêpie 5-7 dni (test-retest). Trafnoœæ diagnostyczn¹ wybranych
wskaŸników ustalono przy pomocy trzech g³ównych kryteriów. Analizie poddano 6 zadañ ruchowych wykonywanych
na Batak Lite. Wyniki. Próby: I, II, IV i V charakteryzuj¹ siê wspó³czynnikami rzetelnoœci wy¿szymi od 0,50 oraz niezale¿nie od przyjêtego kryterium trafnoœci wspó³czynnikami wy¿szymi od 0,30. Spe³niaj¹ tym samym wymogi wiarygodnoœci w obrêbie ocenianych kryteriów. Najwy¿sze wspó³czynniki trafnoœci poszczególnych prób odnotowano w odniesieniu do testów motorycznych oceniaj¹cych zdolnoœæ szybkiej reakcji (r = 0,46-0,63), reakcji prostej, w tym reakcji sensorycznej (r = 0,61-0,78) i motorycznej (r = 0,33-0,46), jak i z³o¿onej (r = 0,34-0,49), a ponadto orientacji czasowo-przestrzennej (r = 0,33-0,49) i sprzê¿enia ruchów (r = 0,34-0,49). Wnioski. Cztery próby Batak Lite charakteryzuj¹ siê wystarczaj¹c¹ rzetelnoœci¹ oraz trafnoœci¹ diagnostyczn¹ i mog¹ byæ wykorzystywane w procesie szkolenia zapaœników. Najwy¿sza si³a zale¿noœci prób wchodz¹cych w sk³ad Batak Lite wyst¹pi³a z testami motorycznymi oceniaj¹cymi szybk¹ reakcjê, orientacjê czasowo-przestrzenn¹ oraz sprzê¿enie ruchów.
S³owa kluczowe: zapasy, rzetelnoœæ, trafnoœæ, Batak Lite
Wstêp
W zespole czynników decyduj¹cych o wysokiej efektywnoœci startowej zapaœników wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ koordynacyjne
zdolnoœci motoryczne (KZM). Tworz¹ one fundament szybkiego i efektywnego przyswajania nowych umiejêtnoœci ruchowych oraz wyznaczaj¹ mo¿liwoœci ich zastosowania w warunkach walki sportowej. Wa¿n¹ rolê w procesie treningowym zapaœników odgrywa kontrola poziomu KZM. W przypadku ujawnienia ich niedostatecznego poziomu pozwala na wprowadzenie odpowiednich korekt w planach treningowych [1-6].
Istnieje du¿a ró¿norodnoœæ testów stosowanych w diagnostyce poziomu KZM zapaœników. Najczêœciej stosowanymi s¹
zestawy testów motorycznych mierz¹ce ogólne lub specjalne
KZM [3-6]. Kolejn¹ grupê stanowi¹ ró¿nego rodzaju testy komputerowe [7-10], wœród których mo¿na wyró¿niæ testy wchodz¹ce w sk³ad Wiedeñskiego Systemu Testowego (WST) [6, 11].
Inny wariant pomiaru koordynacyjnego obszaru motorycznoœci
zapaœników przyj¹³ Starosta, stosuj¹c obrót w wyskoku [3].
Pomiary w ramach wiêkszoœci obecnie stosowanych testów
KZM (szczególnie motorycznych) obarczone s¹ ryzykiem b³êdu
zwi¹zanego miêdzy innymi ze zdolnoœciami kondycyjnymi czy
technik¹ wykonania. W konsekwencji wp³ywa na obiektywnoœæ
wyników i ma³o rzetelny obraz koordynacyjnego obszaru motorycznoœci zawodnika [12]. Z kolei testy komputerowe mimo,
i¿ charakteryzuj¹ siê wysok¹ precyzj¹ i rzetelnoœci¹, odznaczaj¹
siê niskimi wskaŸnikami trafnoœci [6].
Wybór w³aœciwego zestawu testów jest problematyczny i stanowi utrudnienie w zastosowaniu odpowiedniego narzêdzia badawczego w praktyce trenerskiej. Ponadto ró¿norodnoœæ pomiarów KZM w zapasach uniemo¿liwia porównywanie otrzymywanych wyników badañ. Przyk³adem mo¿e byæ próba okreœlenia wiod¹cych KZM przez ró¿nych autorów [2, 4-6, 13, 14].
W zwi¹zku z tym warto poszukiwaæ precyzyjnych narzêdzi diagnostycznych, mo¿liwych do zastosowania w ka¿dych warunkach, odpowiadaj¹cych specyfice dyscypliny sportowej, których ³atwoœæ stosowania oraz szybkoœæ uzyskiwania rzetelnej
informacji zwrotnej mo¿e okazaæ siê istotna w kierowaniu procesem szkolenia zawodników.
Alternatyw¹ znanych i stosowanych w praktyce trenerskiej
zestawów testów motorycznych b¹dŸ komputerowych mierz¹cych kompleksowo KZM mog¹ okazaæ siê próby czynnoœciowe
wykonywane na urz¹dzeniu Batak. Obok funkcji diagnostycznych ró¿ne wersje Batak (Pro, Lite, Micro, Sprint, Evolution) mog¹ byæ wykorzystywane jako trena¿ery, a Batak Duel i Batak Jockeys do zabawy w czasie wolnym [15, 16]. Do zalet stosowania
urz¹dzenia Batak nale¿¹: poprawa czasu reakcji, wzrost koordynacji rêka-oko, podwy¿szenie poziomu wytrzyma³oœci i sprawnoœci, mo¿liwoœæ badania wszystkich bez wzglêdu na wiek
i p³eæ, ³atwoœæ transportu, minimalne wymagania przestrzenne,
Gierczuk and Bujak: RZETELNOŒÆ I TRAFNOŒÆ PRÓB...
prostota u¿ycia, atrakcyjny design [16]. Warto podkreœliæ koniecznoœæ wykazania siê podczas wykonywania zadañ testowych koordynacj¹ bilateraln¹, która jest niezmiernie wa¿na
w walce wrêcz i grach zespo³owych. Rozwój dwustronnej koordynacji ruchowej zaczyna siê w dzieciñstwie i jest podstaw¹ dla
dalszego rozwoju motorycznego [17]. Wydaje siê, ¿e Batak mo¿e
stanowiæ ciekawe urozmaicenie znanej zawodnikom rzeczywistoœci treningowej, co mo¿na zinterpretowaæ jako walor motywacyjny. Ponadto próba na urz¹dzeniu w pewnym sensie pozwala na stymulacjê/odwzorowanie w warunkach laboratoryjnych sytuacji startowej. Specyfika i atrakcyjnoœæ urz¹dzenia wyzwala natomiast zaanga¿owanie osoby badanej/æwicz¹cej. Profesjonalna analiza zachowania zawodnika w takich okolicznoœciach mo¿e dostarczyæ dodatkowych danych na temat aspektów jego funkcjonowania psychologicznego, a nawet spo³ecznego i ukierunkowaæ trening mentalny.
Aby próby czynnoœciowe wykonywane na urz¹dzeniu Batak
mog³y byæ wykorzystane w praktyce trenerskiej powinny spe³niaæ okreœlone wymogi stawiane pomiarowi. Do oceny wiarygodnoœci narzêdzi pomiarowych wykorzystuje siê kryteria g³ówne (rzetelnoœæ, trafnoœæ i obiektywnoœæ) oraz kryteria uboczne
(selektywnoœæ, standaryzacjê, normalizacjê i ekonomicznoœæ).
Próbê (zadanie ruchowe) spe³niaj¹ce ww. wymogi mo¿na nazywaæ testem sportowo-motorycznym, który pozwala wnioskowaæ
o natê¿eniu danej zdolnoœci u badanej osoby [12, 18].
Celem badañ by³a ewaluacja podstawowych kryteriów wiarygodnoœci (rzetelnoœci i trafnoœci diagnostycznej) zadañ ruchowych wchodz¹cych w sk³ad Batak Lite, które mog¹ byæ wykorzystane do kontroli koordynacyjnego obszaru motorycznoœci
zawodników ró¿nych sportów walki oraz æwicz¹cych sztuki samoobrony lub systemy combat.
Materia³ i metody
Badano 20 uczniów Szko³y Mistrzostwa Sportowego z Radomia trenuj¹cych zapasy w stylu klasycznym. Wiek zapaœników
wynosi³ 17-18 lat (x = 18,2±0,62), a sta¿ treningowy zawiera³
siê w przedziale 4-7,5 lat (x = 5,8±1,04). Dziewiêciu zawodników legitymowa³o siê pierwsz¹ klas¹ sportow¹, jedenastu
drug¹. Zapaœnicy uczestniczyli w badaniach dobrowolnie, a motywacjê stanowi³a chêæ poznania w³asnego poziomu zdolnoœci
koordynacyjnych.
Badania przeprowadzono na pocz¹tku okresu przygotowawczego. Oceny dokonano w standardowych warunkach,
przez ten sam zespó³ badawczy. Zapaœnicy dwukrotnie wykonywali próby (zadania ruchowe) w czasie wolnym od zajêæ treningowych, w godzinach przedpo³udniowych. Ka¿dy zawodnik zosta³ dok³adnie zapoznany z procedur¹ pomiaru i uczestniczy³ w próbie wprowadzaj¹cej. Badani wykonywali próby
w odstêpach 10 minutowych.
Badania obejmowa³y wykonanie 6 zadañ ruchowych wchodz¹cych w sk³ad Batak Lite, nowoczesnego urz¹dzenia o wymiarach 1143 (szer.) x 1800 (d³.) x 950 cm (g³.), posiadaj¹cego
jednostkê steruj¹c¹ (mikrokomputer) z 8 sygna³ami œwietlnymi
(ryc. 1). Mikrokomputer zawiaduje kolejnoœci¹ zapalania œwiate³. Zadaniem osoby badanej jest naciskanie rêkoma œwiec¹cych
siê przycisków. Batak Lite jest urz¹dzeniem prostym konstrukcyjnie dziêki temu ³atwym do transportu co jest szczególnie
istotne w badaniach, treningu lub pokazach terenowych.
78
Rycina 1. Batak Lite [16]
W badaniach wykorzystano szeœæ zadañ ruchowych, zró¿nicowanych czasem trwania lub liczb¹ sygna³ów œwietlnych:
- próba I – badany stoj¹c naprzeciwko urz¹dzenia przez
30 s naciska³ zapalaj¹ce siê losowo 6 dolnych przycisków. W momencie trafienia zapala³a siê kolejna lampka.
Wynik stanowi³a liczba trafionych sygna³ów;
- próba II – badany stoj¹c naprzeciwko urz¹dzenia przez
25 s naciska³ zapalaj¹ce siê w rytmie narzuconym przez
program 8 przycisków. Wynik stanowi³a liczba trafionych sygna³ów;
- próba III – badany stoj¹c naprzeciwko urz¹dzenia naciska³ zapalaj¹ce siê 8 przycisków. Test koñczy³ siê w momencie trafienia 25 sygna³ów. Wynik stanowi³ czas trafionych sygna³ów (s);
- próba IV – badany stoj¹c naprzeciwko urz¹dzenia naciska³ zapalaj¹ce siê losowo 8 lampek w czasie 30 s. Wynik
stanowi³a liczba trafionych sygna³ów;
- próba V – badany stoj¹c naprzeciwko urz¹dzenia naciska³ przez 2 min. zapalaj¹ce siê lampki. Wynik stanowi³a
liczba trafionych sygna³ów;
- próba VI – badany stoj¹c naprzeciwko urz¹dzenia naciska³ zapalaj¹ce siê losowo 4 zewnêtrzne lampki. Wynik
stanowi³a liczba trafionych sygna³ów w czasie 30 s.
Wiarygodnoœæ zadañ ruchowych okreœlano na podstawie
dwóch kryteriów: rzetelnoœci i trafnoœci (informatywnoœci)
diagnostycznej [12]. Przy ocenie rzetelnoœci prób pos³u¿ono siê
metod¹ test-retest. W tym celu badania przeprowadzono dwukrotnie, w odstêpie 5-7 dni. Drug¹ seri¹ badañ objêto t¹ sam¹
grupê zawodników. Zastosowano analogiczn¹ procedurê i narzêdzia badawcze. Kolejnoœæ przeprowadzonych prób by³a taka sama jak podczas pierwszej serii badañ. Uzyskane dane
z dwóch pomiarów porównano wyliczaj¹c wspó³czynnik korelacji liniowej Pearsona (r). Do oceny trafnoœci wybrano próby, których wspó³czynniki rzetelnoœci okaza³y siê istotne statystycznie (p<0,05) i wy¿sze od r = 0,50.
Trafnoœæ diagnostyczn¹ wybranych prób ustalono przy pomocy trzech g³ównych kryteriów: oceny rangowej poziomu
79
techniczno-koordynacyjnego okreœlonego przez trenera (RN1),
oceny rangowej wed³ug mistrzostwa sportowego (RN2) oraz sumarycznej oceny rangowej przygotowania koordynacyjnego,
ustalonej na podstawie wyników testów motorycznych i komputerowych (RN3). Do okreœlania mistrzostwa sportowego wykorzystano klasê sportow¹ badanych.
Do oceny trafnoœci zastosowano korelacjê rangow¹ Spearmana (rho). Do obliczeñ wykorzystano program Statistica 6.0.
W celu identyfikacji wiod¹cych zdolnoœci koordynacyjnych
mierzonych przy u¿yciu Batak Lite okreœlono trafnoœæ wyliczaj¹c wspó³czynniki korelacji Pearsona (r) wszystkich wskaŸników trzeciego g³ównego kryterium z poszczególnymi próbami.
W tym celu zastosowano testy motoryczne w opracowaniu ró¿nych autorów [12,19] i w³asnym [20], które cechuje wysoki poziom rzetelnoœci i trafnoœci [20].
Zdolnoœæ ró¿nicowania kinestetycznego oceniono skokiem
w dal na 50% maksymalnych mo¿liwoœci; zdolnoœæ dostosowanie motorycznego skokiem w dal z miejsca przodem i ty³em
oraz biegu przodem i ty³em 3x10 m; zdolnoœæ rytmizacji za pomoc¹ odtworzenia i ró¿nicowania rytmu ,,testu 5 cykli”; zdolnoœæ orientacji czasowo-przestrzennej oceniano ,,podskokami
do celu” i ,,biegiem do kolorowych pi³ek”; zdolnoœæ sprzê¿enia
ruchów mierzono ,,przek³adaniem laski gimnastycznej” i ,,skokiem w dal z miejsca z zamachem i bez”; zdolnoœæ równowagi
statycznej staniem we wspiêciu na palcach obunó¿ a równowagi dynamicznej obrotami na listwie ³aweczki gimnastycznej;
zdolnoœæ szybkiej reakcji ,,chwytem pa³eczki Ditricha”. Reakcjê
prost¹ i z³o¿on¹ mierzono testem RT (wersja S1) i DT (wersja S1)
z Wiedeñskiego Systemu Testowego [11].
Tabela 1. Wspó³czynniki rzetelnoœci zadañ ruchowych
wykonywanych przez zapaœników na Batak Lite
Zadanie ruchowe
(jednostka miary)
x ± SD
seria I
V (%)
seria II
1. Próba I (liczba) 57,6±5,1 58,8±4,1 8,9 – 7,0
2. Próba II (s)
25,4±1,5 26,1±2,1 5,9 – 7,7
3. Próba III (liczba) 16,4±0,8 16,7±1,1 4,9 – 6,6
4. Próba IV (liczba) 52,7±4,4 54,8±5,5 8,4 – 10,0
5. Próba V (liczba) 184,4±7,3 187,3±6,6 4,0 – 3,5
6. Próba VI (liczba) 39,8±3,3 41,2±3,6 8,3 – 8,7
?%
r
2,1
2,8
1,8
4,0
1,6
3,5
0,83*
0,67*
0,43
0,58*
0,68*
0,44
* – wspó³czynniki spe³niaj¹ce wymogi rzetelnoœci.
Wiêkszoœæ z ocenianych zadañ ruchowych posiada³a wystarczaj¹c¹ rzetelnoœæ. Cztery próby (I, II, IV i V) charakteryzuj¹
siê wspó³czynnikami rzetelnoœci wy¿szymi od r = 0,50 (p<0,05),
a tym samym spe³niaj¹ wymogi wiarygodnoœci w obrêbie ocenianego kryterium. W przypadku prób III i VI wartoœci wspó³czynników by³y mniejsze od r = 0,50, co sugeruje ich nisk¹ przydatnoœæ w ocenie KZM zapaœników.
Najwy¿sz¹ rzetelnoœci¹ odznacza siê próba I, gdzie wspó³czynnik korelacji wyniós³ r = 0,83, natomiast najni¿sz¹, ale wystarczaj¹c¹ rzetelnoœci¹ charakteryzowa³a siê próba IV przy
r = 0,58 i najwy¿szym zró¿nicowaniu wyników w badaniu drugim (V=10%).
Wyniki trafnoœci diagnostycznej czterech prób spe³niaj¹cych kryterium rzetelnoœci zawiera tabela 2 i 3.
Tabela 2. Wspó³zale¿noœci g³ównych kryteriów podzia³u badanych
i wyników zadañ ruchowych Batak Lite
Wyniki
Wyniki badañ zapaœników dotycz¹ce rzetelnoœci prób wchodz¹cych w sk³ad Batak Lite zestawiono w tabeli 1. Ró¿nice
miêdzy œrednimi dwóch prób okaza³y siê nieistotne statystycznie (p>0,05), a wspó³czynniki zmiennoœci wyników (V%)
w obu badaniach (seria I i II) zawiera³y siê w przedziale pomiêdzy 3,5% a 10%.
G³ówne kryteria klasyfikacji
Próba I
Próba II
Próba IV
Próba V
RN1
RN2
RN3
0,46*
0,48*
0,27
0,35*
0,28
0,32*
0,31*
0,37*
0,36*
0,49*
0,54*
0,31*
* – poziom trafnoœci spe³niaj¹cy przyjête kryteria.
Tabela 3. Wspó³zale¿noœæ wyników testów motorycznych i prób Batak Lite u zapaœników stylu klasycznego
Oceniana KZM
Badany wskaŸnik (zmienna)
Próba I
Próba II
Próba IV
Próba V
Ró¿nicowanie kinestetyczne
Skok w dal na 50% maksymalnych mo¿liwoœci (%)
Skok w dal z miejsca przodem i ty³em (%)
Bieg 3x10 m przodem i ty³em (%)
Test 5 cykli – odtworzenie rytmu
Test 5 cykli – ró¿nicowanie rytmu
Podskoki do celu (%)
Bieg do kolorowych pi³ek (s)
Przejœcie przez laskê gimnastyczn¹ (s)
Skok w dal z zamachem i bez zamachu (%)
Obroty na listwie ³aweczki gimnastycznej(n)
Stanie we wspiêcie na palcach (s)
Chwyt pa³eczki Ditricha (cm)
Reakcja sensoryczna (ms)
Reakcja motoryczna (ms)
Iloœæ reakcji prawid³owych (liczba)
Iloœæ reakcji b³êdnych i pominiêtych (liczba)
Czas reakcji (s)
0,14
0,14
0,20
0,36*
0,32*
0,15
0,33*
0,28
0,27
0,14
0,16
0,47*
0,77*
0,21
0,40*
0,13
0,35*
0,14
0,09
0,28
0,25
0,12
0,34*
0,46*
0,49*
0,20
0,21
0,33*
0,63*
0,61*
0,35*
0,27
0,06
0,49*
0,23
0,21
0,33*
0,23
0,27
0,29
0,49*
0,28
0,34*
0,34*
0,23
0,46*
0,74*
0,46*
0,39*
0,20
0,45*
0,23
0,07
0,28
0,32*
0,22
0,12
0,40*
0,34*
0,35*
0,07
0,25
0,51*
0,78*
0,33*
0,46*
0,06
0,34*
Dostosowanie motoryczne
Rytmizacja
Orientacja przestrzenna
Sprzê¿enie ruchów
Równowaga
Szybka reakcja
Reakcja prosta
Reakcja z³o¿ona
* – poziom trafnoœci spe³niaj¹cy przyjête kryteria.
Niezale¿nie od przyjêtego kryterium, w dziewiêciu przypadkach weryfikowane zadania ruchowe (próby I, II, IV i V) wykaza³y wyraŸne zale¿noœci (wspó³czynniki trafnoœci wy¿sze ni¿
0,30), tym samym spe³niaj¹c przyjête kryterium wiarygodnoœci.
W przypadku próby V (naciskanie lampek w czasie 2 minut)
wspó³czynniki trafnoœci zawiera³y siê w przedziale rho = 0,310,54 we wszystkich przyjêtych kryteriach (RN1, RN2 i RN3).
Wspó³czynniki trafnoœci poszczególnych prób Batak Lite
w przypadku rangowej oceny wg mistrzostwa sportowego
(RN2) okaza³y siê najwy¿sze i wynios³y od 0,28 do 0,54. Bardzo
zbli¿on¹ trafnoœæ (rho = 0,31-0,49) wykaza³y próby z poziomem przygotowania techniczno-koordynacyjnego zapaœników.
W przypadku sumarycznej oceny przygotowania koordynacyjnego, wspó³czynniki trafnoœci zawiera³y siê w przedziale 0,270,36.
Analizuj¹c informatywnoœæ diagnostyczn¹ weryfikowanych
prób z poszczególnymi KZM ocenianymi z wykorzystaniem
testów motorycznych (tab. 3) mo¿na stwierdziæ, ¿e najwy¿sze
wspó³czynniki trafnoœci odnotowano w odniesieniu do wskaŸników oceniaj¹cych zdolnoœæ szybkiej reakcji (chwyt pa³eczki
Ditricha; r = 0,46-0,63) oraz reakcji prostej, w tym reakcji sensorycznej (r = 0,61-0,78) i motorycznej (r = 0,33-0,46), jak i z³o¿onej (r = 0,34-0,49) mierzonej przy u¿yciu WST, a ponadto
orientacji czasowo-przestrzennej (r = 0,33-0,49) i sprzê¿enia ruchów (r = 0,34-0,49).
Dyskusja
Wiarygodne wyniki kontroli efektów potreningowych i umiejêtna ich interpretacja wspomagane wiedz¹ i doœwiadczeniem
maj¹ kluczowe znaczenie w pracy trenerskiej. Dostêpnoœæ narzêdzi kontroli treningu wci¹¿ siê powiêksza, umo¿liwiaj¹c stosowanie ró¿nych procedur pomiarowych w rzeczywistych warunkach szkolenia i walki sportowej. Do takich urz¹dzeñ mo¿na zaliczyæ Batak, skonstruowany na pocz¹tku XXI wieku. Obok
funkcji diagnostycznych mo¿e byæ wykorzystywany jako trena¿er [15]. Jest funkcjonalny, bezpieczny, estetycznie wykonany,
prosty w u¿yciu zapewniaj¹c czyteln¹ informacjê zwrotn¹.
W zale¿noœci od zadañ ruchowych mo¿e uzupe³niaæ æwiczenia
w odniesieniu do wybranych faz ruchu lub energetyki wysi³ku.
W sportach walki z uwagi na specyfikê wspó³zawodnictwa
bardzo po¿¹dane jest wczesne zdobycie informacji dotycz¹cych
aktualnego poziomu sk³adowych wytrenowania, które ujawni¹
siê dopiero w walce sportowej. W sztukach walki lub systemach
combat jest jeszcze trudniej, gdy¿ tylko bardzo ekstremalne sytuacje pozwol¹ na weryfikacjê efektów szkolenia. Tak wiêc urz¹dzenie Batak mo¿e pos³u¿yæ do selekcji wstêpnej, treningu
i kontroli wybranych KZM. W trakcie wykonywania zadañ testowych istnieje mo¿liwoœæ podwy¿szania motywacji badanego
(doping werbalny), co stanowi wa¿ny element precyzyjnych zadañ ruchowych [21]. Kontrola procesu treningu i stanu organizmu sportowca zaliczana jest do bardzo wa¿nych czynnoœci
zawodowych trenera sztuk i sportów walki [22-25].
Analiza prób ruchowych wchodz¹cych w sk³ad Batak Lite
w za³o¿eniach s³u¿¹cych do kontroli koordynacyjnego obszaru
motorycznoœci w oparciu o dwa kryteria wiarygodnoœci wykaza³a, ¿e nie wszystkie spe³niaj¹ wymogi metrologii i tym samym
nie mog¹ byæ nazywane testami motorycznymi. Wspó³czynniki rzetelnoœci przeprowadzonej próby I, II, IV i V wynosz¹ce od
0,58 do 0,83 oraz wspó³czynniki trafnoœci wynosz¹ce w wiêkszoœci przypadków powy¿ej 0,30 oznaczaj¹, ¿e dane próby spe³niaj¹ wymogi wiarygodnoœci w obrêbie zastosowanych kryteriów [12]. Œwiadczy to o przydatnoœci ich w diagnostyce KZM
zapaœników. Zdaniem specjalistów zajmuj¹cych siê diagnostyk¹
KZM, wartoœæ wskaŸnika 0,50 w przypadku rzetelnoœci i 0,30
w odniesieniu do trafnoœci nale¿y uznaæ za wystarczaj¹ce. Niezbêdnoœæ obni¿enia progu kryteriów zwi¹zana jest ze znaczn¹
80
labilnoœci¹ systemu nerwowego, jego wra¿liwoœci na ró¿norodne bodŸce wewnêtrzne (motywacja) i zewnêtrzne (np. pogoda)
[26-28].
W ocenie informatywnoœci diagnostycznej zastosowanych
testów nie wyst¹pi³y znaczne wahania w zale¿noœci od przyjêtego kryterium. Wspó³czynniki trafnoœci zawiera³y siê w przedziale 0,27-0,54. Najprawdopodobniej zbie¿noœæ procedury testowania, jednolitoœæ grupy badawczej pod wzglêdem przygotowania koordynacyjnego, poziomu wytrenowania itp. wp³ynê³y na
uzyskanie podobnych wspó³czynników trafnoœci.
Zastosowana procedura badawcza pozwoli³a na ujawnienie
KZM, które mog¹ byæ oceniane u zapaœników przy u¿yciu testów wchodz¹cych w sk³ad Batak Lite. Nale¿y do nich szybka
reakcja, orientacja czasowo-przestrzenna oraz sprzê¿enie ruchów. Jest to zbie¿ne ze zdolnoœciami okreœlonymi jako wiod¹ce
w zapasach przez innych autorów [2, 4, 13, 29].
Otrzymane wyniki badañ potwierdzaj¹ przydatnoœæ testów
Batak Lite w kontroli szkolenia zapaœniczego oraz innych sportów walki o podobnych œrodkach oddzia³ywania na przeciwnika np. judo, brazylijskie ju-jitsu. Mog¹ one byæ wykorzystane
zarówno podczas naboru oraz ró¿nych etapów selekcji, kontroli
operacyjnej i okresowej w celu ustalenia zmian zachodz¹cych w
poziomie rozwoju wiod¹cych KZM pod wp³ywem stosowanych obci¹¿eñ treningowych na ka¿dym etapie szkolenia, a tak¿e predykcji wyniku sportowego. Mog¹ tak¿e s³u¿yæ okreœleniu wzajemnych zwi¹zków KZM ze zdolnoœciami kondycyjnymi, mistrzostwem technicznym, wskaŸnikami somatycznymi,
funkcjami psychologicznymi, wp³ywem ukierunkowanego treningu koordynacyjnego na wskaŸniki efektywnoœci dzia³añ
techniczno-taktycznych oraz na szybkoœæ i jakoœæ przyswajania
nowych dzia³añ ruchowych. Wyznaczenie czynników o wiod¹cym wp³ywie na poziom wyników sportowych jest podstawowym problemem, którego rozwi¹zanie podnosi efektywnoœæ
procesu treningu [30].
Zastosowane urz¹dzenie poza przydatnoœci¹ w diagnostyce
koordynacyjnego obszaru motorycznoœci zapaœników mo¿e byæ
równie¿ wykorzystane jako urz¹dzenie treningowe s³u¿¹ce do
kszta³towania KZM czy wytrzyma³oœci koordynacyjnej przy odpowiedniej stymulacji. Trening z wykorzystaniem Batak Lite
mo¿e stanowiæ element treningu poprawiaj¹cego zdolnoœci percepcyjne, w tym miêdzy innymi spostrzeganie i uwagê. Mo¿e
byæ równie¿ uzupe³nieniem treningu fizycznego w zakresie
kszta³towania KZM, zw³aszcza czasu reakcji, jak równie¿ globalnej kondycji fizycznej.
Pomimo doniesieñ o zaletach Batak w przypadku treningu
i selekcji angielskich policjantów, poprawy o 25% czasu reakcji
m³odych zawodników gier zespo³owych [17] wymaga jednak
dodatkowych badañ i opracowania odpowiednich programów
treningowych. Cennym kierunkiem dalszych prac bêdzie pog³êbiona analiza pozosta³ych wymogów stawianych narzêdziom
badawczym. Warto opracowaæ odpowiednie standardy pos³ugiwania siê urz¹dzeniem, precyzyjnie zdefiniowaæ procedurê
badania, instrukcje czy normy. Ze wzglêdu na wspomniane zalety urz¹dzenia i jego korzystne dzia³anie na ró¿ne aspekty
funkcjonowania zawodnika warto równie¿ tworzyæ interdyscyplinarne zespo³y badaczy (teoretyków sportu, fizjologów, psychologów, biomechaników i innych). Wszechstronna analiza
dostêpnych danych i wyników stworzy bowiem pe³niejszy obraz funkcjonowania zawodnika i pozwoli na precyzyjniejsze
opracowanie wskazówek do dalszej pracy szkoleniowej.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e zagadnienie kompleksowej kontroli
wiod¹cych KZM przy u¿yciu odpowiednich testów w ró¿nych
dyscyplinach sportu pozostaje obecnie jednym z najs³abiej poznanych i opracowanych rozdzia³ów teorii sportu i sportowej
metrologii [3, 5, 12, 31, 32, 33]. Problem ten szczególnie dotyczy
dyscyplin o z³o¿onej strukturze ruchu, do których nale¿¹ sporty
walki.
81
Wnioski
Wyniki badañ i ich analiza pozwalaj¹ na wysuniêcie nastêpuj¹cych wniosków:
1. Cztery próby (I, II, IV i V) Batak Lite charakteryzuj¹ siê
wystarczaj¹c¹ rzetelnoœci¹ oraz trafnoœci¹ diagnostyczn¹ i mog¹ byæ wykorzystywane w procesie szkolenia zapaœników.
2. Najwy¿sze wspó³czynniki trafnoœci poszczególnych
prób Batak Lite odnotowano w przypadku rangowej
oceny wg mistrzostwa sportowego.
3. Najwy¿sza si³a zale¿noœci prób wchodz¹cych w sk³ad
Batak Lite wyst¹pi³a z testami motorycznymi oceniaj¹cymi szybk¹ reakcjê, orientacjê czasowo-przestrzenn¹
oraz sprzê¿enie ruchów.
Podziêkowania
Pracê wykonano w ramach projektu badawczego Wydzia³u
Wychowania Fizycznego i Sportu w Bia³ej Podlaskiej, Akademii
Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego w Warszawie – DS. 200
– finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego. Badania czêœciowo prowadzono w Regionalnym Oœrodku Badañ i Rozwoju w Bia³ej Podlaskiej.
Piœmiennictwo
1. Hirtz P. (1985). Koordinative Fähigkeiten im Schulsport. Volk
und Wissen. Berlin: Volks-seigener Verlag.
2. Kühn J. (1985). Untersuchungen zur technisch-koordinativen Vervollkommnung der Kampfhandlungen junger
Ringer. Theorie und Praxis der Körperkultur 11, 848-854.
3. Starosta W., Tracewski J. (2000). Obiektywna metoda oceny
poziomu zdolnoœci motorycznych u zaawansowanych zapaœników. Trening 1, 126-136.
4. Šulika Û.A. et al. (2004). Greko? – rimskaâ bor'ba. Uèebnik
dlâ sdûšor, sportivnyh fakul'tetov pedagogièecskih institutov,
tehnikyumov fiezièeskoj kul'tury i uèilis olimmpijskogo? rezerva. Moskwa: Feniks.
5. Sadowski J., Gierczuk D. (2009). Correlations between selected coordination motor abilities and technical skills of Greco-Roman wrestlers aged 14-15. Archives of Budo 5, 35-39.
6. Gierczuk D., Ljach W. (2012). Evaluating the coordination
of motor abilities in Greco-Roman wrestlers by computer
testing. Human Movement 13(4), 323-329.
7. Juras G., Waœkiewicz Z. (1998). Czasowe, przestrzenne oraz
dynamiczne aspekty koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych. Katowice: AWF Katowice.
8. Raczek J., Juras G., Waœkiewicz Z. (2001). The diagnosis of
motor coordination. Journal of Human Kinetics 6, 113-125.
9. Klocek T., Spieszny M., Szczepanik M. (2002). Komputerowe testy zdolnoœci koordynacyjnych. Warszawa: Centralny
Oœrodek Sportu.
10. Sterkowicz S., Jaworski J. (2012). Walidacja testów komputerowych mierz¹cych wybrane koordynacyjne zdolnoœci
motoryczne. Wychowanie Fizyczne i Sport 56(1), 11-15.
11. Schuhfried G. (2001). Sport psychology. Sport test battery
for diagnostics and training. Mödling: Dr. G. Schuhfried Ges.
m. b. H.
12. Raczek J., Mynarski W., Ljach W. (2002). Kszta³towanie i diagnozowanie koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych. Katowice: AWF Katowice.
13. Todorov A.S. (1991). Kontroî koordinacii dviženij borcov voînogo stilâ. Praca doktorska, GCOLIFK, Moskwa.
14. Gierczuk D. (2008). Level of selected indicators of coordination motor abilities in Greco-Roman and freestyle
wrestlers aged 13-14. Polish Journal of Sport and Tourism
15(4), 192-199.
15. Jutley R.S. (2003). Fit for motorsport: Improve your race
performance with better physical and mental training. UK:
Haynes Publishing.
16. www.batak.com. Wyszukane 09.01.2014.
17. Williams H.G. (1983). Perceptual and motor development.
NJ: Englewood Cliffs.
18. Osiñski W. (2003). Antropomotoryka. Poznañ: AWF Poznañ.
19. Mynarski W. (2000). Struktura wewnêtrzna zdolnoœci motorycznych dzieci i m³odzie¿y w wieku 8-18 lat. Katowice: AWF
Katowice.
20. Sadowski J., Gierczuk D., Ljach W. (2003). Rzetelnoœæ i informatywnoœæ diagnostyczna testów sportowo-motorycznych
s³u¿¹cych do oceny koordynacyjnych zdolnoœci motorycznych w zapasach. Rocznik Naukowy ZWWF Bia³a Podlaska
10, 235-248.
21. Kalina R.M., Barczyñski B. (2000). From “physical ? tness”
through “motor competence” to the “possibility of action”.
Archives of Budo 4, 106-109.
22. Bujak Z., Gierczuk D. (2013). Professional activities of an
Olympic martial sports trainer. Physical Activity Review 1,
50-58.
23. Bujak Z., Gierczuk D., Litwiniuk S. (2013). Professional activities of a coach of martial arts and combat sports. Journal
of Combat Sports and Martial Arts 4(2), 191-195.
24. Bujak Z., Muntean M.V., Gierczuk D. (2014). The hierarchy
of professional activities martial arts and mixed martial arts
coaches. Ido Movement for Culture. Journal of Martial Arts
and Anthropology 14(2), 29-35.
25. Sterkowicz S., Gracia J.M., Lerma F.S. (2007). The importance of judo trainer's professional activities. Archives of
Budo 3, 57-61.
26. Lienert G.A. (1969). Testaufbau und Testanalyse. Berlin: Verlag J. Beltz.
27. Meining D. (1975). Zur Bestimmung der Validität sportmotorischer Tests. Theorie und Praxis der Körperkultur 1, 51-56.
28. Godik M. (1988). Sport metrology. Physical education and
sport, Moskwa.
29. Gierczuk D., Bujak Z., Rowiñski J., Dmitriyev A. (2012).
Selected coordination motor abilities in elite wrestlers and
taekwon-do competitors. Polish Journal of Sport and Tourism
19(4), 230-239.
30. Wo³kow N., Szijan W. (2000). Bioenergetyczne kryteria oceny wytrzyma³oœci specjalnej zawodników w sportach walki.
W T. Gabryœ, A. Kosmol (red.), Wybrane zagadnienia kontroli procesu treningu w sporcie wyczynowym (s. 200-225). Warszawa: Alma-Press.
31. Ljach W., Witkowski Z. (2012). Metrologiczne podstawy kompleksowej kontroli w sporcie. Bia³a Podlaska: WWFiS.
32. Starosta W., Paw³owa T. (2011). Level of selected movement
coordination abilities in different trainings periods in athletes Polish National Team of Traditional Karate. Journal of
Combat Sports and Martial Arts 2(2), 95-101.
33. Starosta W., Rynkiewicz T. (2011). List of tests for evaluation
of motor ability level of advanced classical style wrestlers.
Otrzymano: 24.04.2014
Przyjêto: 12.05.2014
82
CHARACTERISTICS OF THE RESPIRATORY MUSCLE
STRENGTH OF WOMEN AND MEN
AT DIFFERENT TRAINING LEVELS
ANDRZEJ KLUSIEWICZ, £UKASZ ZUBIK, BARBARA D£UGO£ÊCKA, MA£GORZATA CHARMAS
Józef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw,
Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska,
Department of Physiology and Biochemistry
Mailing address: Andrzej Klusiewicz, Faculty of Physical Education and Sport, Department of Physiology
and Biochemistry, 2 Akademicka Street, 21-500 Bia³a Podlaska, tel.: +48 83 3428726, fax: +48 83 3428800,
Abstract
Introduction. The objective of the study was to determine the maximal inspiratory mouth pressure (PImax) of highly
trained male and female athletes competing in endurance sports and of non-training students of both sexes. Analysis was
conducted of the dependence of PImax levels on somatic indices and training experience. The reproducibility of the
method for measuring PImax index was determined. Material and methods. The study examined a total of 234 training
and non-training individuals (78 women and 156 men). The test subjects were measured for PImax, as well as inspiratory
time, active time, passive time and diaphragm relaxation time. A group of 59 women and men (training and non-training)
were tested a second time within 5-7 days of the first test to determine the reproducibility of the PImax measurements.
Results and conclusion. The measurements were found to be highly reproducible (between the first and second tests no
statistically significant differences were found, all spirometric indices included in the study were shown to demonstrate
a significant correlation, and total error for all of the analyzed indexes was between 11.1 and 24.3%). Reference ranges for
PImax were determined for women and men at different training levels. PImax was shown to have a positive dependence
on somatic indices characterizing male and female body mass.
Key words: maximal inspiratory mouth pressure (PImax), training and non-training individuals (women, men), endurance training
Introduction
One of the most commonly used methods for diagnosing the
functional capacity of the respiratory muscles is to measure
maximal inspiratory mouth pressure (PImax) in the oral cavity
[1]. This is a simple, reproducible and non-invasive method
for assessing the strength of respiratory muscles, one that is generally used to diagnose lung diseases in specialized clinics [2, 3,
4, 5]. This parameter also corresponds to the ability to generate
force through the combined, maximal effort of the respiratory
muscles during a short, almost static contraction throughout
which the air flow through the air passages remains almost entirely restricted. It bears mentioning that published PImax values vary greatly depending on such factors as the study population, the measurement technique and the test subjects' motivation [2]. For this reason, it is suggested that each laboratory work
out its own frame of reference.
The question that interested the authors was to assess the
influence of endurance training on the functioning of respiratory muscles. PImax measurements were taken of representative groups of female and male athletes with high levels of fitness and many years of training, and the results obtained were
compared to values obtained for young, non-training but physically active students from the University of Physical Education.
The objective of the study was to determine the PImax value
of highly trained athletes competing in endurance sports and
of non-training students, as well as to investigate fundamental
relationships between the value of this index and somatic indices and training experience. An important aspect of the study
was to determine the reproducibility of the method for measuring PImax index.
Tests were conducted on 78 women (45 training and 33 nontraining) and 156 men (80 training and 76 non-training), or a total of 234 people. The test subjects are characterized in table 1.
The groups of non-training individuals consisted of healthy students at the University of Physical Education, while the training
groups consisted of male and female athletes, ranging in category from junior to senior, and primarily participating in endurance sports: biathlon, kayaking, rowing, swimming and team
sports. In the groups of non-training male and female students,
12 of the 109 subjects (11%) smoked cigarettes. The test subjects
had no previous experience in taking spirometric measurements, and immediately prior to the study they were briefed on
the measurement procedure and study methodology. In a group
of 59 women and men (training and non-training) the study was
conducted a second time within 5-7 days under the same laboratory conditions and at the same time of day. The measurements were all taken by the same technician.
83
Klusiewicz et al.: CHARACTERISTICS OF THE RESPIRATORY...
Table 1. Characterization of male and female test subjects
(mean ± SD), total n=234
Group
N
Non-training
female students
Female
athletes
Non-training
male students
Male
athletes
Age
(years)
Body height Body mass
(cm)
(kg)
BMI
(kg/m2)
Training
experience
(years)
33 21.8±1.5
167±5
59.5±7.3 21.3±2.4
45 21.0±3.7
172±8
66.0±9.4 22.2±2.0 7.7±4.5
76 22.3±1.9
180±6
77.1±9.9 23.7±2.5
80 24.1±3.7
184±8 82.6±11.3 24.3±2.4 10.5±4.2
–
–
The subjects agreed to participate in the study, and the study
program was approved by the Senate Ethics Committee for
Scientific Research of the Józef Pi³sudski University of Physical
Education in Warsaw and the Research Ethics Committee of the
Institute of Sport in Warsaw.
Measurement of maximal inspiratory mouth pressure
(PImax)
PImax was measured based on a procedure that has already
been described by other authors [2, 5, 6, 7]. A minimum of 10
and a maximum of 15 technically satisfactory inspirations are
performed. The three highest measurements exhibiting no more
than 5% variability are designated as the maximum. The initial
positioning of the respiratory muscles was controlled by beginning each effort from residual volume (RV). All of the actions
were performed from a standing position. The subjects were
verbally encouraged to make a maximum effort, and they obtained feedback information on a monitor screen (visual feedback) concerning the inspiratory pressure of each attempt (fig.
1). The following were registered:
- active time (Tactive) – segment on the time axis between
the point of intersection of the tangents indicated on the
time axis and the intersection of the tangent and the axis
on the rising portion of the graph),
- passive time (Tpassive) – segment on the time axis between the point of intersection of the tangents indicated
on the time axis and the intersection of the tangent and
the axis on the falling portion of the graph),
- inspiration time (Tin),
- respiratory muscle relaxation time (tD), defined as the
time it takes for the pressure to fall from its highest value
(PImax) to zero (PIo). Points PImax and PIo are calculated from the tangent to the middle segment (50-80%)
of the relaxation time curve [8].
The measurements were carried out using the electronic
equipment supplied with the Lungtest 1000 computer software
(MES, Krakow, Poland) capable of transmitting the pressure
from the site of the measurement (the mouthpiece) to the pressure sensors.
Anthropometric measurements
Body height and mass were determined using conventional
methods. Body composition (body fat and lean body mass) were
only measured for non-training male and female students using
bioimpedence analysis (BIA) with the aid of BC-418 MA analyzers produced by Tanita (Japan).
Statistical calculations
The results were subject to statistical analysis, calculating:
the mean values of the examined characteristics, standard deviation (SD) and total error (TE).
In assessing whether the distribution of the examined variables conforms to normal distribution, the Shapiro-Wilk test
was applied. The degree of dependence between the variables
was assessed based on calculations of Pearson product-moment
correlation coefficients. In cases where the distributions of the
variables deviated significantly from normal distribution, Spearman's rank correlation coefficients were calculated. The significance of the differences between the means was assessed
using Student's t-test (for dependent and independent samples).
In con-ducting the statistical analysis, the value of p<0.05 was
defined as significant.
Calculations and statistical analysis were conducted using
the following computer programs: Statistica v. 8.0 (StatSoft) and
Excel 2007 (Microsoft Office).
Results
No statistically significant differences were observed between the first and second measurements taken 5-7 days apart
for: PImax, inspiration time, active time, passive time and diaphragm relaxation time, which shows that the method is reproducible (tab. 2). In all cases, analysis of the correlation coefficients for the aforementioned spirometric indices indicated
statistically significant dependencies between the first and second test, along with relatively differentiated relative total error
(between 11.1 and 24.3%).
Table 2. Values of maximal inspiratory mouth pressure (PImax),
inspiration time (Tin), active time (Tactive), passive time (Tpassive),
diaphragm relaxation time (tD), correlation coefficient (R),
total error (TE) and relative total error (TE, %) in studies repeated
among women and men (n=59)
350
Pressure (cm H2O)
300
PImax
250
200
tC
tD
150
Variable/Test
Test 1
Test 2
R
TE
TE (%)
PImax (cm H2O)
Tin (ms)
Tactive (ms)
Tpassive (ms)
tD (ms)
102±33
599±159
260±72
215±75
115±25
104±30NS
NS
571±162
NS
245±80
NS
208±72
NS
111±21
0.94*
0.77*
0.67*
0.83*
0.70*
11.3
111
63
42
19
11.1
18.5
24.3
19.7
16.1
NS
– insignificant statistical differences between 1 and 2 (p>0.05),
* – significance of the correlation coefficient (p<0.001).
100
50
0
0.0
0.2
Tactive
0.4
0.6
Tpassive
0.8
Time (s)
1.0
Figure 1. Curve indicating changes in inspiratory pressure during
an vigorous inspiration with characteristic measuring points
The measurements made it possible, above all, to specify reference ranges for PImax, assuming an average range for the
arithmetic mean of ± ½ SD (tab. 3). The PImax values obtained
for male and female athletes were significantly higher than corresponding values registered for non-training male and female
students.
Table 3. Value of maximal inspiratory mouth pressure (PImax)
registered in test groups of non-training and training women
and men (mean ± SD)
Group
Non-training
female students
Female
athletes
Non-training
male students
Male
athletes
N
Mean±SD
PImax (cm H2O)
Low
Average
High
33
72±18
≤62
63-81
≥82
45
113±25*
≤99
100-126
≥127
76
106±24
≤93
94-118
≥119
80
141±29*
≤125
126-156
≥157
* – statistically significant difference (p<0.001) between non-training and training
subjects, Student's t-test.
With regard to dependencies between PImax values and
somatic indices, significant correlation indexes were noted
among women (students) and between PImax and height
(r=0.38), body mass (r=0.39) and lean body mass (r=0.46).
However, in the group of men, PImax correlated significantly to
body mass (r=0.32), BMI (r=0.39) (athletes) and lean body
mass (r=0.23) (students), (tab. 4).
Table 4. Values of correlation coefficients between maximal
inspiratory mouth pressure (PImax) and somatic indices and training
experience registered for groups of non-training male and female
students and male and female athletes
Female
students
(n=33)
Male
students
(n=76)
0.38*
0.39*
0.24
0.27
0.46*
-
0.05
0.18
0.19
0.08
0.23*
-
Female
athletes
(n=45)
Male
athletes
(n=80)
PImax (cm H2O)
Body height (cm)
Body mass (kg)
BMI (kg/m2)
Body fat (kg)
Lean body mass (kg)
Training experience (years)
0.10
-0.01
-0.14
-0.05
0.09
0.32*
0.39*
-0.09
* – significance of correlation coefficients p<0.05.
Discussion
One of the most significant problems involved in introducing a new measurement method into the laboratory is assessing its reproducibility. In the literature on the subject, there
are not many studies on the reproducibility of non-invasive
measurements of the functioning of respiratory muscles. Romer
et al. [7] obtained high reproducibility for non-invasive measurements of maximal inspiratory pressure (MIP) and maximal
expiratory pressure (MEP), expressed in terms of the agreement
ratios ranged from 1.05 to 1.06. Comparably high reproducibility for measurements of maximal inspiratory mouth pressure
(PImax) and maximal expiratory mouth pressure (PEmax) were
obtained by McConnell and Copestake [9], with reproducibility
coefficients of 10.2 and 12.8%, respectively. It should be emphasized that two factors exerted a large influence on the measurements: how skillfully the personnel conducted the test and
how motivated the test subject was [10]. Tests conducted by the
authors to evaluate the reproducibility of measurements of se-
84
lected spirometric indices confirmed the reliability of the applied methodology. No statistically significant differences were
found between the repeated measurements, and high values
were noted for correlation coefficients between the first and
second measurement. It bears mentioning that total error was at
its highest for active time (24.3%), and at its lowest for PImax
(11.1%). This is probably because the test subject has more of
a chance to influence how this measurement is taken than to
influence the value of maximal inspiratory mouth pressure
itself, for which the differences between the mean values of the
two measurements was 2%. The relative total error values for
the remaining indices (Tin, Tpassive and tD), which greatly exceeded 10%, confirm the relatively high variability of the values
obtained from repeated spirometric measurements (tab. 2).
In studies devoted to mechanisms influencing respiratory
muscle fatigue among patients, particular attention is paid to
the diaphragm [11, 12]. Thus, the Institute of Tuberculosis and
Lung Diseases developed a computerized method for analyzing
diaphragm relaxation time – an important aspect of patient diagnosis. During diaphragm relaxation time, the muscle returns
to its initial length and tension. This phase plays a fundamental
role in the perfusion of blood through the muscle. The mechanism responsible for slowing relaxation after fatigue has set in
seems to be the reduced tempo of calcium influx into the sarcoplasmic reticulum and the distribution of the lateral bridges
[12]. In the authors' own tests mentioned above, the diaphragm
relaxation time was 115±25 ms for the first measurement and
underwent an insignificant reduction of 3.5% for the second
measurement. It is assumed that under normal conditions this
time varies between 60 and 120 ms and grows longer proportionate to the degree of diaphragm muscle fatigue. Assessing
the suitability of the measurement of diaphragm relaxation time
for healthy individuals after intense physical exertion remains
an open question.
The goal of the authors' own tests, apart from verifying
the reproducibility of the method used to measure PImax, was
to determine reference values for this index for persons of both
sexes at different training levels (tab. 3). In conducting the tests,
the characteristic in question was given in terms of three levels:
low, average and high. For the average level, an arithmetic mean
of ±0.5 SD was assumed. The collected data confirmed earlier observations [2], i.e. a significantly higher PImax value
among athletes as compared to non-training individuals. In
other studies, Fuso et al. [6] indicate that measuring respiratory
muscle strength from functional residual capacity (PImaxFRC)
is more diagnostic in distinguishing non-training individuals
from athletes than the most common method: measuring from
the initial position of respiratory muscles from residual volume
(PImaxRV). Adding gender to the equation, studies by Hautmanna et al. [10] involving large groups of women and men
(total n=504) between the ages of 18 and 82 yielded a mean
PImax value for women that was 25% lower than for men
(p<0.001) [10].
The PImax value for male and female students obtained
from the authors' tests was around 20% lower (tab. 5) as compared to data from the literature for non-training individuals
[10, 13, 14]. For athletes, the authors provide more differentiated values, from 104 to 130 cm H2O among female athletes [2,
15] and from 100 to 158 cm H2O among male athletes [3, 6, 16,
17]. However, the authors' own data, 113±25 and 141±29 cm
H2O, respectively, fit within the scope in question and approximated (women) or exceeded (men) mean interval values.
Among female students, PImax values were 68% of the values
for groups of male students, while female athletes measured
80% of the values for male athletes.
85
Table 5. Values of maximal inspiratory mouth pressure (PImax) registered in groups of non-training individuals and groups of athletes
from various athletic disciplines (modified after [2])
N
Women
PImax (cm H2O)
16-30
20-29
18-30
19-26
23±2.8
23±3
29.5±3.3 E
30.3±2.6 C
20
10
41
33
89±14
90±26
81±22
72±18
Elite female rowers
23.8±3.8
14
104±8 E
130±12 C
Elite male rowers
Athletes engaged in endurance sports
Athletes involved primarily in endurance sports
24.8±3.2
17-34
17-34
30
45
118±24
113±25
Author
Group
Chen i Ching-Su [1989]
Fiz et al. [1998]
Hautmann et al. [2000]
Authors' study
McConnell et al. [1997]
Fuso et al. [1996]
UPE Students
Moderately trained individuals
Elite footballers
Romer et al. [2002]
Cyclists and triathletes
Volianitis et al. [2001]
Klusiewicz et al. [2008]
Klusiewicz [2008]
Authors' study
Non-training individuals
Age
(years)
N
20
10
56
76
24
27
16
15
35
80
Men
PImax (cm H2O)
123±25
135±33
107±24
106±24
158±29
114±32
102±6 E
100±6 C
157±23
143±25
141±29
E – test group, C – control group, UPE – University of Physical Education.
Also noteworthy are the considerable inter-group variations
between PImax values, in groups of both male students and
male athletes (fig. 2). Minimal values in these groups were almost three times lower than maximum values, and the coefficient of variation was from 21 to 26%, respectively. As Hautmann et al. [10] point out, most publications state that the index
in question exhibits high interindividual variability. In the
opinion of McConnell et al. [16], individuals with low PImax
values exhibit greater susceptibility to respiratory muscle fatigue under exertion. In order to improve the strength (power)
of this group of muscles, it is essential to conduct separate, specific training with the use of special equipment that increases
inspiratory resistance, as numerous studies have confirmed [3,
4, 15, 17, 18, 19].
220
200
PImax (cm H2O)
180
Median
25%-75%
Min-Maks
160
140
120
100
80
60
40
20
FS
FA
MS
MA
Figure 2. Characterization of maximal inspiratory mouth pressure
(PImax) in study groups of non-training and training women and men
(FS – female students n=33, FA – female athletes n=45, MS – male
students n=76, MA – male athletes n=80)
A no less important problem is to analyze factors that influence the strength of respiratory muscles. Unfortunately, in the
study presented here, no measurements were made of body
composition in athletes, and the dependencies asserted between PImax and the analyzed indices (height and body mass,
BMI) were not unequivocal (tab. 4). Among female students,
a significant positive correlation was observed between PImax
and variables characterizing body size (height and body mass)
as well as lean body mass. However, these dependencies were
not observed for female athletes. In groups of male students
and athletes, only athletes exhibited a dependency of PImax
on body mass and BMI. This significant positive dependency
of BMI among male athletes may suggest the existence of a connection between respiratory muscle strength and overall muscle mass. This is a result of the fact that the male athletes engaging in endurance disciplines generally have low body fat
(8-14%), and the higher BMI values among subjects were most
likely attributable to increases in active tissue due to years of
training (tab. 1). The abovementioned dependencies indicate
that respiratory muscle strength among women and men may
be connected to body size. German authors, too [10], in a study
of 256 female and 248 male non-athletes, confirmed the existence of strong dependencies between PImax and height, body
mass and BMI, as well as forced expiratory volume in 1 second
(FEV1), peak expiratory flow (PEF), and forced vital capacity
(FVC). The strongest correlation occurred in connection with
gender and age. In other studies involving groups of non-training individuals numbering in the thousands, the positive predictors of maximal inspiratory pressure (MIP) were male gender, forced vital capacity (FVC), hand grip strength and a high
level of lean body mass [20]. However, a negative connection
was asserted for age, cigarette smoking, a poor declared state
of health and waistline.
In contrast to the above data, McConnel et al. [16], in conducting measurements on moderately trained men, observed
no significant correlations between PImax values and VO2max,
height and body mass. Nor were correlations between PImax
and test subjects' physical characteristics found to be significant in other studies of healthy, non-training individuals [9].
As the aforementioned authors point out, respiratory muscle
strength is conditioned by a multi-factor complex, in contradistinction to the individual dependencies connected with age and
somatic features, with consideration given to the strong influence exerted by physical activity.
Contrary to expectations, the correlation coefficients for
PImax and training experience observed in the authors' study
were not statistically significant, which may indicate that endurance training among highly trained individuals presumably
does not influence the subsequent development of respiratory
muscle strength, which has also been confirmed in other studies [2].
Conclusions
Measurements taken of indexes for maximal, static mouth
pressure (PImax) using apparatus produced by MES Sp. z o.o.
were comparable to data in the literature and were confirmed
as highly reproducible among healthy, adult women and men.
The PImax reference values obtained from the study may be
useful as a reference when distinguishing among test subjects
for whom separate, specific training of respiratory muscles is advisable. PImax values, regardless of gender, indicate a stronger
dependence on body size and lean body mass than on training.
Acknowledgements
The research was accomplished within the framework of research project of Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska, Józef Pi³sudski University of Physical Education
in Warsaw – DS. 179 – financed by the Ministry of Science and
Higher Education in 2013-2015. The tests were conducted in the
Regional Centre for Research and Development in Bia³a Podlaska.
Literature
1. Sheel A.W. (2002). Respiratory muscle training in healthy
individuals. Physiological rationale and implications for exercise performance. Sports Medicine 32, 567-581.
2. Klusiewicz A. (2008). Characteristics of the inspiratory
muscle strength in well trained athletes. Biology of Sport 25,
13-22.
3. Klusiewicz A., Borkowski L., Zdanowicz R., Boros P., Weso³owski S. (2008). Inspiratory muscle training in elite rowers.
Journal of Sports Medicine and Physical Fitness 48, 279-284.
4. Ozkaplan A., Rhodes E.C. (2004). Exercise induced respiratory muscle fatigue – a review of methodology and recent
findings. Biology of Sport 21, 207-230.
5. Wen A.S., Woo M.S., Keens T.G. (1997). How many manoeuvres are required to measure maximal inspiratory pressure
accurately? Chest 111, 802-807.
6. Fuso L., di Cosmo V., Nardecchia B., Sammarro S., Pagliari
G., Pistelli R. (1996). Maximal inspiratory pressure in elite
soccer players. Journal of Sports Medicine and Physical Fitness 36, 67-71.
7. Romer L.M., McConnell A.K. (2004). Inter-test reliability for
non-invasive measurements of respiratory muscle function
in healthy humans. European Journal Applied Physiology 91,
167-176.
8. Œliwiñski P., Walczak J. (2004). Respiratory muscles. In J. Kowalski, A. Koziorowski, L. Radwan (Eds.), An assessment of
lung factors in diseases of the respiratory system (pp. 94-128).
Warszawa: Wydawnictwo Medyczne Borgis. [in Polish]
86
9. McConnell A.K., Copestake A.J. (1999). Maximum static respiratory pressures in healthy elderly men and women: issues of reproducibility and interpretation. Respiration 66(3),
252-258.
10. Hautmann H., Hefele S., Schotten K., Huber R.M. (2000).
Maximal inspiratory mouth pressures (PImax) in healthy
subjects – what is the lower limit of normal? Respiratory
Medicine 94(7), 689-693.
11. Coirault C., Chemla D., Lecarpentier Y. (1999). Relaxation
of diaphragm muscle. Journal of Applied Physiology 87,
1243-1252.
12. Œliwinski P., Yan S., Gauthier A.P., Macklem P.T. (1996).
Function of the diaphragm during exercise. Pneumonologia
i Alergologia Polska 64, 577-589.
13. Chen Hsiun-ing, Ching-Su Kuo (1989). Relationship between respiratory muscle function and age, sex, and other
factors. Journal of Applied Physiology 66, 943-948.
14. Fiz J.A., Romero P., Gomez R., Hernandez M.C., Ruiz J.,
Izquierdo J. et al. (1998). Indices of respiratory muscle endurance in healthy subjects. Respiration 65, 21-27.
15. Volianitis S., McConnell A.K., Koutedakis Y., Mcnaughton
L., Backx K., Jones D.A. (2001). Inspiratory muscle training improves rowing performance. Medicine and Science
in Sports and Exercise 33, 803-809.
16. McConnell A.K., Caine M.P., Sharpe G.R. (1997). Inspiratory
muscle fatigue following running to volitional fatigue:
The influence of baseline strength. International Journal
of Sports Medicine 18, 169-173.
17. Romer L.M., McConnell A.K., Jones D.A. (2002). Effects
of inspiratory muscle training on time-trial performance
in trained cyclists. Journal of Sports Sciences 20, 547-562.
18. Lomax M., Grant I., Corbett J. (2011). Inspiratory muscle
warm-up and inspiratory muscle training: separate and combined effects on intermittent running to exhaustion. Journal
of Sports Sciences 29(6), 563-569.
19. Riganas C.S., Vrabas I.S., Christoulas K., Mandroukas K.
(2008). Specific inspiratory muscle training does not improve performance or VO2max level in well trained rowers.
Journal of Sports Medicine and Physical Fitness 48(3), 285292.
20. Enright P.L., Kronmal R.A., Manolio T.A., Schenker M.B.,
Hyatt R.E. (1994). Respiratory muscle strength in the elderly.
Correlates and reference values. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 149(2 Pt 1), 430-438.
Submitted: March 7, 2014
87
CHARAKTERYSTYKA SI£Y MIÊŒNI ODDECHOWYCH
U KOBIET I MÊ¯CZYZN O ZRÓ¯NICOWANYM
STOPNIU WYTRENOWANIA
ANDRZEJ KLUSIEWICZ, £UKASZ ZUBIK, BARBARA D£UGO£ÊCKA, MA£GORZATA CHARMAS
Akademia Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego w Warszawie,
Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu w Bia³ej Podlaskiej, Zak³ad Fizjologii i Biochemii
Adres do korespondencji: Andrzej Klusiewicz, Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu, Zak³ad Fizjologii
i Biochemii, ul. Akademicka 2, 21-500 Bia³a Podlaska, tel.: 83 3428726, fax: 83 3428800,
Streszczenie
Wprowadzenie. Celem przeprowadzonych badañ by³o okreœlenie wartoœci maksymalnego ciœnienia wdechowego (PImax)
u wysoko wytrenowanych zawodniczek i zawodników konkurencji o profilu wytrzyma³oœciowym oraz u nietrenuj¹cych
studentów obu p³ci. Dokonano analizy zale¿noœci dla wielkoœci PImax od wskaŸników cech somatycznych i od sta¿u treningowego. Okreœlono powtarzalnoœæ metody pomiaru PImax. Materia³ i metody. Badaniami objêto ogó³em 234 osoby
trenuj¹ce i nietrenuj¹ce (78 kobiet oraz 156 mê¿czyzn). U badanych przeprowadzono pomiary PImax rejestruj¹c dodatkowo czas wdechu, czas aktywny, czas pasywny i czas relaksacji przepony. W grupie 59 kobiet i mê¿czyzn (trenuj¹cych i nietrenuj¹cych) przeprowadzono badanie dwukrotnie w odstêpie 5-7 dni maj¹ce na celu okreœlenie powtarzalnoœci pomiarów
PImax. Wyniki i wnioski. Pomiary wykaza³y dobr¹ powtarzalnoœæ metody (miêdzy pierwszym a drugim badaniem brak
istotnych statystycznie ró¿nic oraz istotne korelacje w zakresie wszystkich obserwowanych wskaŸników spirometrycznych, b³¹d ca³kowity analizowanych wskaŸników od 11,1 do 24,3%). Opracowano zakresy referencyjne dla PImax dla kobiet i mê¿czyzn o zró¿nicowanym poziomie wytrenowania. Wykazano dodatnie zale¿noœci PImax od wskaŸników somatycznych okreœlaj¹cych wielkoœæ cia³a badanych kobiet i mê¿czyzn.
S³owa kluczowe: maksymalne ciœnienie wdechowe (PImax), osoby trenuj¹ce i nietrenuj¹ce (kobiety, mê¿czyŸni), trening
wytrzyma³oœciowy
Wstêp
Do jednej z czêsto stosowanych metod diagnozowania stanu
funkcjonalnego miêœni oddechowych zalicza siê pomiar maksymalnego ciœnienia wdechowego w jamie ustnej (maximal inspiratory mouth pressures – PImax) [1]. Badanie jest prost¹, powtarzaln¹ i nieinwazyjn¹ metod¹ oceny si³y miêœni wdechowych
stosowan¹ na ogó³ w diagnostyce chorób p³uc w specjalistycznych klinikach [2, 3, 4, 5]. Parametr ten odpowiada zdolnoœci
generowania si³y, przez po³¹czone maksymalne dzia³anie miêœni wdechowych, w czasie krótkotrwa³ego, prawie statycznego
skurczu, przy niemal ca³kowitym zamkniêciu przep³ywu powietrza przez drogi oddechowe. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e publikowane wartoœci PImax charakteryzuje du¿a zmiennoœæ,
zale¿na miêdzy innymi od badanej populacji, techniki pomiaru
czy motywacji badanych [2]. Sugeruje siê wobec powy¿szego
opracowanie w³asnych wartoœci referencyjnych dla ka¿dego laboratorium.
Interesuj¹c¹ autorów kwesti¹ by³a ocena wp³ywu treningu
o charakterze wytrzyma³oœciowym, na czynnoœæ miêœni oddechowych. Pomiary PImax wykonano z udzia³em reprezentatywnych grup zawodniczek i zawodników o wysokim poziomie
sportowym i wieloletnim sta¿u treningowym, a uzyskane wyniki odniesiono do wartoœci rejestrowanych u zdrowych, nietrenuj¹cych lecz aktywnych ruchowo studentów Akademii Wychowania Fizycznego. Przeprowadzone badania mia³y na celu
okreœlenie wartoœci PImax u wysoko wytrenowanych zawodników konkurencji o profilu wytrzyma³oœciowym i nietrenuj¹-
cych studentów, oraz przeœledzenie podstawowych zale¿noœci
zarówno pomiêdzy wielkoœci¹ tego wskaŸnika a wskaŸnikami budowy somatycznej jak i sta¿em treningowym. Wa¿nym
aspektem badañ by³o okreœlenie powtarzalnoœci metody pomiaru PImax.
Materia³ i metody
Badaniami objêto 78 kobiet (45 trenuj¹ce i 33 nietrenuj¹ce)
oraz 156 mê¿czyzn (80 trenuj¹cych i 76 nietrenuj¹cych mê¿czyzn) ogó³em 234 osoby. Charakterystykê badanych przedstawiono w tabeli 1. Grupy osób nietrenuj¹cych stanowili zdrowi
studenci Akademii Wychowania Fizycznego, natomiast grupy
trenuj¹ce zawodniczki i zawodnicy, od kategorii juniora do seniora, uprawiaj¹cy przede wszystkim dyscypliny wytrzyma³oœciowe: biathlon, kajakarstwo, wioœlarstwo, p³ywanie i gry zespo³owe. W grupach nietrenuj¹cych studentek i studentów spoœród 109 badanych 12 pali³o papierosy (11%). Badane osoby nie
mia³y wczeœniejszych doœwiadczeñ w wykonywaniu pomiarów
spirometrycznych i bezpoœrednio przed badaniem zosta³y one
zapoznane z procedur¹ pomiarow¹ i metodyk¹ badañ. W grupie
59 kobiet i mê¿czyzn (trenuj¹cych i nietrenuj¹cych) badania by³y wykonywane dwukrotnie w odstêpie 5-7 dni w tych samych
warunkach laboratoryjnych i o tej samej porze dnia. Wszystkie
pomiary wykonywa³ ten sam technik.
Tabela 1. Charakterystyka badanych kobiet i mê¿czyzn
(œrednia ± SD), ³¹cznie n=234
Grupa
N
Wiek
(lata)
Wysokoœæ
cia³a
(cm)
Masa
cia³a
(kg)
BMI
(kg/m2)
Sta¿
treningowy
(lata)
Nietrenuj¹ce
studentki
33 21,8±1,5
167±5
59,5±7,3 21,3±2,4
Zawodniczki
45 21,0±3,7
172±8
66,0±9,4 22,2±2,0 7,7±4,5
Nietrenuj¹cy
studenci
76 22,3±1,9
180±6
77,1±9,9 23,7±2,5
Zawodnicy
80 24,1±3,7
184±8 82,6±11,3 24,3±2,4 10,5±4,2
–
–
Badani wyrazili zgodê na udzia³ w badaniach, a program badañ zosta³ zaakceptowany przez Senack¹ Komisjê Etyki Badañ
Naukowych Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Pi³sudskiego w Warszawie i Komisjê Etyki Badañ Naukowych Instytutu Sportu w Warszawie.
Pomiar maksymalnego ciœnienia wdechowego (PImax)
Pomiar PImax przeprowadzono wed³ug procedury opisanej
wczeœniej przez innych autorów [2, 5, 6, 7]. Wykonano minimalnie 10, a maksymalnie 15 technicznie satysfakcjonuj¹cych wdechów. Trzy najwy¿sze pomiary, ze zmiennoœci¹ nie przekraczaj¹c¹ 5%, okreœlono jako maksimum. Pocz¹tkowe po³o¿enie miêœni wdechowych by³o kontrolowane poprzez rozpoczêcie ka¿dego wysi³ku od objêtoœci zalegaj¹cej (RV). Wszystkie czynnoœci
by³y wykonywane w pozycji stoj¹cej. Badani byli dopingowani s³ownie do wykonania maksymalnego wysi³ku oraz uzyskiwali zwrotn¹ informacjê na ekranie monitora (visual feedback)
o wielkoœci poszczególnych ciœnieñ wdechowych (ryc. 1). Rejestrowano:
- czas aktywny (Tactive) – odcinek na osi czasu pomiêdzy
zrzutowanym na oœ czasu punktem przeciêcia siê stycznych a przeciêciem z osi¹ stycznej do wznosz¹cej czêœci
wykresu),
- czas pasywny (Tpassive) – odcinek na osi czasu pomiêdzy zrzutowanym na oœ czasu punktem przeciêcia siê
stycznych a przeciêciem z osi¹ stycznej do opadaj¹cej
czêœci wykresu),
- czas wdechu (Tin),
- czas relaksacji miêœni wdechowych (tD) okreœlono jako czas opadania ujemnego ciœnienia od jego najwy¿szej wartoœci (PImax) do wartoœci zerowej (PIo). Punkty
PImax i PIo obliczono ze stycznej do œrodkowego odcinka
(50-80%) krzywej czasu relaksacji [8].
350
Æiœnienie (cm H2O)
300
PImax
250
200
tC
88
Klusiewicz et al.: CHARAKTERYSTYKA SI£Y MIÊŒNI...
tD
150
Pomiary wykonano za pomoc¹ aparatury elektronicznej
wspó³pracuj¹cej z oprogramowaniem komputerowym Lungtest 1000 (MES, Kraków, Polska). Aparatura posiada odpowiedni uk³ad przeniesienia ciœnienia z miejsca pomiaru (ustnika)
do czujników ciœnieniowych.
Pomiary antropometryczne
Wysokoœæ i masê cia³a oznaczono metodami konwencjonalnymi. Komponenty cia³a (zawartoœæ tkanki t³uszczowej i bezt³uszczowej masy cia³a) okreœlono jedynie u nietrenuj¹cych studentek i studentów metod¹ elektrycznej bioimpedancji (BIA)
przy u¿yciu analizatora model BC-418 MA firmy Tanita (Japonia).
Obliczenia statystyczne
Uzyskane wyniki badañ opracowano statystycznie obliczaj¹c: wartoœci œrednie badanych cech, odchylenia standardowe
(SD) i b³¹d ca³kowity (TE).
Do oceny zgodnoœci rozk³adów badanych zmiennych z rozk³adem normalnym zastosowano test Shapiro-Wilka. Stopieñ
zale¿noœci miêdzy zmiennymi oceniono na podstawie obliczonych wspó³czynników korelacji prostej Pearsona. W przypadku,
gdy rozk³ady badanych zmiennych w istotny sposób odbiega³y
od rozk³adu normalnego obliczono wspó³czynniki korelacji porz¹dku rang Spearmana. Istotnoœæ ró¿nic miêdzy poszczególnymi œrednimi oceniono testem t-Studenta (dla prób zale¿nych
i niezale¿nych). W przeprowadzonych analizach statystycznych jako istotne przyjêto wartoœci p<0,05.
Obliczenia i analizê statystyczn¹ wykonywano za pomoc¹ programu komputerowego Statistica v. 8.0 (StatSoft) i Excel
2007 (Microsoft Office).
Wyniki
Nie stwierdzono istotnych statystycznie ró¿nic pomiêdzy
pierwszym i drugim pomiarem w odstêpie 5-7 dni w zakresie:
PImax, czasu wdechu, czasu aktywnego, czasu pasywnego i czasu relaksacji przepony, co œwiadczy o powtarzalnoœci metody
(tab. 2). Analiza wspó³czynników korelacji w obrêbie wymienionych wskaŸników spirometrycznych wykaza³a we wszystkich
przypadkach istotne statystycznie zale¿noœci pomiêdzy badaniem pierwszym a drugim, przy stosunkowo zró¿nicowanym
wzglêdnym b³êdzie ca³kowitym (od 11,1 do 24,3%).
Tabela 2. Wartoœci maksymalnego ciœnienia wdechowego (PImax),
czasu wdechu (Tin), czasu aktywnego (Tactive), czasu pasywnego
(Tpassive), czasu relaksacji przepony (tD), wspó³czynnika korelacji
(R), b³êdu ca³kowitego (TE) oraz wzglêdnego b³êdu ca³kowitego
(TE, %) w badaniach powtarzanych u kobiet i mê¿czyzn (n=59)
Zmienna/Badanie
Badanie 1
Badanie 2
R
TE
TE (%)
PImax (cm H2O)
Tin (ms)
Tactive (ms)
Tpassive (ms)
tD (ms)
102±33
599±159
260±72
215±75
115±25
104±30NS
NS
571±162
NS
245±80
NS
208±72
NS
111±21
0,94*
0,77*
0,67*
0,83*
0,70*
11.3
111
63
42
19
11,1
18,5
24,3
19,7
16,1
NS
– ró¿nice nieistotne statystycznie pomiêdzy badaniem 1 a 2 (p>0,05),
* – istotnoœæ wspó³czynnika korelacji (p <0,001).
100
50
0
0,0
0,2
Tactive
0,4
0,6
Tpassive
0,8
Czas (s)
1,0
Rycina 1. Krzywa zmian ciœnienia wdechowego w czasie
energicznego wdechu z charakterystycznymi punktami pomiarowymi
Przeprowadzone pomiary umo¿liwi³y przede wszystkim
okreúlenie zakresów referencyjnych dla PImax, przy zaùoýeniu zakresu przeciætnego dla úredniej arytmetycznej ± ½ SD
(tab. 3). Uzyskane wartoúci PImax u zawodniczek i zawodników
byùy istotnie wyýsze od zarejestrowanych odpowiednio u nietrenujàcych studentek i studentów.
89
Tabela 3. Wartoœci maksymalnego ciœnienia wdechowego (PImax)
zarejestrowane w badanych grupach nietrenuj¹cych i trenuj¹cych
kobiet i mê¿czyzn (œrednia ± SD)
PImax (cm H2O)
Niski
Przeciêtny
Wysoki
72±18
≤62
63-81
≥82
45
113±25*
≤99
100-126
≥127
Nietrenuj¹cy
studenci
76
106±24
≤93
94-118
≥119
Zawodnicy
80
141±29*
≤125
126-156
≥157
Grupa
N
Nietrenuj¹ce
studentki
33
Zawodniczki
Œrednia±SD
* – ró¿nica istotna statystycznie (p<0,001) miêdzy trenuj¹cymi a nietrenuj¹cymi,
test Studenta.
W zakresie badania zale¿noœci pomiêdzy wielkoœci¹ PImax a
wskaŸnikami budowy somatycznej, istotne wspó³czynniki korelacji odnotowano u kobiet (studentki) miêdzy PImax a wzrostem (r=0,38), mas¹ cia³a (r=0,39) i bezt³uszczow¹ mas¹ cia³a
(r=0,46). Natomiast w grupie mê¿czyzn PImax korelowa³o istotnie z mas¹ cia³a (r=0,32), BMI (r=0,39) (zawodnicy) i bezt³uszczow¹ mas¹ cia³a (r=0,23) (studenci) (tab. 4).
Tabela 4. Wartoœci wspó³czynników korelacji pomiêdzy maksymalnym
ciœnieniem wdechowym (PImax) a wskaŸnikami budowy somatycznej
i sta¿em treningowym zarejestrowane w grupie studentek i studentów
nietrenuj¹cych oraz zawodniczek i zawodników
Studentki
(n=33)
Studenci Zawodniczki Zawodnicy
(n=76)
(n=45)
(n=80)
PImax (cm H2O)
Wysokoœæ cia³a (cm)
Masa cia³a (kg)
BMI (kg/m2)
Tkanka t³uszczowa (kg)
Bezt³uszczowa masa cia³a (kg)
Sta¿ treningowy (lata)
0,38*
0,39*
0,24
0,27
0,46*
-
0,05
0,18
0,19
0,08
0,23*
-
0,10
-0,01
-0,14
-0,05
0,09
0,32*
0,39*
-0,09
* – istotnoœæ wspó³czynników korelacji p<0,05.
Dyskusja
Jednym z istotnych zagadnieñ zwi¹zanych z wprowadzeniem do laboratorium nowej metody pomiarowej jest ocena jej
powtarzalnoœci. W literaturze tematu poœwiêcono niewiele opracowañ dotycz¹cych powtarzalnoœci nieinwazyjnych pomiarów
funkcji miêœni oddechowych. Romer i wsp. [7] uzyskali wysok¹ powtarzalnoœæ nieinwazyjnych pomiarów m.in. szczytowego
ciœnienia wdechowego (MIP) i wydechowego (MEP) wyra¿on¹
wspó³czynnikiem zgodnoœci (x/÷1,05 do 1,06). Podobnie wysok¹ powtarzalnoœæ pomiarów maksymalnego ciœnienia wdechowego (PImax) jak i wydechowego (PEmax), ze wspó³czynnikiem powtarzalnoœci odpowiednio 10,2 i 12,8%, odnotowali
McConnell i Copestake [9]. Podkreœla siê, ¿e du¿y wp³yw na pomiary posiadaj¹ dwa czynniki: umiejêtnoœæ prowadzenia badania przez personel, oraz motywacja badanego [10]. Ocena powtarzalnoœci pomiarów wybranych wskaŸników spirometrycznych
w badaniach w³asnych potwierdzi³a rzetelnoœæ stosowanej metodyki. Wyrazem by³ brak istotnych statystycznie ró¿nic pomiêdzy powtórzonymi pomiarami, oraz odnotowane wysokie
wartoœci wspó³czynników korelacji, miêdzy pomiarem pierwszym a drugim. Zwraca uwagê, ¿e b³¹d ca³kowity by³ najwy¿szy w odniesieniu do czasu aktywnego (24,3%), a najni¿szy dla
PImax (11,1%). Wynika to prawdopodobnie z faktu wiêkszej
mo¿liwoœci wp³ywu osoby badanej na sposób wykonania pomiaru, ani¿eli samej wartoœci maksymalnego ciœnienia wdechowego, którego ró¿nice œrednich wartoœci pomiêdzy dwoma pomiarami wynosi³y 2%. Uzyskane wartoœci wzglêdnego b³êdu
ca³kowitego dla pozosta³ych mierzonych wskaŸników (Tin,
Tpassive i tD), znacznie przekraczaj¹ce 10%, potwierdzaj¹ stosunkowo wysok¹ zmiennoœæ mierzonych wartoœci w powtarzanych pomiarach spirometrycznych (tab. 2).
W pracach poœwiêconych mechanizmom wp³ywaj¹cym
na zmêczenie miêœni oddechowych u pacjentów, szczególnie
du¿o uwagi poœwiêca siê przeponie [11, 12]. I tak w Instytucie
GruŸlicy i Chorób P³uc opracowano istotn¹ dla diagnostyki
pacjentów, komputerow¹ metodê analizy czasu relaksacji przepony. W czasie relaksacji przepony miêsieñ powraca do swej
pocz¹tkowej d³ugoœci i napiêcia. Okres ten odgrywa zasadnicz¹
rolê w perfuzji krwi przez miêsieñ. Mechanizmem odpowiedzialnym za zwolnienie relaksacji po zmêczeniu wydaje siê byæ
obni¿one tempo dop³ywu wapnia do siateczki sarkoplazmatycznej i podzia³u mostków poprzecznych [12]. W omawianych badaniach w³asnych czas relaksacji przepony wynosi³ 115±25 ms
podczas pierwszego pomiaru i uleg³ nieistotnemu obni¿eniu
o 3,5% w powtórzonym pomiarze. Przyjmuje siê, ¿e czas ten
w warunkach prawid³owych waha siê od 60 do 120 ms i wyd³u¿a
siê proporcjonalnie do stopnia zmêczenia przepony. Otwart¹
kwesti¹ jest ocena przydatnoœci pomiaru czasu relaksacji przepony u osób zdrowych po intensywnych wysi³kach fizycznych.
Celem podjêtych badañ w³asnych oprócz weryfikacji powtarzalnoœci metody pomiaru PImax, by³o opracowanie wartoœci
referencyjnych dla tego wskaŸnika dla osób obu p³ci, o zró¿nicowanym poziomie wytrenowania (tab. 3). W badaniach uwzglêdniono trzy poziomy ocenianej cechy: niski, przeciêtny i wysoki.
Za poziom przeciêtny przyjêto œredni¹ arytmetyczn¹ ±0,5 SD.
Zebrane dane potwierdzi³y wczeœniejsze obserwacje [2] to jest
istotnie wy¿sze wartoœci wskaŸnika PImax u zawodników, w porównaniu do osób nietrenuj¹cych wyczynowo. W innych badaniach Fuso i wsp. [6] wykazano, ¿e pomiar si³y miêœni oddechowych wykonany od czynnoœciowej pojemnoœci zalegaj¹cej
(functional residual capacity – PImaxFRC) jest bardziej diagnostyczny, w ró¿nicowaniu osób nietrenuj¹cych i zawodników
w porównaniu do najczêœciej przeprowadzanych z pocz¹tkowego po³o¿enia miêœni wdechowych od objêtoœci zalegaj¹cej (residual volume – PImaxRV). Bior¹c pod uwagê p³eæ, w badaniach
Hautmanna i wsp. [10] przeprowadzonych z udzia³em grup kobiet i mê¿czyzn o du¿ej liczebnoœci (³¹cznie n=504) w wieku
od 18 do 82 lat, œrednie wartoœci PImax u kobiet by³y ni¿sze
o 25% ani¿eli u mê¿czyzn (p<0,001) [10].
Uzyskane w badaniach w³asnych wartoœci PImax u studentek i studentów by³y nieco ni¿sze o oko³o 20% (tab. 5) w zestawieniu z danymi literaturowymi dla osób nietrenuj¹cych [10, 13,
14]. U sportowców autorzy podaj¹ bardziej zró¿nicowane wartoœci od 104 do 130 cm H2O u zawodniczek [2, 15] i od 100
do 158 cm H2O u zawodników [3, 6, 16, 17]. Natomiast dane
w³asne odpowiednio: 113±25 i 141±29 cm H2O, mieœci³y siê
w omawianym zakresie i by³y zbli¿one (kobiety) lub przekracza³y (mê¿czyŸni) œrodkowe wartoœci przedzia³u. U studentek zanotowano 68% zaœ u zawodniczek 80% wartoœci PImax w porównaniu z grupami studentów i zawodników.
90
Tabela 5. Wartoœci maksymalnego ciœnienia wdechowego (PImax) zarejestrowane w grupach osób nietrenuj¹cych oraz u zawodników ró¿nych
dyscyplin sportowych (w modyfikacji za [2])
N
Kobiety
PImax (cm H2O)
16-30
20-29
18-30
19-26
23±2,8
23±3
29,5±3,3 E
30,3±2,6 C
20
10
41
33
89±14
90±26
81±22
72±18
Elita wioœlarek
23,8±3,8
14
104±8 E
130±12 C
Elita wioœlarzy
Zawodnicy konkurencji o profilu wytrzyma³oœciowym
Zawodnicy z przewag¹ konkurencji o profilu wytrzyma³oœciowym
24,8±3,2
17-34
17-34
30
45
118±24
113±25
Wiek
(lata)
Grupa
Autor
Chen i Ching-Su [1989]
Fiz i wsp. [1998]
Hautmann i wsp. [2000]
Badania w³asne
McConnell i wsp. [1997]
Fuso i wsp. [1996]
Studenci AWF
Osoby umiarkowanie wytrenowane
Elita pi³karzy no¿nych
Romer i wsp. [2002]
Kolarze i triathloniœci
Volianitis i wsp. [2001]
Klusiewicz i wsp. [2008]
Klusiewicz [2008]
Badania w³asne
Osoby nietrenuj¹ce
N
20
10
56
76
24
27
16
15
35
80
Mê¿czyŸni
PImax (cm H2O)
123±25
135±33
107±24
106±24
158±29
114±32
102±6 E
100±6 C
157±23
143±25
141±29
E – grupa eksperymentalna, C – grupa kontrolna.
Uwagê zwraca tak¿e, znaczne zró¿nicowanie wewn¹trzgrupowe uzyskanych wartoœci PImax, zarówno w grupach studentów jak i zawodników (ryc. 2). Minimalne wartoœci w omawianych grupach by³y niemal trzykrotnie ni¿sze od wartoœci maksymalnych, a wspó³czynnik zmiennoœci wynosi³ odpowiednio
od 21 do 26%. Jak podkreœla Hautmann i wsp. [10] w wiêkszoœci
publikacji stwierdza siê wysok¹ miêdzyosobnicz¹ zmiennoœæ
wartoœci omawianego wskaŸnika. Zdaniem McConnella i wsp.
[16] osobnicy charakteryzuj¹cy siê ni¿szymi wartoœciami PImax,
wykazuj¹ wiêksz¹ podatnoœæ na zmêczenie miêœni oddechowych pod wp³ywem wysi³ku. W celu poprawy si³y (mocy) tej
grupy miêœni, niezbêdne jest przeprowadzenie odrêbnego specyficznego treningu z wykorzystaniem specjalnych urz¹dzeñ
zwiêkszaj¹cych opór wdechowy, co potwierdzi³y liczne badania
[3, 4, 15, 17, 18, 19].
220
200
PImax (cm H2O)
180
Mediana
25%-75%
Min-Maks
160
140
120
100
80
60
40
20
Studentki (n=33)
Studenci (n=76)
Zawodniczki (n=45)
Zawodnicy (n=80)
Rycina 2. Charakterystyka maksymalnego ciœnienia wdechowego
(PImax) w badanych grupach nietrenuj¹cych i trenuj¹cych
kobiet i mê¿czyzn
Nie mniej wa¿nym zagadnieniem jest analiza czynników
wp³ywaj¹cych na wielkoœæ si³y miêœni oddechowych. Niestety
w prezentowanych badaniach w grupach sportowców nie wykonano pomiarów sk³adu cia³a, a stwierdzone zale¿noœci pomiêdzy PImax a analizowanymi wskaŸnikami (wysokoœci¹ i mas¹
cia³a, BMI) nie by³y jednoznaczne (tab. 4). U studentek istotne
dodatnie korelacje obserwowano pomiêdzy PImax, a zmiennymi
okreœlaj¹cymi wielkoœæ cia³a (wysokoœæ i masa cia³a) oraz bezt³uszczow¹ mas¹ cia³a, jednak takich zale¿noœci nie stwierdzono u zawodniczek. W grupach studentów i zawodników, jedynie
u zawodników wykazano zale¿noœæ PImax od masy cia³a i BMI.
Wykazana istotna dodatnia zale¿noœæ z BMI u zawodników, mo¿e sugerowaæ istnienie zwi¹zku pomiêdzy si³¹ miêœni oddechowych a ogóln¹ mas¹ miêœni. Wynika to z faktu, ¿e badani zawodnicy uprawiaj¹cy dyscypliny wytrzyma³oœciowe charakteryzuj¹ siê na ogó³ stosunkowo nisk¹ zawartoœci¹ tkanki t³uszczowej (8-14%), a wy¿sze wartoœci BMI u badanych zwi¹zane by³y
zapewne ze zwiêkszeniem tkanki aktywnej pod wp³ywem wieloletniego treningu (tab. 1). Omawiane zale¿noœci wskazuj¹,
¿e u kobiet jak i u mê¿czyzn si³a miêœni oddechowych mo¿e
wykazywaæ zwi¹zek z wielkoœci¹ cia³a. Równie¿ autorzy niemieccy [10] badaj¹c 256 kobiet i 248 mê¿czyzn nie trenuj¹cych
potwierdzili wystêpowanie silnych zale¿noœci miêdzy PImax
a wysokoœci¹ i mas¹ cia³a, BMI oraz natê¿on¹ objêtoœci¹ wydechow¹ pierwszosekundow¹ (forced expiratory volume in 1 second – FEV1), szczytowym przep³ywem wydechowym (peak
expiratory flow – PEF) i natê¿on¹ pojemnoœci¹ ¿yciow¹ (forced
vital capacity – FVC). Najsilniejsza korelacja wyst¹pi³a w odniesieniu do p³ci i wieku. W innych opracowaniach wykonanych
z udzia³em wielotysiêcznych grup osób nietrenuj¹cych dodatni predyktor szczytowego ciœnienia wdechowego (MIP) to p³eæ
mêska, natê¿ona pojemnoœæ ¿yciowa (FVC), si³a œcisku rêki i wysoki poziom bezt³uszczowej masy cia³a [20]. Negatywny zwi¹zek stwierdzono natomiast dla wieku, palenia papierosów, z³ego
deklarowanego stanu zdrowia i obwodu talii.
W przeciwieñstwie do powy¿szych danych McConnell
i wsp. [16] w pomiarach przeprowadzonych u umiarkowanie
wytrenowanych mê¿czyzn, nie obserwowali istotnych korelacji
zarówno pomiêdzy wartoœciami PImax, a VO2max, jak i wysokoœci¹ czy mas¹ cia³a. Tak¿e w innych badaniach przeprowadzonych u zdrowych nietrenuj¹cych osób korelacje PImax z fizyczn¹ charakterystyk¹ badanych nie by³y znacz¹ce [9]. Jak zaznaczaj¹ wymienieni autorzy si³a miêœni oddechowych warunkowana jest przez kompleks wieloczynnikowy, w odró¿nieniu
od pojedynczych zale¿noœci zwi¹zanych z wiekiem i budow¹
somatyczn¹, przy uwzglêdnieniu silnego wp³ywu aktywnoœci
fizycznej.
Wbrew oczekiwaniom uzyskane w badaniach w³asnych
wspó³czynniki korelacji dla PImax i sta¿u treningowego nie by³y istotne statystycznie, co mo¿e wskazywaæ, ¿e trening wytrzy-
91
ma³oœciowy u osób wysoko wytrenowanych przypuszczalnie
nie wp³ywa na dalszy rozwój si³y miêœni oddechowych, co potwierdzi³y tak¿e wczeœniejsze badania [2].
Podsumowanie
Wykonane pomiary wskaŸników maksymalnego, statycznego ciœnienia w jamie ustnej (PImax), przy u¿yciu aparatury firmy MES, by³y porównywalne z danymi literatury oraz charakteryzowa³a je wysoka powtarzalnoœæ u zdrowych, doros³ych
kobiet i mê¿czyzn. Opracowane wartoœci referencyjne PImax
mog¹ byæ pomocne jako odniesienie w ró¿nicowaniu badanych
osób, u których sugeruje siê potrzebê przeprowadzenia odrêbnego, specyficznego treningu miêœni oddechowych. Wielkoœæ
PImax niezale¿nie od p³ci w wiêkszym stopniu wykazuje zale¿noœæ od wielkoœci cia³a i bezt³uszczowej masy cia³a, ani¿eli
od sta¿u treningowego.
Podziêkowania
Pracê wykonano w ramach projektu badawczego Wydzia³u
Wychowania Fizycznego i Sportu w Bia³ej Podlaskiej Akademii
Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego w Warszawie – DS. 179
– finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego w latach 2013-2015. Badania prowadzono w Regionalnym Oœrodku Badañ i Rozwoju w Bia³ej Podlaskiej.
Piœmiennictwo
1. Sheel A.W. (2002). Respiratory muscle training in healthy
individuals. Physiological rationale and implications for exercise performance. Sports Medicine 32, 567-581.
2. Klusiewicz A. (2008). Characteristics of the inspiratory
muscle strength in well trained athletes. Biology of Sport 25,
13-22.
3. Klusiewicz A., Borkowski L., Zdanowicz R., Boros P., Weso³owski S. (2008). Inspiratory muscle training in elite rowers.
Journal of Sports Medicine and Physical Fitness 48, 279-284.
4. Ozkaplan A., Rhodes E.C. (2004). Exercise induced respiratory muscle fatigue – a review of methodology and recent
findings. Biology of Sport 21, 207-230.
5. Wen A.S., Woo M.S., Keens T.G. (1997). How many manoeuvres are required to measure maximal inspiratory pressure
accurately? Chest 111, 802-807.
6. Fuso L., di Cosmo V., Nardecchia B., Sammarro S., Pagliari
G., Pistelli R. (1996). Maximal inspiratory pressure in elite
soccer players. Journal of Sports Medicine and Physical Fitness 36, 67-71.
7. Romer L.M., McConnell A.K. (2004). Inter-test reliability for
non-invasive measurements of respiratory muscle function
in healthy humans. European Journal Applied Physiology 91,
167-176.
8. Œliwiñski P., Walczak J. (2004). Miêœnie oddechowe. W J. Kowalski, A. Koziorowski, L. Radwan (red.), Ocena czynnoœci
p³uc w chorobach uk³adu oddechowego (s. 94-128). Warszawa: Wydawnictwo Medyczne Borgis.
9. McConnell A.K., Copestake A.J. (1999). Maximum static
respiratory pressures in healthy elderly men and women:
issues of reproducibility and interpretation. Respiration
66(3), 252-258.
10. Hautmann H., Hefele S., Schotten K., Huber R.M. (2000).
Maximal inspiratory mouth pressures (PImax) in healthy
subjects – what is the lower limit of normal? Respiratory
Medicine 94(7), 689-693.
11. Coirault C., Chemla D., Lecarpentier Y. (1999). Relaxation
of diaphragm muscle. Journal of Applied Physiology 87,
1243-1252.
12. Œliwinski P., Yan S., Gauthier A.P., Macklem P.T. (1996).
Function of the diaphragm during exercise. Pneumonologia i
Alergologia Polska 64, 577-589.
13. Chen Hsiun-ing, Ching-Su Kuo (1989). Relationship between
respiratory muscle function and age, sex, and other factors.
Journal of Applied Physiology 66, 943-948.
14. Fiz J.A., Romero P., Gomez R., Hernandez M.C., Ruiz J., Izquierdo J. et al. (1998). Indices of respiratory muscle endurance in healthy subjects. Respiration 65, 21-27.
15. Volianitis S., McConnell A.K., Koutedakis Y., Mcnaughton
L., Backx K., Jones D.A. (2001). Inspiratory muscle training improves rowing performance. Medicine and Science
in Sports and Exercise 33, 803-809.
16. McConnell A.K., Caine M.P., Sharpe G.R. (1997). Inspiratory
muscle fatigue following running to volitional fatigue: The
influence of baseline strength. International Journal of Sports
Medicine 18, 169-173.
17. Romer L.M., McConnell A.K., Jones D.A. (2002). Effects
of inspiratory muscle training on time-trial performance
in trained cyclists. Journal of Sports Sciences 20, 547-562.
18. Lomax M., Grant I., Corbett J. (2011). Inspiratory muscle
warm-up and inspiratory muscle training: separate and
combined effects on intermittent running to exhaustion.
Journal of Sports Sciences 29(6), 563-569.
19. Riganas C.S., Vrabas I.S., Christoulas K., Mandroukas K.
(2008). Specific inspiratory muscle training does not improve performance or VO2max level in well trained rowers.
Journal of Sports Medicine and Physical Fitness 48(3), 285292.
20. Enright P.L., Kronmal R.A., Manolio T.A., Schenker M.B.,
Hyatt R.E. (1994). Respiratory muscle strength in the elderly.
Correlates and reference values. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 149(2 Pt 1), 430-438.
92
SPORTS TOURISM
1
2
3
MARINA GOZALOVA , ALEXEY SHCHIKANOV , ALEKSANDR VERNIGOR ,
VARDAN BAGDASARIAN4
Moscow State University of Tourism and Service, Department of Foreign Language1,
Department of Mathematics and Natural Sciences2, Department of Service3,
4
Department of Foreign History
Mailing address: Marina Gozalova, Moscow State University of Tourism and Service, Department of Foreign
Language, 99 Glavnaya Street, Pushkin district, item Cherkizovo, 141220 Moscow,
tel.: +7 926 2648708, fax: +7 495 9933317, e-mail: [email protected]
Abstract
Introduction. This article is devoted to sports tourism. The purpose of this article is to examine theoretical material on
sports tourism, to analyze sports tourism in Russia and to search for promising areas for the study of sports tourism in our
country. Material and methods. In this part the authors develop the idea of the role of doing sports and keeping fit.
For anyone who really wants to be healthy, fitness has become an integral part of their lives. Results. The purpose of this
research is to study theoretical material on sports tourism, to analyze sports tourism in Russia and to search for promising
areas for the study of sports tourism in our country. On the basis of their research the authors come to the conclusion that
sports and tourism are interconnected. There are important factors affecting the situation of sports tourism in Russia.
The paper examines sports tourism attractions in Russia. Conclusion. The authors conclude that there exists a high correlation dependence of foreign and domestic development of sports tourism on resources allocated for sports infrastructure.
All in all, sports tourism tours draw visitors to their favorite sporting event, facility, or destination throughout the world.
Key words: tourism, good health, sport, healthy living, sports tourism
Introduction
Certain sharp-witted people are fond of saying that what
they really love is the universe. The whole world turns out to be
far more wonderful, and even far more interesting, than they
expected. It is the universe itself which should be valued above
all. So people should enjoy living in this wonderful world. Scientists say that in the future people will live longer. With healthier lifestyles and better medical care the average person will live
to 90 or 100 instead of 70 and 75 like today. Incurable diseases
will be cured. But that is tomorrow. And today? We are always
in a hurry. We have no time to enjoy ourselves. We all know that
the healthier we are, the better we feel. The better we feel, the
longer we live. So why not take care of ourselves? Unfortunately
a lot of people are not fit nowadays. It is a big problem today.
If you want to feel fit you should take up one kind of sport or
another.
Sport is probably as old as humanity itself. It has developed
alongside the development and growth of mankind. We can
hardly overestimate the meaning of sport in our lives and dayto-day activities, because its main purpose is to bring up a harmoniously developed generation – a generation of strong and
healthy people. Sport makes our bodies strong, quickens our
reactions, and shapes the wits. It also prevents us from getting
too fat, gives us valuable practice in making our eyes, brains and
muscles work together and makes us more self-organized and
better disciplined.
For some people there is nothing so exciting as traveling.
And they really travel a lot. Traveling is the favorite occupation
of almost everyone. We are taught by historians that many thousand years ago our ancestors traveled from one place to another
because they were seeking excitement. Perhaps the historians
are right. Obviously people moved from one place to another
because they hated the idea of sitting in the same place. In fact
they were fond of traveling. They liked gaining new impressions
of the surrounding world, which was so beautiful that they did
not take all the dangers into account. Hunting, fishing, picking
berries and fruit appeared later than traveling. People killed
wild animals when they were very hungry or when the animals showed that they were hungry and people were forced
to kill them to protect themselves. The fitness boom of the past
decades has led to a big rise in the number of people participating in sports and other physical activities. A healthy body
becomes fashionable, an ideal of the life of today. Those who
pursue the latest fitness trends are convinced that staying
in good physical form requires much more than regular exercise
and balanced meals. For anyone who really wants to be healthy,
fitness has become an integral part of their lives. There are many
opportunities for keeping fit. First of all, it is necessary to exercise. People of different ages can design exercises that suit
them. Running, jumping, swimming, bending and stretching
are among the most popular exercises. Many people prefer jogging, which is the cheapest and most accessible sport. Walking
is a very popular activity too.
Even moderate physical activity can protect against heart
disease and strokes as well as improve general health and quality of life [1]. Everyone can benefit from being a little more
active. Making small changes like using the stairs instead of the
lift or walking or cycling instead of taking the bus can help
people lead a more active, healthier and enjoyable life.
93
But nowadays people travel for different reasons [2]. They
travel to see other countries and continents, modern cities
and the ruins of ancient towns, they travel to enjoy picturesque
places, or just for a change of scenery, to relax or do business.
Regardless of the motive, all means of travel have their advantages and disadvantages. And people choose according to their
plans and destinations. Never before in the history of the world
have businessmen traveled as much as they do today. It is not
surprising because we are living in a world of growing international trade and expanding economic and technical cooperation. Though it is fascinating for the traveling tourist, it has become the most tiring of all occupations for many businessmen
and experts. But business trips are very important because face
to face meetings are more valuable and profitable for business
than any other type of strategy. On a business trip people might
meet colleagues and business partners for the first time. Often,
colleagues from different countries experience cultural difficulties, that is, they are surprised by what strike them as strange
social conventions in a new place. Different cultures do things
differently. Management styles also differ from country to country. It is often useful, when doing business in a foreign land,
to get some advice from a special agency which consults on
questions of international business.
But are there any practical rules for healthy living and
traveling? There are hardly any rules. The formula for healthy
living and traveling cannot be put into words – it can only be
practiced.
Many people say: if you want to see a place, go on foot. And it
is no wonder. The walker leaves the dull, broad highway and
follows little winding lanes where cars cannot go. He takes
mountain paths through the heather, he wanders alongside
quiet lakes and through shaded woods. He sees the real country
– the wildflowers, the young birds in their nests, the deer in the
forest; he feels the quietness and calm of nature. And besides,
you save a lot of money by traveling on foot. No one can deny
that walking is the cheapest method of traveling.
People all over the world are very fond of sports and games.
That is one of the things which unite people of every nationality
and class. It goes without saying that while traveling people
have to stay somewhere. So hotels nowadays play a big role.
Each year more and more new hotels are opened. Sometimes it
is even difficult to decide which to choose while traveling.
There are luxury hotels, which seem expensive, B&B hotels,
where you get only breakfasts and a place to sleep, youth hostels, where you have to serve yourself and many other places
to stay. Some people enjoy staying in a hotel, where all the necessary sport facilities are provided for them.
Results
Therefore, it can be concluded that sports and travel have
become an integral part of modern society. Regardless of people's reasons for traveling – for business or pleasure – they prefer to combine their trips with recreational activities, i.e. sports.
150 people from different walks of life: businessmen, students,
young families with children and the elderly were interviewed.
It was found that 90% of respondents prefer active leisure and
only 10% (families with children) prefer passive recreation.
Tourism is the world's largest and fastest growing industry
[3]. In recent years there have been increases in international
tourism for the purpose of experiencing another culture. There
is a wide-spread opinion that the economic impact of tourism
is always positive while the social and environmental impact
is always negative. Indeed, increases in regional incomes due
to tourism are readily identifiable, as are numerous host-tourist
conflicts and destruction of the environment and local cultures.
However, tourism can have both positive and negative out-
Gozalova et al.: SPORTS TOURISM
comes for residents in communities when sharing and preserving their culture and natural environment could be seen as conflicting goals. In this paper we will briefly try to establish the
significance of the relationship between sport and tourism and
discuss how sports tourism might be conceptualized and understood. Research in the field of sports tourism has burgeoned
over the last 15 years. The focus of these early works was on
advocacy, attempting to establish sports tourism as a legitimate
field of study with a potentially significant range of effects.
Sports tourism is an independent and socially-oriented field,
and a lifestyle that is shared by a considerable percentage of society. It is an effective means of furthering the spiritual and
physical development of the individual.
The purpose of this article is to study theoretical material
on sports tourism, to analyze sports tourism in Russia and to
search for promising areas for the study of sports tourism in our
country.
There are some articles relating to sport and tourism
which, while remaining largely descriptive, outlined the range
of economic, socio-cultural, environmental and health effects
of sports tourism. In the late 1990s and early 2000s, a range
of authors carried out more detailed examinations of the sports
tourism field in relation to policy, destination, development,
seasonality, participation patterns, economic impacts and spectators [4]. The existence of these works demonstrates academic
interest in the area, while their content clearly establishes
sports tourism as a real and significant phenomenon in contemporary society. In recent years the field of sports tourism has
clearly grown, alongside developments in outdoor and adventure tourism, skiing and winter sports.
Implicit in this research is the recognition that sports
tourism is a significant cultural, social and economic phenomenon. There have been a number of attempts to define sports
tourism. We define sports tourism as all forms of active and
passive involvement in sporting activity, participated in casually or in an organized way for non-commercial or commercial reasons and necessitating travel away from home. Sports
tourism simply identifies tourism activities involving sports.
It is the simple combination of both sport and tourism.
Sport can be seen as involving some form of activity, be it
formal or informal, competitive or recreational, active or passive. Furthermore, sport also involves people as competitors
and/or participants. Passive participants are spectators and active participants are competitors. Also, there are activities that
are sometimes participated in alone, e.g. mountaineering and
running.
Similarly, tourism involves people, as co-travelers and/or
hosts. It is rare for a tourist to complete a trip without encountering other travelers. Tourism also involves visiting places
outside of the tourist's usual environment. There is, of course,
a travel element, but this is either an instrumental factor connected with arriving at an unusual place, or the travel takes
place in or through unusual places.
Considering the interaction of these features of sport and
tourism, sports tourism could be understood as a unique interaction of activity, people and place. Consequently, the definition used in this article is as follows: sports tourism is a social,
economic and cultural phenomenon arising from the unique
interaction of activity, people and place.
There are several types of sports tourism: tourism with
sports content, sports participation tourism, sports training and
sporting events. In considering the features of these sports
tourism types, perhaps the most obvious feature is that sports
tourism may involve multi-sport or single-sport participation.
Each of the sports tourism types discussed here may also
involve both active and passive participation. Many sports
spectators consider themselves to be much more than passive
participants, although they do not actively take part in the sport
itself. Such spectators feel that they are interacting with the
active participants and, as such, might be described as experiencing the sport through the participants. But some active participants are really very active. They prefer speed, excitement,
danger. They find all of these in the different extreme sports that
have become popular in the past 10 years. Take bungee jumping
or skysurfing, for example.
Winter sports have always had an element of danger [3], for
example snowboarding, which has all the excitement of surfing
but is even more dangerous than skiing. Probably the most dangerous of all the new winter sports is snow rafting, while ice
diving is only for those who are absolutely crazy. Of course,
water sports have always been fun.
The features described above are: multi-sport, single-sport,
and active participation, which may be a feature of every type
of sports tourism. Sporting events may be either multi-sport,
e.g. the Olympic Games, or single-sport, e.g. the FIFA World
Cup. They may be active for participants and passive for spectators. Sports tourism is associated with travel to various sporting
events. The popularity of this type of tourism is growing. It allows participants to engage in selected sports (skiing, swimming, sports fishing, hunting, etc.).
Sports tourism involves travel to sporting events in different
countries and regions. It can be further divided into professional and amateur tourism.
Broadly defined, sports tourism includes travel away from
one's primary residence to participate in a sports activity for
recreation or competition, travel to observe sports at the grassroots or elite level, and travel to visit a sports attraction such as
a sports hall of fame or water park. Sport, in itself, is defined
in various ways and from different perspectives. Sport and active recreation have become very large and successful industries worldwide.
Given the trends emerging in both the tourism and sports
sectors, it is not surprising that significant growth is also occurring in travel for sports related purposes. In fact, this growth
is also linked to another trend: that of traveling for specific
purposes, of which sporting activity is one.
Sports tourism attractions are destinations that provide the
tourist with things to see and do related to sport. Attractions can
be natural (parks, mountains, wildlife) or manmade (museums,
stadiums, stores). General characteristics represented in this
core area of sports tourism include visits to:
- state-of-the-art sports facilities and/or unique sports facilities that generally house sporting events, such as stadiums, arenas and domes;
- sports museums and hall/walls of fame dedicated to
sports heritage and to honoring sports heroes and leaders;
- sport theme parks including water parks, summer ski
jumps, bungee jumping;
- hiking trails developed for exploring nature;
- sports retail stores.
Sports tourism resorts are well-planned and integrated
resort complexes with sports or health as their primary focus
and marketing strategy. In many situations, these vacation
centers offer high-quality facilities and services to the sport
tourist.
Sports camps are hosted at resorts, universities and in the
wilderness, and offer organized, intensive training sessions
in just about every sport imaginable. There are camps for traditional sports such as baseball, basketball, golf, soccer, tennis,
volleyball, figure skating, swimming, gymnastics, hockey and
sailing, as well as more adventurous camps that lead participants down white-water rapids, over rugged canyons, or off
steep cliffs (hiking, biking, paddling, horseback riding or climbing). Although sports camps are commonly considered an activity for young people, the number of family and adult camps has
94
increased in recent years. Fantasy sport camps have been especially successful in capturing the adult market.
The sports tourism cruise category includes all boat-related
trips that have sports or sporting activities as their principal
marketing strategy. Many ships built today resemble hotels and
resorts and have unique sports installations. They also utilize
guest sports celebrities as a marketing tool. To further satisfy the
sport tourist, cruise ships often arrange special transportation
to provide guests opportunities for golf, tennis, snorkeling, waterskiing, etc., in unique and varied water environments. Other
planned activities include onboard sports competitions and/or
modified games (e.g. a golf driving range on deck), and special
presentations or clinics from invited sport celebrities. Cruiseand-drive programs also exist, whereby tourists board private
vehicles and are taken to desired sports destinations. Private
yachts that sail directly to the sports destination of choice can
also be chartered. The use of watercraft for sporting activities
(e.g. recreational and competitive sailing, jet skiing) is another
important dimension in this category.
Sports tours may include visits to sport museums and stadiums as well as events or games in multiple locations lasting
anywhere from one to two weeks. Some sports tour companies cater to common interest groups, while others specialize
in corporate incentive programs, educational tours to a specific
conference or location, or outdoor adventure challenges. The
sports tourism event category refers to those sports activities
that attract a sizable number of visiting participants and/or
spectators. Visitor types vary depending on the sporting event,
as some events are obviously more spectator-driven than others.
Our research has led us to conclude with absolute certainty
that a combination of sports and tourism is the best way to keep
fit. There is always a kind of sport which will suit you, and there
are many different kinds to choose from. If you like team games,
try hockey, football, volleyball or basketball. Games you can
play with a friend include badminton and tennis. And if you
enjoy doing things on your own, you might take up swimming,
golf or athletics. We believe that everyone should do everything they can to be healthy. Good health is better than the best
medicine. Physical exercise is very useful for making our bodies
strong and keeping us fit and healthy.
Having examined the various types of sports tourism, we
will now analyze the situation of sports tourism in the regions,
towns and major cities of Russia.
Sports tourism entered the 21st century as a relatively new
but steadily growing part of the economy, one that exerts a profound influence on the socio-economic development of our
country. Not long ago, Russian sports tourism was still developing, and Russia as a country held a very small share of the
world tourism market. Tourists entering Russia accounted for
about 5% of world tourist traffic. This is a low figure, given that
the cultural-historical and natural potential of Russia is much
higher than that of many countries with traditionally high
tourist traffic.
Consequently, the Russian tourism industry was faced with
the problem of finding a method for building an effective management system that would strengthen the market position of
each Russian organization dedicated to serving tourists, and
thus contribute to developing the tourist trade as a whole and
to integrating Russia into the world tourism industry.
Russia's big cities have all had numerous opportunities
to develop sports tourism, which cannot be said of the country's
regions. But today we see how quickly sports tourism developed
in the regions – so quickly in fact that our regions have been
recognized by the WTO (World Tourism Organization).
Therefore, we would like to consider the tourism industry
of the Russian Federation today as one of the most promising
sectors of our economy, with the Krasnodar region serving as an
95
example of successful development of the tourism industry
in the Russian Federation. The Krasnodar Region has recently
become one of the most successful sports tourism regions, not
only in Russia but in the whole world. The region has a high
proportion of inward investment in the sports tourism sector;
investors are offered the most innovative projects and new jobs
are created. The Krasnodar region today has access to international tourism activities.
Before any conclusions can be drawn, an overview is needed
of the history of the development of tourism and sport in the
Russian Federation (the USSR) and the emergence of sports
tourism:
- 1927 (POT) pre-revolutionary Russian society of tourists.
After the conference, it is renamed the Society for Proletarian Tourism and Excursions (OPTE);
- 1929 “Intourist”;
- 1930 sightseeing and sports tourism becomes a mass
phenomenon;
- 1936 OPTE is liquidated and TEU (Tourist and Excursion
Control) is established;
- 1937-1940 the structure of tourism is reorganized;
- 1945 the decision is made to resume the activities of
TEU;
- 1946 TEU is established in the Kalinin region and Estonia;
- 1947 TEU is established in the Krasnodar;
- 1948 TEU is established in the Leningrad region. At this
time, sports, amateur, family and children's tourism become widespread;
- 1958 “Sputnik”, an international youth bureau, is founded.
The next research priority concerns knowledge of Russian
sports tourism zones:
- West Tourism Zone: includes the Kaliningrad region and
the Baltic Sea (water sports);
- Northwestern Tourism Zone: includes Saint Petersburg,
Leningrad, Novgorod, Pskov, the Vologda region and the
Republic of Karelia (hunting and fishing);
- Central Tourism Zone: Moscow, Vladimir, Kaluga,
Ryazan, Smolensk, Tver, Tula, the Yaroslavl region (winter sports, hunting and fishing);
- South Russian Tourism Zone: The Belgorod, Bryansk,
Voronezh, Kursk, Lipetsk, Orel, Penza and Tambov regions, as well as the Republic of Mordovia (summer and
winter games);
- Volga Tourism Zone: The Republic of Kalmykia,
Tatarstan, Mari El, Udmurtia, Chuvashia, and Astrakhan, Saratov, Ulyanovsk, Samara, Volgograd,
Ivanovo, Kirov, Nizhny Novgorod and the Kostroma
region (extreme and water sports);
- Ural Tourism Zone: The Republic of Bashkortostan and
Orenburg, Permskaya, Sverdlovsk and the Chelyabinsk
region (winter sports);
- Priazovsk-Black Sea Tourism Area: The Krasnodar
Territory and the Rostov Region (summer and winter
sports);
- Caucasian Tourism Area: Stavropol Krai and the
Republic of Adygea, Dagestan, Ingushetia, Chechnya,
Kabardino-Balkaria, Karachay-Cherkessia, North Ossetia (mountain hiking);
- Ob-Altai Tourism Area: Altai and the Altai region and
the Kemerovo, Tyumen and Tomsk regions (mountain
hiking);
- Yeniseyskaya Tourism Zone: Tuva and Khakassia and
the Krasnoyarsk region (winter sports);
- Baikal Tourism Zone: Republic of Buryatia and the
Irkutsk and Chita regions (extreme water sports);
- Far East Tourism Zone: includes: Primorsky and Khabarovsk Krai, the Amur and Sakhalin regions (sports and
adventure tourism);
Russian North: The Komi, Sakha and Chukotka Autonomous regions, Taimyr, Khanty-Mansiysk, Evenki,
Yamal-Nenets, Arkhangelsk, Murmansk, Kamchatka and
Magadan (winter sports).
Our study has shown us what tourist areas are in high demand among fans of sports tourism. Russia is a huge country
and is therefore able to satisfy all outdoor enthusiasts. The most
important thing is to develop sports tourism.
Russia has every chance of becoming a top destination for
sports tourism. According to estimates by the World Travel and
Tourism Council (WTTC), by 2020 the global travel industry
will produce goods and services amounting to approximately $9
billion.
Inbound tourism is influenced by various factors, including
measures to promote sports and physical culture in the country.
From 2013 to 2015, there is a tendency to increase federal expenditures for the development of physical culture and sports. As
a result, full funding will be provided for athletic and sporting
activities included in the Unified schedule, interregional, national and international athletic events and sports activities for
sports included in the program of the Olympic Games, Paralympic Games, activities to promote healthy lifestyles and the
promotion of physical culture and sport.
As input parameters for our analysis, let us take the funds
allocated for the development of sports infrastructure in the
Russian Federation as variable X1 (in billions of rubles – Appendix N 2k Federal Target Program “Development of physical
culture and sports in the Russian Federation for 2006-2015”) [4],
the percentage of foreign citizens entering Russia for sporting
events (for 2004, the variable X2 and the percentage of people
regularly engaged in sports (%) – variable X3 and the “Strategy
of tourism development in the Russian Federation for the period
up to 2015”) [5] (tab. 1).
-
Table 1. Strategy of tourism development in the Russian Federation
for the period up to 2015
No Year
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Percentage
Visits by
of citizens
foreign citizens Development
Percentage of
systematically foreign citizens
to Russia
of sports
involved
for sporting
infrastructure
entering Russia
in sports
events
in billions of rub.
(relative to 2004)
(percentage) %
(mln trips)
1.752
1.776
1.8
1.832
2.008
2.176
2.28
2.384
2.52
2.72
2.8
2.88
0.98
1.01
1.143
2.695
2.27
2.747
2.89
3.396
4.345
5.069
4.536
8.713
11.6
12
13
15
17
20
23
25
27
29
30
32
1
1.01369863
1.02739726
1.0456621
1.146118721
1.242009132
1.301369863
1.360730594
1.438356164
1.552511416
1.598173516
1.643835616
Let us consider the regression of X2 on X1, and the regression
X3 on X1, and define an association between the aforementioned factors. As a result of these calculations we obtain table 2.
Table 2. Regression of X2 on X1, and regression X3 on X1
Multiple R
R-squared
Normalized R-squared
Standard error
Number of observations
X2 on X1
X3 on X1
0.893381712
0.798130883
0.777943972
0.112533097
12
0.992937
0.985924
0.984516
0.029716
12
Conclusions
The results of the research can be regarded as indicating
a high correlation dependence of foreign and domestic development of sports tourism on resources allocated for sports infrastructure.
In conclusion we would like to point out that sports tourism
tours bring visitors to their favorite sporting event, facility,
or destination throughout the world. These tours may be selfguided or organized depending on access, location, and the
nature of the activity. For example, many ski tour packages provide air travel, accommodation, local transportation, and ski lift
tickets with no special guide or amenities. In contrast, some
companies specialize in travel packages that fly fans to an away
game, put them up in a hotel for a few nights, provide tickets
to the competition, arrange for a cocktail party and schedule
a postgame reception with players and coaches, and then return
fans safely home.
96
Literature
1. Novikova N.G., Sakharchuk E.S., Ilkevich S.V. (2013). The
factors of Russia's low competitiveness as a medical tourism
destination. Applied Sciences 25, 104-108.
2. Gozalova M. (2013). Development of social competence
in learning a foreign language. Bulletin of the Association
of Universities for Tourism and Service 3, 49-52.
3. Hudson S. (2003). Sport and adventure tourism. Binghamton, NY: The Haworth Press Inc.
4. The Ministry of Sport of the Russian Federation. (2005).
Development of physical culture and sports in the Russian
Federation for 2006-2015 years. Retrieved from http://base.
consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=LAW;n=
154889;fld=134;dst=100012;rnd=0.7592836853582412.
[in Russian]
5. Federal Agency for Tourism. (2008). Strategy of tourism development in the Russian Federation for the period up to 2015.
Retrieved from http://www.visitsiberia.info/indusrty/law/
10_2013/strategy.pdf. [in Russian]
Submitted: February 3, 2014
Accepted: April 4, 2014
97
INVESTMENTS IN RECREATIONAL AND SPORTS INFRASTRUCTURE
AS A BASIS FOR THE DEVELOPMENT OF SPORTS TOURISM
ON THE EXAMPLE OF SPA MUNICIPALITIES
ANDRZEJ HADZIK1a, 2, MA£GORZATA GRABARA1b
1
The J. Kukuczka Academy of Physical Education in Katowice,
a
Faculty of Sport and Tourism Management, Department of Tourism Economy ,
b
Department of Kinesiopsychoprophylaxis and Promotion of Health
2
WSB Schools of Banking in Chorzów, Department of Tourism and Recreation
Mailing address: Andrzej Hadzik, The J. Kukuczka Academy of Physical Education, Department of Tourism
Economy, 72a Miko³owska Street, 40-065 Katowice, tel.: +48 32 2075169, fax: +48 32 2075270,
Abstract
Introduction. Among the basic conditions for the development of tourism in spa municipalities, investments in different
infrastructure, including recreational and sports facilities should be distinguished. The aim of this work was to show the
scope and the financing of sports and recreational investments in selected spa municipalities in Poland. Material and
methods. The article uses the diagnostic survey method. The surveys were carried out in June 2012 among the representatives of the selected spa municipalities with the use of a specially prepared questionnaire. Results. The municipalities
covered in this research declared carrying out investments in recreational and sports infrastructure, most often in football
pitches. During the survey the highest number of investments of this type were conducted in Ko³obrzeg. Among other
recreational and sports projects, one of the most popular was investing in cycling routes. The research on the sources of financing of investments in recreational and sports infrastructure shows that almost all municipalities declared using funds
from their own income. Furthermore, most of the analyzed municipalities used resources from the European Union. Other
sources of financing were not that popular. Conclusion. In the time of apparent competitiveness and globalization of the
spa market, recreational and sports facilities are very important. The authors believe that sports tourism can be one of the
forms of health tourism in spas. The conducted research of spa municipalities has proved that:
- major recreational and sports investments covered sports fields, mainly football pitches and cycling routes,
- the primary sources of financing in the analyzed municipalities turned out to be their own income and resources from the
EU.
Key words: recreational and sports infrastructure, sports tourism, spa municipalities
Introduction
Among the basic conditions of tourism development, investments in varied infrastructure should be distinguished,
which as a certain economic good can provide tourism services
[1]. Investments that are expenses aimed at attracting visitors
influence the attractiveness of the widely understood tourist
product. In addition, investments determine the production or,
in the case of tourism, its types and forms.
In this study, the recreational and sports investments in spa
municipalities were analyzed – they are particularly important
for the development of the active form of sports tourism. The
most important creators of this type of investments are spa municipalities. Besides private entities and the others, they are active participants in the process of creating tourist product in spa
areas. This justification of the research subject was the basis for
determining the aim of the work, which is to show the scope and
the financing of recreational and sports investments in selected
spa municipalities in Poland. In this work the following research questions were asked:
1. What is the generic scope of investments in recreational
and sports infrastructure in the surveyed spa municipalities?
2. What sources of recreational and sports investments financing do the analyzed municipalities use?
In this work the diagnostic survey method was used. The
surveys were carried out in June 2012 among the representatives
of the selected spa municipalities. The questionnaire consisted
of five questions, mostly closed-open. For the purposes of the article the representatives of the municipality had to specify recreational and sports equipment as well as facilities built in the recent years, including the sources of their financing.
The study covered one municipality with the so-called potential spa status and 13 other spa municipalities, namely:
- mountain: Krynica-Zdrój, Szklarska Porêba (tourist town
belonging to the so-called potential spa municipalities);
- mountain foot: Cieplice-Zdrój, Ustroñ, Polañczyk (Solina
municipality), Œwieradów-Zdrój, Rymanów;
-
98
Hadzik and Grabara: INVESTMENTS IN RECREATIONAL...
projects1, investments in a variety of sports and recreational infrastructure in the years 2007-2012 (tab. 1).
Among the recreational and sports infrastructure, most municipalities declared investments in various sports fields, especially in football pitches (11 of the 14 surveyed municipalities).
In the researched period of time, most investments of this type
were carried out in Ko³obrzeg – a spa town with the highest num-
lowland: Ko³obrzeg, Augustów, Solec-Zdrój, Busko-Zdrój,
Inowroc³aw, Ustka, Po³czyn-Zdrój.
Results
All researched municipalities declared, apart from various
Table 1. Investments in sports and recreational infrastructure in the Polish spa municipalities
The type of sports
and recreational infrastructure
Cieplice-Zdrój
(Municipality of Jelenia Góra)
Ustroñ
Polañczyk
(Municipality of Solina)
Œwieradów-Zdrój
Rymanów
Ko³obrzeg
Augustów
Solec-Zdrój
Busko-Zdrój
Inowroc³aw
Ustka
Po³czyn-Zdrój
Lowland
municipalities
Szklarska Porêba
Mountain
foot municipalities
Krynica-Zdrój
Mountain
municipalities
Football pitch
How many?
Volleyball court
How many?
Basketball court
How many?
Track and field stadium
How many?
Multifunctional sports and entertainment hall
How many?
Sports hall
How many?
Water park
How many?
Tennis court
How many?
Swimming pool
How many?
Ski lift
How many kilometres?
Ski route
Hiking trail
Cycling route
Bowling alley
How many?
Fitness room
How many?
Other facilities and sports and recreational equipment
What?
X
1
X
1
X
1
X
26
-
X
15
X
20
-
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
.
X
.
x
.
-
X
.
X
1
X
.
X
2
X
10.5
-
X
.
X
.
X
1
X
0.5
X
100
X
218
-
X
1
-
X
2
X
2
X
35
-
X
7
X
3
X
7
X
1
X
1
X
1
X
1
X
4
-
X
3
X
4
X
200
X
pier
X
-
X
3
X
2
X
1
X
1
X
1
1
.
-
X
X
1
X
280
-
X
1
X
1
X
1
-
X
5
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
.
-
Description:
X – completed investment in the particular type of sports and recreational infrastructure;
- – investment not completed;
. – no data in the survey.
Source: own study.
1
In addition to the investments in the construction and modernization of sports and recreational equipment and facilities, a part of the surveyed municipalities declared
investments in the construction and modernization of service and economic infrastructure, construction and modernization of roads, promotion of municipalities, improving the aesthetics of the municipality, construction and upgrading of car parks, construction and upgrading of parks and green areas, protection of tourist values, social infrastructure, technical infrastructure and so-called non-road, and other investments.
99
ber of visitors and tourists among all spas in Poland.
Among other recreational and sports projects, investing in
cycling routes proved to be popular, which is a response to the
growing popularity of cycling in Poland [2]. In total, the municipalities have declared that their investments involved nearly
800 km of cycling routes. Among the surveyed municipalities,
the biggest investments in this area were made in: Polañczyk,
Augustów and Inowroc³aw. Almost 1/3 of the analyzed municipalities declared investing in hiking trails, which is also a very
popular form of recreational physical activity in Poland. In the
years 2007-2012 the highest number of kilometres of hiking
tracks in the surveyed areas were built in Polañczyk – a spa from
Podkarpacie region.
One of the most important investments for the competitiveness of tourism products are swimming pools and water
parks. Such recreational and sports investments during the researched period were carried out in 1/3 of the surveyed spa municipalities. This does not mean, however, that in other municipalities there is no such infrastructure. It allows providing
recreational and therapeutic services in water, which are attractive to visitors (e.g. hydrotherapy). In some municipalities this
type of investments is financed by private sector, for example
hotels.
In the years 2007-2012, the investment projects of the surveyed spa municipalities covering recreational and sports infrastructure were financed from various sources (tab. 2).
When analysing the sources of financing of investments in
recreational and sports infrastructure, it turned out that almost
all researched municipalities, with the exception of Krynica,
used funds from their own income. In addition, most of the analyzed municipalities (9 out of 14) financed their investments
from the European Union funds.
Other sources of financing were not that popular. These
included: donations (1/3 of the municipalities) and loans (Krynica, Swieradów, Ko³obrzeg). None of the municipalities declared such financing sources as: promissory notes, leasing,
mixed financing for realizations of joint projects of municipalities, mixed financing for realization of projects under the public-private partnership. The last of the above possible sources
of financing are particularly important.
Discussion
Today, the spa municipalities are places of providing not
only forms of health tourism based on the typically therapeutic
elements, but also recreational and sports ones. Among the latter there is recreational and sports equipment belonging to
the major components of tourism development, especially the
sports tourism which become more and more important [3] and
can be successfully implemented in spa areas [4].
Despite the fact that sports tourism is recognized in the
world literature as one of the most dynamically developing
kinds of tourism [5], there is not full compliance on the understanding of the scope of this kind of travelling. In the literature, some attempts to define sports tourism combine the
Table 2. Sources of investments in recreational and sports infrastructure in the surveyed spa municipalities
Cieplice-Zdrój
Ustroñ
Polañczyk
Œwieradów-Zdrój
Rymanów
Ko³obrzeg
Augustów
Solec-Zdrój
Busko-Zdrój
Inowroc³aw
Ustka
Po³czyn-Zdrój
Lowland
municipalities
Szklarska Porêba
Mountain
foot municipalities
Krynica-Zdrój
Mountain
municipalities
Own income
Bank loans
Donations
Non-repayable funds from UE
Loans
Mixed sources of financing –
joint inter-municipal projects
X
X
-
X
X
-
X
X
X
-
X
X
-
X
X
X
-
X
X
X
-
X
X
-
X
X
X
X
-
X
X
-
X
X
-
X
X
-
X
-
X
-
X
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Municipality bonds
Grants
Mixed sources of financing –
projects of the public-private partnership
X
-
-
-
-
-
-
-
X
X
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Promissory notes
Leasing
Other sources of financing
-
-
-
-
X
-
-
-
-
-
-
-
-
(What?)
-
-
-
-
MST
funds
-
-
-
-
-
-
X
Funds
from
MST
and
PZU
-
-
Sources of financing
Description:
X – completed investment in the particular type of sports and recreational infrastructure;
- – investment not completed.
Source: own study.
term “sport” and “tourism” leading to the definition of “sport
outside the house”, which is defined as “...all forms of active
or passive participation in sports, both competitive and amateur, recreational or for commercial purposes, which require
travel outside the place of residence and work” [6].
In the context of sports tourism, Kurek includes recreational and sports infrastructure [7] to the additional segment,
as part of tourism development, and defines it as “...sports and
recreational facilities in the area of the tourist reception, which
allow tourists to practice various forms of recreation associated
with e.g. skiing, water sports or spending leisure time in the
form of fun and entertainment”. Recreational and sports infrastructure, from the point of view of health and sports criteria,
can be divided into: purely sports infrastructure for organizing
sports events and recreational infrastructure for practising
physical activity for health reasons. The work focuses on the
analysis of investments in recreational and sports infrastructure in spa municipalities for practicing physical recreation for
health, aside from the area of passive forms of sports tourism,
that is travelling in order to participate in sports events. Thus
for the studies of recreational and sports investments the following infrastructure was distinguished: sports fields for team
sports, water parks, tennis courts, swimming pools, ski lifts, ski
runs, trails and routes for hiking and biking.
A similar division can be found in literature. For example,
Kowalczyk, Derek [3] divide the recreational and sports facilities
into: indoor swimming pools, bowling alleys, saunas and outdoor recreational and sports equipment (outdoor swimming pools,
sports fields, areas for playing golf, riding, fitness trails, equipment for winter sports and others). The national literature
includes the concept of “physical resources for physical culture”,
which can be regarded as a synonymous of the term “recreational
and sports infrastructure”, into which Ryba [8] includes financial
resources, facilities, sports equipment and devices.
Analyzing foreign literature, one of the most important concepts of infrastructure for the development of sports tourism
is a proposal of Standeven and De Knop [9], who, under the socalled recreational and sports facilities distinguish: marinas
(harbours), golf courses, skating rinks, sports fields, swimming
pools, climbing walls, leisure centres, ski lifts, tennis courts,
regatta tracks, bowling facilities and others.
Among the above mentioned types of facilities, in the research period the municipalities invested primarily in various sports fields and all kinds of cycling routes. This is partly
caused by the demand. Indirectly, it is suggested by the results
of representative surveys of GUS (Central Statistical Office),
which show that in Poland households mainly own such equipment as: bikes (almost 71% of the respondents) and balls for
team games (more than 37% of the respondents) [2]. It should
be remembered that cycling is the most popular form of recreational physical activity. 66% of Poles declare practising recreational cycling [2]. According to GUS practising team sports
is also popular (recreational football is declared by more than
20% and volleyball by nearly 14% of Poles).
Researches of Polish spas confirm that nowadays, such motivations as “trips to the waters” do not only apply to therapeutic
and rehabilitation aims, but also to preventive aim associated
with physical recreation which is increasingly important for
many travellers [10, 11, 12]. This is important, because the implementation of the preventive aim in spas can be done through
the use of different kinds of recreational and sports offer, including forms of physical recreation. However, the proper investments and financing of recreational and sports infrastructure are necessary. Despite a large number of recreational and
sports investments in the surveyed spa municipalities, infrastructure deficiencies could be noticed when it comes to recreational swimming pools (only 4 municipalities declared this
type of investments) and water parks (2 municipalities). It
100
should be remembered that this type of investments, including
geothermal ones, improve the attractiveness of the spa product,
and thus have a positive impact on the competitiveness of spa
municipalities. Despite the fact that Poland has areas with geothermal resources, their “deep” localization of over 2 thousand
meters below ground level cause that this type of investments
are very expensive. Hence, geothermal investments made in recent years (the first thermal spa in Poland in Uniejów, geothermal parks in Bukowina, Bia³ka Tatrzañska and Szaflary) are not
still sufficiently noticed in Poland.
The elimination of the above mentioned deficiencies is important in the context of improving the competitiveness of the
spa municipalities. It should be remembered that, for example,
thermal pools infrastructure can be found in many tourist destinations in the Czech Republic and Slovakia. These places often
combine services of thermal pools with an excellent infrastructure for ski tourism and mountain hiking, becoming very serious competitors for the Polish health spas on the market of not
only foreign, but also Polish tourists. However, investing in
such facilities requires various sources of financing. Researches
have shown that spa municipalities use mainly funds from their
own income, which makes it difficult for them to finance expensive projects, including the above mentioned geothermal investments. Municipalities declare using the European Union
funds, but do not use mixed funding opportunities when implementing joint projects within the framework of inter-municipal
and public-private partnerships. This is especially important
due to the greater possibility of creating complex tourist product of the area, the creators of which are often not one, but two
or more municipalities, and not only the public, but primarily
private entities with which municipalities should enter into all
sorts of so-called business partnerships.
Conclusions
The authors believe that when it comes to health tourism
in spas, the sports tourism can be one of their forms, together
with typically medical (therapeutic) tourism. The conducted
research of spa municipalities has shown that:
- major recreational and sports investments were sports
fields, mainly football pitches and cycling routes,
- the primary sources of financing in the analyzed municipalities turned out to be their own income and resources
from the EU.
If national spa municipalities want to get a sustainable competitive advantage over foreign resorts, they should constantly
offer newer services, often based on investments in recreational
and sports infrastructure innovations. Such innovations allow
not only to meet the expectations of today's “difficult” tourists,
but also to overcome them, so the visitors could be more satisfied with the offer, allowing the spa municipalities to find their
loyal customers.
Literature
1. Panasiuk A. (2011) Tourism and recreation management and
administration. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
[in Polish]
2. Central Statistical Office. (2013). Participation of Polish people in sport and physical recreation in 2012. Warszawa: GUS.
[in Polish]
3. Kowalczyk A., Derek M. (2010). Tourism infrastructure. Warszawa: PWN. [in Polish]
4. Spivack E. (1998). Health spa development in the USA: A burgeoning component of sport tourism. Journal of Vacation Marketing 4(1), 65-77.
101
5. Bidiscombe R. (2007). Creating successful strategies in sport
tourism. London: Sport Business Group.
6. Weed M.E., Bull C.J. (2009). Sports tourism: Participants,
policy & providers (2nd ed.). Oxford: Elsevier.
7. Kurek W. (2007). Tourism. Warszawa: PWN. [in Polish]
8. Ryba B. (2000). Fundamentals of organisation and management of sports institutions. Warszawa: Polska Korporacja Mened¿erów Sportu, Biblioteka Mened¿era Sportu. [in Polish]
9. Standeven J., De Knop P. (1999). Sport tourism. Champaign
Human: Kinetics.
10. Burzyñski T. et al. (2005). Factors influencing quality and
competitiveness of tourist services in spa towns. KrakówKrynica: Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o., Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP. [in Polish]
11. Hadzik A., Kantyka J., Szromek A. (2009). Health tourism and
wellness as modern forms of Spa tourism. In J. Bergier (Ed.),
Wellness and success (pp. 97-112). Lublin: NeuroCentrum.
12. Górna J. (2011). Determinants and development trends of spa
services in Poland, considering integration with the European
Union. Doctoral thesis. Politechnika Czêstochowska, Czêstochowa. [in Polish]
Accepted: April 22, 2014
102
INWESTYCJE W INFRASTRUKTURÊ REKREACYJNO-SPORTOW¥
JAKO PODSTAWA ROZWOJU TURYSTYKI SPORTOWEJ
NA PRZYK£ADZIE GMIN UZDROWISKOWYCH
ANDRZEJ HADZIK1a, 2, MA£GORZATA GRABARA1b
1
Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach, Wydzia³ Zarz¹dzania Sportem
i Turystyk¹, Zak³ad Gospodarki Turystyczneja, Zak³ad Kinezypsychoprofilaktyki i Promocji Zdrowiab
2
Wy¿sza Szko³a Bankowa w Chorzowie, Zak³ad Turystyki i Rekreacji
Adres do korespondencji: Andrzej Hadzik, Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki,
Zak³ad Gospodarki Turystycznej, ul. Miko³owska 72a, 40-065 Katowice, tel.: 32 2075169, fax: 32 2075270,
Streszczenie
Wprowadzenie. Wœród podstawowych uwarunkowañ rozwoju turystyki w gminach uzdrowiskowych nale¿y wyró¿niæ
inwestycje w ró¿norak¹ infrastrukturê, w tym rekreacyjno-sportow¹. Celem pracy sta³o siê pokazanie zakresu i finansowania inwestycji sportowo-rekreacyjnych w wybranych gminach uzdrowiskowych w Polsce. Materia³ i metody. W artykule wykorzystano metodê sonda¿u diagnostycznego przeprowadzaj¹c ankieteryzacjê za pomoc¹ specjalnie przygotowanego kwestionariusza wœród przedstawicieli wybranych gmin uzdrowiskowych w czerwcu 2012 r. Wyniki. Spoœród
infrastruktury rekreacyjno-sportowej najczêœciej gminy deklarowa³y w badaniach inwestycje w ró¿norakie boiska, w tym
zw³aszcza w boiska do pi³ki no¿nej. Najwiêcej tego typu inwestycji w badanym okresie przeprowadzono w Ko³obrzegu.
Z innych rekreacyjno-sportowych przedsiêwziêæ popularnoœci¹ ciesz¹ siê inwestycje w trasy rowerowe. Badania Ÿróde³
finansowania inwestycji w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ pokazuj¹, ¿e prawie wszystkie badane gminy deklarowa³y
korzystanie z dochodów w³asnych. Ponadto przewa¿aj¹ca czeœæ analizowanych gmin korzysta³a w badanym okresie ze
œrodków Unii Europejskiej. Pozosta³e Ÿród³a analizowanego finansowania nie cieszy³y siê tak znaczn¹ popularnoœci¹.
Wnioski. W czasach widocznej konkurencyjnoœci i globalizacji rynku uzdrowiskowego znaczenie ma infrastruktura rekreacyjno-sportowa. Autorzy uwa¿aj¹, ¿e dla turystyki zdrowotnej w uzdrowiskach turystyka sportowa mo¿e byæ jedn¹
z form. Przeprowadzone badania gmin uzdrowiskowych pokaza³y, ¿e:
- g³ównymi inwestycjami rekreacyjno-sportowymi by³y boiska do gier zespo³owych, w tym g³ównie do pi³ki no¿nej oraz
trasy rowerowe,
- podstawowymi Ÿród³ami finansowania okaza³y siê w analizowanych gminach dochody w³asne oraz œrodki UE.
S³owa kluczowe: infrastruktura rekreacyjno-sportowa, turystyka sportowa, gminy uzdrowiskowe
Wstêp
Wœród podstawowych uwarunkowañ rozwoju turystyki nale¿y wyró¿niæ inwestycje w ró¿norak¹ infrastrukturê, która jako
okreœlone dobro ekonomiczne pozwala œwiadczyæ us³ugi turystyczne [1]. Inwestycje stanowi¹ce wydatki maj¹ce na celu
przyci¹gniecie klientów wp³ywaj¹ na atrakcyjnoœæ szeroko rozumianego produktu turystycznego. Ponadto inwestycje okreœlaj¹ produkcjê, czyli w przypadku turystyki jej rodzaje i formy.
W pracy analizowano inwestycje rekreacyjno-sportowe
w gminach uzdrowiskowych – inwestycje szczególnie wa¿ne dla
rozwoju aktywnej formy turystyki sportowej. Do najwa¿niejszych kreatorów tego rodzaju inwestycji nale¿¹ gminy uzdrowiskowe, staj¹c siê tym samym aktywnym, obok innych – zw³aszcza prywatnych podmiotów, uczestnikiem tworzenia produktu turystycznego obszarów uzdrowiskowych. Powy¿sze uzasadnienie podjêcia tematyki badawczej stanowi³o podstawê
dla okreœlenia celu pracy którym sta³o siê pokazanie zakresu
i finansowania inwestycji rekreacyjno-sportowych w wybranych gminach uzdrowiskowych w Polsce. W pracy postawiono
nastêpuj¹ce pytania badawcze:
1. Jaki jest zakres rodzajowy inwestycji w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ w badanych gminach uzdrowiskowych?
2. Z jakich Ÿróde³ finansowania inwestycji rekreacyjno-sportowych korzystaj¹ analizowane gminy?
Materia³ i metody
W pracy wykorzystano metodê sonda¿u diagnostycznego
przeprowadzaj¹c ankieteryzacjê autorskim kwestionariuszem wœród przedstawicieli wybranych gmin uzdrowiskowych w czerwcu 2012 r. Kwestionariusz sk³ada³ siê z 5 pytañ
w wiêkszoœci o charakterze zamkniêto-otwartym. Do celów
artyku³u wykorzystano pytania w których przedstawiciel gminy mia³ okreœliæ powsta³e w ostatnich latach obiekty i urz¹dzenia rekreacyjno-sportowe oraz sposoby ich finansowania.
Badania objê³y 1 gminê o statusie tzw. uzdrowiska potencjalnego oraz 13 gmin uzdrowiskowych, tzn.:
- górskich: Krynica-Zdrój, Szklarska Porêba (miejscowoœæ
turystyczna nale¿¹ca do gmin tzw. potencjalnie uzdrowiskowych),
- podgórskich: Cieplice-Zdrój, Ustroñ, Polañczyk (gm. Solina), Œwieradów-Zdrój, Rymanów,
- nizinnych: Ko³obrzeg, Augustów, Solec-Zdrój, BuskoZdrój, Inowroc³aw, Ustka, Po³czyn-Zdrój.
103
Hadzik and Grabara: INWESTYCJE W INFRASTRUKTURÊ...
zw³aszcza w boiska do pi³ki no¿nej (11 spoœród 14 badanych
gmin). Najwiêcej tego typu inwestycji w badanym okresie przeprowadzono w Ko³obrzegu – uzdrowisku odnotowuj¹cym od lat
najwy¿sz¹ liczbê przyjazdów kuracjuszy i turystów spoœród
wszystkich miejscowoœci uzdrowiskowych w Polsce.
Z innych rekreacyjno-sportowych przedsiêwziêæ popularnoœci¹ cieszy³y siê inwestycje w trasy rowerowe, co jest odpo-
Wyniki
Wszystkie badane gminy deklarowa³y obok ró¿norakich
przedsiêwziêæ1 inwestycje w rozmait¹ infrastrukturê sportowo-rekreacyjn¹ w latach 2007-2012 (tab. 1).
Spoœród infrastruktury rekreacyjno-sportowej najczêœciej
gminy deklarowa³y inwestycje w ró¿norakie boiska, w tym
Tabela 1. Inwestycje w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ w krajowych gminach uzdrowiskowych
Cieplice-Zdrój
Ustroñ
Polañczyk
Œwieradów-Zdrój
Rymanów
Ko³obrzeg
Augustów
Solec-Zdrój
Busko-Zdrój
Inowroc³aw
Ustka
Po³czyn-Zdrój
Boisko do pi³ki no¿nej
Ile?
Boisko do siatkówki
Ile?
Boisko do koszykówki
Ile?
Stadion lekkoatletyczny
Ile?
Wielofunkcyjna (hala widowiskowo-sportowa
Ile?
Sala sportowa
Ile?
Park wodny
Ile?
Kort tenisowy
Ile?
Basen
Ile?
Wyci¹g narciarski
Ile km?
Trasa narciarska
Ile km?
Szlak dla turystyki pieszej
Ile km?
Trasa rowerowa
Ile km?
Krêgielnia
Ile?
Si³ownia
Ile?
Inne obiekty i urz¹dzenia sportowo-rekreacyjne
Jakie?
Gminy
nizinne
Szklarska Porêba
Rodzaj infrastruktury
sportowo-rekreacyjnej
Gminy
podgórskie
Krynica-Zdrój
Gminy
górskie
X
1
X
1
X
1
X
26
-
X
15
X
20
-
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
.
X
.
x
.
-
X
.
X
1
X
.
X
2
X
10,5
-
X
.
X
.
X
1
X
0,5
X
100
X
218
-
X
1
-
X
2
X
2
X
35
-
X
7
X
3
X
7
X
1
X
1
X
1
X
1
X
4
-
X
3
X
4
X
200
X
molo
X
-
X
3
X
2
X
1
X
1
X
1
1
.
-
X
X
1
X
280
-
X
1
X
1
X
1
-
X
5
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
1
X
.
-
Legenda:
X – zrealizowana inwestycja w dany rodzaj infrastruktury sportowo-rekreacyjnej;
- – brak deklaracji realizacji danej inwestycji sportowo-rekreacyjnej;
. – brak informacji w ankiecie.
ród³o: opracowanie w³asne.
1
Obok inwestycji w budowê i modernizacjê urz¹dzeñ i obiektów sportowo-rekreacyjnych czêœæ badanych gmin deklarowa³o inwestycje w: budowê i modernizacjê infrastruktury us³ugowo-gospodarczej, budowê i modernizacjê dróg, promocjê gminy, poprawê estetyki gminy, budowê i modernizacjê parkingów, budowê i modernizacjê parków i obszarów zielonych, ochronê walorów turystycznych, infrastrukturê spo³eczn¹, infrastrukturê techniczn¹ – niedrogow¹ oraz tzw. inne inwestycje.
wiedzi¹ na rosn¹c¹ w Polsce popularnoœæ jazdy na rowerze [2].
£¹cznie gminy zadeklarowa³y przeprowadzone inwestycje obejmuj¹ce prawie 800 km tras rowerowych. Spoœród badanych
gmin najwiêksze inwestycje w tym zakresie poczyniono w: Polañczyku, Augustowie oraz Inowroc³awiu. Prawie 1/3 analizowanych gmin deklarowa³a inwestycje w szlaki dla turystyki pieszej, równie¿ bardzo popularnej w Polsce formy rekreacyjnej
aktywnoœci fizycznej. W latach 2007-2012 najwiêcej kilometrów
tras dla turystyki pieszej w badanych gminach wybudowano
w Polañczyku – uzdrowisku podkarpackim.
Jednymi z wa¿niejszych dla konkurencyjnoœci produktu turystyki obszaru s¹ inwestycje w infrastrukturê basenów i parków wodnych. Tego typu inwestycje rekreacyjno-sportowe odnotowano w badanym okresie jedynie w 1/3 badanych gmin
uzdrowiskowych. Nie znaczy to jednak, ¿e w pozosta³ych gminach wystêpuje brak tej¿e infrastruktury. Umo¿liwia ona bowiem œwiadczenie atrakcyjnych dla kuracjuszy us³ug rekreacyjno-leczniczych w œrodowisku wodnym (np. hydroterapia).
W czêœci gmin tego typu inwestycje finansuj¹ prywatne podmioty gospodarcze np. zak³ady hotelarskie.
Inwestycje badanych gmin uzdrowiskowych w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ by³y finansowane z ró¿nych Ÿróde³
w latach 2007-2012 (tab. 2).
Analiza Ÿróde³ finansowania inwestycji w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ pokazuje, ¿e prawie wszystkie badane gminy, z wyj¹tkiem Krynicy korzysta³y z dochodów w³asnych. Ponadto, wiêkszoœæ spoœród analizowanych gmin (9 z 14 badanych) finansowa³a swoje inwestycje ze œrodków Unii Europej-
104
skiej.
Pozosta³e Ÿród³a finansowania nie cieszy³y siê tak¹ popularnoœci¹. Nale¿a³y do nich: dotacje (1/3 badanych gmin) oraz
kredyty (Krynica, Œwieradów, Ko³obrzeg). ¯adna z badanych
gmin nie zadeklarowa³a natomiast takich Ÿróde³ finansowania
jak: weksle inwestycyjne, leasing, finansowanie mieszane przy
realizacji wspólnych projektów miêdzygminnych, finansowanie mieszane przy realizacji projektów w ramach partnerstwa
publiczno-prywatnego. Szczególnie wa¿ne s¹ ostatnie spoœród
wymienionych powy¿ej mo¿liwych Ÿróde³ finansowania.
Dyskusja
Wspó³czeœnie gminy uzdrowiskowe s¹ miejscem realizacji
nie tylko form turystyki zdrowotnej opartej o elementy typowo
lecznicze, ale tak¿e rekreacyjno-sportowe. Jednymi z tych ostatnich s¹ urz¹dzenia rekreacyjno-sportowe nale¿¹ce do wa¿niejszych sk³adowych zagospodarowania turystycznego w ramach
maj¹cej coraz wiêksze znaczenie turystyki sportowej [3], która
z powodzeniem mo¿e byæ realizowana na obszarach uzdrowiskowych [4].
Pomimo uznania w œwiatowej literaturze turystyki sportowej
za jeden z dynamiczniej rozwijaj¹cych siê rodzajów turystyki [5]
nie ma pe³nej zgodnoœci dotycz¹cej rozumienia zakresu tego rodzaju podró¿owania. W literaturze przedmiotu niektóre próby
definiowania turystyki sportowej ³¹cz¹ termin „sport” i „turystyka” prowadz¹c do okreœlenia „sport poza domem”, który okreœla
Tabela 2. ród³a finansowania inwestycji w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ w badanych gminach uzdrowiskowych
Ustroñ
Polañczyk
Œwieradów-Zdrój
Rymanów
Ko³obrzeg
Augustów
Solec-Zdrój
Busko-Zdrój
Inowroc³aw
Ustka
Po³czyn-Zdrój
(Jakie?)
Cieplice-Zdrój
Dochody w³asne
Kredyty bankowe
Dotacje
Bezzwrotne œrodki Unii Europejskiej
Po¿yczki
ród³a finansowania mieszanego przy realizacji
wspólnych projektów miêdzygminnych
Obligacje gminne
Subwencje
ród³a finansowania mieszanego przy realizacji projektów
w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego
Weksle inwestycyjne
Leasing
Inne Ÿród³a finansowania
Gminy
nizinne
Szklarska Porêba
ród³a finansowania
Gminy
podgórskie
Krynica-Zdrój
Gminy
górskie
X
X
-
X
X
-
X
X
X
-
X
X
-
X
X
X
-
X
X
X
-
X
X
-
X
X
X
X
-
X
X
-
X
X
-
X
X
-
X
-
X
-
X
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
X
-
-
-
-
-
-
-
X
X
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
X
-
-
-
-
-
-
X
-
-
-
-
-
-
Œrodki
MSiT
-
-
-
-
-
-
Œrodki
MSiT
oraz
PZU
-
-
Legenda:
X – zrealizowana inwestycja w dany rodzaj infrastruktury sportowo-rekreacyjnej;
- – brak deklaracji realizacji danej inwestycji sportowo-rekreacyjnej.
ród³o: opracowanie w³asne.
105
siê jako „…wszystkie formy aktywnego lub pasywnego udzia³u
w sporcie, zarówno wyczynowego jak i amatorskiego, w celach
rekreacyjnych lub komercyjnych, które wymagaj¹ podró¿y poza
miejsce zamieszkania i pracy” [6].
W ramach turystyki sportowej infrastrukturê rekreacyjnosportow¹ Kurek [7] wlicza do bazy towarzysz¹cej, jako element
zagospodarowania turystycznego, i okreœla jako „…urz¹dzenia
sportowo-rekreacyjne znajduj¹ce siê na obszarze recepcji turystycznej, które umo¿liwiaj¹ turystom uprawianie ró¿nych form
rekreacji zwi¹zanej np. z narciarstwem, sportami wodnymi lub
spêdzaniem czasu wolnego w formie zabawy i rozrywki”. Infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹ z punktu widzenia kryterium
motywu g³ównie zdrowotnego oraz sportowego, mo¿na podzieliæ na: infrastrukturê stricte sportow¹ dla przeprowadzania imprez sportowych oraz infrastrukturê rekreacyjn¹ dla uprawiania
aktywnoœci fizycznej w celach zdrowotnych. W pracy skupiono
siê na analizie inwestycji w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹
w gminach uzdrowiskowych dla uprawiania rekreacji fizycznej
w celach zdrowotnych, pomijaj¹c obszar formy biernej turystyki
sportowej, czyli podró¿y w celach uczestnictwa w imprezach
sportowych. St¹d wyodrêbniono do badañ inwestycji rekreacyjno-sportowych g³ównie tak¹ infrastrukturê jak: boiska do gier
zespo³owych, parki wodne, korty tenisowe, baseny, wyci¹gi narciarskie, trasy narciarskie, szlaki i trasy dla turystyki pieszej oraz
rowerowej.
Podobny podzia³ wystêpuje w literaturze przedmiotu. Przyk³adowo Kowalczyk, Derek [3] dziel¹ urz¹dzenia rekreacyjnosportowe na: k¹pieliska kryte, krêgielnie, sauny oraz terenowe
urz¹dzenia rekreacyjno-sportowe (k¹pieliska otwarte, boiska
sportowe, tereny do gry w golfa, tereny jeŸdzieckie, œcie¿ki zdrowia, urz¹dzenia do uprawiania sporów zimowych i inne). W literaturze krajowej wystêpuje pojêcie „zasobów rzeczowych kultury fizycznej”, które mo¿na traktowaæ jako synonim terminu
„infrastruktura rekreacyjno-sportowa”, do którego Ryba [8] wlicza œrodki finansowe, obiekty i urz¹dzenia sportowe oraz sprzêt
sportowy.
Analizuj¹c zagraniczn¹ literaturê przedmiotu jedn¹ z wa¿niejszych koncepcji infrastruktury dla rozwoju turystyki sportowej jest propozycja Standeven'a, De Knop'a [9], którzy w ramach
tzw. udogodnieñ rekreacyjno-sportowych wyró¿niaj¹: mariny
(przystanie), pola golfowe, lodowiska, boiska, p³ywalnie, œciany
wspinaczkowe, centra czasu wolnego, wyci¹gi narciarskie, korty
tenisowe, tory regatowe, urz¹dzenia do gry w krêgle i inne.
Spoœród wymienionych powy¿ej rodzajów infrastruktury
badane gminy uzdrowiskowe inwestowa³y w analizowanym
okresie przede wszystkim w ró¿nego rodzaju boiska oraz trasy
rowerowe. Wynika to po czêœci z zapotrzebowania. Poœrednio
sugeruj¹ to wyniki reprezentatywnych badañ GUS, które informuj¹, ¿e w Polsce gospodarstwa domowe posiadaj¹ g³ównie
sprzêt w postaci: rowerów (prawie 71% badanych ) oraz pi³ek
do gier zespo³owych (ponad 37% badanych) [2]. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e jazda na rowerze jest najpopularniejsz¹ form¹ rekreacyjnego uczestnictwa w aktywnoœci fizycznej. Deklaruje rekreacyjn¹ jazdê na rowerze 66% Polaków [2]. Wed³ug GUS uprawianie
niektórych zespo³owych gier sportowych te¿ cieszy siê popularnoœci¹ w naszym kraju (pi³kê no¿n¹ deklaruje rekreacyjne uprawianie ponad 20% a siatkówkê blisko 14% Polaków).
Badania polskich uzdrowisk potwierdzaj¹, ¿e wspó³czeœnie
motywy „wyjazdów do wód” nie dotycz¹ tylko celu leczniczego
i rehabilitacji, ale tak¿e coraz wa¿niejszego dla wielu tego typu
podró¿nych celu profilaktycznego zwi¹zanego z rekreacj¹ fizyczn¹ [10, 11, 12]. Jest to wa¿ne poniewa¿ realizacja celu profilaktycznego w uzdrowiskach mo¿e odbywaæ siê dziêki wykorzystaniu ró¿norakiej oferty rekreacyjno-sportowej obejmuj¹cej
formy rekreacji fizycznej. Jednak do tego s¹ potrzebne odpowiednie inwestycje i finansowanie infrastruktury rekreacyjnosportowej. Pomimo realizacji wielu inwestycji rekreacyjnosportowych w badanych gminach uzdrowiskowych da³o siê
zauwa¿yæ braki inwestycyjne w infrastrukturze basenów rekreacyjnych (jedynie 4 gminy deklarowa³y tego typu inwestycje)
oraz parków wodnych (2 gminy). Nale¿y pamiêtaæ, ¿e tego typu
inwestycje, w tym geotermalne, pozwalaj¹ na poprawê atrakcyjnoœci produktu uzdrowiskowego, a tym samym wp³ywaj¹ pozytywnie na konkurencyjnoœæ gmin uzdrowiskowych. Pomimo,
¿e Polska w du¿ej czêœci jest po³o¿ona na obszarach wystêpowania Ÿróde³ geotermalnych to jednak ich „g³êbokie” po³o¿enie
dochodz¹ce nierzadko do ponad 2 tys. metrów pod poziomem
ziemi powoduje bardzo wysokie koszty tego typu inwestycji.
St¹d inwestycje geotermalne przeprowadzone w ostatnich latach (powstanie pierwszego w Polsce uzdrowiska termalnego
w Uniejowie, parki geotermalne w Bukowinie Tatrzañskiej,
Bia³ce Tatrzañskiej i Szaflarach) nie s¹ w dalszym ci¹gu w dostatecznym stopniu widoczne w Polsce.
Wyeliminowanie wspomnianych powy¿ej braków jest wa¿ne w kontekœcie poprawy konkurencyjnoœci produktowej gmin
uzdrowiskowych. Pamiêtaæ nale¿y, ¿e przyk³adowo infrastrukturê basenów termalnych posiada wiele turystycznych miejscowoœci w Czechach i na S³owacji. Miejscowoœci te ³¹cz¹c
nierzadko us³ugi z u¿yciem basenów termalnych z doskona³¹
infra-struktur¹ dla turystyki narciarskiej i pieszej górskiej staj¹
siê bardzo powa¿nym konkurentem dla krajowych uzdrowisk
w walce o turystê nie tylko zagranicznego, ale tak¿e polskiego.
Jednak do tego niezbêdne staje siê istnienie ró¿norakich Ÿróde³
finansowania. Badania pokaza³y, ¿e gminy uzdrowiskowe korzystaj¹ g³ównie z dochodów w³asnych, co utrudnia finansowanie kosztownych projektów, w tym wspomniane inwestycje
geotermalne. Wprawdzie gminy deklaruj¹ korzystanie ze œrodków Unii Europejskiej, jednak nie wykorzystuj¹ mo¿liwoœci
finansowania mieszanego przy realizacji wspólnych projektów
miêdzygminnych oraz w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Jest to szczególnie wa¿ne ze wzglêdu na wiêksze mo¿liwoœci kreowania z³o¿onego produktu turystycznego obszaru,
którego twórcami s¹ czêsto nie jedna, ale dwie i wiêcej gmin,
a tak¿e nie tylko podmioty publiczne, ale przede wszystkim
jednostki prywatne, z którymi gminy powinny wchodziæ w ró¿nego rodzaju tzw. biznesowe uk³ady partnerskie.
Wnioski
Autorzy uwa¿aj¹, ¿e dla turystyki zdrowotnej w uzdrowiskach turystyka sportowa mo¿e byæ jedn¹ z form, np. obok typowo medycznej (leczniczej) turystyki. Przeprowadzone badania gmin uzdrowiskowych pokaza³y, ¿e:
- g³ównymi inwestycjami rekreacyjno-sportowymi by³y
boiska do gier zespo³owych, w tym g³ównie do pi³ki
no¿nej oraz trasy rowerowe,
- podstawowymi Ÿród³ami finansowania okaza³y siê w analizowanych gminach dochody w³asne oraz œrodki UE.
Krajowe gminy uzdrowiskowe jeœli chc¹ uzyskaæ trwa³¹
przewagê konkurencyjn¹ nad zagranicznymi kurortami musz¹
proponowaæ coraz to nowsze us³ugi, nierzadko oparte o inwestycje w innowacje w infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹. Innowacje takie pozwalaj¹ nie tylko sprostaæ oczekiwaniom dzisiejszych doœwiadczonych – „trudnych” turystów, ale je przewy¿szyæ, skutkiem czego goœcie maj¹ szansê byæ bardziej zadowoleni z otrzymanego produktu, a gminy uzdrowiskowe – „posi¹œæ” lojalnych klientów.
Piœmiennictwo
1. Panasiuk A. (2011). Ekonomika turystyki i rekreacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
2. G³ówny Urz¹d Statystyczny. (2013). Uczestnictwo Polaków
w sporcie i rekreacji ruchowej w 2012 r. Warszawa: GUS.
3. Kowalczyk A., Derek M. (2010). Zagospodarowanie turystyczne. Warszawa: PWN.
4. Spivack E. (1998). Health spa development in the USA:
A burgeoning component of sport tourism. Journal of Vacation Marketing 4(1), 65-77.
5. Bidiscombe R. (2007). Creating successful strategies in sport
tourism. London: Sport Business Group.
6. Weed M.E., Bull C.J. (2009). Sports tourism: Participants, policy & providers (wyd. 2). Oxford: Elsevier.
7. Kurek W. (2007). Turystyka. Warszawa: PWN.
8. Ryba B. (2000). Podstawy organizacji i zarz¹dzania instytucjami sportowymi. Warszawa: Polska Korporacja Mened¿erów Sportu, Biblioteka Mened¿era Sportu.
9. Standeven J., De Knop P. (1999). Sport tourism. Champaign
Human: Kinetics.
10. Burzyñski T. et al. (2005). Czynniki wp³ywaj¹ce na jakoœæ
i konkurencyjnoœæ us³ug turystycznych w miejscowoœciach
uzdrowiskowych. Kraków-Krynica: Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o., Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP.
106
11. Hadzik A., Kantyka J., Szromek A. (2009). Health tourism
and wellness as modern forms of Spa tourism. W J. Bergier
(red.), Wellness and success (s. 97-112). Lublin: NeuroCentrum.
12. Górna J. (2011). Determinanty i kierunki rozwoju us³ug uzdrowiskowych w Polsce w warunkach integracji z Uni¹ Europejsk¹. Praca doktorska. Politechnika Czêstochowska, Czêstochowa.
107
TRACING THE LIFE AND WORK OF AUGUST ROZENTAL
LECH JACZYNOWSKI
Józef Pi³sudski University of Physical Education in Warsaw,
Faculty of Physical Education and Sport in Bia³a Podlaska, Chair of Tourism, Department of Management
Mailing address: Lech Jaczynowski, Faculty of Physical Education and Sport, Department of Management,
2 Akademicka Street, 21-500 Bia³a Podlaska, tel.: +48 83 3428784, fax: +48 83 3428800,
Abstract
Introduction. The objective of this paper was to provide an overview of the life and work of a Polish artist and painter,
August Rozental, who lived and worked in Bulgaria in the late 19th and early 20th century and is completely unknown
in Poland. Documentation of his work may be of interest to both art historians and Polish travel agencies, the latter for marketing purposes. Material and methods. In searching for reliable information, the focus remained on historical, iconographic and epigraphic sources. Archival and museum collections were consulted, as were academic libraries, periodicals
and internet sites (Polish, Bulgarian, Serbian and Russian). The information thus obtained was verified on the basis of three
interviews with museology specialists. Results. The information was presented in terms of a description of the location and
marketing product, to address the needs of cultural tourism. Consequently, the descriptions focus primarily on the artist's
surviving works and their locations in monasteries in and around Sofia. Along the way, interesting information was discovered regarding the accomplishments of his brother Juliusz, a poet, and their father August, a doctor who years earlier
was exiled to Siberia along with his family. Original, newly discovered documents containing personal information about
August Rozental (the painter) are also presented. Conclusion. The research confirms his Polish origins and documents the
current locations of his most interesting works of art. This makes them easily accessible to both specialists and tourists interested in the subject.
Key words: tourism, marketing, religious painting, art history, polonica, Siberia, Balkans
Introduction
In March 2013 a Bulgarian television station broadcasted
a program on the Alexander Nevsky Orthodox Cathedral in Sofia
(fig. 1). This is the largest orthodox church in the Balkans and
one of the largest in the world. During the program, a Polish
painter was mentioned several times by name: August Rozental (Avgust Rozental), who belonged to a group of that period's
most eminent artists (primarily Russian and Bulgarian) who
were charged with decorating the cathedral. Members of this
group developed a conception in the late 19th and early 20th century, which they then applied in decorating the cathedral (frescos, mosaics, tympana and iconostasis), a church that doubled
as a monument of gratitude for Bulgaria's liberation from five
hundred years of Ottoman rule.
Attempts to obtain information on this Polish painter from
Polish sources (encyclopedias, the internet, the Dictionary
of Polish Artists) proved fruitless, as did inquiries at the Academy of Fine Arts in Warsaw. Granted, research at the AFA Library did turn up information on an August Rozenthal, but
this German landscape artist worked in a different region, his
surname is spelled differently and, most importantly, he died
in 1875, precisely the year our protagonist was born. No record
of Rozental is to be found in the works of Kaczmarek [1], Klejn
[2] or Wasilewski [3], Polish authors who specialize in describing the historical conditions underlying Polish-Bulgarian relations. Thus, the decision was made to see what information
could be found in Bulgaria itself. Such information could be
of interest not only to art historians, but also to travel agencies;
when organizing trips to Bulgaria, agencies could expand their
offer to include information on the physical traces left behind by eminent Poles, whose fates led them there, and whose
achievements contributed to the country's history.
Figure 1. Alexander Nevsky Cathedral in Sofia (photo by author)
The objective of this paper was to provide an overview of the
life and work of a Polish artist and painter, August Rozental, who
is completely unknown in Poland. The research primarily involved searching for sources of information on his work and
Polish origins. The focus was on historiographic, iconographic
and epigraphic sources. The search for written sources involved
archives, academic libraries, periodicals and websites (Polish,
Bulgarian, Serbian and Russian). Collections in museums, galleries, orthodox churches and monasteries were examined. This
information was supplemented by interviews with managers
Jaczynowski: TRACING THE LIFE AND WORK OF...
from three different institutions (involved in documenting historical information), who were qualified to discuss the sources
that interested us. As a result, the information thus obtained is of
both a primary and secondary character.
The abovementioned research was oriented towards a description of the location and marketing product, to address the
needs of cultural tourism [4]. At the same time, answers to the
following research questions were sought:
1. What reasons are there for believing that August Rozental
was of Polish extraction?
2. Where are the sources of information on this figure
located?
3. What works did this painter create, and where can they
be accessed?
Due to the heterogeneous and hence interdisciplinary nature
of the research, an attempt was made to obtain source information about August Rozental that is unknown in Poland and that
may be of interest to:
- specialists in the history of culture who, having been
given information on specific works and where they are
exhibited, will now be able to catalog and analyze them
in terms of artistic merit;
- historians specializing in the Polish émigré community,
whose representatives boast significant achievements
abroad, making them into true ambassadors of Polish
culture in foreign lands;
- social psychologists will surely be interested in the fact
that Polish society lacks rational criteria for determining
whether someone is a countryman or not;
- linguists interested in the principles underlying the
transcription, transliteration and Polonization of foreign
names, and in the heterogeneous application of these
principles in cartographic studies.
Because the research was conducted in a region where the
official alphabet is Cyrillic, citations from bibliographic sources
were consistently transliterated in accordance with International Standard ISO 9:1995, a convention officially observed
in Polish academic libraries under NP ISO 9:2000. With regard
to place names, transcriptions found on international maps were
used, in order to make it possible for potential tourists to find
the locations using satellite navigation systems (GPS). The list of
Polonicized geographic names and the principles for Latinizing
Bulgarian geographic names, published by the Commission on
Standardization of Geographical Names, were also consulted.
In the text, Polonicized names were used whenever possible.
However, depending on the situation, the first time a name or
surname appears, it is given in the original Cyrillic, with the
transcription or transliteration provided in parentheses [Translator's note: in the English version, Anglicized names are given
first, with Cyrillic transcriptions provided in parentheses where
differences occur].
The citation system employed in this paper is the Vancouver
System, which was chosen due to the profile of the periodical.
A considerable portion of the research was conducted in July
and August of 2013.
Results
Locating sources
Because the first lead concerning August Rozental led to the
Alexander Nevsky cathedral, the research began there. Conversations with local clergy contributed little to the investigation.
They were rather poorly informed on who was responsible for
what painting in the church. They explained that they had only
recently been transferred there and had yet to master this subject. However, they did suggest contacting the National Orthodox Museum (Nacionelen c”rkoven muzej) operated by the
108
Episcopate (Svetiâ Sinod). Several visits and conversations
with Georgi Mikov, the curator of this museum, finally bore
fruit. Among other things, he helped search the local archives
and navigate the Bulgarian internet [5]. But his most important
contribution was to suggest searching the archives of the local
Academy of Fine Arts (Nacionalna hudožestvena academiâ).
This college was founded in 1896 as the National Drafting
School (D"ržavno risuvatelno uèilište). Access to books that
were nearly 120-years-old required special permission from the
current rector Prof. Svetoslav Kokalov, which in any case was
obtained without difficulty. And here a kind of success was
finally achieved. In a volume containing students' personal data
and ID numbers for the first round of admissions in 1896 [6],
the first entry featured complete information on our protagonist
(fig. 2). Crumbling paper serves as a priceless source for documenting the reality of information heard more or less accidentally. The record suggests that August Rozental (Avgust Rozental) was admitted on September 22, 1896 to the first year of fulltime studies. He was born on December 15, 1875 in Irkutsk Russia and held Bulgarian citizenship, but was a Polish national
and a catholic. The source further indicates that his father, also
named August Rozental, was no longer living, and that he was
supported by his mother Maria Piaskowicka (Mariâ Piaskovicka), a midwife (babuvane) living in Grabrovo. The document contains a description of the course of a three-year study
program, a one-year pedagogical course entitling him to teach
drawing in schools, and a two-year specialization in painting
(he completed the latter in 1909). At the bottom of the document
is Rozental's handwritten confirmation of having received the
documents upon completing his studies in 1899, along with his
beautifully calligraphed signature (in Cyrillic).
Figure 2. August Rozental's personal data from the DRU student
registry for the academic year 1896-1897 (photo by author)
With the conviction (thanks to the abovementioned document) that the right trail had been found, routine investigations
were begun at: the National Library in Sofia (Nacionalna biblioteka v Sofiâ), the library of the Bulgarian Academy of Sciences (biblioteka na B"lgarska akademiâ na naukite), local periodicals and the Bulgarian internet. It turned out that August
Rozental, in the hundred years since his death, has hardly been
forgotten there. Articles describing his turbulent life appear
regularly. Unfortunately, many of them are gossipy and largely
unreliable. That he was part of the local bohemia may well be
true, but his capers with a prostitute who blackmailed him for
years [7], or the claim that he designed a flying bicycle [8] seem
109
rather like journalists' attempts at sensationalism. Other publications contain information about his works [9, 10, 11, 12, 13,
14, 15, 16, 17], the fate of his father [11, 16, 17, 18, 19, 20], his
brother's revolutionary and resistance activities [11, 16, 17, 18,
19], etc. This information was verified by comparison with the
memoirs of August Rozental's wife, Rajna Kostenceva, published in book form as My Hometown Sofia at the End of the 19th
and Beginning of the 20th Century [11].
This book paints a picture of a Polish family exiled to Siberia,
whose members try to find a place for themselves in a land far
from their enslaved fatherland. A family actively participating
in the social life of their new environment. Outstanding figures
distinguishing themselves in their professions, ultimately giving their lives for their new fatherland, Bulgaria.
The painter's forefathers were probably still living in the
Kingdom of Bohemia in the 16th century, and their name was
spelled Rožmitál. Following Emperor Ferdinand II's victory at
the Battle of White Mountain in 1620, the Czechs lost their independence and became a hereditary land of the Habsburgs, and
the local population was subject to repression and Germanization [19, 21]. The Rozental family fled to Poland and became
gradually Polonized. After the November uprising of 1831, when
a significant part of their property was taken from them, they
settled in the Kiev province (in the village of Volniânska). And
here, more or less, begins the documentation of the history of the
father and his two sons: the poet Juliusz and the painter August.
The father
Here is a figure every bit as interesting as his son – the protagonist of our investigation. He was born in 1828 and spent
his early years in Kiev. At the age of 16 he graduated from high
school and began studying medicine at the University of Kiev.
He obtained a doctor's diploma at the age of 21. Somewhat earlier, at the age of 18, he published a novel entitled Newlyweds
(Nowo¿eñcy in Polish, Mladožencite in Hungarian) and a book of
poems entitled Crown of Thorns (Cierniowa korona / Tr"nen venec), both in Polish. These titles are translated from the Bulgarian. A search for his works at the National Library in Warsaw
yielded no results. This information comes from an introduction
by Radka Penèeva to a collection of Bulgarian poems entitled
Songs Half Sung (Niedoœpiewane pieœni / Nedopeti pesni) by the
second son, Juliusz Rozental (? lij Rozental) [16], as well as from
a conversation with the previously mentioned authoress of the
preface to the book.
August Sr. had a rebellious nature, and his opinions are characterized by certain commentators as anarchistic. Many publications report that he was a Polish nobleman and attach the title
“von” (fon) to his surname. This information is challenged by his
daughter-in-law, Kostenceva [11], who in writing about him emphasizes that he had liberal rather than anarchistic views and
never attached any noble titles to his surname.
In 1854 he freed his serfs, which at the time was no longer
something unusual. However, he publicized this fact, calling
on the Polish nobility not to rely on the Tsar's government,
but rather to free their serfs individually and of their own accord.
He also participated actively in organizing a Ukrainian peasant
revolt, for which he was sentenced to death. The sentence was
ultimately commuted to Siberian exile, and in 1855 August
Rozental and his wife traveled to Irkutsk, where they would
remain until 1880. It was here that their children were born.
Various sources speak of three sons and three daughters [16, 17,
20, 23], but Kostenceva [11] writes only of two sons – the elder
Juliusz and the younger August – making no mention of other
children.
August Sr. practiced medicine in his place of exile and deep-
ened his knowledge of traditional Chinese medicine. After
being released from exile, the family, bereft of its property, had
nowhere and nothing to return to. The sympathy that the elder
Rozental had harbored for members of the Brotherhood of Saints
Cyril and Methodius (Kirilo-Metodievskoto družestwo) during
his medical studies may have influenced his decision to travel to
the Balkans. And on this point the Bulgarian sources differ once
again. Some report that the Rozental family traveled to Plovdiv
immediately, others that they settled first in Belgrade (Beograd),
Serbia [19, 23]. The local authorities there accused the father,
August Rozental, of practicing medicine without a diploma and
of performing strange procedures (which today we would term
physiotherapy). During the trial he is supposed to have shouted
“…I'm neither a cheat nor a Jew, but a Pole and a catholic who obtained his medical diploma in Kiev and had it taken from him for
political reasons before being exiled to Siberia.” However, the
trial ended with a hefty fine to be paid and an order to leave
Siberia [19, 23]. In Bulgaria the family lived in various towns.
First in Plovdiv, then Gabrovo, and finally Sofia (Sofiâ). It was
here that Rozental established ties with the anarchist groups
surrounding Spiro Gulabchev (Spiro Gulapèev) [24]. This led to
a conflict between him and the current Premiere, Alexander
Stambolov (Aleksand"r Stambolov). As punishment, he was sent
to Vranje (present-day Serbia), where he was supposed to help
Bulgarian soldiers who were stationed there fight a typhus epidemic. Unfortunately, while treating the sick he himself contracted the disease and died, most likely in 1888 (there is no precision in the sources concerning this date).
The brother
Our protagonist's older brother, Juliusz Cezar Rozental, was
born in Irkutsk on July 14, 1872. Once the family had settled
in Bulgaria, he graduated from the renowned high school in
Gabrovo. His younger brother August would later attend the
same school.
After Juliusz completed his education he began working as
a teacher, first in the village of Kilifarevo, then in the village of
Letnica. Like his father, he held radically liberal views. He became a member of the insurgent group that fought during the
Ilinden-Preobrazhenie Uprising (Ilindensko-Preobraženskoto
v"stanie) in 1903, which sought to liberate Macedonia – viewed
at the time as a historical part of Bulgaria – from Turkish rule.
Juliusz died in combat in the vicinity of the village of Lukovo
on September 12, 1903. After his death A. Strašimirov, a former
classmate, described Juliusz's fate in the introduction to the first
edition of a collection of poems. This introduction was also included in the previously cited second edition, published in 2010
[16]. It is quite detailed and refers to various sources. It also
explicitly confirms that the slender young man with blond hair
and blue eyes was of Polish extraction.
The wife
August Rozental had but one love in his short life. This was
the already mentioned Rajna Kostenceva, daughter of the owner
of the first bookstore to open in Sofia after the liberation of Bulgaria. He was head over heels in love with her – so much so that
he began signing his pictures with his surname and hers: August
Rajna (Avgust Rajna). He drew and painted her countless times,
using her as a model for his paintings.
She herself, in describing her relationship with August, recalls that at first she even went out of her way to avoid him [11].
She also writes that at the time “…I had no intention of falling
in love with anyone, much less someone so utterly insane.”
They grew close while working at various schools in Dobriè*,
where all of the teachers would meet together for meals in the
* Some international maps (including the Mercedes-Benz „EUROPA” Road Atlas from 1992) spell the name of this city incorrectly, i.e. Dobrih, due to a corresponding error
in the Cyrillic spelling [25].
same eatery. They married upon returning to Sofia, and August
changed drastically under his wife's influence. He calmed down,
stopped being absent-minded. “In order to paint my portrait,”
writes Rajna, “he did around 40 studies for the finished painting.” He was such a master of perspective that many made use
of his skills, first his friends at college and later artists that were
already famous. He often gave away his work, when someone
showed an interest in one of his canvases. Because of this, he
often starved. But after the wedding, his wife took over the finances and the giveaways ended. In describing her husband,
Rajna limits her-self to superlatives, “…he was as strong as an
athlete and as delicate as a child. He was talented and extremely
modest. He could fight for truth like a lion, but would become
docile in the face of something good. He had a great Slavic soul
in the full sense of the phrase. To demonstrate his strength he
would hold up his arms and tell two people to hang from them,
and he could sustain the weight. His physique was harmonious
and his face had a classical appearance: a straight nose, high
forehead, azure eyes, delicate features and curly hair. And he
never got sick” [11].
Rajna's fate following her husband's death could hardly
be called good. She married again, this time to a German artist
named M. Metzgera (M. Mecger), whose personality differed
markedly from August's, and who joined the NSDAP (for which
he was ignored in Bulgaria after the war). Finally, in 1933 he left
Rajna and moved to Germany. She preserved August's best
paintings in her apartment at 125 Rakowski St. However, during
allied bombing of Sofia in WWII, her house was hit and all of the
canvases burned. Rajna died in solitude and poverty [7]. Nor do
we know anything of the subsequent fate of the painter's son
(also named August).
August and his works
Few of August Rozental's paintings have survived, mainly
due to the wartime events described above. The works that we
can see are primarily paintings of a religious character. After all,
these were artists' main source of income at the time, because
a collector's market had not yet begun to function in Bulgaria.
Current findings indicate that apart from works in the Alexander Nevsky Cathedral in Sofia his paintings can be found in
orthodox churches in Batak and Peštera, as well as in the second
orthodox church in the Kremikovski Monastery (Kremikovski
Manastir). Rozental also designed and painted elements in
iconostases in orthodox churches in the villages of Požarevo,
Zvanèevo, Pazardžik and elsewhere [11, 14, 26, 27]. We know
that these works were considerably greater in number, but documenting them would require following appropriate procedures.
His best-known works are located in the Alexander Nevsky
Cathedral, especially the tympanum situated over the northern
entrance (fig. 3). This is a mosaic depicting three orthodox
saints who lived in the region at the turn of the eleventh and
twelfth century. From left to right, their names are: Joakim Osogovski, Gavril Lesnovski and Prohor Pèinski [9, 11, 12, 28].
110
Figure 3. Tympanum – mosaic by August Rozental
in Alexander Nevsky Cathedral (photo by author)
Many sources also refer to a fresco inside the cathedral located in a niche in the northern nave and entitled “crucifixion”
(razpiâtie). At this location one does in fact find a fresco depicting a cross (albeit without Christ), beside which hover the heads
of angels (as described by Rajna Kostenceva). But the figures
standing next to the cross are St. Elena and the episcope of
Jerusalem, Makarij, who discovered the aforementioned cross
in Jerusalem in the 4th c. AD. When asked, the local priest suggests (as does a note in the church guidebook) [12], that the
painting is the work of I. M"rkvièka [29]. This artist was Rozental's professor at the Academy and the one who invited him
to join the group of artists tasked with decorating the church.
Specialists are therefore needed to explain this matter.
The third work, which only the painter's wife describes [11],
is a fresco on a cathedral balcony (not visible from the lower
level) called “The Divine Cloth” (Obrus Gospoden). The fresco
was restored, and its composition was changed in the process.
However, the original oil painting, which Rozental entered in
a contest (and won), is preserved in the National Orthodox Museum in Sofia. We were nevertheless unable to locate it during
our investigation. Only afterwards did we find a footnote in the
oft-cited book by Rajna Kostenceva [11] that somewhat explains
the matter. The authoress claims that she spoke with the curator
of the museum, personally drawing his attention to the fact
that the painting in question had been mistakenly attributed to
Nikola Petrov, and that this error should be rectified. She also
added that Petrov's and Rozental's styles differ so greatly that
a specialist should have no problem confirming her assertion.
Apart from the works mentioned here, August Rozental also
won a competition for decorating the right wall of the aforementioned balcony, as well as for executing a different scene depicting Enravot, an uncle of Prince Boris I, who converted to Christianity much earlier than his sovereign. Officially, Bulgaria
converted to Christianity with the baptism of Prince Boris I
on May 25, 866 [24]. Competition sketches of these works have
probably been preserved somewhere. A. Rozental never completed them as frescos. He did not have time, because once mobilization was declared during the Balkan War of 1912, he volunteered for the army and died in a battle against the Turks on
November 22 of that same year at Seliolu-Geèkinli, near the
town of Edirne. He was barely 37-years-old.
August may have had a premonition of what awaited him.
Standing in the freight car amid soldiers traveling to the front,
he said to his wife, “…a year from now I may be gone, and my
unborn child may be without a father.” His son, also named August, was born five months later [11].
We managed to find a single picture of August, of rather poor
quality (fig. 4), in the collection of poems by Juliusz Rozental
cited above [16]. However, according to his wife [11], August of-
111
ten used himself as a model when painting icons of saints. Thus,
by comparing various paintings of his and noting similarities
among various figures, it would probably be possible to determine how he actually looked.
Figure 4. Photograph of August Rozental [16]
The death of August Rozental – a martyr's death, as he was
captured after being wounded and underwent inhuman torture
– has been described in depth in various Bulgarian publications. And not only Bulgarian: Wikipedia also contains an article in Russian [14] that mentions him, his work and his death.
His name is also featured on a commemorative plaque located in
the main hall of the Bulgarian Academy of Fine Arts. The plaque
lists the names of graduates who died during the 1912 Balkan
War and WWI (fig. 5). The name of our protagonist is second on
the list.
Figure 5. Memorial tablet with the names of graduates of DRU
and NHA (including August Rozental) who died during the Balkan
war in 1912 and WWI (photo by author)
They probably never had a chance to see Poland. They died
fighting “for our freedom and yours”. Why then are they completely unknown in their own country – a country that, as the
above stories make plain, they always held so dear? Especially
in the case of August the painter, a thorough analysis and
documentation of his works is surely in order. They still exist,
and they deserve competent assessment by experts. At present,
our knowledge of the subject is still fragmentary. But even now,
Polish tourists traveling to Bulgaria and visiting the Alexander
Nevsky Cathedral in Sofia should be provided with information
by our travel agencies about a Polish artist responsible for icons
of three saints in the tympanum above the entrance (on the right
side) on the northern side of the church. Because they truly are
impressive.
At the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences
in Warsaw, we obtained access in 2013 to materials [30] that had
been submitted in 1994 by Z. Klejn (press correspondent to Bulgaria). These include Xeroxes of two sources that we were unable to find: Catalog of the Posthumous Exhibition of August
Rozental, Sofia 1913 (Posm"rtna izložba na hudožnika Avgust
Rozental, Sofiâ 1913) and an unsigned article entitled Avgust
Rozental from the journal “Hudožestvena kultura” 1914 no. 32,
which contain pictures of our protagonist, the tympanum in
Alexander Nevsky Cathedral in Sofia and a study of a portrait
of his wife Rajna. Is this enough material to ensure that August
Rozental might someday be included in the Dictionary of Polish
Artists [31]? That remains to be seen. This subject is under discussion at the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences
[30]. The materials mentioned above have not been included
in the bibliography, because they were collected not by the author, but by Z. Klejn. However, they confirm the thesis that our
protagonist was of Polish extraction, while also expanding our
knowledge of his work.
Conclusions
This paper provides clear answers to the research questions
posed in the introduction:
1. August Rozental came from a family whose members always emphasized their Polish roots. Apart from the fact
that his contemporaries report our protagonist to have
been Polish, the most compelling evidence is the student
registry [6], clearly visible in figure 1, and his wife Rajna's memoirs [11].
2. Source material containing information on the life and
work of August Rozental can be found in the archives of
the Fine Arts Academy in Sofia, and in the rector's office
(memorial table, fig. 5), as well as in the books, periodicals and internet sites cited in the text.
3. The works of August Rozental, especially those of a religious character (decorating several orthodox churches
and monasteries), are primarily located in and around
Sofia [32, 33], the most important being those in Alexander Nevsky Cathedral. His remaining works, being of
a secular character, are known from various catalogs and
exhibitions. However, most of the originals were destroyed during the bombing of Sofia in WWII.
Literature
Discussion
The whole Rozental family consisted of noteworthy figures
who bound themselves to their new fatherland, literally “for
death and life”. At the same time, they all explicitly emphasized
their Polish roots. The sons (August and Juliusz) were born in
Siberia after their parents had been exiled there as punishment.
1. Kaczmarek U. (1993). A history of the Poles in Bulgaria. Poznañ: Ars Nova. [in Polish]
2. Klejn Z. (2005). Bulgaria: sketches from recent history. Pu³tusk: Wy¿sza Szko³a Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. [in Polish]
3. Wasilewski T. (1970). A history of Bulgaria. Wroc³aw, War-
szawa, Kraków: Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich. [in Polish]
4. Mazurkiewicz L. (2012). Selected tourism theories and research methods. Studies and Monographs no. 140, Warszawa: AWF Warszawa. [in Polish]
5. Interview with Georgi Mikov, Curator of the National
Orthodox Museum in Sofia on 19.07.2013.
6. Student registry for the academic year 1876-1877. Academy
of Fine Arts (Nacionalna hudožestvena akademiâ v Sofiâ),
p. 1. [in Bulgarian]
7. http://www.blitz.bg/article/601. Retrieved 19.07.2013.
8. Takov R. (2012, May 31). The artist designed a flying bicycle.
24èasa. [in Bulgarian]
9. Bakalova E. (2005, July 22). Alexander Nevsky cathedral.
Kultura 22/2005. [in Bulgarian]
10. Encyclopedia “Bulgaria”. (1986). Volume 5. Sofia: Izdatelstvo
na BAN. [in Bulgarian]
11. Kostenceva R. (2008). My hometown Sofia at the end of the
19th and beginning of the 20th century and after. Sofia: RIVA.
[in Bulgarian]
12. St. Alexander Nevsky, Patriarchal Stavropegic Cathedral.
(2013). Unicart. [in Bulgarian]
13. Modern Bulgarian encyclopedia. (1994). Volume IV a. Sofia:
Izdatelstvo ELPIS. [in Bulgarian]
14. http://ru.wikipedia.org/wiki/Rozental'_Avgust_Avgustov.
Retrieved 25.07.2013.
15. www.archives.bg/balkanwars/spisuci/2281-2012-07-08.
16. Rozental ? . (2010). Songs half sung. Plovdiv: ASTARTA.
[in Bulgarian]
17. Penèeva R. (2012). Poetic creativity of anarchist ? lij Rozental. Literaturen Svât 38/2012. [in Bulgarian]
18. http://www.libblagoevgrad.org/publ/silianov/pdf/Silanov.p
df. Retrieved 28.08.2013.
112
19. http://bg.wikipedia.org/wiki/Kategoriâ-polâci-v-B"lgaria.
20. www.rastko.rs/rastko/delo/12576. Retrieved 28.08.2013.
21. Encyklopedia. (1984). Warszawa: PWN. [in Polish]
22. Interview with the director of the Emiliyan Stanev Museum
in Veliko Tarnovo (Muzej Emilian Stanev v Veliko T?rnovo),
Radka Penceva (Radka Penèeva), author of the introduction
to the collection of poems by J. Rozental [17], 10.21.2013.
23. Dimitroviè B. (2008). Chinese medicine in Serbia and doctor
Rozental case. Medicus 26/2008, p. 17. [in Serbian]
24. Dimitrov I. (Ed.) (1983). Concise history of Bulgaria. Sofia:
Izdatelstvo Nauka i Izkustvo. [in Bulgarian]
25. Road Atlas EUROPA. (1992). Warszawa: Mercedes-Benz, Polskie Przedsiêbiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E.
Romera. [in Polish]
26 http://www.artpice.bg/anta_details. Retrieved 19.07.2013.
27. http://www.pepatabakova.com/Articles. Retrieved 28.08.2013.
28. St. Alexander Nevsky – sanctuary-monument. (1924). D”ržavna Peèatnica. [in Bulgarian]
29. Protich A. (1955). I.V. Murkvichka – life and work.
30. Interview with Urszula Makowska-Pietkiewicz, manager of
the “Dictionary of Polish Artists” section (Department of the
History of Fine Art, Institute of Art of the Polish Academy
of Sciences), 08.10.2013.
31. Dictionary of Polish artists (2013). Warszawa: Instytut Sztuki
Polskiej Akademii Nauk.
32. http://wikimapia.org/19828733/bg. Retrieved 28.09.2013.
33. http://www.mapa-europy.com. Retrieved 28.09.2013.
Submitted: October 30, 2013
Accepted: January 30, 2014
113
ŒLADAMI ¯YCIA I TWÓRCZOŒCI AUGUSTA ROZENTALA
LECH JACZYNOWSKI
Akademia Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego w Warszawie, Wydzia³ Wychowania Fizycznego
i Sportu w Bia³ej Podlaskiej, Katedra Turystyki, Zak³ad Zarz¹dzania
Adres do korespondencji: Lech Jaczynowski, Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu, Zak³ad Zarz¹dzania,
ul. Akademicka 2, 21-500 Bia³a Podlaska, tel.: 83 3428784, fax: 83 3428800,
Streszczenie
Wprowadzenie. Celem pracy by³o przybli¿enie twórczoœci i losów, zupe³nie nieznanego u nas, polskiego artysty-malarza
Augusta Rozentala, który ¿y³ i tworzy³ w Bu³garii na prze³omie XIX i XX wieku. Udokumentowanie jego dorobku mo¿e byæ
interesuj¹ce dla historyków sztuki oraz ze wzglêdów marketingowych dla polskich biur podró¿y. Materia³ i metody. Poszukuj¹c wiarygodnych informacji, skoncentrowano siê na Ÿród³ach histograficznych, ikonograficznych i epigraficznych.
Siêgniêto do zbiorów archiwalnych, muzealnych, bibliotek naukowych, prasy i stron internetowych (polskich, bu³garskich, serbskich i rosyjskich). Uzyskan¹ wiedzê zweryfikowano w oparciu o trzy wywiady ze specjalistami z zakresu muzealnictwa. Wyniki. Prezentacja uzyskanych informacji przeprowadzona zosta³a pod k¹tem opisu miejsca i produktu marketingowego, dla potrzeb turystyki kulturowej. Opisano wiêc g³ówne, zachowane dzie³a tego artysty i ich umiejscowienie
w cerkwiach i monasterach w Sofii i jej okolicach. Przy okazji natrafiono na ciekawe informacje o dokonaniach jego brata,
poety Juliusza oraz ich ojca, lekarza Augusta – zes³anego przed laty wraz z rodzin¹ na Sybir. Przedstawiono te¿ odnalezione, oryginalne dokumenty, zawieraj¹ce dane osobowe Augusta Rozentala (malarza). Wnioski. Przeprowadzone badania
potwierdzaj¹ jego polskie pochodzenie oraz dokumentuj¹ aktualne umiejscowienie najciekawszych dzie³ tego artysty.
Umo¿liwia to ³atwe dotarcie do nich tak specjalistom, jak i turystom, zainteresowanym poruszon¹ tu tematyk¹.
S³owa kluczowe: turystyka, marketing, malarstwo sakralne, historia sztuki, polonica, Sybir, Ba³kany
Wprowadzenie
W marcu 2013 r. jedna z bu³garskich stacji telewizyjnych
wyemitowa³a program o cerkwi katedralnej w Sofii œw. Aleksandra Newskiego (ryc. 1). Jest to najwiêksza cerkiew na Ba³kanach
i jedna z najwiêkszych na œwiecie. W trakcie tego programu kilkakrotnie zosta³o wspomniane nazwisko polskiego malarza Augusta Rozentala (Avgust Rozental), który uczestniczy³ w zespole
najwybitniejszych wówczas artystów (g³ównie rosyjskich i bu³garskich), zajmuj¹cych siê wystrojem tej œwi¹tyni. Cz³onkowie
tego zespo³u opracowali na prze³omie XIX i XX wieku koncepcjê, a potem wed³ug niej zrealizowali wystrój tej cerkwi (freski,
mozaiki, tympanony i ikonostas), bêd¹cej równoczeœnie pomnikiem wdziêcznoœci za wyzwolenie Bu³garii z ponad piêæsetletniego panowania Imperium Osmañskiego.
Próba znalezienia informacji na temat tego polskiego malarza w krajowych Ÿród³ach (encyklopedie, Internet, S³ownik artystów polskich) nie da³a ¿adnego rezultatu, podobnie jak poszukiwania w Akademii Sztuk Piêknych w Warszawie. Odkryto
wprawdzie w Bibliotece ASP informacje o Auguœcie Rozenthalu, ale ten niemiecki pejza¿ysta dzia³a³ na innym terenie, inna
jest pisownia jego nazwiska i co najwa¿niejsze zmar³ w 1875 roku, a wiêc dok³adnie wówczas, gdy urodzi³ siê nasz bohater.
¯adnych wiadomoœci o osobie Rozentala nie zawiera³y prace
Kaczmarek [1], Klejna [2], czy Wasilewskiego [3], a wiêc polskich autorów specjalizuj¹cych siê w opisie historycznych uwarunkowañ zwi¹zków polsko-bu³garskich. Dlatego postanowiono sprawdziæ na miejscu w Bu³garii, jakie dane mo¿na tam znaleŸæ. Informacja taka mo¿e byæ ciekawa nie tylko dla historyków
sztuki, ale te¿ dla ró¿nych biur podró¿y, które organizuj¹c wyjazdy do tego kraju, mog³yby do swojej oferty dla turystów w³¹czyæ informacje o materialnych œladach dokonañ wybitnych Polaków, których losy rzuci³y na te tereny, a oni zapisali siê swoj¹
dzia³alnoœci¹ w historii tego kraju.
Materia³ i metody
Rycina 1. Cerkiew katedralna œw. Aleksandra Newskiego w Sofii
(fot. w³asna)
Celem niniejszej pracy by³o przybli¿enie ¿ycia i twórczoœci, zupe³nie nieznanego w Polsce artysty-malarza Augusta
Rozentala. Badania polega³y g³ównie na poszukiwaniu Ÿróde³
œwiadcz¹cych o jego dorobku i polskoœci. Skoncentrowano siê
na Ÿród³ach: historiograficznych, ikonograficznych i epigraficznych. W zakresie Ÿróde³ pisanych siêgniêto do archiwów,
bibliotek naukowych, prasy, stron internetowych (polskich,
bu³garskich, serbskich i rosyjskich). Sprawdzono zbiory w wybranych muzeach, galeriach, cerkwiach i monasterach. Wiedzê wzbogacono o wywiady z trzema osobami, bêd¹cymi kie-
Jaczynowski: ŒLADAMI ¯YCIA I TWÓRCZOŒCI...
rownikami ró¿nych instytucji (dokumentuj¹cych wiedzê historyczn¹), którzy byli kompetentni w zakresie interesuj¹cych
nas Ÿróde³. Uzyskane dane Ÿród³owe mia³y wiêc charakter tak
pierwotny jak i wtórny.
Powy¿sze studia ukierunkowane zosta³y na opis miejsca
i prezentacjê produktu marketingowego dla potrzeb turystyki
kulturowej [4]. Starano siê przy tym odpowiedzieæ na nastêpuj¹ce pytania badawcze:
1. Jakie s¹ przes³anki do uznania polskiego pochodzenia
Augusta Rozentala?
2. Jakie s¹ miejsca usytuowania Ÿróde³ informacji o tej postaci?
3. Jakie dzie³a stworzy³ ten malarz i gdzie s¹ one dostêpne?
Ze wzglêdu na wielow¹tkowoœæ oraz wynikaj¹c¹ z niej
interdyscyplinarnoœæ pracy, starano siê uzyskaæ nieznane w Polsce dane Ÿród³owe o Auguœcie Rozentalu, mog¹ce te¿ zainteresowaæ:
- specjalistów w zakresie historii kultury, którzy maj¹c
teraz informacje o konkretnych dzie³ach i miejscu ich
ekspozycji bêd¹ mogli je skatalogowaæ i przeanalizowaæ
pod wzglêdem wartoœci artystycznej;
- historyków, zajmuj¹cych siê losami emigracji polskiej,
której przedstawiciele mieli znacz¹ce osi¹gniêcia na obczyŸnie, przez co stali siê prawdziwymi ambasadorami
polskoœci na tamtych terenach;
- psychologów spo³ecznych zapewne zainteresuje brak
racjonalnych kryteriów, jakimi powinno siê kierowaæ
polskie spo³eczeñstwo uznaj¹ce kogoœ za naszego rodaka
lub nie;
- jêzykoznawców, interesuj¹cych siê zasadami transkrypcji, transliteracji oraz spolszczania nazw obcojêzycznych, wykorzystywaniem tych zasad w sposób niejednorodny w opracowaniach kartograficznych.
Poniewa¿ poszukiwania odbywa³y siê na terenach, gdzie
oficjalnie obowi¹zuje alfabet cyryliczny, cytuj¹c pozycje bibliograficzne, konsekwentnie stosowano transliteracjê zgodnie z International Standard ISO 9:1995, oficjalnie obowi¹zuj¹c¹ w polskich bibliotekach naukowych jako NP ISO 9:2000. W przypadku nazw miejscowoœci wykorzystywano transkrypcjê stosowan¹ na miêdzynarodowych mapach, aby umo¿liwiæ ich odszukanie przez potencjalnych turystów w systemie nawigacji satelitarnej (GPS). Siêgniêto te¿ do wykazu spolszczonych nazw geograficznych oraz zasad latynizacji geograficznych nazw bu³garskich, opublikowanego przez Komisjê Standaryzacji Nazw
Geograficznych. W tekœcie starano siê tam gdzie to by³o mo¿liwe, stosowaæ nazwy spolszczone. Jednak w zale¿noœci od sytuacji, przy pierwszym u¿yciu danej nazwy, czy nazwiska, w oryginale zapisanego w cyrylicy, w nawiasie podawano transkrypcjê lub transliteracjê.
System cytowañ zastosowany w niniejszym opracowaniu
to Vancouver System, przyjêty ze wzglêdu na profil czasopisma.
Zasadnicz¹ czêœæ badañ przeprowadzono w lipcu i sierpniu
2013 roku.
114
gim Mikowem (Georgi Mikov) da³y wreszcie pewien rezultat.
Pomóg³ on m.in. w poszukiwaniach w miejscowym archiwum
oraz w penetracji bu³garskiego Internetu [5]. Najcenniejsza okaza³a siê jednak jego sugestia, aby sprawdziæ w archiwum tamtejszej Akademii Sztuk Piêknych (Nacionalna hudožestvena akademiâ). Uczelnia rozpoczê³a swoj¹ dzia³alnoœæ w 1896 roku jako Pañstwowa Szko³a Rysunku (D"ržavno risuvatelno uèilište).
Dostêp do ksi¹g sprzed prawie 120 lat wymaga³ specjalnej zgody
aktualnego rektora prof. Swetos³awa Koka³owa (Svetoslav Kokalov), któr¹ jednak bez problemów uzyskano. I tutaj odnotowano wreszcie pierwszy sukces. W ksiêdze zawieraj¹cej dane personalne studentów i numery albumu dla pierwszego naboru
w 1896 roku [6], na pierwszej pozycji znaleziono wszystkie dane o naszym bohaterze (ryc. 2). Krusz¹cy siê papier stanowi
bezcenne Ÿród³o, dokumentuj¹ce prawdziwoœæ zas³yszanej dosyæ przypadkowo informacji. Wynika z niego, ¿e August Rozental (Avgust Rozental) zosta³ 22 wrzeœnia 1896 roku przyjêty
na pierwszy rok studiów stacjonarnych. Urodzi³ siê 15 grudnia
1875 roku w Irkucku (Irkutsk) w Rosji, posiada³ obywatelstwo
bu³garskie, ale by³ narodowoœci polskiej oraz wyznania katolickiego. Ponadto ze Ÿród³a tego wynika³o, ¿e jego ojciec, te¿ August Rozental, ju¿ nie ¿y³, a utrzymywa³a go matka Maria Piaskowicka (Mariâ Piaskovicka), bêd¹ca z zawodu akuszerk¹ (babuvane), zamieszkuj¹ca w Gabrowo (Gabrovo). Dokument zawiera opis przebiegu trzyletnich studiów, rocznego kursu pedagogicznego daj¹cego prawo do nauczania rysunku w szko³ach
oraz dwuletniej specjalizacji z malarstwa (t¹ ostatni¹ ukoñczy³
w 1909 r.). Na dole dokumentu znajduje siê w³asnorêcznie napisane przez Rozentala oœwiadczenie o odebraniu dokumentów
po zakoñczeniu studiów w 1899 roku i przepiêknie kaligrafowany jego podpis (w cyrylicy).
Rycina 2. Dane personalne Augusta Rozentala z ksiêgi – spisu
studentów DRU, rocznika 1896-1897 (fot. w³asna)
Wyniki
Lokalizacja Ÿróde³
Poniewa¿ pierwszy œlad dotycz¹cy Augusta Rozentala prowadzi³ do cerkwi œw. Aleksandra Newskiego, tam rozpoczêto
próby poszukiwania. Rozmowy z miejscowymi duchownymi
niewiele wnios³y do sprawy. Byli oni raczej s³abo zorientowani
kto i za jakie malowid³a w tej œwi¹tyni odpowiada³. T³umaczyli
siê, ¿e niedawno zostali tutaj przeniesieni i jeszcze nie opanowali wiedzy w tym zakresie. Zasugerowali jednak, ¿eby skontaktowaæ siê z Krajowym Muzeum Cerkiewnym (Nacionelen
c”rkoven muzej) dzia³aj¹cym przy Episkopacie (Svetiâ Sinod).
Kilkakrotne wizyty i rozmowy z kustoszem tego muzeum Geor-
Maj¹c pewnoœæ (dziêki omówionemu wy¿ej dokumentowi),
¿e natrafiono na w³aœciwy trop, rozpoczêto rutynowe poszukiwania w: Bibliotece Narodowej w Sofii (Nacionalna biblioteka
v Sofiâ), bibliotece Bu³garskiej Akademii Nauk (biblioteka na
B"lgarska akademiâ na naukite), w miejscowych czasopismach,
periodykach oraz bu³garskim Internecie. Okaza³o siê, ¿e August
Rozental w 100 lat po œmierci, wcale nie jest tu zapomniany. Ci¹gle pojawiaj¹ siê artyku³y opisuj¹ce jego burzliwe ¿ycie. Niestety wiele z nich ma charakter plotkarski i ma³o wiarygodny. To,
¿e nale¿a³ do miejscowej bohemy akurat mo¿e byæ prawdziwe,
ale jego perypetie z szanta¿uj¹c¹ go d³ugie lata prostytutk¹ [7],
czy zaprojektowanie przez niego konstrukcji lataj¹cego roweru
115
[8] wydaj¹ siê byæ szukaniem sensacji przez pisz¹cych to dziennikarzy. W innych publikacjach pojawiaj¹ siê informacje o jego
twórczoœci [9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17], o losach ojca [11, 16,
17, 18, 19, 20], dzia³alnoœci rewolucyjno-powstañczej jego brata
[11, 16, 17, 18, 19] etc. Weryfikacjê tych informacji przeprowadzono porównuj¹c wspomnienia ¿ony Augusta Rozentala – Rajny Kostencewej (Rajna Kostenceva) opublikowane w ksi¹¿ce (tytu³ w t³umaczeniu na j. polski) Moje rodzinne miasto Sofia w koñcu XIX i pocz¹tku XX wieku oraz potem [11].
Wy³ania siê z tych publikacji obraz polskiej rodziny zes³anej
na Sybir, nastêpnie szukaj¹cej swojego miejsca na ziemi z daleka
od zniewolonej ojczyzny. Aktywnie uczestnicz¹cej w ¿yciu spo³ecznym swojego nowego œrodowiska. Wybitnych postaci wyró¿niaj¹cych siê w swoich profesjach, którzy ostatecznie oddali
¿ycie za now¹ ojczyznê – Bu³gariê.
Pradziadowie malarza prawdopodobnie ¿yli jeszcze w XVI
wieku w Czechach, a ówczesna pisownia ich nazwiska brzmia³a
Rožmitál. Po bitwie pod Bia³¹ Gór¹ w 1620 roku, wygranej przez
cesarza Ferdynanda II, Czechy utraci³y samodzielnoœæ, sta³y siê
dziedzicznym krajem Habsburgów, a miejscowa ludnoœæ poddana zosta³a represjom i germanizacji [19, 21]. Rodzina Rozentalów uciek³a wówczas do Polski i tam uleg³a stopniowej polonizacji. Po powstaniu listopadowym w 1831 roku, kiedy zosta³a im odebrana znaczna czêœæ maj¹tku, osiedlili siê w guberni
kijowskiej (we wsi Volniânska). To tu zaczyna siê w miarê udokumentowana historia ojca i jego dwóch synów: poety Juliusza
i malarza Augusta.
Ojciec
Jest to postaæ równie ciekawa jak jego syn – bohater naszych
poszukiwañ. Urodzi³ siê oko³o 1828 roku i m³odzieñcze lata
spêdza w Kijowie (Kijev). Maj¹c 16 lat ukoñczy³ szko³ê œredni¹
i rozpocz¹³ studia medyczne na Uniwersytecie Kijowskim. Dyplom lekarza uzyska³ w wieku 21 lat. Nieco wczeœniej, w wieku
18 lat opublikowa³ po polsku powieœæ Nowo¿eñcy (Mladožencite) oraz tomik wierszy pt. Cierniowa korona (Tr"nen venec).
Tytu³y s¹ t³umaczeniem z jêzyka bu³garskiego. Poszukiwania
jego prac w Bibliotece Narodowej w Warszawie nie da³y rezultatu. Informacja pochodzi z przedmowy Radki Penczewej (Radka Penèeva) do zbioru bu³garskich wierszy pt.: Niedoœpiewane
pieœni (Nedopeti pesni) drugiego syna – Juliusza Rozentala (? lij
Rozental) [16] oraz z rozmowy jak¹ przeprowadzono ze wspomnian¹ wczeœniej autork¹ przedmowy do tego zbioru [22].
August senior posiada³ buntowniczy charakter, a jego pogl¹dy przez niektórych komentatorów okreœlane s¹ jako anarchistyczne. W wielu publikacjach podaje siê, ¿e by³ polskim szlachcicem i przy nazwisku dopisuje mu siê tytu³ „von” (fon). Dementuje te informacje jego synowa Kostencewa [11], która pisz¹c o nim podkreœla, ¿e mia³ pogl¹dy liberalne, a nie anarchistyczne oraz, ¿e sam nigdy nie dopisywa³ przed swoim nazwiskiem ¿adnych tytu³ów szlacheckich.
W 1854 roku uw³aszczy³ swoich ch³opów, co nie by³o ju¿
wówczas czymœ nadzwyczajnym. Jednak fakt ten nag³oœni³ publikuj¹c odezwê do polskiej szlachty, aby nie ogl¹da³a siê na
carskie w³adze, tylko indywidualnie, sama uw³aszcza³a swoich
podw³adnych. W³¹czy³ siê te¿ aktywnie w organizacjê jednego z buntów ukraiñskich ch³opów, za co zosta³ skazany na karê
œmierci. Kara ta zosta³a ostatecznie zamieniona na zes³anie na
Syberiê i w 1855 roku August Rozental wraz z ¿on¹ wyjechali do Irkucka, gdzie przebywali do 1880 roku. Tam przysz³y na
œwiat ich dzieci. W ró¿nych Ÿród³ach mówi siê o trzech synach
i trzech córkach [16, 17, 20, 23], ale Kostencewa [11] pisze tylko
o dwóch synach – starszym Juliuszu i m³odszym Auguœcie, nic
nie wspominaj¹c o innych dzieciach.
August senior na miejscu zsy³ki praktykowa³ jako lekarz i pog³êbia³ swoj¹ wiedzê w zakresie tradycyjnej medycyny chiñskiej. Po zwolnieniu z zes³ania, rodzina pozbawiona swojego
maj¹tku nie mia³a gdzie i do czego wracaæ. Poniewa¿ jeszcze
podczas studiów medycznych w Kijowie Rozental sympatyzowa³ z cz³onkami Towarzystwa Cyryla i Metodego (Kirilo-Metodievskoto družestwo), byæ mo¿e to wp³ynê³o na jego decyzjê
o wyjeŸdzie na Ba³kany. I tutaj ponownie Ÿród³a bu³garskie nieco
siê ró¿ni¹ miêdzy sob¹. Jedne podaj¹, ¿e rodzina Rozentalów
od razu przyjecha³a do Plowdiw (Plovdiv), inne i¿ najpierw osiedlili siê w Belgradzie (Beograd) w Serbii [19, 23]. Tam miejscowe
w³adze oskar¿y³y ojca – Augusta Rozentala – o to, ¿e podj¹³ praktykê lekarsk¹ nie posiadaj¹c dyplomu i stosowa³ dziwne zabiegi
(które dzisiaj nazwalibyœmy kinezyterapi¹). To wówczas w trakcie procesu mia³ podobno wykrzyczeæ „...nie jestem oszustem
ani ¯ydem, o co mnie oskar¿acie, tylko Polakiem i katolikiem,
któremu dyplom lekarza uzyskany w Kijowie odebrano ze wzglêdów politycznych przed zes³aniem na Syberiê”. Sprawa zakoñczy³a siê jednak wysok¹ grzywn¹, któr¹ musia³ zap³aciæ i nakazem opuszczenia Serbii [19, 23]. W Bu³garii rodzina mieszka³a
w ró¿nych miejscowoœciach. Najpierw w Plowdiwie (Plovdiv),
potem w Gabrowo (Gabrovo), wreszcie w Sofii (Sofiâ). Tutaj Rozental zwi¹za³ siê z ugrupowaniami anarchistycznymi Spiro Gu³apczewa (Spiro Gulapèev) [24]. Dosz³o wtedy do konfliktu miêdzy nim a ówczesnym premierem Aleksandrem Stambo³owem
(Aleksand"r Stambolov), w efekcie czego zosta³ karnie wys³any
do miejscowoœci Wrania (Vranje – dzisiejsza Serbia), gdzie jako lekarz mia³ pomagaæ stacjonuj¹cym tam bu³garskim ¿o³nierzom w walce z epidemi¹ tyfusu. Niestety w trakcie opieki nad
chorymi sam zarazi³ siê t¹ chorob¹ i umar³ prawdopodobnie
w 1888 roku (co do tej daty te¿ brak jest precyzji w ró¿nych Ÿród³ach).
Brat
Starszy brat naszego bohatera – Juliusz Cezar Rozental
urodzi³ siê w Irkucku 14 lipca 1872 roku. Po zasiedleniu siê rodziny w Bu³garii ukoñczy³ renomowane gimnazjum w Gabrowie. Do tej samej szko³y uczêszcza³ potem jego m³odszy brat August.
Po ukoñczeniu nauki Juliusz podejmowa³ pracê jako nauczyciel. Najpierw we wsi Kilifarewo (Kilifarevo), potem we wsi
Letnica (Letnica). Podobnie jak ojciec przejawia³ pogl¹dy skrajnie wolnoœciowe. Zosta³ cz³onkiem oddzia³u powstañczego,
który w³¹czy³ siê do walk w ramach powstania ilindenskiego
(Ilindensko-Preobraženskoto v"stanie) w 1903 roku, d¹¿¹cego
do wyzwolenia Macedonii, traktowanej wówczas jako historyczna czêœæ Bu³garii, spod panowania tureckiego. Juliusz zgin¹³ podczas walk ko³o wsi £ukowo (Lukovo) 12 wrzeœnia 1903 r.
Po œmierci, przyjaciel z ³awy szkolnej A. Straszimirow (A. Strašimirov) opisa³ losy Juliusza w przedmowie do pierwszego wydania zbiorku wierszy. W cytowanym wczeœniej kolejnym ich
wydaniu z 2010 r. ta przedmowa z pierwszego wydania te¿ zosta³a do³¹czona [16]. Jest ona dosyæ szczegó³owa i przywo³uje
ró¿ne inne Ÿród³a. WyraŸnie te¿ podkreœla polskie pochodzenie
tego szczup³ego m³odzieñca o blond w³osach i niebieskich
oczach.
¯ona
August Rozental mia³ jedyn¹ mi³oœæ swojego krótkiego ¿ycia. By³a ni¹, wspomniana ju¿ wczeœniej Rajna Kostencewa,
córka w³aœciciela pierwszej sofijskiej ksiêgarni, jaka zosta³a
otwarta w tym mieœcie po wyzwoleniu Bu³garii. Zakochany
by³ w niej bez pamiêci. Do tego stopnia, ¿e swoje obrazy zacz¹³
podpisywaæ swoim i jej imieniem – August Rajna (Avgust Rajna). Rysowa³ i malowa³ j¹ wielokrotnie wykorzystuj¹c jako modelkê do swoich obrazów.
Ona sama opisuj¹c zwi¹zek z Augustem wspomina, ¿e na pocz¹tku wrêcz go unika³a [11]. Pisze te¿, ¿e wówczas „...nie mia³am zamiaru zakochiwaæ siê w kimkolwiek, a zw³aszcza w kimœ
tak bardzo zwariowanym”. Zbli¿yli siê pracuj¹c w ró¿nych szko-
³ach w Dobricz* (Dobriè), gdzie wszyscy nauczyciele spotykali
siê na wspólnych posi³kach w tej samej jad³odajni. Po powrocie
do Sofii zostali ma³¿onkami, August pod wp³ywem ¿ony bardzo
siê zmieni³. Uspokoi³ siê, przesta³ byæ roztargniony. ¯eby narysowaæ mój portret – pisze Rajna – zrobi³ wczeœniej ok. 40 etiud
przysz³ego obrazu. By³ mistrzem perspektywy tak, ¿e z jego
umiejêtnoœci i pomocy korzystali najpierw koledzy na studiach
a potem uznani ju¿ artyœci. Swoje dzie³a czêsto rozdawa³, gdy
ktoœ zainteresowa³ siê jakimœ jego p³ótnem. Przez to czêsto g³odowa³. Po œlubie ¿ona jednak osobiœcie zajê³a siê finansami
i rozdawnictwo siê skoñczy³o. Opisuj¹c mê¿a, Rajna pisze o nim
w samych superlatywach „...by³ silny jak atleta i delikatny jak
dziecko. Utalentowany i nadzwyczaj skromny. Jak lew potrafi³
walczyæ o prawdê, jednoczeœnie stawa³ siê potulny w obliczu
czegoœ dobrego. W pe³nym sensie tego wyra¿enia posiada³ szerok¹ s³owiañsk¹ duszê. Demonstruj¹c sw¹ si³ê rozstawia³ rêce
i kaza³ siê na nich uwiesiæ dwóm osobom i wytrzymywa³ to obci¹¿enie. Cia³o mia³ harmonijnie zbudowane, a twarz mia³a
klasyczny wygl¹d: prosty nos, wysokie czo³o, lazurowe oczy, delikatne rysy i wij¹ce siê kêdziory. Nigdy te¿ nie chorowa³” [11].
Losy Rajny po œmierci mê¿a trudno nazwaæ dobrymi. Wysz³a drugi raz za m¹¿ za niemieckiego artystê M. Metzgera
(M. Mecger), który charakterem bardzo ró¿ni³ siê od Augusta.
Do tego zwi¹za³ siê z NSDAP (przez to po wojnie by³ w Bu³garii
ignorowany). Wreszcie w 1933 roku zostawi³ Rajnê i wyjecha³
do Niemiec. W swoim mieszkaniu przy ul. Rakowski 125 przechowywa³a najlepsze obrazy Augusta. Jednak podczas bombardowañ Sofii przez aliantów w czasie II wojny œwiatowej, jej dom
zosta³ trafiony i wszystkie trzymane tam prace sp³onê³y. Rajna
zmar³a w samotnoœci i biedzie [7]. Nie wiemy te¿ nic o dalszych
losach syna malarza (te¿ nosi³ imiê August).
August i jego dzie³a
Do naszych czasów zachowa³o siê niewiele z prac Augusta
Rozentala, g³ównie ze wzglêdu na wspomniane wy¿ej dzia³ania
wojenne. To co mo¿emy ogl¹daæ, to g³ównie malowid³a o charakterze sakralnym. By³o to zreszt¹ w owym czasie g³ówne
i pewne Ÿród³o dochodu dla artystów, bo rynek kolekcjonerów
wówczas w Bu³garii jeszcze nie funkcjonowa³. Z dotychczasowych ustaleñ wynika, ¿e poza dzie³ami w cerkwi œw. Aleksandra Newskiego w Sofii, jego prace znajduj¹ siê w cerkwiach w:
Batak (Batak), Pesztera (Peštera), a tak¿e w drugiej cerkwi w Kremikowskim Klasztorze (Kremikovski Manastir). Rozental projektowa³ i malowa³ tak¿e elementy ikonostasów w cerkwiach
we wsiach: Po¿arewo (Požarevo), Zwanczewo (Zvanèevo), Pazardzik (Pazardžik) oraz innych [11, 14, 26, 27]. Wiemy, ¿e prac
tych by³o znacznie wiêcej, ale udokumentowanie ich wymaga
przeprowadzenia odpowiedniego postêpowania.
Najlepiej znane s¹ dzie³a z cerkwi katedralnej œw. Aleksandra Newskiego, zw³aszcza tympanon znajduj¹cy siê nad wejœciem od strony pó³nocnej (ryc. 3). Jest to mozaika przedstawiaj¹ca trzech œwiêtych prawos³awnych, ¿yj¹cych na prze³omie XI
i XII wieku na tamtych terenach. Od lewej s¹ to Joakim Osogowski (Joakim Osogovski), Gawri³ Lesnowski (Gavril Lesnovski) i Prochor Pczinski (Prohor Pèinski) [9, 11, 12, 28].
116
Rycina 3. Tympanon – mozaika Augusta Rozentala w cerkwi
œw. Aleksandra Newskiego (fot. w³asna)
W wielu Ÿród³ach wymienia siê te¿ fresk wewn¹trz tej cerkwi znajduj¹cy siê w niszy, pó³nocnej nawy tej œwi¹tyni i zatytu³owany „ukrzy¿owanie” (razpiâtie). W opisanym miejscu
znajduje siê wprawdzie fresk przedstawiaj¹cy krzy¿ (ale bez
Chrystusa), z unosz¹cymi siê obok niego (zgodnie z opisem Rajny Kostencewej) g³owami anio³ów, jednak obok krzy¿a s¹ postacie œw. Heleny (Elena) i episkopa Jerozolimy Makariego
(Makarij), którzy odnaleŸli w Jerozolimie wspomniany krzy¿
w IV w. n.e. Zagadniêty o to miejscowy pop (ale te¿ notka
w przewodniku po cerkwi) [12] sugeruj¹, ¿e jest to dzie³o I. Markwiczki (I. M"rkvièka) [29]. Wymieniony tu artysta by³ profesorem A. Rozentala podczas studiów i to on wprowadzi³ go do zespo³u wykonawców wystroju tej œwi¹tyni. Sprawa ta wymaga
wiêc wyjaœnienia specjalistów.
Trzeci¹ prac¹, o której pisze tylko ¿ona naszego malarza [11]
jest fresk na balkonie tej œwi¹tyni (niewidoczny z dolnego poziomu) nazwany „Bo¿a chusta” (Obrus Gospoden). By³ on restaurowany i zmieniono wówczas jego kompozycjê. Jednak
oryginalny szkic olejny, który by³ przez A. Rozentala wystawiony na konkursie (i wygra³), jest przechowywany w Krajowym
Muzeum Cerkiewnym w Sofii. W czasie naszych poszukiwañ
nie uda³o siê go jednak odszukaæ. Dopiero potem, w cytowanej
wielokrotnie ksi¹¿ce Rajny Kostencewej [11] znaleziono na dole
strony przypis, który wyjaœnia nieco t¹ sprawê. Autorka twierdzi, ¿e rozmawia³a z ówczesnym kustoszem muzeum, osobiœcie
zwracaj¹c mu uwagê, ¿e rzeczony eksponat zosta³ mylnie wpisany u nich jako praca Niko³y Petrowa (Nikola Petrov) i b³¹d ten
trzeba poprawiæ. Doda³a te¿, ¿e styl rysowania Petrowa i Rozentala tak siê ró¿ni¹, ¿e dla specjalisty nie powinno byæ problemem potwierdzenie jej s³ów.
Oprócz wspomnianych tu prac, August Rozental wygra³ te¿
konkursy na udekorowanie prawej œciany na wspomnianym ju¿
balkonie, jak te¿ wykonanie innej sceny przedstawiaj¹cej Enrawota (Enravot – wujek kniazia Borysa I), który du¿o wczeœniej
przed swoim w³adc¹ przyj¹³ chrzeœcijañstwo. Oficjalnie chrzeœcijañstwo zosta³o przyjête w Bu³garii aktem chrztu kniazia Borysa I w dn. 25.05.866 r. [24]. Szkice konkursowe tych prac te¿
powinny byæ gdzieœ przechowywane. A. Rozental nigdy nie wykona³ ich jako freski. Nie zd¹¿y³, bo po og³oszeniu mobilizacji,
w czasie wojny ba³kañskiej 1912 roku wst¹pi³ na ochotnika do
armii i zgin¹³ w walkach z Turkami 22 paŸdziernika tego¿ roku
pod Seliolu – Geèkinli – ko³o miejscowoœci Odrin (Edirne),
maj¹c zaledwie 37 lat.
Wczeœniej August chyba przeczuwa³ co go czeka, bo stoj¹c
ju¿ w towarowym wagonie, wœród ¿o³nierzy wyje¿d¿aj¹cych na
front, odezwa³ siê do ¿ony „...za rok mo¿e mnie ju¿ nie bêdzie,
a dziecko moje, które jest w drodze, mo¿e zostanie bez ojca”.
* Na niektórych mapach miêdzynarodowych (m.in. Atlasie Samochodowym Mercedes-Benz „EUROPA” z 1992 r.) jest mylna pisownia tego miasta, mianowicie Dobrih,
wynikaj¹ca z mylnego te¿ zapisu w cyrylicy [25].
117
Jego syn, te¿ August, urodzi³ siê piêæ miesiêcy póŸniej [11].
Uda³o siê nam znaleŸæ jedno zdjêcie Augusta, dosyæ s³abej
jakoœci (ryc. 4), w cytowanym wy¿ej zbiorze wierszy Juliusza
Rozentala [16]. Ale wg s³ów jego ¿ony [11], August maluj¹c ikony wykorzystywa³ czêsto do sportretowania œwiêtych swoje
w³asne oblicze. Porównuj¹c wiêc ró¿ne jego obrazy i uchwyciwszy podobieñstwo ró¿nych postaci bêdziemy mogli prawdopodobnie wyobraziæ sobie jak naprawdê wygl¹da³.
Rycina 4. Fotografia Augusta Rozentala [16]
Œmieræ Augusta Rozentala, mêczeñska – bo ranny dosta³ siê
do niewoli, gdzie by³ nieludzko torturowany – by³a szeroko
opisywana w ró¿nych publikacjach w Bu³garii. Nie tylko –
równie¿ w rosyjskiej wersji Wikipedii [14] znajduje siê
wzmianka o nim, o jego twórczoœci i œmierci. Doczeka³ siê te¿
umieszczenia na pami¹tkowej tablicy w hallu g³ównym
bu³garskiej szko³y – odpowiednika naszej ASP. Znajduj¹ siê na
niej nazwiska absolwentów, którzy polegli w czasie wojny
ba³kañskiej 1912 roku i I wojny œwiatowej (ryc. 5). Nazwisko
naszego bohatera znajduje siê tam na drugim miejscu.
Rycina 5. Tablica pami¹tkowa z nazwiskami absolwentów DRU
i NHA (w tym Augusta Rozentala), którzy zginêli podczas walk
w wojnie ba³kañskiej 1912 roku i I wojnie œwiatowej (fot. w³asna)
cie”. Wszyscy oni jednoczeœnie bardzo wyraŸnie podkreœlali
swoje polskie pochodzenie. Synowie (August i Juliusz) urodzili
siê na Syberii podczas pobytu zes³anych tam na katorgê swoich
rodziców. Prawdopodobnie nie mieli oni szansy kiedykolwiek
byæ w Polsce. Zginêli walcz¹c „za wolnoœæ nasz¹ i wasz¹”.
Dlaczego wiêc w swojej naturalnej ojczyŸnie, która – jak wynika
z opisów – zawsze by³a im tak bliska, s¹ zupe³nie nieznani?
Zw³aszcza w przypadku Augusta – malarza, powinniœmy siê
chyba doczekaæ w naszym kraju, rzetelnej analizy i udokumentowania jego dzie³. One istniej¹ i zas³uguj¹ na kompetentn¹
ocenê fachowców. Na obecnym etapie nasza wiedza jest w tym
zakresie raczej fragmentaryczna, ale nawet ju¿ teraz polscy turyœci odwiedzaj¹cy Bu³gariê i zwiedzaj¹cy cerkiew œw. Aleksandra Newskiego w Sofii powinni mieæ dostarczon¹ przez nasze
biura podró¿y informacjê o polskim twórcy ikony trzech œwiêtych, na tympanonie nad wejœciem (po prawej stronie), na pó³nocnej œcianie tej œwi¹tyni. Bo naprawdê jest czym siê chwaliæ.
W Instytucie Sztuki PAN w Warszawie udostêpniono nam
w 2013 roku materia³y [30] z³o¿one tam w 1994 roku przez
Z. Klejna (korespondenta prasowego w Bu³garii). Wœród nich s¹
kserokopie dwóch Ÿróde³, do których nam nie uda³o siê dotrzeæ.
S¹ to: Katalog poœmiertnej wystawy artysty Augusta Rozentala,
Sofia 1913 rok (Posm"rtna izložba na hudožnika Avgust Rozental, Sofiâ 1913 god.) oraz artyku³ (niepodpisany) zatytu³owany
Avgust Rozental, umieszczony w czasopiœmie „Hudožestvena
kultura” 1914 rok nr 32, w którym znajduj¹ siê zdjêcia naszego
bohatera, tympanonu w cerkwi œw. Aleksander Newski w Sofii
oraz – etiuda portretu jego ¿ony Rajny. Czy te wszystkie materia³y wystarcz¹, aby Augusta Rozentala mo¿na by³o umieœciæ kiedyœ w S³owniku artystów polskich? [31]. Zobaczymy. Rozmowê na ten temat przeprowadzono w Instytucie Sztuk PAN [30].
Wspomnianych wy¿ej materia³ów nie umieszczono tu w bibliografii, poniewa¿ ich zebranie nie jest zas³ug¹ autora tylko
Z. Klejna. Potwierdzaj¹ one jednak tezê o polskoœci naszego bohatera i dodatkowo pog³êbiaj¹ nasz¹ wiedzê o jego twórczoœci.
Wnioski
Z przedstawionego wy¿ej opracowania wynikaj¹ jasne odpowiedzi na postawione na wstêpie pytania badawcze:
1. August Rozental pochodzi³ z rodziny, której cz³onkowie
zawsze podkreœlali swoje polskie pochodzenie. Poza
wspomnieniami osób im wspó³czesnych o fakcie polskoœci naszego bohatera najlepiej œwiadczy dokument
z Ksiêgi studentów [6] widoczny te¿ na rycinie 1 oraz
wspomnienia jego ¿ony Rajny [11].
2. Materia³y Ÿród³owe informuj¹ce o ¿yciu i twórczoœci Augusta Rozentala znajduj¹ siê w Archiwum sofijskiej ASP
oraz przed Rektoratem tej uczelni (tablica pami¹tkowa –
ryc. 5), a tak¿e w cytowanych w tekœcie opracowaniach
ksi¹¿kowych, prasowych i internetowych.
3. G³ówne miejsca usytuowania prac Augusta Rozentala,
przede wszystkim o charakterze sakralnym (tworz¹ce
wystrój kilku cerkwi i monasterów), po³o¿one s¹ w i ko³o
Sofii [32, 33], w tym najwa¿niejsze – w cerkwi katedralnej œw. Aleksandra Newskiego. Pozosta³a twórczoœæ ju¿
o œwieckim charakterze, jest znana z ró¿nych katalogów wystaw. W wiêkszoœci orygina³y zosta³y jednak zniszczone podczas bombardowañ Sofii w czasie II wojny
œwiatowej.
Piœmiennictwo
Dyskusja
Ca³a rodzina Rozentalów, to nietuzinkowe postacie, które
zwi¹za³y siê ze swoj¹ now¹ ojczyzn¹, dos³ownie „na œmieræ i ¿y-
1. Kaczmarek U. (1993). Dzieje Polaków na ziemiach bu³garskich. Poznañ: Ars Nova.
2. Klejn Z. (2005). Bu³garia. Szkice z dziejów najnowszych. Pu³-
tusk: Wy¿sza Szko³a Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.
3. Wasilewski T. (1970). Historia Bu³garii. Wroc³aw, Warszawa,
Kraków: Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich.
4. Mazurkiewicz L. (2012). Wybrane teorie oraz metody badawcze turystyki. Studia i Monografie nr 140, Warszawa: AWF
Warszawa.
5. Wywiad z kustoszem Krajowego Muzeum Cerkiewnego w Sofii Georgim Mikowem (Georgi Mikov), dn. 19.07.2013 r.
6. Ksiêga – spis studentów rocznika 1876-1877. Akademia
Sztuk Piêknych w Sofii (Nacionalna hudožestvena akademiâ v Sofiâ), s. 1.
7. http://www.blitz.bg/article/601. Wyszukane 19.07.2013.
8. Takov R. (2012, 31 maja). Hudožnik stroi letâšt velosiped.
24èasa.
9. Bakalova E. (2005, 22 lipiec). Patriaršeska katedrala sv. Aleksand"r Nevski. Kultura 22/2005.
10. Enciklopediâ B"lgariâ. (1986). Tom 5. Sofia: Izdatelstvo
na BAN.
11. Kostenceva R. (2008). Moât roden grad Sofiâ v kraâ na XIX naèalo na XX vek i sled tova. Sofia: RIVA.
12. St. Alexander Nevsky, Patriarchal Stavropegic Cathedral.
(2013). Unicart.
13. Sovremenna B"lgarska Enciklopediâ. (1994). Tom IV a. Sofia:
Izdatelstvo ELPIS.
14. http://ru.wikipedia.org/wiki/Rozental'_Avgust_Avgustov.
Wyszukane 25.07.2013.
15. www.archives.bg/balkanwars/spisuci/2281-2012-07-08.
16. Rozental ? . (2010). Nedopeti pesni. Plovdiv: ASTARTA.
17. Penèeva R. (2012). Poetiènoto tvorièestvo na bezvlastnika
? lij Rozental. Literaturen Svât 38/2012.
18. http://www.libblagoevgrad.org/publ/silianov/pdf/Silanov.
pdf. Wyszukane 28.08.2013.
118
19. http://bg.wikipedia.org/wiki/Kategoriâ-polâci-v-B"lgaria.
20. www.rastko.rs/rastko/delo/12576. Wyszukane 28.08.2013.
21. Encyklopedia. (1984). Warszawa: PWN.
22. Wywiad z dyrektork¹ Muzeum Emiliana Stanewa w W. Tyrnowo (Muzej Emilian Stanev v Veliko T?rnovo), Radk¹ Penczew¹ (Radka Penèeva), autork¹ przedmowy do zbioru wierszy J. Rozentala [17], dn. 21.10.2013 r.
23. Dimitroviè B. (2008). Kitajska medicina u Srbii i sluèaja doktora Rozentala. Medicus 26/2008, s. 17.
24. Dimitrov I. (red.) (1983). Kratka istoria na B"lgariâ. Sofia:
Izdatelstvo Nauka i Izkustvo.
25. Atlas Samochodowy EUROPA. (1992). Warszawa: MercedesBenz, Polskie Przedsiêbiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera.
26. http://www.artpice.bg/anta_details. Wyszukane 19.07.2013.
27. http://www.pepatabakova.com/Articles. Wyszukane 28.08.2013.
28. Hram-pametnik sv Alekand”r Nevski. (1924). D”ržavna Peèatnica.
29. Protich A. (1955). I.V. Murkvichka – life and work.
30. Wywiad z kierownikiem sekcji „S³ownika artystów polskich”
Urszul¹ Makowsk¹-Pietkiewicz (Zak³ad Historii Sztuk Plastycznych, Instytut Sztuki PAN), dn. 08.10.2013 r.
31. S³ownik artystów polskich (2013). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
32. http://wikimapia.org/19828733/bg. Wyszukane 28.09.2013.
33. http://www.mapa-europy.com. Wyszukane 28.09.2013.
119
THE CURRENT CONDITION AND POSSIBILITIES OF DEVELOPMENT
OF FESTIVAL TOURISM IN THE LUBLIN REGION
KATARZYNA PIOŒ, KAROLINA SKOCZYLAS, TERESA BRZEZIÑSKA-WÓJCIK
Maria Curie-Sk³odowska University in Lublin, Faculty of Earth Sciences and Spatial Management,
Department of Regional Geography and Tourism
Mailing address: Teresa Brzeziñska-Wójcik, Maria Curie-Sk³odowska University,
Department of Regional Geography and Tourism, 2cd Kraœnicka Avenue, 20-718 Lublin,
tel.: +48 81 5376851, fax: +48 81 5376862, e-mail: [email protected]
Abstract
Introduction. The number, range, and diversity of events with a character of festivals have been growing in the Lublin
Region over the last several years. The events are organised by various entities and institutions. Information about them
is largely dispersed. No study has been conducted so far determining the spatial distribution of festivals at the regional
scale, and analysing their offer in the context of possibilities of development of festival tourism. Therefore, a study in the
scope was undertaken with consideration of the cultural conditionings of some of the events. Material and methods.
In periods from July to December 2010 and from September to December 2013, secondary information was analysed (statistics, records, and scientific studies), and original material was collected (field inventory, interview, and diagnostic
survey) regarding the current condition of festival tourism in the Lublin Region. Results. The collected data on festival
tourism offers suggest that the number of festivals in the Lublin Region has been continuously increasing from year to
year. According to the obtained data, festivals with a duration of 3 and 5 days are dominant. The majority of festivals are
held in summer months, usually on weekends. Music and interdisciplinary festivals with international, national, and regional range are prevalent. Some of them already have a history of 47 years. The analysis of the spatial distribution of the
festivals subject to the inventory suggests that the majority of them are organised in the largest cities of the region, namely
Lublin, Zamoœæ, and Kazimierz Dolny. Conclusions. Due to the very diverse offer of festivals, and the manner of their
promotion, they play an important role in the promotion of the Lublin Region. The offer, spatial distribution, and dynamics in the scope of organisation of festivals provide good perspectives for the development of festival tourism in the Lublin
Region.
Key words: festivals, festival tourism, Lublin Region
Introduction
Participation in festivals is currently one of popular ways
of spending free time [1]. Festivals have also been of high importance for the history of all cultural circles determining the
modern understanding of reality and relations with others. The
name itself refers to the category of holidays. The general definition of a festival describes it as an unusual activity with religious, social, or political character, related to the natural rhythm
and historical past of an area [2].
A definition of a festival specifically for the purposes of
tourism is provided by Jêdrysiak: “A festival (lat. festivus –
cheerful, joyful, festive) is a cycle of artistic events, usually of
a single sort (e.g. film, music, theatre), constituting a review
of achievements in a given field, organised in a single period
of time and under a common name, frequently treated as a competition” [3]. The Anglo-Saxon explanation of the term “festival” is presented by Mika [4]. The term denotes “apart from
cultural events, also events organised for entertainment purposes, such as concerts, outdoor shows, picnics, and sports
competitions” [4]. In a wider scope, in the context of tourism
itself, “a festival denotes cultural events, award presentation
ceremonies (in film and music), religious ceremonies, carnivals, parades, concerts, anniversary celebrations, cultural exhibitions, trade shows, sports competitions (professional and
amateur), and organised outdoor activities” [5]. According to
Gibson and Stewart, an event can be called a festival if “at least
one (preferably more than one) of the following criteria is met:
use of the term “festival” in the title of the event; its cyclical
or non-cyclical character (irregular/regular, one-off, annual, or
biannual event); emphasis on the appreciation, promotion, or
discovering of a certain aspect of local culture, or […] reference
to the identification with a specific subculture” [6].
The term “festival” also refers to the English term “event”.
The term is translated into the Polish language (“impreza” or
“wydarzenie”), but is usually encountered in the original form.
The meaning of an event is not related to festivity, i.e. the
original factor accounting for the importance of mass events [7].
Various interpretations of the term “event” are provided by Ratkowska, among others mentioning the expansion of the scope
of use of the term, originally associated with music events [2].
According to Mika, the term “event” in relation to tourism refers
to any event with a character of planned gathering – held just
once or cyclical – drawing the attention of people from the
outside, and becoming a reason for travelling” [4].
In relation to the Lublin Region, cultural events with a character of festivals seem to be the most adequately described by
Jêdrysiak [3]. For the purpose of a fuller analysis of the phenomenon, the definition should be expanded by the elements
of cyclical entertainment events, such as: concerts, parades,
outdoor shows, and picnics.
According to various classifications, festival tourism is
recognised as a form of cultural tourism [3, 4, 8, 9]. The role of
festival tourism in studies in the scope of tourism geography
Pioœ et al.: THE CURRENT CONDITION AND...
was analysed in detail by Cudny [10]. In many cases, definitions
of cultural tourism itself emphasise the cognitive aspect and
element of meeting the needs and expectations of tourists in the
scope of culture through among others participation in cultural
events. One of fuller definitions of cultural tourism is proposed
by Marciszewska [8], describing it as: “activity of people at their
place of tourist stay and during their travel from the place of
permanent residence, permitting the cognition or experiencing
of various lifestyles of other people, reflecting social customs,
religious traditions, intellectual culture, and cultural heritage,
and aiming at meeting human needs, desires, and expectations
in the scope of culture”. A definition with a similar semantic
scope was proposed by Mika [4], emphasising the participation
in cultural events, and drawing attention to the importance
of tangible and intangible cultural values (cultural heritage
tourism). An equally brief definition of cultural tourism was
presented by Kowalczyk [9], describing it as “a set of behaviours
of tourists related to their authentic interest in cultural heritage
(historical monuments, folklore, places related to important
events, etc.), and their participation in broadly defined cultural life”. A number of authors explaining the term emphasise
the emotional involvement of tourists participating in the discussed form of tourism, e.g. Quinn [11].
Event tourism is related to, and in many elements even the
same as festival tourism (among others Mikos von Rohrscheidt
[12], Buczkowska [13], Ratkowska [2], Borzyszkowski [14]).
Although this form of tourism has existed for several decades
[15], an increased interest of researchers in event tourism has
been observed since the turn of the 20th and 21st century. Still
in 1995, the scientific environment postulated that research
should be more focused on any forms of live entertainment [16].
Due to the last approximately dozen years of intensive studies
on event tourism, it is currently firmly grounded among subtypes of cultural tourism. It is still questionable, however,
whether it should be treated as a separate area of analyses. According to Getz [15], event tourism belongs to the scope of studies on tourism management and event management. According
to Ratkowska [2], it is possible to separate a number of specialisations of event tourism, because any type of an organised event
can become an objective of travel. One of the fullest definitions
of event tourism was presented by Buczkowska [13, 17]. According to the author, event and cultural tourism involves “the
participation of tourists in various events in the scope of theatre,
film, cinema, festival, carnival, literature, music, dance, photography, concerts, shows, parades, fiestas, picnics, art exhibitions (in museums, galleries, and other spaces), ceremonies of
opening and closing of sports events, initiatives accompanying
fares, and trade exhibitions themselves, and national celebrations”.
According to the opinions and definitions cited above, festival tourism includes not only participation in events described as festivals (although they constitute the main goal
of this form of tourism), but also in many other cultural, entertainment, and sports events. Therefore, this form of tourism
modifies the physical, social, and economic aspects of space.
The Anglo-Saxon definition of a “festival” in the context
of tourism is not fully applicable to the definition of festival
tourism in the Lublin Region due to the too broad range of meaning. It includes a number of types of events not meeting the
criteria of the Polish meaning of the term “festival”. The classification of events important for the festival tourism in the Lublin
Region, presented further in the article, is particularly based on
the definition of festival tourism by Mika [4]. Definitions of event
tourism additionally include elements such as: art exhi-bitions,
ceremonies related to sports events, fares, and national celebrations, not meeting the strict criteria of festival tourism adopted
in this paper. Each of the events can be classified to a different
form of tourism in which it plays a much more substantial role
120
than in festival tourism. For example, participation in art exhibitions can be treated as a kind of cultural-artistic tourism [9],
and participation in fares as a type of fare or business tourism [4].
The increasing popularity of festivals among tourists [10],
and their significance for the promotion of regions [18, 19, 20]
generate the need for analysing the current condition of festival
tourism in the Lublin Region and conditions of its further development. The objective of the article is therefore to present the
quantitatively, qualitatively, and spatially varied offer in the
scope of cultural events provided to tourists visiting the Lublin
Region, and to present the possibilities of development of this
form of tourism.
The detailed analysis of the potential of the Lublin Region
in the scope of the development of festival tourism was conducted in several stages. At the first stage, secondary information was obtained as a result of the analysis of the subject literature, data available in records and registers, thematic content
of websites, programmes of cultural events, and promotional
materials. Then, an inventory of festivals was performed (in the
periods from July to December 2010 and from September to December 2013), accompanied by observation and interviews with
organisers of festivals (among others with employees of the Lublin Regional Tourism Organisation). The study applied the form
of a free interview with a standardised list of searched information [21].
The list of cultural events included in the Cultural Calendar
2013 of the Lublin Region was compared with lists of events presented in other official sources, such as: the tourist information
guide and website www.turystyka.lubelskie.pl, run and prepared by the Department of Promotion and Tourism of the Marshall's Office of the Lublin Region in Lublin, and the website
of the Municipal Office of Lublin – www.kultura.lublin.eu [22].
A detailed analysis of the mentioned sources showed that the
most complete list of events was presented in the Cultural Calendar. It also included cultural events mentioned in other
sources.
The classification of festivals in the Lublin Region was performed based on the definition of terms “festival” [3] and “festival tourism” [4] expanded by the elements of cyclical entertainment events, and excluding the aspect of sports events and
events related to sport.
At the next stage, the obtained data were subject to statistical analysis (percent contribution in their total number; their
ranges, and the lowest and highest values in the data set). Next,
the spatial distribution of festivals in the Lublin Region was
presented. The role of festivals in the region's promotion was
also analysed, as well as the perspectives of development of the
discussed form of tourism.
Features of the Lublin Region
The Lublin Region, diverse in physiographic terms, is currently associated with the Lublin Province. The organisation of
many events with a character of festivals is supported by varied
environmental and cultural resources.
The region comprises of three distinguishable parts included in landscape belts with an East-West orientation: in the
North – Central Polish Plains (South Podlasie Plain, West Polesie, Polesie Wo³yñskie), in the middle part – South Polish Uplands (Lublin Upland, Roztocze, Wo³yñ Upland, Pobu¿a Basin),
and in the South – submontane depressions (Sandomierz Basin)
[23, 24]. The analysed region is transformed anthropogenically
to a low degree. Areas with unique environmental and cultural
values are preserved, contributing to the region's tourism and
recreation attractiveness. The natural resources (peculiarities
121
tuting cyclical monthly concerts held among others in the building of the Crown Tribunal. The concerts are of unquestionable
cultural significance and value for the inhabitants of Lublin, but
they are not a tourist attraction aimed at drawing tourists from
outside the Lublin Region.
This paper classifies 44 festivals according to the following
criteria: term and duration, type, range, and number of editions.
In aspect of the term, the majority of festivals (59% of the
events in 2013, and 65% in 2010) are organised in the Lublin
Region in the spring-summer season, from May to August. The
highest number of festivals are held in June, July, and August,
and the lowest number in the winter season – in January,
February, and March. A slight increase in the number of events
is also observed in the autumn season in October and November
(fig. 1).
Results
The variation of the number of festivals at the annual scale
results directly from the atmospheric conditions and features
of places of organisation of the events. The majority of them are
held in the open space when the potential weather conditions
are the most favourable. It is also important that in the summer
season, many people, including entire families, have more spare
time (vacations, holidays) which they can use for practic-ing
tourism. Festivals held in the autumn season are particu-larly
targeted at adults. Such events are largely held in closed objects.
Therefore, their organisation is independent of the weather.
According to the analysed data, the contribution of festival
days in terms of duration is quite high in the Lublin Region.
In 2010, festivals were held on approximately 36% of days, and
in 2013, 44% of days. The total number of days with events
amounts to, respectively: 200 in 2010 and 261 in 2013. Considering the difference between the total number of festival days
and the number of days on which several events were held simultaneously, the resulting values are 130 days in 2010 and 162
in 2013. Moreover, a considerable progress is observed in 2013
in relation to 2010 (fig. 1).
Festivals in 2010 were dominated by events with a duration
of 3 days (1/3 of the total number of events), and in 2013, the
highest number of events lasted for more than 5 days (almost 1/3
of the total number of festivals). The longest events in 2013 included among others the Festival of Art in Public Space “Open
City” (30 days), the Lublin Days of Student Culture (29 days),
the Zamoœæ Theatre Summer (22 days), the 2nd International Festival Andrzej Nikodemowicz – Time and Sound (15 days), the
19th Polish Meetings of Blacksmiths, the Polish Fairs of Blacksmith Art (13 days), the LandArt Festival (11 days), and the Polish Summer Film Academy in Zwierzyniec (10 days) (fig. 2).
Potential of the Lublin Region in the scope
of festival tourism
Out of 574 cultural events included in the Cultural Calendar 2013 (446 in 2010), only 44 events met the definition of
a festival according to the adopted classification of festival
tourism. The analysis excluded religious events, except for festivals related to religion at an international scale (e.g. 18th International Festival of East Slavic Christmas Carols in Terespol).
The subject of the analysis also excluded handicraft workshops,
declamatory, art, and photography competitions, vernissages,
rallies, library meetings, and celebrations of national holidays,
theatre premieres, and single music recitals. Meetings and
events concerning only a small potential group of participants
and interested parties were also omitted, such as e.g. ritual and
rural theatres reviews, or children's theatres with a range of several communes or districts (e.g. Theatre Spring on the Borderland in Bi³goraj), or those assumed to only involve people inhabiting a given village/town and its vicinity (e.g. Family Picnic
in Trawniki). This type of events aim at the integration of local
communities, supporting their cultural development, presentation of own output, and meeting the needs in the scope of entertainment, and not at drawing tourists.
It is worth mentioning that not every event called a festival
is actually a festival. Therefore, the word “festival” in the title
of an event is not its strict determinant. Many cultural events
with such a title do not meet the definition adopted herein, and
have no actual effect on the development of tourism. An example is the Na³êczów Dance Festival. In reality, it is rather a local
dance competition combined with workshops. Another example is the Harmony of the Old Town in Lublin, in reality consti-
Number of festivals
of flora and fauna, rock outcrops, gullies, gorges, waterfalls,
springs, caves, and vantage points) are among others subject
to legal protection as: 2 national parks, 17 landscape parks, 85
reserves, and 1504 nature monuments [25, 26].
The Lublin Region, constituting 8.0% of the territory of
Poland, was inhabited by 5.6% of Poland's population in 2011.
The contribution of urban population in the Lublin Region
amounted to 46.5%, whereas for Poland – 60.7%. It is traditionally assumed to be an agricultural region; 38.3% of professionally active people are employed in agriculture and forestry.
The value for Poland amounts to 16.3% [25, 26]. The area is distinguished by the co-existence of the West and East Slavic cultures. The immigration of Russian, Jewish, Tatar, Armenian, or
German communities contributed to the multicultural landscape of the Lublin Region. The region's historical past and the
related heritage preserved in the remains of monuments of tangible culture from various times (from Early Medieval settlements, through architectural complexes associated with aristocratic families, to the post-industrial monuments of the 19th/20th
century) develop a cultural group of tourism resources [27, 28].
The region includes one World Heritage Cultural Site (Old Town
in Zamoœæ) and three historical monuments (palace and park
complex in Koz³ówka, Kazimierz Dolny on the Vistula River,
and the former urban complex in Lublin) [29, 30, 31]. The region
boasts 46 museums, including: 8 regional, 8 historical, 7 interdisciplinary, 5 biographic, 4 artistic, 4 martyrological, and 2
ethnographic. Numerous cultural institutions are also active
here: 38 community centres, 123 culture centres, and 15 culture
clubs. Moreover, 4 theatres (2 dramatic, 1 puppet, and 1 music
theatre), and 1 philharmonic function here [25].
In 2011, 10501 various events were organised in reference
to the environmental and cultural heritage, attended by 2.2 million people, including 1.6 million in cities, and 0.6 in the countryside [25].
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
2010 year
2013 year
Source: Own elaboration based on [22, 32, 33, 34, 35, 36].
Figure 1. Number of festivals in the Lublin Region in particular
months in 2010 and 2013
14
13
2010 year
Number of festivals
12
10
10
10
9
8
8
7
6
6
5
4
2
12
2013 year
3
2
2
0
1 day
2 days
3 days
4 days
5 days
more than
5 days
Figure 2. Duration of festivals in the Lublin Region in 2010 and 2013
The adopted classification distinguishes eight types of festivals: music, theatre, dance, folklore, literature, film, interdisciplinary, and other (remaining) (fig. 3).
Both in 2010 and 2013, music festivals were dominant,
reaching the number of 15 (in both cases). Many among the total
number of the events were also of interdisciplinary character
(9 in 2010, and 11 in 2013). They involved entertainment in the
scope of concerts, theatre, and film, competitions, degustation,
and other accompanying attractions. The lowest number of the
recorded festivals were organised in the field of dance and literature – only one event each. Such a variation results from a number of reasons. Dance events are usually organised in the form of
dance competitions, and are not addressed to artists, but largely
to amateurs of dance and people related to dance to a lower or
higher degree. Cultural events strictly referring to literature may
turn out to be insufficiently attractive in perceptive terms for
a potential artist. This type of events or meetings rather appeal to
a group of people interested in literature (scientific employees,
authors and their readers). Music plays the paramount role in
music festivals [37]. Due to its universal character, it becomes
a specific link between various communities and cultural systems [3]. Therefore, music events enjoy the most interest among
tourists and inhabitants. They constituted 34% of festivals in
the Lublin Region in 2013, and 30% in 2010, respectively.
16
Number of festivals
14
2010 year
2013 year
12
10
8
6
4
2
0
Figure 3. Number of festivals in the Lublin Region
in 2010 and 2013 by type
The “other” or “remaining” category includes events such
as among others the Archaeological Picnic in Chodlik, the Festival of Art in Public Space “Open City”, the S³owodajê Storyteller Festival, the 18th Polish Meetings of Blacksmiths, and the
Polish Fairs of Blacksmith Art, as well as Carnaval Sztuk-Mi-
122
strzów. Each of the events has its unique character exceeding
the category specified above. The first event, organised at the
site of a medieval settlement in Chodlik, combines concerts,
historical reconstructions, handicraft shows, and numerous attractions addressed to visitors at any age [38]. The Festival of Art
in Public Space and the S³owodajê Storyteller Festival are innovative cultural undertakings. The former aims at the introduction of elements of art to the public space of the city of Lublin
[39]. The latter attempts to restore the tradition of storytelling
[40]. The Polish Meetings of Blacksmiths in Wojciechów enjoy
high popularity due to their established reputation and workshop character. Carnaval Sztuk-Mistrzów, one of the youngest
events (since 2010), is unique at the Polish, or even European
scale. It has a form of a carnival with participation of circus
artists, jugglers, and acrobats [41].
In terms of range, approximately half of the festivals in the
Lublin Region are international. The events usually enjoy the
most presence in mass media. This directly contributes to their
popularity, and draws tourists from abroad. National and regional festivals constitute approximately 25% of the total number of festivals. National events mostly draw tourists from
across Poland, and regional ones are an attraction for visitors
from the city's vicinity.
The high number of international events suggests the region's considerable potential in the scope of festival tourism.
It should be emphasised, however, that not every international
festival held in the region is sufficiently known to draw a high
number of artists. Some events, in spite of their international
character, are not prepared to host a high number of visitors.
An example is the Lublin Jazz Festival. As a relatively young
event, it still does not have an established reputation, and objects hosting the festival events could not seat a large audience.
The festival has a chance of development, however. Every year,
it offers a richer programme, encouraging jazz enthusiasts to
visit Lublin.
In terms of number of editions, the oldest event in the Lublin Region is the Polish Festival of Folklore Bands and Singers
(its 47th edition was held in 2013). The youngest events are the
Bialski Sêkacz Festival and the 2nd International Festival Andrzej Nikodemowicz – Time and Sound. Their first editions
were held in 2012.
According to the classification (seven groups by number
of editions, fig. 4), the majority of the festival art events in the
Lublin Region are relatively young. Most of the festivals (81% of
the total number of events held in 2013) are within the first three
ranges: from 1 to 21 editions. The remaining 19% of events are
distributed over the four remaining ones – from 22 to 44 editions. Each of the editions is held not more than once per year,
and annual events prevail in the full classification. This suggests that over the last 21 years, the number of festivals in the Lublin Region has been systematically increasing. The systematic
expansion of the offer of events important from the point of view
of festival tourism is a positive phenomenon, assuming that their level keeps increasing.
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
2010 year
2013 year
Number of festivals
Number of festivals
123
I-VII
VII-XIV
XV-XXI
XXIIXXVIII
XXIXXXXV
XXXVIXLII
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2010 year
2013 year
XLIII->
Figure 4. Number of festivals in the Lublin Region in 2010 and 2013
by number of editions
It is interesting that some of the events have been organised
in the Lublin Region for 20, 30, and even 40 years. They include:
the Polish Festival of Folklore Bands and Singers, the Interregional Meeting of Rural Theatre Groups, The Polish Festival of
Hop Farmers and Brewmasters, the Zamoœæ Theatre Summer,
Jazz on the Borderland, the Polish Meeting of Theatres of the Polish Countryside, the International Festival of Folk Music “Miko³ajki Folkowe”, and the Lublin Days of Student Culture. This reflects the long-lasting tradition of festival organisation in the
Lublin Region. Four out of eight oldest events are national festivals, two are international, and two regional. Three theatre festivals as well as music, interdisciplinary, and folklore festivals
have the longest history. Younger events include festivals of every type and range. This suggests a wide scope of the offer in the
region.
Spatial distribution of festivals in the Lublin Region
According to the criteria of classification of festival tourism
events, urban areas are more abundant in festivals than rural
ones. This is reflected in the spatial distribution of festivals in
the Lublin Region.
Festivals were held in 12 (in 15 including townships) out of
20 districts of the Lublin Region (20 rural districts and 4 townships). The majority of festivals (approximately 48% of their
total number in 2013) were held in the Lublin district (including
20 in the rural areas, and 1 in the township). The second highest
number of festivals, although considerably lower, were held
in the Zamoœæ (6 events in 2013) and Pu³awy districts (4 events
in 2013). In the remaining districts, only three, two, or single
events take place (fig. 5).
The spatial distribution of festival tourism events in particular districts and communes of the Lublin Region is directly related to the cultural resources resulting from the historical past
of individual towns. In 2013, the highest number of events (20
festivals of various types – almost half of all of the analysed
festivals) were held in the city of Lublin. Four festivals were held
in Zamoœæ, three in Kazimierz Dolny, two in Tarnogród and
Zwierzyniec, and one in each of the remaining towns (fig. 6).
Figure 5. Number of festivals in particular districts of the Lublin
Region in 2010 and 2013
Figure 6. Number of festivals in particular cities/towns of the Lublin
Region in 2010 and 2013 on the background of physico-geographical
macro-regions [42]
The towns hosting festivals are distinguished in the region
in a number of terms. Lublin dominates over the other towns
in terms of the number of festivals. The capital of the Lublin
province is the largest city in eastern Poland. It has approximately 350 thousand inhabitants, occupying an area of 147 km²
[26]. The city has an interesting history dating back to the 11th
century. In the 12th and 13th century, a settlement complex and
a castle was constructed. In 1317, Lublin obtained the Magdeburg rights granted by W³adys³aw the Short [43]. The PolishLithuanian Union, concluded in 1385, was of key importance
for the city's development, locating it at the boundary of three
economic zones. This also caused an increase in the city's administrative significance. Another breakthrough in the history
of Lublin was the Union of Lublin of 1569, resulting in the establishment of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Another
important event was the privilege granted by King Stephen
Báthory in 1578, establishing the Crown Tribunal. The appearance of the institution as well as gentry and aristocracy resulted
in the development of trade, services, and handicraft. In that
period, a number of palaces, mansions, and tenement houses
were constructed in the city and its vicinity. A Jewish community was also active in Lublin, establishing among others the
Talmudic Academy. This and other later events considerably
affected the development of the city's cultural heritage [44].
Today, Lublin constitutes not only the administrative centre,
but also the largest cultural-educational centre in the region.
The academic environment largely contributes to such a situation (5 state universities: the Maria Curie-Sk³odowska University, the John Paul II Lublin Catholic University, the Medical
University, the Technical University of Lublin, and the University of Life Sciences) due to the activity of numerous research
clubs and organisations. The academic environment initiates
various cultural events, including the Lublin Days of Student
Culture and the Polish Student Theatre Festival “Kontestacje”.
The capital of the province is also distinguished by the high
number of cultural institutions. It includes 12 community and
culture centres, including 1 regional and 4 local community
centres. All of the 4 theatres located in the Lublin Region are
located in Lublin. Moreover, the Philharmonic of Henryk Wieniawski functions in the city [45]. Lublin's current cultural image is also influenced by its multicultural character. For ages,
the city has been a place combining the cultural influences from
the West and East [34]. The city, located between the two capitals of the Polish-Lithuanian Commonwealth (Cracow and Vilnius), became a place of co-existence of cultures. The national
and cultural diversity is reflected among others in the sacred
architecture. The city includes Roman-Catholic, Orthodox, and
Protestant churches (Evangelical, Mariavite, Polish Catholic,
and Adventist) [46].
The city's candidacy for the title of the European Capital
of Culture 2016 (along with Gdañsk, Katowice, and Wroc³aw)
was of high importance for its cultural development. In the period of application for the title, the city's funding for the organisation and promotion of events, including the cyclical ones,
initiated still before the period, largely increased [45].
Festivals held in Lublin are events of various types: music –
6, interdisciplinary – 5, theatre – 3, other – 3 (Carnaval SztukMistrzów, Festival of Art in Public Space “Open City”, S³owodajê Storyteller Festival), as well as single dance, literature, and
film festivals. As many as 14 out of 20 are international festivals,
2 – national, and 4 – regional. The majority of festivals in Lublin
are relatively young (14 events), with the first edition organised
within the last 7 years. The oldest ones include the International Festival of Folk Music “Miko³ajki Folkowe” and the Lublin
Days of Student Culture, held for the 23rd time in 2013.
Among other towns, the highest number of festivals is organised in Zamoœæ and Kazimierz Dolny. The remaining towns –
Tarnogród and Zwierzyniec – host single events.
Zamoœæ, called the “Pearl of the Renaissance” or the “Padova
of Europe”, known for its Renaissance and Baroque monuments, is recognised as a city ideal in terms of urban layout.
Today, like in the past, it is an important cultural centre. It hosts
numerous festivals: the Zamoœæ Theatre Summer, the International Festival of Folklore Bands Eurofolk-Zamoœæ, Jazz on the
Borderland, and the Hetmañski Fare – Local Produce Festival.
124
The two former events are international. During the Zamoœæ
Theatre Summer, in the space of the Old Town (the Great Market, Old Town patios, parks, and casemates), plays of classical
and avant-garde theatres are presented [47]. The Eurofolk Festival refers to the multicultural character of the city of Zamoœæ
which has always been open to various cultures (although initially it was assumed to be inhabited exclusively by Catholics).
Folklore groups from across the World participate in the festival.
Zamoœæ organises many jazz concerts and events, with Jazz on
the Borderland being the most important one. The festival hosts
concerts of a number of outstanding artists, such as e.g. Jan Ptaszyn Wróblewski [48]. The Hetmañski Fare refers to the tradition of fares and markets held in Zamoœæ in the past [47].
Kazimierz Dolny in the Pu³awy district is an important town
in the “tourist triangle” of the Lublin Region (Kazimierz DolnyPu³awy-Na³êczów). It has long been a favourite town of artists,
and particularly painters. In the past, among others J.P. Norblin
(1803) and M.E. Androlli (1888) created their works there [49].
Three festivals are currently organised in Kazimierz Dolny:
the Film and Art Festival “Two Riversides”, the Polish Festival
of Folklore Bands and Singers, and the May Music Festival.
During the international “Two Riversides” Festival, works of
foreign and Polish cinematography are presented. The other one
has a national character, and belongs to the oldest festivals in
the Lublin Region. The May Music Festival has a regional range.
Discussion
The role of festival tourism events in the promotion
of the Lublin Region
Materials promoting the Lublin Region (websites, folders,
leaflets, and information guides) present festivals as a separate
type of cultural tourism attractions. This suggests their high
value for tourism [50], and significant role in the process of
tourist promotion of certain cities and the region.
Similarly as other European cities [51], by presenting a number of cultural events in its promotional materials, Lublin promotes itself through its festivals [22]. Zamoœæ also actively advertises its cultural offer. Folders and information guides are
partly devoted to cultural events, among others the Tourist Information Guide 2011 [52].
The values of festivals are also emphasised by folders promoting the entire Lublin Region. For example, the folder issued
by the Lublin Regional Tourism Organisation, entitled Lublin
Region. More than Tradition [53], presents specific places in the
region by among others mentioning cultural events related to
them.
The region's promotion is supported by festivals with a national and international range, drawing a high number of visitors from outside the region. Such festivals usually host wellknown artists, which directly results in the increasing popularity of a given festival, and frequently its prestigious character.
A special role in the region's promotion is played by untypical
events with a unique character, such as e.g. Carnaval Sztuk-Mistrzów. Due to its specificity, the event gained impressive recognition, although its first edition was organised in 2010. The festival was rewarded in 2011 in the competition “Poland is Becoming More Beautiful” [54] in the region's “promotional product” category.
Sightseeing frequently becomes an important reason for
participation in festivals [55]. Therefore, organisers promoting
a given event by means of advertisements in the press, radio,
television, outdoor advertising or otherwise, also indirectly
promote the tourism resources/values/attractions of the city and
region hosting a given festival.
Due to the participation in festivals currently becoming
one of the most rapidly developing form of cultural tourism, it is
125
important to keep including this type of events in the city's promotion.
Summary and conclusions
Out of 574 cultural events held in the Lublin Region in 2013,
only 44 met the criteria of the definition of a festival adopted
in this article. The results of the analysis of festivals by the specified criteria (term, duration, type, range, number of editions, and
spatial distribution) suggest the existence of certain patterns.
1. In reference to term, seasonality is observed; the majority
of festivals are held in summer months in the form of outdoor events, favoured by good weather conditions. Most
of them are held on weekends – from Friday to Sunday.
2. The high potential of the Lublin Region in the scope of development of festival tourism is reflected in long duration of festivals in a year. Festivals lasting for 3 and 5 days
reach a high contribution.
3. Festivals are also varied in terms of their type, although
music and interdisciplinary events are prevalent. The
latter, the most easily approachable by the potential visitor, enjoy particular popularity.
4. Approximately half of the festival offer of the Lublin
Region constitutes international events, followed by
a slightly lower number of events with the national and
regional range.
5. The high dynamics and living tradition of the region in
the scope of organisation of festivals is reflected in the
number of their editions. The oldest festival in the region
has a history of 47 years, and the youngest – 2 years.
6. The largest cities of the region, constituting its cultural
centres, are dominant in terms of the spatial distribution
of festivals. Smaller towns and villages are distinguished
in the region by the organisation of festivals with unique
values related to nature and culture (e.g. the “Gryczaki”
Groats Festival in Janów Lubelski).
The continuously growing number of events and their diversity are present in the promotion of the Lublin Region, both in
the direct (through cultural values), and indirect manner (the
promotion of the event itself also promotes the place, city, or region of its organisation).
The diverse offer of cultural events, their spatial distribution, and dynamics in the scope of organisation provide good
perspectives for the development of festival tourism in the Lublin Region.
Literature
1. Prentice R., Andersen V. (2003). Festival as a creative destination. Annals of Tourism Research 30(1), 7-30.
2. Ratkowska P. (2010). On the festival in the cultural tourism
context – the event tourism once more. Turystyka Kulturowa
4-6, 109-129. [in Polish]
3. Jêdrysiak T. (2008). Cultural tourism. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. [in Polish]
4. Mika M. (2007). Kinds and types of tourism. In W. Kurek
(Ed.), Tourism (pp. 197-336). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. [in Polish]
5. Jafari J. (Ed.) (2000). Encyclopedia of tourism. New York: Routledge, London.
6. Gibson C., Stewart A. (2009). Reinventing rural places. The extent and impact of festivals in rural and regional Australia.
Research Report. Wollongong: Australian Research Council,
University of Wollongong.
7. Fischer-Lichte E., Warstat M. (2009). Staging festivity. Theater and feast in Europe. Basel, Tübingen: A. Francke Verlag.
[in German]
8. Marciszewska B. (2002). Socio-economic conditions of the
development of cultural tourism in Poland. Problemy Turystyki i Hotelarstwa 3, 5-9. [in Polish]
9. Kowalczyk A. (Ed.) (2008). Cultural tourism. Warszawa: Wydzia³ Geografii i Studiów Regionalnych UW. [in Polish]
10. Cudny W. (2013). Festival tourism – the concept, key functions and dysfunctions in the context of tourism geography
studies. Geografický Èasopis/Geographical Journal 65(2),
105-118.
11. Quinn B. (2010). Arts festivals, urban tourism and cultural
policy. Journal of Policy Research in Tourism, Leisure & Events
2, 264-279.
12. Mikos von Rohrscheidt A. (2008). Cultural tourism. Phenomenon. Potential. Opportunities. Gniezno: Wydawnictwo
KMB, GnieŸnieñska Wy¿sza Szko³a Humanistyczno-Mened¿erska Milenium. [in Polish]
13. Buczkowska K. (2009). Cultural events tourism. In K. Buczkowska, A. Mikos von Rohrscheidt (Eds.), Contemporary
forms of cultural tourism (pp. 91-118). Poznañ: AWF Poznañ.
[in Polish]
14. Borzyszkowski J. (2011). Influence of the event on the tourism
market – by the example of Prince William and Kate Middleton
wedding. Turystyka Kulturowa 4-6, 63-75. [in Polish]
15. Getz D. (2008). Event tourism: Definition, evolution, and research. Tourism Management 29, 403-428.
16. Hughes H.L. (1995). Redefining cultural tourism. Annals of
Tourism Research 23(3), 707-709.
17. Buczkowska K. (2008). Cultural tourism. The methodical guide.
Poznañ: AWF Poznañ. [in Polish]
18. Cudny W. (2006). Four Cultures Dialogue Festival as an example of the strategic tourist product for £ódŸ. Turystyka
i Hotelarstwo 10, 117-128. [in Polish]
19. Kaczmarek J., Stasiak A., W³odarczyk B. (2010). Tourism
product. The concept, organization, management. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. [in Polish]
20. Cudny W., Gosik B., Rouba R. (2011). Christian culture's
festival in £ódŸ as an example of tourism product – event.
Ekonomiczne Problemy Us³ug 66(648), 89-100. [in Polish]
21. Przyby³owska I. (1978). Free-form interview with a standardized list of required information and possibility of its
application in sociological studies. Przegl¹d Socjologiczny
XXX, 53-68. [in Polish]
22. www.kultura.lublin.eu. Retrieved December 10, 2013.
23. Œwieca A., Brzeziñska-Wójcik T. (2009). Regional diversity
of geosystems of river catchments of central-eastern Poland
in view of studies on outflow of solutions. Prace i Studia Geograficzne 41, 205-218. [in Polish]
24. Brzeziñska-Wójcik T., Baranowska M. (2012). The state
of development of equestrian tourism in the Lublin Region
in the context of environmental conditions. Polish Journal
of Sport and Tourism 19(4), 256-270.
25. Statistical Office. (2012). Statistical yearbook of the lubelskie
voivodeship 2012. Lublin: Urz¹d Statystyczny w Lublinie.
[in Polish]
26. Central Statistical Office. (2013). Statistical yearbook of the
Republic of Poland 2013. Warszawa: GUS. [in Polish]
27. Skowronek E., Wo³oszyn W. (2006). Socio-economic factors
effect on the cultural landscape development of the Roztocze region. In E. Skowronek, W. Wo³oszyn, T. Speck, K.M.
Born (Eds.), Cultural landscapes of the Lublin Upland and
Roztocze (pp. 81-97). Lublin: Kartpol s.c.
28. Skowronek E., Wojciechowski K.H., Œwieca A. (2006). The
history of the ethnic transformations of the Lublin Region.
In E. Skowronek, W. Wo³oszyn, T. Speck, K.M. Born (Eds.),
Cultural landscapes of the Lublin Upland and Roztocze
(pp. 33-47). Lublin: Kartpol s.c.
29. Decree of the President of the Polish Republic of 8 September
1994 on the recognition of a historical monument. Monitor
Polski no. 50 item 417, 648-649. [in Polish]
30. Regulation of the President of the Polish Republic of 25 April
2007 on the recognition of the historical monument “Lublin –
historical architectural-urban ensemble”. Official Journal of
Laws No. 86 item 574, 5313-5314. [in Polish]
31. http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwokulturowe/swiatowe-dziedzictwo/polskie-obiekty. Retrieved December 20,
2013.
32. Kistelska A. (Ed.) (2010). Calendar of culture 2010, lubelskie
voivodeship. Lublin: Wojewódzki Oœrodek Kultury. [in Polish]
33. Kistelska A. (Ed.) (2013). Calendar of culture 2013, lubelskie
voivodeship. Lublin: Wojewódzki Oœrodek Kultury. [in Polish]
34. Rogalska B. (Ed.) (2010). Tourism newsletter, lubelskie voivodeship 2010. Lublin: Departament Promocji i Turystyki, Urz¹d
Marsza³kowski Województwa Lubelskiego. [in Polish]
35. Rogalska B. (Ed.) (2013). Tourism newsletter, lubelskie voivodeship 2013. Lublin: Departament Promocji i Turystyki, Urz¹d
Marsza³kowski Województwa Lubelskiego. [in Polish]
36. www.turystyka.lubelskie.pl. Retrieved February 12, 2011.
37. Jab³oñska E., Kubecka-Tomi³o D. (2000). Music in Zamoœæ
as part of city's tourism product. In B. Kawa³ko, S.J. Pastiszko
(Eds.), Tourism and national heritage. (p. 155). Zamoœæ:
Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji. [in Polish]
38. www.gokkarczmiska.pl. Retrieved April 20, 2011.
39. www.opencity.pl. Retrieved April 20, 2011.
40. www.warsztatykultury.pl. Retrieved April 20, 2011.
41. www.sztukmistrze.eu. Retrieved April 20, 2011.
42. Kondracki J., Richling A. (1994). Physicogeographical regions. In Atlas of the Republic of Poland Warszawa: G³ówny
Geodeta Kraju. [in Polish]
43. Nowak B. (1997). Craft Lublin during the pre-partition period. In T. Radzik, A.A. Witusik (Eds.), Lublin in the history
and culture of Poland (pp. 61-72). Lublin: Polskie Towarzystwo Historyczne Oddzia³ w Lublinie, Krajowa Agencja Wydawnicza. [in Polish]
126
44. Œwieca A. (2009). Lublin city as a tourist space. In J. Styk,
A. Œwieca (Eds.), Lublin's space in assessments of its users.
Old and new social structures in Poland (vol. VIII) (pp. 6992). Lublin: UMCS. [in Polish]
45. Kamola M. (Ed.) (2011). Lublin – the city of culture. The most
important cultural events in 2011. Lublin: Wydzia³ Kultury
Urzêdu Miasta. [in Polish]
46. Lewandowski J. (2009). The interpenetration of cultures.
Tourist routes in lubelskie region. Lublin: Urz¹d Marsza³kowski Województwa Lubelskiego. [in Polish]
47. Jawor A. (2011). Zamoœæ. The ideal town. Zamoœæ: ATUT.
[in Polish]
48. www.zamosc.pl. Retrieved December 20, 2013.
49. Madejski A., Kseniak M. (1995). Kazimierski Natural Landscape Park. Guide. Kazimierz Dolny: Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych. [in Polish]
50. Liu Y., Chen C. (2007). The effects of festivals and special
events on city image design. Frontiers of Architecture and Civil Engineering in China 1(2), 255-259.
51. Popescu R.I., Corbos R.A. (2012). The role of festivals and
cultural events in the strategic development of cities. Recommendations for urban areas in Romania. Informatica Economica 16(4), 19-28.
52. Jawor M. (Ed.) (2011). Tourist guide. Zamoœæ – The ideal town
2011. Zamoœæ: Biuro Promocji Miasta. [in Polish]
53. Niedba³ A. (Ed.) (2010). Lubelskie. More than tradition 2010.
Lublin: Lubelska Regionalna Organizacja Turystyczna. [in Polish]
54. Carnaval Sztuk-Mistrzów has won „Polska Piêknieje” contest. (2011, May 5). Dziennik Wschodni. [in Polish]
55. Bochenek M. (2013). Festival tourism of folk group dancers
from selected countries of the world. Polish Journal of Sport
and Tourism 20(2), 95-99. DOI: 10.2478/pjst-2013-0009.
127
AKTUALNY STAN I MO¯LIWOŒCI ROZWOJU TURYSTYKI
FESTIWALOWEJ W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM
KATARZYNA PIOŒ, KAROLINA SKOCZYLAS, TERESA BRZEZIÑSKA-WÓJCIK
Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie, Wydzia³ Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej,
Zak³ad Geografii Regionalnej i Turyzmu
Adres do korespondencji: Teresa Brzeziñska-Wójcik, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej, Zak³ad Geografii
Regionalnej i Turyzmu, al. Kraœnicka 2cd, 20-718 Lublin, tel.: 81 5376851, fax: 81 5376862,
Streszczenie
Wprowadzenie. W ostatnich latach w województwie lubelskim zwiêksza siê liczba, zasiêg i ró¿norodnoœæ imprez o charakterze festiwalowym. Wydarzenia te s¹ organizowane przez bardzo ró¿ne podmioty i instytucje, a informacja o nich jest
znacznie rozproszona. Jak dot¹d brakuje opracowania pokazuj¹cego przestrzenne rozmieszczenie festiwali w skali województwa, a tak¿e analizuj¹cego ich ofertê w kontekœcie mo¿liwoœci rozwoju turystyki festiwalowej. W zwi¹zku z tym, podjêto badania w tym zakresie, z uwzglêdnieniem kulturowych uwarunkowañ niektórych spoœród nich. Materia³ i metody.
W okresach lipiec-grudzieñ 2010 oraz wrzesieñ-grudzieñ 2013 przeanalizowano informacje wtórne (statystyki, rejestry,
opracowania naukowe) oraz zebrano materia³y pierwotne (inwentaryzacja terenowa, wywiad i sonda¿ diagnostyczny)
dotycz¹ce aktualnego stanu turystyki festiwalowej w województwie lubelskim. Wyniki. Z zestawienia ofert w zakresie turystyki festiwalowej, wynika, i¿ na przestrzeni lat liczba festiwali w województwie lubelskim ci¹gle siê zwiêksza. W œwietle uzyskanych danych okazuje siê, ¿e przewa¿aj¹ festiwale 3- i 5-dniowe. Wiêkszoœæ festiwali odbywa siê w miesi¹cach
letnich, zwykle w czasie weekendu. Przewa¿aj¹ imprezy muzyczne i interdyscyplinarne, o zasiêgu miêdzynarodowym,
ogólnopolskim i regionalnym. Niektóre maj¹ ju¿ 47-letni¹ historiê. Z analizy przestrzennego rozmieszczenia zinwentaryzowanych festiwali wynika, ¿e najwiêcej organizuje siê ich w trzech miastach – Lublinie, Zamoœciu i Kazimierzu Dolnym.
Wnioski. Bardzo zró¿nicowana oferta festiwali i sposób, w jaki s¹ promowane powoduj¹, ¿e odgrywaj¹ one wa¿n¹ rolê
w promocji województwa lubelskiego. Zarówno oferta, przestrzenne rozmieszczenie oraz dynamika w zakresie organizacji
festiwali tworz¹ dobre perspektywy dla rozwoju turystyki festiwalowej w województwie lubelskim.
S³owa kluczowe: festiwale, turystyka festiwalowa, województwo lubelskie
Wstêp
Wspó³czeœnie udzia³ w imprezach o charakterze festiwalowym nale¿y do popularnych form spêdzania czasu wolnego [1].
Festiwale mia³y tak¿e istotne znaczenie w historii wszystkich
krêgów kulturowych, które kszta³towa³y wspó³czesne pojmowanie rzeczywistoœci i relacje z innymi. Sama nazwa odnosi siê
do kategorii œwiêta, a ogólna definicja festiwalu okreœla go jako
niecodzienne dzia³anie o charakterze religijnym, spo³ecznym,
politycznym, zwi¹zane z rytmem przyrody i przesz³oœci¹ historyczn¹ obszaru [2].
Szczegó³ow¹ definicjê festiwalu na potrzeby turystyki podaje Jêdrysiak: „Festiwal (³ac. festivus – radosny, weso³y, œwi¹teczny) to cykl imprez artystycznych przewa¿nie jednego typu
(np. filmowych, muzycznych, teatralnych), bêd¹cych przegl¹dem osi¹gniêæ w danej dziedzinie, zorganizowanych w jednym
czasie i pod wspóln¹ nazw¹, czêsto ujêtych w ramy konkursu”
[3]. Anglosaskie wyjaœnienie terminu „festival” prezentuje Mika [4]. Termin ten obejmuje „oprócz wydarzeñ o charakterze
kulturalnym tak¿e imprezy organizowane w celach rozrywkowych, jak: koncerty muzyczne, widowiska plenerowe, festyny,
a tak¿e zawody sportowe” [4]. W szerszym znaczeniu, w kontekœcie samej turystyki „mianem festiwalu okreœla siê m.in. wydarzenia kulturalne, ceremonie rozdania nagród (filmowych,
muzycznych), ceremonie religijne, karnawa³y, parady, koncerty
rozrywkowe, obchody rocznicowe, wystawy kulturalne, wystawy handlowe, zawody sportowe (zawodowe i amatorskie), zorganizowane zabawy na wolnym powietrzu” [5]. Zdaniem Gib-
sona i Stewarta, aby zdarzenie mo¿na by³o nazwaæ festiwalem,
powinno byæ „spe³nione co najmniej jedno (a najlepiej wiêcej
ni¿ jeden) z nastêpuj¹cych kryteriów: u¿ycie s³owa „festiwal”
w nazwie imprezy; cyklicznoœæ lub nie (wydarzenie nieregularne/regularne, jednorazowe, coroczne lub co dwa lata); nacisk
na docenianie, promowanie lub odkrywanie pewnego aspektu
kultury lokalnej, lub […] odniesienie do konkretnej identyfikacji subkulturowej” [6].
Pojêcie „festiwal” nawi¹zuje tak¿e do anglojêzycznego terminu „event”. Termin ten bywa t³umaczony na jêzyk polski
jako impreza lub wydarzenie, najczêœciej jednak wystêpuje
w brzmieniu oryginalnym. Rozumienie eventu nie jest powi¹zane ze œwiêtem, czyli pierwotnym czynnikiem t³umacz¹cym
rangê imprez o charakterze zbiorowym [7]. Ró¿ne sposoby interpretowania eventu przytacza Ratkowska, pisz¹c miêdzy innymi o poszerzeniu zakresu u¿ycia tego terminu, ³¹czonego pocz¹tkowo z imprezami o charakterze muzycznym [2]. Zdaniem
Miki termin „event” w stosunku do turystyki odnosi siê do
wszelkich wydarzeñ maj¹cych charakter zaplanowanych spotkañ – jednorazowych lub okresowych – które przyci¹gaj¹ uwagê osób z zewn¹trz i staj¹ siê motywem podejmowania podró¿y”
[4].
W odniesieniu do województwa lubelskiego, dla imprez
kulturalnych o charakterze festiwalowym, najbardziej adekwatne wydaje siê byæ objaœnienie Jêdrysiaka [3]. Jednak w celu pe³niejszej analizy zjawiska nale¿y je poszerzyæ o element cyklicznych wydarzeñ rozrywkowych, takich jak: koncerty muzyczne,
parady, widowiska plenerowe i festyny.
Pioœ et al.: AKTUALNY STAN I MO¯LIWOŒCI...
Turystyka festiwalowa, wed³ug ró¿nych klasyfikacji, zaliczana jest do form turystyki kulturowej [3, 4, 8, 9]. Miejsce
turystyki festiwalowej w studiach z zakresu geografii turyzmu
przeanalizowa³ szczegó³owo Cudny [10]. W wielu przypadkach,
w definicjach samej turystyki kulturowej, podkreœlany jest
aspekt poznawczy oraz element zaspokojenia potrzeb i oczekiwañ turystów w zakresie kultury poprzez m.in. udzia³ w imprezach kulturalnych. Jedn¹ z pe³niejszych definicji turystyki kulturowej podaje Marciszewska [8], okreœlaj¹c j¹ jako: „aktywnoœæ
osób w ich miejscu pobytu turystycznego oraz podczas podró¿y
z miejsca sta³ego zamieszkania, która pozwala na poznanie lub
doœwiadczenie ró¿nych sposobów ¿ycia innych ludzi – sposobów odzwierciedlaj¹cych obyczaje spo³eczne, tradycje religijne,
myœl intelektualn¹, dziedzictwo kulturowe i maj¹cych na celu
zaspokojenie ludzkich potrzeb, pragnieñ oraz oczekiwañ w zakresie kultury”. Definicjê o podobnym zakresie znaczeniowym
zaproponowa³ Mika [4], który podkreœli³ w niej uczestnictwo
w imprezach o charakterze kulturalnym oraz zwróci³ uwagê
na istotê materialnych i niematerialnych walorów kulturowych
– turystyka dziedzictwa kulturowego (ang. cultural heritage
tourism). Równie zwiêz³¹ definicjê turystyki kulturowej przedstawi³ Kowalczyk [9], okreœlaj¹c j¹ jako „zespó³ zachowañ turystów zwi¹zanych z ich autentycznym zainteresowaniem dziedzictwem kulturowym (zabytkami, folklorem, miejscami zwi¹zanymi z wa¿nymi wydarzeniami itp.) oraz ich uczestnictwem
w szeroko rozumianym ¿yciu kulturalnym”. Wielu autorów,
wyjaœniaj¹c to pojêcie, k³adzie nacisk na zaanga¿owanie emocjonalne turystów bior¹cych udzia³ w omawianej formie turystyki, np. Quinn [11].
Pokrewna w stosunku do turystyki festiwalowej, a w wielu
elementach nawet to¿sama, jest turystyka eventowa (ang. event
tourism), m.in. Mikos von Rohrscheidt [12], Buczkowska [13],
Ratkowska [2], Borzyszkowski [14]. Mimo, i¿ ta forma turystyki
istnieje od kilku dekad [15], to jednak wzmo¿one zainteresowanie badaczy turystyk¹ eventow¹ obserwuje siê od prze³omu wieków XX i XXI. Jeszcze w 1995 roku w œrodowisku naukowym
postulowano, aby wiêcej uwagi w badaniach poœwiêciæ wszelkim formom wystêpów na ¿ywo (ang. live entertainment) [16].
Ostatnich kilkanaœcie lat intensywnych studiów nad turystyk¹
wydarzeñ zaowocowa³o tym, ¿e aktualnie zajmuje ona ugruntowan¹ pozycjê wœród podtypów turystyki kulturowej. Pojawiaj¹
siê jednak w¹tpliwoœci, czy nale¿y traktowaæ j¹ jako samodzielny obszar analiz. Getz [15] przyjmuje, i¿ turystyka eventowa znajduje siê w krêgu studiów nad zarz¹dzaniem turystyk¹
oraz zarz¹dzaniem eventami. Zdaniem Ratkowskiej [2] mo¿liwe
jest wydzielenie wielu specjalizacji turystyki eventowej, poniewa¿ ka¿dy typ zorganizowanej imprezy mo¿e staæ siê celem
wyjazdów turystycznych. Jedn¹ z najpe³niejszych definicji turystyki eventowej prezentuje Buczkowska [13, 17]. Zdaniem
tej autorki turystyka imprez i wydarzeñ kulturalnych polega
„na udziale turystów w ró¿norodnych przedsiêwziêciach teatralnych, filmowych, kinowych, festiwalowych, karnawa³owych, literackich, muzycznych, tanecznych, fotograficznych,
koncertach, widowiskach, paradach, fiestach, festynach, wystawach sztuki (w muzeach, galeriach i innych przestrzeniach),
uroczystoœciach rozpoczynania i koñczenia imprez sportowych, inicjatywach towarzysz¹cych targom oraz samych wystawach targowych, uroczystoœciach pañstwowych”.
Jak wynika z przytoczonych pogl¹dów i definicji, turystyka
festiwalowa obejmuje nie tylko uczestnictwo w wydarzeniach
okreœlanych mianem festiwali (chocia¿ stanowi¹ one g³ówny
cel tej formy turystyki), ale te¿ w wielu innych imprezach oraz
wydarzeniach kulturalnych, rozrywkowych i sportowych. Tym
samym, ta forma turystyki modyfikuje fizyczne, spo³eczne i gospodarcze aspekty przestrzeni.
Do zdefiniowania turystyki festiwalowej w województwie
lubelskim anglosaska definicja „festiwalu”, w kontekœcie turystyki, nie znajduje zastosowania w pe³ni, ze wzglêdu na zbyt
128
szeroki obszar znaczeniowy. Zawiera ona wiele typów imprez
i wydarzeñ, które nie mieszcz¹ siê w kryteriach polskiego znaczenia terminu „festiwal”. Klasyfikacja wydarzeñ wa¿nych dla
turystyki festiwalowej w województwie lubelskim, przedstawiona w dalszej czêœci artyku³u, bêdzie opieraæ siê g³ównie na
definicji turystyki festiwalowej Miki [4]. W definicjach turystyki imprez i wydarzeñ kulturalnych (eventowej) pojawiaj¹ siê
dodatkowo elementy, takie jak: wystawy sztuki, uroczystoœci
zwi¹zane z imprezami sportowymi, targami oraz uroczystoœci
pañstwowe, które nie wpisuj¹ siê œciœle w ramy turystyki festiwalowej przyjête w niniejszej pracy. Ka¿de z tych wydarzeñ
mo¿na przyporz¹dkowaæ do innej formy turystyki, w której
odgrywa ono znacznie wiêksz¹ rolê, ni¿ w turystyce festiwalowej np. uczestnictwo w wystawach sztuki mo¿na by traktowaæ
jako rodzaj turystyki kulturalno-artystycznej [9], a udzia³ w targach – jako typ turystyki targowej czy te¿ biznesowej [4].
Wzrastaj¹ca wœród turystów popularnoœæ festiwali [10] oraz
ich znaczenie w promocji regionów [18, 19, 20] powoduj¹,
¿e istnieje potrzeba przeanalizowania aktualnego stanu turystyki festiwalowej w województwie lubelskim i uwarunkowañ jej
dalszego rozwoju. Celem opracowania jest zatem pokazanie
zró¿nicowanej pod wzglêdem iloœciowym, jakoœciowym i przestrzennym oferty w zakresie wydarzeñ kulturalnych, proponowanej turystom odwiedzaj¹cym Lubelszczyznê oraz zaprezentowanie mo¿liwoœci rozwoju tej formy turystyki.
Materia³ i metody
Szczegó³ow¹ analizê potencja³u województwa lubelskiego
w zakresie rozwoju turystyki festiwalowej przeprowadzono
w kilku etapach. Na pierwszym – pozyskano informacje wtórne
w wyniku analizy: literatury przedmiotu, danych dostêpnych
w spisach i rejestrach, treœci tematycznych stron internetowych, programów imprez kulturalnych oraz materia³ów promocyjnych. Nastêpnie wykonano inwentaryzacjê festiwali (w okresach lipiec-grudzieñ 2010 oraz wrzesieñ-grudzieñ 2013), dokonano obserwacji i przeprowadzono wywiady z organizatorami
festiwali (m.in. z pracownikami Lubelskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej). W badaniach zastosowano odmianê wywiadu swobodnego ze standaryzowan¹ list¹ poszukiwanych informacji [21].
Wykaz imprez kulturalnych zawarty w Kalendarzu Kultury
2013 Województwa Lubelskiego porównano z listami wydarzeñ
podawanymi przez inne oficjalne Ÿród³a, takie jak: informator
turystyczny i serwis internetowy www.turystyka.lubelskie.pl,
prowadzone i opracowane przez Departament Promocji i Turystyki Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Lubelskiego
w Lublinie oraz portal Urzêdu Miasta Lublin – www.kultura.
lublin.eu [22]. Szczegó³owa analiza wymienionych Ÿróde³ wykaza³a, i¿ najpe³niejszy wykaz imprez przedstawiono w Kalendarzu Kultury. Zawiera³y siê w nim równie¿ wydarzenia kulturalne przywo³ane w innych Ÿród³ach.
Klasyfikacjê festiwali w województwie lubelskim przeprowadzono na podstawie definicji pojêæ „festiwal” [3] oraz „turystyka festiwalowa” [4] z uwzglêdnieniem rozwiniêcia definicji
o elementy cyklicznych imprez rozrywkowych oraz pominiêcia
aspektu imprez sportowych i zwi¹zanych ze sportem.
W kolejnym etapie uzyskane dane poddano analizie statystycznej (procentowy udzia³ wydarzeñ w ogólnej ich liczbie;
szerokoœci przedzia³ów, najmniejsze i najwiêksze wielkoœci
w zbiorze danych). Nastêpnie zaprezentowano przestrzenne
rozmieszczenie festiwali w województwie lubelskim. Przeanalizowano równie¿ rolê festiwali w promocji województwa, a tak¿e
perspektywy rozwoju omawianej formy turystyki.
Cechy regionu lubelskiego
Region lubelski (Lubelszczyzna), zró¿nicowany pod wzglê-
dem fizjograficznym, jest uto¿samiany aktualnie z województwem lubelskim. Organizacji wielu imprez o charakterze festiwali sprzyjaj¹ zró¿nicowane zasoby przyrodnicze i kulturowe.
W granicach regionu mo¿na wyró¿niæ trzy czêœci wchodz¹ce w sk³ad równole¿nikowo rozci¹gaj¹cych siê pasów krajobrazowych: na pó³nocy – niziny œrodkowopolskie (Nizina Po³udniowopodlaska, Polesie Zachodnie, Polesie Wo³yñskie) w czêœci œrodkowej – wy¿yny po³udniowopolskie (Wy¿yna Lubelska,
Roztocze, Wy¿yna Wo³yñska, Kotlina Pobu¿a) na po³udniu –
obni¿enia przedgórskie (Kotlina Sandomierska) [23, 24]. Analizowany region jest w niewielkim stopniu przekszta³cony antropogenicznie. Zachowa³y siê obszary o unikatowych walorach
przyrodniczych i kulturowych wp³ywaj¹ce na atrakcyjnoœæ turystyczn¹ i rekreacyjn¹. Przyrodnicze zasoby (osobliwoœci flory i fauny, ska³ki, w¹wozy, doliny prze³omowe, wodospady,
Ÿródliska, jaskinie, punkty widokowe) s¹ m.in. objête ochron¹
prawn¹ jako: 2 parki narodowe, 17 parków krajobrazowych, 85
rezerwatów, 1504 pomniki przyrody [25, 26].
W granicach województwa lubelskiego, stanowi¹cego 8,0%
powierzchni Polski, w roku 2011 zamieszkiwa³o 5,6% ludnoœci
Polski. Udzia³ ludnoœci miejskiej w województwie lubelskim
wynosi³ 46,5%, przy przeciêtnym dla Polski – 60,7%. Tradycyjnie przyjmuje siê, ¿e jest to region rolniczy; 38,3% ludzi czynnych zawodowo zatrudniona jest w rolnictwie i leœnictwie, podczas gdy w Polsce jest to 16,3% [25, 26]. Obszar cechuje wzajemne przenikanie kultur S³owiañszczyzny Zachodniej i Wschodniej, a nap³yw ludnoœci rusiñskiej, ¿ydowskiej, tatarskiej,
ormiañskiej, czy niemieckiej rzutuje na wielokulturowy krajobraz regionu lubelskiego. Przesz³oœæ historyczna Lubelszczyzny
oraz zwi¹zane z ni¹ dziedzictwo, jako pozosta³oœæ po zabytkach
kultury materialnej ró¿nego wieku (od osad wczesnoœredniowiecznych, przez za³o¿enia architektoniczne zwi¹zane z rodami magnackimi, po zabytki poprzemys³owe XIX/XX w.), tworz¹
kulturow¹ grupê zasobów turystycznych [27, 28]. W regionie
znajduje siê jeden Obiekt Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego (Stare Miasto w Zamoœciu) oraz trzy pomniki Historii (zespó³
pa³acowo-parkowy w Koz³ówce, Kazimierz Dolny nad Wis³¹,
Historyczny zespó³ miejski w Lublinie) [29, 30, 31]. Na terenie
województwa znajduje siê 46 muzeów, w tym: 8 regionalnych,
8 historycznych, 7 interdyscyplinarnych, 5 biograficznych, 4 artystyczne, 4 martyrologiczne i 2 etnograficzne. Znajduj¹ siê tutaj równie¿ liczne instytucje kultury: 38 domów kultury, 123
oœrodki kultury oraz 15 klubów kultury. Ponadto dzia³aj¹ 4 teatry (2 dramatyczne, 1 lalkowy, 1 muzyczny), oraz 1 filharmonia
[25].
W nawi¹zaniu do dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, w roku 2011 zorganizowano 10501 ró¿nych imprez, w których uczestniczy³o 2,2 mln osób, w tym w miastach – 1,6, zaœ na
wsi – 0,6 [25].
takie jak np. przegl¹dy teatrów obrzêdowych, wiejskich, teatrzyków dzieciêcych obejmuj¹ce swym zasiêgiem teren kilku gmin
lub powiatów (np. Wiosna z Teatrem na Kresach w Bi³goraju),
czy anga¿uj¹ce w swym za³o¿eniu tylko osoby zamieszkuj¹ce
dan¹ miejscowoœæ i okolice (np. Festyn Rodzinny w Trawnikach). Tego typu imprezy maj¹ na celu integracjê spo³ecznoœci
lokalnej, umo¿liwianie jej rozwoju kulturalnego, prezentacjê
swojej twórczoœci i zaspokajanie potrzeb w zakresie rozrywki,
nie zaœ przyci¹gniêcie turystów.
Warto zwróciæ te¿ uwagê na to, i¿ nie ka¿de wydarzenie
nazwane festiwalem w rzeczywistoœci nim jest. Zatem samo
s³owo festiwal w nazwie imprezy nie jest jej œcis³ym wyznacznikiem. Wiele spoœród tak nazwanych imprez kulturalnych swym
charakterem nie odpowiada przyjêtej tutaj definicji i w praktyce
nie wp³ywa na rozwój turystyki. Do przyk³adów nale¿y Na³êczowski Festiwal Tañca, który w rzeczywistoœci jest raczej lokalnym konkursem tanecznym, po³¹czonym z warsztatami, czy
Harmonia Starego Miasta w Lublinie, która w rzeczywistoœci
stanowi cykl comiesiêcznych koncertów, odbywaj¹cych siê
m.in. w Trybunale Koronnym. Koncerty te niew¹tpliwie maj¹
du¿e znaczenie kulturalne i s¹ cenne dla Lublinian, ale nie s¹
atrakcj¹ turystyczn¹, przyci¹gaj¹c¹ docelowo turystów spoza
województwa lubelskiego.
W niniejszej pracy, sklasyfikowano 44 festiwale wed³ug nastêpuj¹cych kryteriów: termin i czas trwania, typ, zasiêg i liczba
edycji festiwalu.
Pod wzglêdem terminu wiêkszoœæ festiwali (59% imprez
w roku 2013; 65% w roku 2010) organizowana jest w regionie
lubelskim w sezonie wiosenno-letnim, od maja do sierpnia.
Najwiêcej festiwali odbywa siê w czerwcu, lipcu i sierpniu,
a najmniej w okresie zimowym – w styczniu, lutym oraz w marcu. Niewielki wzrost liczby imprez widoczny jest tak¿e w okresie jesiennym w paŸdzierniku i listopadzie (ryc. 1).
Liczba festiwali
129
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
2010 rok
2013 rok
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [22, 32, 33, 34, 35, 36].
Wyniki
Potencja³ województwa lubelskiego w zakresie turystyki
festiwalowej
Spoœród wszystkich 574. wydarzeñ kulturalnych, wymienionych w Kalendarzu Kultury 2013 (446 w roku 2010), tylko
44 imprezy mieœci³y siê w definicji festiwalu w odniesieniu
do przyjêtej klasyfikacji turystyki festiwalowej. Z analizy wy³¹czono wydarzenia o wydŸwiêku religijnym, z wyj¹tkiem festiwali zwi¹zanych z religi¹ o zasiêgu miêdzynarodowym (np.
XVIII Miêdzynarodowy Festiwal Kolêd Wschodnios³owiañskich
w Terespolu). Przedmiotem analizy nie by³y tak¿e warsztaty rêkodzielnicze, konkursy recytatorskie, plastyczne oraz fotograficzne, wernisa¿e, rajdy, spotkania biblioteczne i obchody œwi¹t
narodowych, premiery teatralne czy pojedyncze recitale muzyczne. Pominiêto te¿ spotkania i wydarzenia, dotycz¹ce tylko
niewielkiej potencjalnej grupy uczestników i zainteresowanych,
Rycina 1. Liczba festiwali w województwie lubelskim
w poszczególnych miesi¹cach w 2010 oraz w 2013 roku
Zró¿nicowanie liczby festiwali w skali roku wynika bezpoœrednio z warunków atmosferycznych oraz cech miejsc, w których s¹ organizowane imprezy. Wiêkszoœæ spoœród nich odbywa
siê na otwartej przestrzeni, kiedy najkorzystniejsze s¹ potencjalne warunki pogodowe. Istotne jest tak¿e to, ¿e w okresie
letnim wiele osób, w tym ca³ych rodzin, dysponuje czasem wolnym (wakacje, urlopy), który mog¹ wykorzystaæ na uprawianie
turystyki. Festiwale, odbywaj¹ce siê w okresie jesiennym, skierowane s¹ g³ównie dla osób doros³ych. Zdarzenia z nimi zwi¹zane odbywaj¹ siê w wiêkszoœci w obiektach zamkniêtych, zatem ich przebieg nie jest zale¿ny od pogody.
Z przeanalizowanych danych wynika, ¿e w województwie
lubelskim pod wzglêdem czasu trwania odsetek dni festiwalo-
14
13
2010 rok
Liczba festiwali
12
10
10
10
9
8
8
7
6
6
5
4
2
12
2013 rok
3
2
2
0
1 dzieñ
2 dni
3 dni
4 dni
5 dni
powy¿ej
5 dni
Rycina 2. Czas trwania festiwali w województwie lubelskim
w 2010 i w 2013 roku
W przyjêtej klasyfikacji wyró¿niono osiem typów festiwali:
muzyczne, teatralne, taneczne, folklorystyczne, literackie, filmowe, interdyscyplinarne i inne (pozosta³e) (ryc. 3).
Zarówno w roku 2010, jak i 2013, najwiêcej by³o festiwali
muzycznych – a¿ 15 (w obu przypadkach). Wiele spoœród
wszystkich imprez mia³o te¿ charakter interdyscyplinarny
(9 w roku 2010, 11 w roku 2013). Obejmowa³y one zarówno
wystêpy zespo³ów muzycznych, teatralnych, pokazy filmowe,
konkursy, degustacje i inne atrakcje towarzysz¹ce. Najmniej
w podanym zestawieniu by³o festiwali tanecznych i literackich
– tylko po 1 imprezie tego rodzaju. Takie zró¿nicowanie wynika
z kilku powodów. Imprezy taneczne zazwyczaj organizowane
s¹ w formach konkursów czy turniejów tanecznych i nie s¹ zaadresowane do turystów, ale w g³ównej mierze do pasjonatów
tañca i ludzi zwi¹zanych z tañcem w mniejszym b¹dŸ wiêkszym
stopniu. Natomiast wydarzenia kulturalne nawi¹zuj¹ce bezpoœrednio do literatury mog¹ okazaæ siê niewystarczaj¹co atrakcyjne pod wzglêdem percepcyjnym dla potencjalnego turysty.
Tego typu imprezy czy spotkania skupiaj¹ raczej grono osób
zainteresowanych literatur¹ (pracowników naukowych, autorów, twórców i ich czytelników). W nawi¹zaniu do festiwali typu muzycznego warto zwróciæ uwagê, i¿ ogromn¹ rolê odgrywa
w nich muzyka [37]. Uniwersalny charakter muzyki powoduje,
¿e staje siê ona swoistym ³¹cznikiem pomiêdzy ró¿nymi spo³ecznoœciami i systemami kulturowymi [3]. Dlatego to w³aœnie
imprezy muzyczne ciesz¹ siê najwiêkszym zainteresowaniem
wœród turystów i mieszkañców; stanowi³y one odpowiednio
34% w 2013 i 30% w 2010 roku festiwali Lubelszczyzny.
16
14
Liczba festiwali
wych jest dosyæ wysoki; przez oko³o 36% dni w roku 2010 oraz
44% dni w roku 2013 odbywa³y siê festiwale. Przy czym ³¹czna
liczba dni, w których odby³y siê imprezy wynosi odpowiednio:
200 – w roku 2010 oraz 261 – w 2013. Przy uwzglêdnieniu
ró¿nicy miêdzy ogóln¹ liczb¹ dni festiwalowych a liczb¹, kiedy
to kilka imprez odbywa³o siê równolegle, otrzymujemy wynik
130 dni w roku 2010 oraz 162 dni w roku 2013. Ponadto w roku
2013 zauwa¿alny jest progres wzglêdem roku 2010 (ryc. 1).
Wœród imprez o cechach festiwalu w roku 2010 dominowa³y
imprezy 3-dniowe (1/3 wszystkich imprez ogó³em), natomiast
w 2013 roku najwiêcej by³o imprez trwaj¹cych d³u¿ej ni¿ 5 dni
(prawie 1/3 ogó³u festiwali). Do najd³u¿szych imprez w roku
2013 nale¿a³y m.in. Festiwal Sztuki w Przestrzeni Publicznej
„Open City/Miasto Otwarte” (30 dni), Lubelskie Dni Kultury
Studenckiej (29 dni), Zamojskie Lato Teatralne (22 dni), II Miêdzynarodowy Festiwal Andrzej Nikodemowicz – Czas i DŸwiêk
(15 dni), XIX Ogólnopolskie Spotkania Kowali, Ogólnopolskie
Targi Sztuki Kowalskiej (13 dni), Land Art Festival (11 dni)
oraz Ogólnopolska Letnia Akademia Filmowa w Zwierzyñcu
(10 dni) (ryc. 2).
130
2010 rok
2013 rok
12
10
8
6
4
2
0
w 2010 i w 2013 roku wed³ug typu
Kategoria „inne” lub „pozosta³e” obejmuje takie wydarzenia, jak m.in. Majówka Archeologiczna w Chodliku, Festiwal
Sztuki w Przestrzeni Publicznej „Open City/Miasto Otwarte”,
Festiwal Opowiadaczy S³owodajê, XVIII Ogólnopolskie Spotkania Kowali i Ogólnopolskie Targi Sztuki Kowalskiej oraz
Carnaval Sztuk-Mistrzów. Ka¿da z tych imprez ma swój unikatowy, niepowtarzalny charakter, który wychodzi poza ramy
przywo³anej wczeœniej kategorii. Pierwsza impreza, organizowana w miejscu œredniowiecznego grodziska w Chodliku, ³¹czy
wystêpy muzyczne, rekonstrukcje historyczne, pokazy rêkodzie³a oraz liczne atrakcje skierowane do odwiedzaj¹cych w ka¿dym wieku [38]. Festiwale – Sztuki w Przestrzeni Publicznej
oraz Opowiadaczy S³owodajê – s¹ nowatorskimi przedsiêwziêciami kulturalnymi. Pierwsze ma na celu wprowadzenie elementów sztuki do przestrzeni u¿ytkowej miasta Lublin [39],
drugie natomiast przywrócenie tradycji opowiadania historii
na ¿ywo (ang. storytelling revival) [40]. Z kolei Ogólnopolskie
Spotkania Kowali w Wojciechowie ciesz¹ siê du¿ym zainteresowaniem ze wzglêdu na wypracowan¹ renomê i warsztatowy
charakter wydarzenia. Natomiast Carnaval Sztuk-Mistrzów, jedna z m³odszych imprez (od 2010 r.), jest unikatowa w skali Polski, a nawet Europy, poniewa¿ ma formê swoistego karnawa³u
z udzia³em artystów sztuki cyrkowej, kuglarskiej i akrobatycznej [41].
Pod wzglêdem zasiêgu, oko³o po³owa festiwali w województwie lubelskim ma charakter miêdzynarodowy. Imprezy te ciesz¹ siê zazwyczaj najwiêkszym rozg³osem w mediach, co wp³ywa bezpoœrednio na ich popularnoœæ i przyci¹ga turystów z zagranicy. Festiwale ogólnopolskie oraz regionalne stanowi¹ po
oko³o 25% ogólnej liczby festiwali. Imprezy o zasiêgu ogólnopolskim przyci¹gaj¹ w wiêkszej mierze turystów krajowych, a festiwale regionalne stanowi¹ atrakcjê dla odwiedzaj¹cych z najbli¿szych okolic.
Du¿a liczba imprez miêdzynarodowych wskazuje na znaczny potencja³ województwa w zakresie turystyki festiwalowej.
Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e nie ka¿dy festiwal miêdzynarodowy, odbywaj¹cy siê w województwie jest na tyle znany, aby przyci¹gn¹æ bardzo wielu turystów, a niektóre imprezy mimo charakteru miêdzynarodowego z za³o¿enia nie s¹ nastawione na
przyjêcie du¿ej liczby odwiedzaj¹cych. Przyk³adem mo¿e tu byæ
Lublin Jazz Festiwal, który jako stosunkowo m³oda impreza, nie
ma jeszcze du¿ego rozg³osu, a obiekty, w których odbywa³y siê
wydarzenia festiwalowe, nie mieœci³y zbyt wielu widzów. Ma on
jednak szansê siê rozwin¹æ, gdy¿ z roku na rok oferuje coraz
bogatszy program, który mo¿e zachêciæ osoby zainteresowane
muzyk¹ jazzow¹ do odwiedzenia Lublina.
131
Liczba festiwali
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
kiego i 1 na terenie ziemskiego). Kolejne miejsce pod wzglêdem
liczby festiwali, jednak ze znacznie mniejsz¹ ich liczb¹, zajmuj¹
powiaty zamojski (6 imprez w 2013 roku) i pu³awski (4 imprezy
w 2013 roku). W pozosta³ych powiatach odbywaj¹ siê zaledwie
po trzy, dwie lub po jednej imprezie (ryc. 5).
Liczba festiwali
Pod wzglêdem liczby edycji, wœród festiwali najstarsz¹
imprez¹ w województwie lubelskim jest Ogólnopolski Festiwal
Kapel i Œpiewaków Ludowych (w roku 2013 odbywa³ siê on po
raz 47.), najm³odszymi imprezami s¹ natomiast Bialski Festiwal
Sêkaczy oraz II Miêdzynarodowy Festiwal Andrzej Nikodemowicz – Czas i DŸwiêk, których pierwsze edycje odby³y siê w roku
2012.
Jak wynika z przeprowadzonej klasyfikacji (siedem grup wed³ug liczby ich edycji, ryc. 4), wiêkszoœæ imprez turystyki festiwalowej w województwie lubelskim to wydarzenia stosunkowo m³ode. Wiêkszoœæ festiwali – 81% wszystkich imprez, które odby³y siê w 2013 roku – mieœci siê w trzech pierwszych przedzia³ach: od 1. do 21. edycji. Pozosta³e 19% imprez rozk³ada siê
na cztery kolejne – od 22. do 44. edycji. Ka¿da z edycji odbywa
siê nie czêœciej ni¿ raz w roku, a w pe³nej klasyfikacji przewa¿aj¹
imprezy coroczne. Mo¿na zatem wnioskowaæ, i¿ w ci¹gu ostatnich 21 lat liczba festiwali w województwie lubelskim systematycznie wzrasta³a. Systematyczne poszerzanie oferty wydarzeñ
istotnych z punktu widzenia turystyki festiwalowej jest efektem
korzystnym, przy za³o¿eniu, ¿e ich poziom bêdzie coraz wy¿szy.
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2010 rok
2013 rok
2010 rok
I-VII
VII-XIV
XV-XXI
XXIIXXVIII
XXIXXXXV
2013 rok
XXXVIXLII
Rycina 5. Liczba festiwali w poszczególnych powiatach województwa
lubelskiego w 2010 i w 2013 roku
XLIII->
w 2010 i w 2013 roku wed³ug liczby edycji
Interesuj¹ce jest równie¿ to, ¿e niektóre imprezy organizowane s¹ na LubelszczyŸnie od ponad 20, 30, a nawet 40 lat.
S¹ wœród nich: wspomniany wczeœniej Ogólnopolski Festiwal
Kapel i Œpiewaków Ludowych, Miêdzywojewódzki Sejmik Wiejskich Zespo³ów Teatralnych, Ogólnopolskie Œwiêto Chmielarzy
i Piwowarów, Zamojskie Lato Teatralne, Jazz na Kresach, Ogólnopolski Sejmik Teatrów Wsi Polskiej, Miêdzynarodowy Festiwal Muzyki Folkowej „Miko³ajki Folkowe” oraz Lubelskie Dni
Kultury Studenckiej. Œwiadczy to o wieloletnich tradycjach organizacji festiwali w województwie lubelskim. Cztery spoœród
oœmiu najstarszym imprez to festiwale ogólnopolskie, dwa miêdzynarodowe i dwa regionalne. Najd³u¿sz¹ historiê maj¹ trzy
imprezy teatralne oraz festiwale: muzyczne, interdyscyplinarne
i folklorystyczne. Wœród m³odszych imprez s¹ festiwale ka¿dego
typu i zasiêgu, co œwiadczy o proponowanej szerokiej ofercie
województwa w tym zakresie.
Przestrzenne rozmieszczenie festiwali w województwie
lubelskim
Pod wzglêdem kryteriów, wed³ug których klasyfikowano
imprezy turystyki festiwalowej, zasobniejsze s¹ obszary miejskie, ni¿ wiejskie. Ma to swoje odzwierciedlenie w przestrzennym rozmieszczeniu festiwali w województwie lubelskim.
Festiwale odbywa³y siê w 12 (z uwzglêdnieniem powiatów
grodzkich w 15) spoœród 20 powiatów województwa lubelskiego (20 ziemskich i 4 grodzkich). Wiêkszoœæ imprez festiwalowych (oko³o 48% spoœród wszystkich w 2013 roku) odbywa³a
siê w powiecie lubelskim (w tym 20 na terenie powiatu grodz-
Rycina 6. Liczba festiwali w poszczególnych miejscowoœciach
województwa lubelskiego w 2010 i w 2013 roku na tle
makroregionów fizycznogeograficznych [42]
Przestrzenne rozmieszczenie imprez turystyki festiwalowej
w poszczególnych powiatach i gminach województwa lubelskiego wi¹¿e siê bezpoœrednio z zasobami kulturowymi wyni-
kaj¹cymi z przesz³oœci historycznej poszczególnych miejscowoœci. W roku 2013 najwiêcej imprez, a¿ 20 festiwali ró¿nego
typu (prawie po³owa wszystkich analizowanych), odbywa siê
w mieœcie Lublin. Cztery festiwale odbywaj¹ siê w Zamoœciu,
trzy w Kazimierzy Dolnym, po dwa w Tarnogrodzie i Zwierzyñcu, zaœ po jednym w pozosta³ych miejscowoœciach (ryc. 6).
Miejscowoœci, w których odbywaj¹ siê festiwale, wyró¿niaj¹
siê na tle regionu pod wieloma wzglêdami. Pod wzglêdem liczby festiwali wyraŸnie nad innymi dominuje Lublin. Stolica województwa lubelskiego jest najwiêkszym miastem we wschodniej Polsce; liczy blisko 350 tysiêcy mieszkañców, zamieszkuj¹cych powierzchniê 147 km² [26]. Miasto ma ciekaw¹ historiê
siêgaj¹c¹ XI wieku. W wiekach XII i XIII utworzono tutaj zespó³
osadniczy i gród obronny, a w roku 1317 uzyska³ miejskie prawo
magdeburskie nadane przez W³adys³awa £okietka [43]. Kluczowe znaczenie dla rozwoju miasta mia³a unia polsko-litewska
zawarta w 1385 roku, poprzez któr¹ Lublin znalaz³ siê na styku
trzech stref gospodarczych. Spowodowa³o to tak¿e wzrost znaczenia administracyjnego tego miasta. Kolejnym prze³omowym
wydarzeniem w historii Lublina by³a Unia lubelska z 1569 roku,
w wyniku której utworzono Rzeczpospolit¹ Obojga Narodów.
Nastêpnym niezwykle istotnym wydarzeniem dla miasta by³
przywilej króla Stefana Batorego z 1578 roku, dziêki któremu
w Lublinie powo³ano Trybuna³ Koronny. Pojawienie siê tej instytucji oraz szlachty i magnaterii, spowodowa³o rozwój handlu, us³ug i rzemios³a. W tym to okresie wybudowano wiele pa³aców, dworów i kamienic w mieœcie i jego okolicach. Na terenie
Lublina aktywnie dzia³a³a w tamtym czasie tak¿e spo³ecznoœæ
¿ydowska, tworz¹c m.in. Akademiê Talmudyczn¹. Te oraz inne póŸniejsze wydarzenia mia³y istotny wp³yw na rozwój dziedzictwa kulturowego miasta [44].
Wspó³czeœnie Lublin stanowi nie tylko centrum administracyjne, ale tak¿e najwa¿niejszy oœrodek kulturalno-oœwiatowy
regionu. Przyczynia siê do tego równie¿ œrodowisko studenckie
(5 pañstwowych uczelni wy¿szych: Uniwersytet Marii CurieSk³odowskie, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw³a II, Akademia Medyczna, Politechnika Lubelska, Uniwersytet Przyrodniczy), dziêki dzia³alnoœci licznych kó³ naukowych i organizacji. Œrodowisko to inicjuje ró¿ne wydarzenia kulturalne, m.in.
Lubelskie Dni Kultury Studenckiej, Studencki Ogólnopolski
Festiwal Teatralny „Kontestacje”. Na tle województwa, stolica
wyró¿nia siê równie¿ pod wzglêdem liczby instytucji kultury.
Dzia³a tu 12 centrów i domów kultury, w tym 1 wojewódzki oraz
4 kluby osiedlowe. Wszystkie spoœród 4 teatrów znajduj¹cych
siê na terenie Lubelszczyzny, usytuowane s¹ w³aœnie w Lublinie. Ponadto w mieœcie dzia³a Filharmonia im. Henryka Wieniawskiego [45]. Na obecny obraz kulturalny Lublina ma wp³yw
równie¿ jego wielokulturowoœæ. Od wieków miasto by³o miejscem, w którym ³¹czy³y siê pr¹dy kulturowe z zachodu i wschodu [34]. Miasto, po³o¿one pomiêdzy dwiema stolicami Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Krakowem i Wilnem), sta³o siê
miejscem przenikania kultur. Zró¿nicowanie narodowoœciowe
i kulturowe, przejawia siê m.in. w budownictwie sakralnym,
na terenie miasta znajduj¹ siê œwi¹tynie rzymsko-katolickie,
prawos³awne cerkwie oraz koœcio³y protestanckie (ewangelicki,
mariawitów, polskokatolicki, adwentystów) [46].
Niema³e znaczenie dla rozwoju kulturalnego Lublina mia³o
to, i¿ by³ on kandydatem do tytu³u Europejskiej Stolicy Kultury
2016 (obok Gdañska, Katowic, Warszawy i Wroc³awia). W okresie starañ o tytu³ ESK2016, znacznie wzros³y nak³ady miasta na
tworzenie i promowanie imprez, w tym cyklicznych, zapocz¹tkowanych jeszcze przed okresem starañ [45].
Festiwale odbywaj¹ce siê w Lublinie s¹ imprezami ró¿nego
typu: muzyczne – 6, interdyscyplinarne – 5, teatralne – 3, innego
typu – 3 (Carnaval Sztuk-Mistrzów, Festiwal Sztuki w Przestrzeni Publicznej „Open City/Miasto Otwarte”, Festiwal Opowiadaczy S³owodajê) oraz pojedyncze taneczne, literackie i filmowe.
A¿ 14 spoœród 20 to festiwale o zasiêgu miêdzynarodowym,
132
2 ogólnopolskim i 4 regionalnym. Wiêkszoœæ spoœród lubelskich
festiwali to imprezy stosunkowo m³ode (14 imprez), które w ci¹gu ostatnich 7 lat zorganizowano po raz pierwszy. Zaœ do najstarszych nale¿¹ Miêdzynarodowy Festiwal Muzyki Folkowej
„Miko³ajki Folkowe” oraz Lubelskie Dni Kultury Studenckiej,
które w roku 2013 mia³y swoj¹ 23. edycjê.
Spoœród pozosta³ych miejscowoœci, w których organizowane s¹ festiwale, najwiêksz¹ ich liczb¹ charakteryzuj¹ siê Zamoœæ
i Kazimierz Dolny. W pozosta³ych miejscowoœciach – Tarnogród, Zwierzyniec – odbywaj¹ siê pojedyncze imprezy.
Zamoœæ, nazywany „Per³¹ Renesansu” czy „Padw¹ Europy”,
znany z zabytków renesansowych i barokowych, okreœlany jest
jako miasto idealne pod wzglêdem urbanistycznym. Wspó³czeœnie, podobnie jak dawniej, jest on wa¿nym oœrodkiem kultury.
Odbywaj¹ siê tu liczne imprezy kulturalne o charakterze festiwalowym: Zamojskie Lato Teatralne, Miêdzynarodowy Festiwal
Zespo³ów Folklorystycznych Eurofolk-Zamoœæ, Jazz na Kresach
oraz Jarmark Hetmañski-Festiwal Produktu Lokalnego. Dwie
pierwsze maj¹ zasiêg miêdzynarodowy. Podczas Zamojskiego
Lata Teatralnego, w przestrzeni Starego Miasta (Rynek Wielki,
staromiejskie podwórka, parki oraz kazamaty), prezentowane
s¹ spektakle teatrów klasycznych i awangardowych [47]. Festiwal Eurofolk nawi¹zuje do wielokulturowoœci miasta Zamoœcia,
które zawsze by³o otwarte na ró¿ne kultury (choæ pocz¹tkowo
w za³o¿eniach mieli je zamieszkiwaæ tylko katolicy). W festiwalu bior¹ udzia³ zespo³y ludowe z ca³ego œwiata. Zamoœæ organizuje wiele koncertów i imprez jazzowych, spoœród których najwa¿niejsz¹ jest Jazz na Kresach. Podczas festiwalu odbywaj¹ siê
wystêpy wielu wybitnych artystów, takich jak np. Jan Ptaszyn
Wróblewski [48]. Jarmark Hetmañski w swym za³o¿eniu nawi¹zuje natomiast do tradycji jarmarków i bazarów, odbywaj¹cych
siê niegdyœ w Zamoœciu [47].
Kazimierz Dolny w powiecie pu³awskim jest wa¿n¹ miejscowoœci¹ w „trójk¹cie turystycznym” Lubelszczyzny (Kazimierz
Dolny-Pu³awy-Na³êczów). Od lat nale¿y do ulubionych miast
artystów, w szczególnoœci malarzy; w przesz³oœci tworzyli tutaj m.in. J.P. Norblin (1803 r.) oraz M.E. Androlli (1888 r.) [49].
Obecnie organizowane s¹ tutaj 3 festiwale: Festiwal Filmu
i Sztuki „Dwa Brzegi”, Ogólnopolski Festiwal Kapel i Œpiewaków Ludowych, Majowy Festiwal Muzyczny. Podczas Festiwalu „Dwa Brzegi”, o zasiêgu miêdzynarodowym, prezentowane
s¹ dzie³a kinematografii zagranicznej i krajowej. Drugi ma charakter ogólnopolski i nale¿y do najstarszych wœród festiwali
w województwie lubelskim. Majowy Festiwal Muzyczny ma zasiêg regionalny.
Dyskusja
Rola imprez turystyki festiwalowej w promocji
województwa lubelskiego
W materia³ach promuj¹cych województwo lubelskie (strony
internetowe, foldery, ulotki, informatory) festiwale przedstawiane s¹ jako oddzielny typ kulturowych atrakcji turystycznych.
Œwiadczyæ to mo¿e o ich wysokiej wartoœci dla turystyki [50]
i równoczeœnie o tym, ¿e ju¿ pe³ni¹ istotn¹ rolê w procesie turystycznej promocji niektórych miast oraz regionu.
Lublin, prezentuj¹c wiele wydarzeñ kulturalnych w swoich
materia³ach promocyjnych, podobnie jak inne miasta europejskie [51], promuje siê poprzez swoje festiwale [22]. Podobnie Zamoœæ, eksponuje swoj¹ ofertê kulturaln¹ w sposób bardzo aktywny. W folderach i informatorach znajduj¹ siê czêœci poœwiêcone
wydarzeniom kulturalnym, m.in. w Informatorze turystycznym
2011 [52]
Do walorów imprez festiwalowych nawi¹zuj¹ tak¿e foldery
promuj¹ce ca³y region lubelski. Na przyk³ad w folderze wydanym przez Lubelsk¹ Regionaln¹ Organizacjê Turystyczn¹ pod
has³em Lubelskie. Wiêcej ni¿ tradycja [53], konkretne miejsca
133
w województwie prezentowane s¹ m.in. przez pryzmat odbywaj¹cych siê w nich wydarzeñ kulturalnych.
Du¿e znaczenie w promowaniu województwa maj¹ imprezy
festiwalowe o zasiêgu ogólnopolskim i miêdzynarodowym, przyci¹gaj¹c du¿¹ liczbê odwiedzaj¹cych spoza regionu. Podczas
takich festiwali wystêpuj¹ zazwyczaj znani artyœci, co bezpoœrednio przek³ada siê na popularnoœæ konkretnego festiwalu,
niekiedy i na jego presti¿. Szczególn¹ rolê w promocji województwa pe³ni¹ imprezy nietypowe, o unikatowym charakterze, jak np. Carnaval Sztuk-Mistrzów. Poprzez swoj¹ specyfikê wydarzenie to zyska³o du¿e uznanie, chocia¿ po raz pierwszy zorganizowano j¹ w roku 2010. Festiwal zosta³ nagrodzony
w 2011 roku w konkursie „Polska Piêknieje” [54] w kategorii „produkt promocyjny” regionu.
Jednym z wa¿nych motywów uczestniczenia w festiwalach
staj¹ siê czêsto treœci krajoznawcze [55]. Tote¿ organizatorzy, promuj¹cy konkretn¹ imprezê poprzez reklamê prasow¹, radiow¹,
telewizyjn¹, zewnêtrzn¹ czy te¿ innego typu, poœrednio promuj¹
tak¿e turystyczne zasoby/walory/atrakcje miejscowoœci i regionu, w którym siê ona odbywa.
Wspó³czeœnie, gdy udzia³ w festiwalach stanowi jedn¹ z najszybciej rozwijaj¹cych siê form turystyki kulturowej, wa¿ne jest,
aby w promocji Lubelszczyzny nadal uwzglêdniæ w³aœnie tego
typu imprezy.
Podsumowanie i wnioski
Spoœród 574 wydarzeñ kulturalnych odbywaj¹cych siê na LubelszczyŸnie, tylko 44 w roku 2013 spe³nia³y kryteria definicji festiwalu, przyjête w niniejszym opracowaniu. Wyniki analizy festiwali, wed³ug okreœlonych kryteriów (termin, czas trwania, typ,
zasiêg, liczba edycji, rozmieszczenie w przestrzeni regionu), sugeruj¹ pewne prawid³owoœci.
1. W zakresie terminu widoczna jest sezonowoœæ; wiêkszoœæ festiwali odbywa siê w miesi¹cach letnich w formie
imprez plenerowych, czemu sprzyjaj¹ dobre warunki
pogodowe. Wiêkszoœæ odbywa siê w czasie weekendu –
od pi¹tku do niedzieli.
2. O wysokim potencjale województwa lubelskiego w zakresie rozwoju turystyki festiwalowej œwiadczy d³ugi
czas trwania festiwali w odniesieniu do ca³ego roku. Du¿y udzia³ maj¹ w tym festiwale 3- i 5-dniowe.
3. Bardzo du¿a jest tak¿e ró¿norodnoœæ festiwali pod wzglêdem typu, chocia¿ przewa¿aj¹ imprezy muzyczne i interdyscyplinarne. Zw³aszcza ostatnie, najbardziej przystêpne pod wzglêdem percepcyjnym dla potencjalnego widza, ciesz¹ siê sporym zainteresowaniem.
4. Oko³o po³owa lubelskiej oferty turystyki festiwalowej
obejmuje wydarzenia miêdzynarodowe, zaœ nieco mniej
jest wydarzeñ o zasiêgu ogólnopolskim i regionalnym.
5. Na du¿¹ dynamikê i ¿yw¹ tradycjê regionu w zakresie
urz¹dzania festiwali wskazuje liczba ich edycji. Najstarsza impreza o charakterze festiwalu w województwie ma
47-letni¹ historiê, zaœ najm³odsza – 2-letni¹.
6. Pod wzglêdem przestrzennego rozmieszczenia festiwali
dominuj¹ miasta, bêd¹ce zarazem swoistymi centrami
kultury. Niektóre miasteczka i miejscowoœci wyró¿niaj¹
siê na tle regionu organizacj¹ festiwali o unikatowych
walorach zwi¹zanych z przyrod¹ i kultur¹ (np. Festiwal
Kaszy „Gryczaki” w Janowie Lubelskim).
Stale wzrastaj¹ca liczba imprez oraz ich zró¿nicowanie widoczne s¹ ju¿ w promocji województwa lubelskiego, zarówno
w sposób bezpoœredni (poprzez walory kulturowe), jak i poœredni (poprzez promocjê samej imprezy, promuje siê miejsce, miejscowoœæ czy region, w którym jest ona organizowana).
Zró¿nicowana oferta wydarzeñ kulturowych, ich przestrzenne rozmieszczenie oraz dynamika w zakresie organizacji stwa-
rzaj¹ dobre perspektywy dla rozwoju turystyki festiwalowej
w województwie lubelskim.
Piœmiennictwo
1. Prentice R., Andersen V. (2003). Festival as a creative destination. Annals of Tourism Research 30(1), 7-30.
2. Ratkowska P. (2010). O festiwalu w kontekœcie turystyki
kulturowej, czyli turystyka eventowa raz jeszcze. Turystyka
Kulturowa 4-6, 109-129.
3. Jêdrysiak T. (2008). Turystyka kulturowa. Warszawa: Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne.
4. Mika M. (2007). Rodzaje i formy turystyki. W W. Kurek
(red.), Turystyka (s. 197-336). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
5. Jafari J. (red.) (2000). Encyclopedia of tourism. New York:
Routledge, London.
6. Gibson C., Stewart A. (2009). Reinventing rural places. The
extent and impact of festivals in rural and regional Australia.
Research Report. Wollongong: Australian Research Council,
University of Wollongong.
7. Fischer-Lichte E., Warstat M. (2009). Staging Festivity. Theater und Fest in Europa. Basel, Tübingen: A. Francke Verlag.
8. Marciszewska B. (2002). Spo³eczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju turystyki kulturowej w Polsce. Problemy
Turystyki i Hotelarstwa 3, 5-9.
9. Kowalczyk A. (red.) (2008). Turystyka kulturowa. Warszawa:
Wydzia³ Geografii i Studiów Regionalnych UW.
10. Cudny W. (2013). Festival tourism – the concept, key functions and dysfunctions in the context of tourism geography
studies. Geografický Èasopis/Geographical Journal 65(2),
105-118.
11. Quinn B. (2010). Arts festivals, urban tourism and cultural
policy. Journal of Policy Research in Tourism, Leisure &
Events 2, 264-279.
12. Mikos von Rohrscheidt A. (2008). Turystyka kulturowa. Fenomen. Potencja³. Perspektywy. Gniezno: Wydawnictwo KMB,
GnieŸnieñska Wy¿sza Szko³a Humanistyczno-Mened¿erska
Milenium.
13. Buczkowska K. (2009). Kulturowa turystyka eventowa. W K.
Buczkowska, A. Mikos von Rohrscheidt (red.), Wspó³czesne
formy turystyki kulturowej (s. 91-118). Poznañ: AWF Poznañ.
14. Borzyszkowski J. (2011). Wp³yw eventu na rynek turystyczny – przyk³ad œlubu ksiêcia Williama i Kate Middleton. Turystyka Kulturowa 4-6, 63-75.
15. Getz D. (2008). Event tourism: Definition, evolution, and research. Tourism Management 29, 403-428.
16. Hughes H.L. (1995). Redefining cultural tourism. Annals of
Tourism Research 23(3), 707-709.
17. Buczkowska K. (2008). Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny. Poznañ: AWF Poznañ.
18. Cudny W. (2006). Festiwal Dialogu Czterech Kultur jako przyk³ad strategicznego produktu turystycznego dla £odzi. Turystyka i Hotelarstwo 10, 117-128.
19. Kaczmarek J., Stasiak A., W³odarczyk B. (2010). Produkt turystyczny. Pomys³, organizacja, zarz¹dzanie. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
20. Cudny W., Gosik B., Rouba R. (2011). Festiwal kultury chrzeœcijañskiej w £odzi jako przyk³ad produktu turystycznego –
wydarzenie. Ekonomiczne Problemy Us³ug 66(648), 89-100.
21. Przyby³owska I. (1978). Wywiad swobodny ze standaryzowan¹ list¹ poszukiwanych informacji i mo¿liwoœci jego zastosowania w badaniach socjologicznych. Przegl¹d Socjologiczny XXX, 53-68.
22. www.kultura.lublin.eu. Wyszukane 10 grudnia 2013.
23. Œwieca A., Brzeziñska-Wójcik T. (2009). Regionalne zró¿nicowanie geosystemów zlewni rzecznych œrodkowowschodniej
Polski w œwietle badañ odp³ywu roztworów. Prace i Studia
Geograficzne 41, 205-218.
24. Brzeziñska-Wójcik T., Baranowska M. (2012). Stan turystyki
konnej w województwie lubelskim w kontekœcie uwarunkowañ przyrodniczych. Polish Journal of Sport and Tourism
19(4), 256-270.
25. Urz¹d Statystyczny. (2012). Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego 2012. Lublin: Urz¹d Statystyczny w Lublinie.
26. G³ówny Urz¹d Statystyczny. (2013). Rocznik Statystyczny
Rzeczypospolitej Polskiej 2013. Warszawa: GUS.
27. Skowronek E., Wo³oszyn W. (2006). Socio-economic factors
effect on the cultural landscape development of the Roztocze region. W E. Skowronek, W. Wo³oszyn, T. Speck, K.M.
Born (red.), Cultural landscapes of the Lublin Upland and
Roztocze (s. 81-97). Lublin: Kartpol s.c.
28. Skowronek E., Wojciechowski K.H., Œwieca A. (2006). The
history of the ethnic transformations of the Lublin Region.
W E. Skowronek, W. Wo³oszyn, T. Speck, K.M. Born (red.),
Cultural landscapes of the Lublin Upland and Roztocze
(s. 33-47). Lublin: Kartpol s.c.
29. Zarz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
8 wrzeœnia 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii.
Monitor Polski nr 50 poz. 417, 648-649.
30. Rozporz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
25 kwietnia 2007 r. w sprawie uznania za pomnik historii
„Lublin — historyczny zespó³ architektoniczno-urbanistyczny”. Dz. U. Nr 86 Poz. 574, 5313-5314.
31. http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwokulturowe/swia
-towe-dziedzictwo/polskie-obiekty. Wyszukane 20 grudnia
2013.
32. Kistelska A. (red.) (2010). Kalendarz kultury 2010, województwo lubelskie. Lublin: Wojewódzki Oœrodek Kultury.
33. Kistelska A. (red.) (2013). Kalendarz kultury 2013, województwo lubelskie. Lublin: Wojewódzki Oœrodek Kultury.
34. Rogalska B. (red.) (2010). Informator turystyczny, województwo lubelskie 2010. Lublin: Departament Promocji i Turystyki, Urz¹d Marsza³kowski Województwa Lubelskiego.
35. Rogalska B. (red.) (2013). Informator turystyczny, województwo lubelskie 2013. Lublin: Departament Promocji i Turystyki, Urz¹d Marsza³kowski Województwa Lubelskiego.
36. www.turystyka.lubelskie.pl. Wyszukane 12 lutego 2011.
37. Jab³oñska E., Kubecka-Tomi³o D. (2000). Muzyka w Zamoœciu jako element produktu turystycznego miasta. W B. Kawa³ko, S.J. Pastiszko (red.), Turystyka i dziedzictwo kulturowe (s. 155). Zamoœæ: Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji.
38. www.gokkarczmiska.pl. Wyszukane 20 kwietnia 2011.
134
39. www.opencity.pl. Wyszukane 20 kwietnia 2011.
40. www.warsztatykultury.pl. Wyszukane 20 kwietnia 2011.
41. www.sztukmistrze.eu. Wyszukane 20 kwietnia 2011.
42. Kondracki J., Richling A. (1994). Regiony fizycznogeograficzne. W Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: G³ówny
Geodeta Kraju.
43. Nowak B. (1997). Rzemieœlniczy Lublin w okresie przedrozbiorowym. W T. Radzik, A.A. Witusik (red.), Lublin w dziejach i kulturze Polski (s. 61-72). Lublin: Polskie Towarzystwo
Historyczne Oddzia³ w Lublinie, Krajowa Agencja Wydawnicza.
44. Œwieca A. (2009). Miasto Lublin jako przestrzeñ turystyczna. W J. Styk, A. Œwieca (red.), Przestrzeñ Lublina w ocenach
jej u¿ytkowników. Stare i nowe struktury spo³eczne w Polsce
(t. VIII) (s. 69-92). Lublin: UMCS.
45. Kamola M. (red.) (2011). Lublin – miasto kultury. Najwa¿niejsze wydarzenia kulturalne 2011. Lublin: Wydzia³ Kultury Urzêdu Miasta.
46. Lewandowski J. (2009). Przenikanie kultur. Szlaki regionu
lubelskiego. Lublin: Urz¹d Marsza³kowski Województwa Lubelskiego.
47. Jawor A. (2011). Zamoœæ. Miasto idealne. Zamoœæ: ATUT.
48. www.zamosc.pl. Wyszukane 20 grudnia 2013.
49. Madejski A., Kseniak M. (1995). Kazimierski Park Krajobrazowy. Informator. Kazimierz Dolny: Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych.
50. Liu Y., Chen C. (2007). The effects of festivals and special
events on city image design. Frontiers of Architecture and
Civil Engineering in China 1(2), 255-259.
51. Popescu R.I., Corbos R.A. (2012). The role of festivals and
cultural events in the strategic development of cities. Recommendations for urban areas in Romania. Informatica Economica 16(4), 19-28.
52. Jawor M. (red.) (2011). Informator turystyczny Zamoœæ –
Miasto idealne 2011. Zamoœæ: Biuro Promocji Miasta.
53. Niedba³ A. (red.) (2010). Lubelskie. Wiêcej ni¿ tradycja 2010.
Lublin: Lubelska Regionalna Organizacja Turystyczna.
54. Carnaval Sztuk-Mistrzów wygra³ konkurs Polska Piêknieje.
(2011, 5 maja). Dziennik Wschodni.
55. Bochenek M. (2013). Turystyka festiwalowa tancerzy zespo³ów folklorystycznych z wybranych krajów œwiata. Polish
Journal of Sport and Tourism 20(2), 95-99. DOI: 10.2478/pjst2013-0009.
135
GUIDELINES TO AUTHORS
Guidelines to Authors
Instruction to Authors
The Polish Journal of Sport and Tourism publishes
manuscripts in Polish and English encompassing various fields
of medical and natural sciences linked with sport, physical education, sports medicine as well as tourism and physical recreation.
The journal publishes the following types of papers:
-
-
original research papers (maximum 12 standard pages
of typescript, including tables, figures, references and
abstract),
review papers commissioned by the Editor (maximum 20
standard pages of typescript, including documentation),
short communications (maximum 3 standard pages of
typescript plus one table or figure and up to 5 references),
letters to the Editor expressing an opinion on previously
published manuscripts or a comment connected with
the journal's issues (maximum 2 standard pages of typescript),
current news (information on conferences, abstracts
of Ph.D. theses and Post-Doc. theses, book reviews,
biographical notes),
advertisements that may be printed on separate pages
of the periodical (prices are subject to individual negotiations).
Papers must be accompanied by the following submission letter (form available at journal's website), signed by all Authors: “The undersigned Authors transfer the ownership of
copyright to the Polish Journal of Sport and Tourism should their
work be published in this journal. Authors state that the article
is original, has not been submitted for publication in other
periodicals and has not already been published except in
abstract form, preliminary report or thesis. Authors state that
they are responsible for the research that they have carried out
and designed; that they have participated in drafting and revising the manuscript submitted, which they approve in its
contents. Authors also state that the reported article (if it involves human experiments) has been approved by an appropriate ethical committee and was undertaken in compliance
with The Helsinki Declaration”.
Authors are required to declare their individual contribution to the article (study design, funds collection, data collection, results analysis, statistical analysis, data interpretation,
literature search, manuscript preparation) on a special form
sent to the Editorial Office. Author, who submits the paper,
bears the main responsibility for given data. “Ghostwriting” and
“guest authorship” are the symptoms of scientific dishonesty,
and all discovered cases will be exposed, including informing
suitable entities.
Authors are also required to fill in De Gruyter Open Access
License. The form should be sent to the Editorial Office via electronic mail to the e-mail address: [email protected] (“License
to publish” is available at journal's website).
Papers submitted for publication should be sent to the Editorial Office as a file prepared in text editor (acceptable file
formats: *.doc or *.docx). They should be single-page typed
in Times New Roman (12 points), with the following margins:
3 cm on the left, 2 cm on the right, 2 cm on the top and 2 cm
on the bottom, with 1.5 line spacing, without justification nor
formatting. Indentations should be made of 3 characters
not using a tabulator. Manuscripts submitted via e-mail address: [email protected] are preferred (a cover letter with
an attached manuscript). An Author who sends the paper in
a printed version by traditional mail is recommended to enclose
an electronic form of the manuscript (CD-ROM disc).
Articles will be sent to two independent and anonymous
referees from outside of the institution from which the paper
was sent (“double-blind review process”). Depending on the reviewers' opinion, the Editors will make a decision on their
acceptance or rejection, which is ultimate. The list of referees
is published in the last issue of the volume. Evaluation sheet
is available at journal's website.
Title page should contain the title of the paper, first and last
names of authors with affiliation as well as first and last name
of corresponding author with postal address, telephone, fax and
e-mail.
Abstract (up to 250 characters) consisting of the following
sections: introduction (justification and aim of the study),
material and methods, results, conclusions as well as 3-6 key
words, should be provided before the body text.
Body text should be sectioned into: Introduction, Material
and Methods, Results, Discussion, Conclusions, Acknowledgements (if necessary), and Literature. In articles of other types,
the text should follow in a logical sequence and headings of its
particular sections should reflect issues discussed therein.
Introduction – should be short and concise; it should
introduce readers into research problems addressed in the
study as well as justify undertaking the research and specify
its objective.
Material and methods – should describe the subject of the
study (in the case of human subjects data should include their
number, age, sex and any other typical characteristics) and
methods applied in a sufficiently exhaustive way to enable
readers to repeat the experiments or observations. For generally
known methods only references should be given, whereas
detailed descriptions are to be provided for new or substantially
modified methods.
Results – should be presented in a logical sequence in the
text, tables and figures. Data collated in tables and figures
should not be repeated in the text which should summarize the
most important observations.
Discussion – should emphasize new or important aspects of
experimental results and discuss their implications. Results of
own studies are to be compared with findings described in the
respective domestic and international references used by the
Authors.
Conclusions – should be stated in points or descriptively and
should be logically connected with objectives stated in the
Introduction. Statements and conclusions not derived from own
observations should be avoided.
Acknowledgements – should list persons or institutions that
helped the Author(s) in preparing the manuscript or provided
financial support or technical assistance.
GUIDELINES TO AUTHORS
Literature – should be restricted only to works quoted in the
text and connected directly with the topic of the study. They
should be presented in the order, in which they are cited in the
text. In quoting them in the text only their respective number
from the list of Literature should be given in parentheses. References quoted in tables and figures are to be included in the list of
Literature. Non-published works should be avoided. References
should include up-to-day world literature. Manuals may be
quoted, but only exceptionally. When there are six or less authors, list all of them; when there are seven or more, list the first
six and add: et al. If an article is not in English, authors should
translate the title into English and enclose the language of translation in square brackets. Do not translate the title of the journal
or the name of a publishing house. The authors' names and the
title of the article written in Cyrillic alphabet should be transcripted in Latin. Referring to articles published in electronic
form is admissible.
EXAMPLES:
Journal Article (one author)
Sartorio A.E. (2001). Plasma and urinary GH following
a standardized exercise protocol to assess GH production
in children. Journal of Endocrinological Investigation 24(6),
515-521. DOI: 10.2478/s11696-006-0068-y.
Journal Article (two or more authors)
Sunnegarth J., Bratteby L.E., Samuelson G. (2005).
Physical activity in relation to energy intake and body fat
in 8-13 year-old children in Sweden. Acta Anaesthesiologica
Scandinavica 75(12), 955-963.
DOI: 10.2478/s11696-006-0068-y.
Journal Article from an online database
Czajgucki Z., Zimecki M., Andruszkiewicz R.
(2006, December). Effects of some plant preparations
on physical performance of long-distance athletes.
Biology of Sport 19(3), 125-131. Retrieved December 6, 2006,
from PubMed database on the World Wide Web:
http//www.pubmed.gov. DOI: 10.2478/s11696-006-0068-y.
Proceedings from a conference
Wolañski N., Siniarska A. (2005). Urban-rural and ethnic
differences in body build and fitness of school children
in Yucatan. In 9th International Scientific Conference
“Scientific Fundaments of Human Movement and Sport
Practice”, 16-18 September 2005 (pp. 59-62). Rimini,
Italy: Bologne University.
Book (one author)
Karski J.B. (2003). Health promotion (1st edition).
Warsaw: CeDeWu. [in Polish]
Book (two or more authors)
Dallen J.T., Boyd T.S., Tansey R.G. (2003). Heritage tourism
(1st edition). N.Y., USA: Academic Press.
Book chapter or article in an edited book
McPerson R., Spiller G.A. (1996). Effects of dietary fatty acids
and cholesterol on cardiovascular risk factor in man.
In G.A. Spiller, H.L. Edge (Eds.), Handbook of lipids
in human nutrition (pp. 41-48). New York, USA: CRC Press.
136
Doctoral thesis
K³obukowski P. (2008). School tourist events organization
under applicable regulations. Doctoral thesis,
Akademia Wychowania Fizycznego, Wroc³aw. [in Polish]
Government publication
Ministry of Science and Higher Education. (2001). Ordinance
on higher education and academic degrees. Warsaw: Journal
of Laws, no. 135, item 1516. [in Polish]
Tables – should be prepared on a separate page (underneath
the text of the article) and numbered using subsequent Arabic
letters. They should be provided with titles (above). Every column in a table should have a brief heading and a more extensive
explanation should be given under the table, e.g. statistical measures of variability.
Figures – should be prepared in an electronic form and
saved on a separate page (underneath the text of the article).
Photographs or other illustrative materials may be submitted
in separate files in an electronic form (*.tif, *.jpg, image resolution: 300 or 600 dpi) or any other form suitable for final technical typesetting by the Editorial Office.
In the appropriate places in the text consecutive numbers of
tables or figures should be provided in parentheses, e.g. (tab. 1)
or (fig. 1).
General principles – the Editorial Office reserves the right
to correct stylistic errors and to make necessary changes
(abridgements) in the text without Author's knowledge. Articles not accepted for publication are not returned. Manuscripts
not prepared following Instructions to Authors will be sent back
to Authors for revision. Galley proofs of manuscripts will be
sent to Authors for proofreading. It is the Author's responsibility
to return the proof within one week. Each Author will receive
free-of-charge one copy of the issue in which their article appears.
Manuscripts are liable to copyright resulting from the Berne
Convention for the Protection of Literary and Artistic Works and
from the Universal Copyright Convention. Any part of the manuscript may be reproduced, archived or transferred in any form
without consent of the copyright owner.
Editorial Office/Publisher Office address:
The Józef Pi³sudski University of Physical Education
in Warsaw
Faculty of Physical Education and Sport
in Bia³a Podlaska
2 Akademicka Street
21-500 Bia³a Podlaska
tel.: +48 83 3428787
fax: +48 83 3428800
137
Instrukcja dla Autorów
W Polish Journal of Sport and Tourism (Sport i Turystyka)
publikowane s¹ prace w jêzyku polskim i angielskim z dziedziny nauk medycznych i przyrodniczych zwi¹zane ze sportem, wychowaniem fizycznym, medycyn¹ sportow¹, jak równie¿ turystyk¹ i rekreacj¹.
W czasopiœmie publikowane s¹ nastêpuj¹ce rodzaje prac:
-
oryginalne prace badawcze (nie wiêcej ni¿ 12 stron
znormalizowanego wydruku komputerowego w³¹czaj¹c
tabele, ryciny, piœmiennictwo i streszczenie),
- prace przegl¹dowe zamawiane tylko przez Redakcjê
(nie wiêcej ni¿ 20 stron wydruku komputerowego wraz
z dokumentacj¹),
- krótkie doniesienia naukowe (nie wiêcej ni¿ 3 strony
wydruku komputerowego plus jedna tabela lub rycina
i do 5 pozycji piœmiennictwa),
- listy do Redakcji zawieraj¹ce opinie na temat opublikowanych wczeœniej prac lub komentarz zwi¹zany z problematyk¹ poruszan¹ w czasopiœmie (do 2 stron wydruku komputerowego),
- wiadomoœci bie¿¹ce (informacje o konferencjach, streszczenia prac doktorskich i habilitacyjnych, recenzje ksi¹¿ek, notki biograficzne),
- reklamy, które mog¹ byæ umieszczone na oddzielnych
stronach czasopisma; ceny reklam bêd¹ negocjowane
indywidualnie.
Autorzy z Polski powinni nadsy³aæ do Redakcji artyku³y
w jêzyku angielskim i polskim. W przypadku artyku³u nades³anego tylko w jêzyku polskim ustalono op³atê za t³umaczenie
tekstu na jêzyk angielski, która aktualnie wynosi 40,00 PLN +
VAT za stronê maszynopisu wliczaj¹c w to tabele i ryciny.
W sk³ad jednej strony wchodzi 1500 znaków drukarskich plus
spacje. W op³atê w³¹czona jest korekta pod wzglêdem poprawnoœci jêzykowej i zwiêz³oœci tekstu przez wyspecjalizowanego
t³umacza. Artyku³ bêdzie t³umaczony na jêzyk angielski tylko
w przypadku pozytywnych recenzji. Autor po otrzymaniu
informacji z Redakcji dotycz¹cej wysokoœci wp³aty powinien
niezw³ocznie dokonaæ przelewu na numer konta bankowego
WWFiS: 63 1240 2177 1111 0000 3570 3633 z dopiskiem: Pol.
J. Sport Tourism. Do obowi¹zków Autora nale¿y równie¿ nades³anie pokwitowania na adres Redakcji, ¿e przelew zosta³ dokonany.
Do manuskryptu powinien byæ do³¹czony list przewodni
(deklaracja do pobrania na stronie internetowej czasopisma),
podpisany przez wszystkich autorów, nastêpuj¹cej treœci: „Ni¿ej podpisani przenosz¹ prawa autorskie na Polish Journal
of Sport and Tourism w przypadku gdy praca bêdzie opublikowana w tym czasopiœmie. Autorzy stwierdzaj¹, ¿e nades³any
artyku³ jest oryginalny, nie by³ przes³any do publikacji w innym
czasopiœmie i nie by³ do tej pory publikowany w innej formie
ni¿ abstrakt, krótkie doniesienie lub praca doktorska. Autorzy
stwierdzaj¹, ¿e odpowiadaj¹ za przeprowadzone badania i ¿e
brali udzia³ w planowaniu i redagowaniu przes³anego do redakcji artyku³u, który aprobuj¹ w tym kszta³cie. Autorzy stwierdzaj¹ równie¿, ¿e nades³any artyku³ (w przypadku gdy dotyczy badañ inwazyjnych na ludziach) by³ zatwierdzony przez w³aœciw¹ komisjê etyczn¹ i ¿e badania zosta³y przeprowadzone zgodnie z Deklaracj¹ Helsiñsk¹.”
W nades³anym do Redakcji formularzu, Autorzy s¹ zobowi¹zani zadeklarowaæ swój wk³ad w powstanie publikacji
(przygotowanie projektu badañ, pozyskiwanie œrodków finansowych, zbieranie danych, opracowanie wyników, obliczenia
statystyczne, interpretacja wyników, wyszukiwanie literatury,
udzia³ w pisaniu pracy). G³ówn¹ odpowiedzialnoœæ za podane
INSTRUKCJA DLA AUTORÓW
dane ponosi Autor zg³aszaj¹cy pracê. „Ghostwriting”, „guest
authorship” s¹ przejawem nierzetelnoœci naukowej, a wszelkie
wykryte przypadki bêd¹ demaskowane, w³¹cznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów.
Autorzy s¹ równie¿ zobowi¹zani do wype³nienia i przes³ania do Redakcji na adres [email protected] De Gruyter Open
Access License (deklaracja „License to publish” do pobrania
na stronie internetowej czasopisma).
Praca powinna byæ nades³ana do Redakcji w wersji papierowej (1 egz.) w formacie A4, pisana jednostronnie z zachowaniem marginesów: lewy 3 cm, prawy 2 cm, górny 2 cm, dolny
2 cm i 1,5 interlinii, bez justowania i formatowania, pisana
czcionk¹ Times New Roman o rozmiarze 12. Akapity nale¿y
wcinaæ na 3 znaki nie u¿ywaj¹c tabulatora. Nale¿y wys³aæ wersjê elektroniczn¹ mailem na adres [email protected] lub
do³¹czyæ p³ytê CD-ROM. Dopuszczalne s¹ pliki przygotowane
w edytorze tekstowym (format zapisu *.doc lub *.docx).
Do oceny ka¿dej publikacji powo³uje siê dwóch niezale¿nych, anonimowych recenzentów spoza jednostki, z której
nades³ano pracê („double-blind review process”). W zale¿noœci
od sugestii osób oceniaj¹cych, Redakcja podejmuje dalsz¹ decyzjê o losie pracy, która jest ostateczna. W ostatnim numerze tomu, czasopismo podaje do publicznej wiadomoœci listê recenzentów wspó³pracuj¹cych. Formularz recenzji dostêpny jest na
stronie internetowej czasopisma.
Strona tytu³owa. Nale¿y kolejno podaæ: tytu³ pracy, imiona
i nazwiska autorów z afiliacj¹, imiê i nazwisko autora do korespondencji wraz z adresem, numerem telefonu, faksu i e-mailem.
Streszczenie (do 250 s³ów) o nastêpuj¹cym uk³adzie: wprowadzenie (uzasadnienie i cel pracy), materia³ i metody, wyniki,
wnioski oraz 3-6 s³ów kluczowych nale¿y umieœciæ przed tekstem g³ównym pracy.
Tekst g³ówny pracy powinien zawieraæ: Wstêp, Materia³
i metody, Wyniki, Dyskusja, Wnioski, Podziêkowania (je¿eli potrzebne), Piœmiennictwo. W pracach innego typu nale¿y zachowaæ logiczn¹ ci¹g³oœæ tekstu, a tytu³y poszczególnych czêœci
powinny odzwierciedlaæ omawiane w nich zagadnienia.
Wstêp – powinien byæ krótki i zwiêz³y, w którym nale¿y
wprowadziæ czytelnika w tematykê oraz uzasadniæ cel podjêcia
badañ i wyraŸnie go sprecyzowaæ.
Materia³ i metody – nale¿y podaæ informacjê dotycz¹c¹
przedmiotu badañ (w przypadku osób podaæ liczebnoœæ, wiek,
p³eæ i inne cechy charakterystyczne) oraz zastosowanych metod w sposób na tyle wyczerpuj¹cy, aby umo¿liwiæ czytelnikowi
powtórzenie badañ lub obserwacji. Dla powszechnie znanych
metod nale¿y podaæ jedynie pozycjê piœmiennictwa. Dla metod
mniej znanych, podaæ krótki opis z pozycjami piœmiennictwa,
natomiast dla nowych lub istotnie zmodyfikowanych metod
podaæ ich pe³ny opis.
Wyniki – nale¿y podaæ w logicznej sekwencji w tekœcie, tabelach i rycinach. Danych z tabel i rycin nie nale¿y powtarzaæ
w tekœcie, w którym najwa¿niejsze obserwacje powinny byæ
podsumowane. Nale¿y unikaæ przedstawiania tych samych
danych w tabelach i na rycinach.
Dyskusja – nale¿y podkreœliæ nowe lub wa¿ne aspekty
wyników badañ i omówiæ implikacje wynikaj¹ce z ich przeprowadzenia. Wyniki w³asnych badañ powinny byæ ocenione na
tle piœmiennictwa krajowego i œwiatowego.
Wnioski – nale¿y sprecyzowaæ w punktach lub podaæ w formie opisowej. Powinny one ³¹czyæ siê logicznie z celami pracy
przedstawionymi we Wstêpie. Nale¿y unikaæ stwierdzeñ i wniosków nie wynikaj¹cych z w³asnych obserwacji.
Podziêkowania – mo¿na wymieniæ osoby lub instytucje,
INSTRUKCJA DLA AUTORÓW
które pomog³y autorowi (autorom) w przygotowaniu pracy b¹dŸ
wspiera³y go finansowo lub technicznie.
Piœmiennictwo – nale¿y ograniczyæ tylko do pozycji cytowanych w tekœcie i maj¹cych bezpoœredni zwi¹zek z tematem
pracy. Pozycje piœmiennictwa powinny byæ prezentowane w kolejnoœci, w jakiej s¹ cytowane w tekœcie. Przy cytowaniu prac
w tekœcie nale¿y podawaæ w nawiasach kwadratowych tylko
liczbê porz¹dkow¹ odnoœnej publikacji w spisie piœmiennictwa. W Piœmiennictwie nale¿y równie¿ podaæ pozycje cytowane w tabelach lub legendach rycin oraz unikaæ cytowania niepublikowanych prac. Piœmiennictwo powinno uwzglêdniaæ aktualn¹ œwiatow¹ literaturê. Podrêczniki mo¿na cytowaæ tylko
wyj¹tkowo. Gdy autorami artyku³u jest szeœæ lub mniej osób
nale¿y wymieniæ wszystkie nazwiska, je¿eli jest ich siedem lub
wiêcej, nale¿y podaæ szeœæ pierwszych, a nastêpnie zastosowaæ
skrót: et al. Tytu³ artyku³u w jêzyku innym ni¿ angielski autorzy
powinni przet³umaczyæ na jêzyk angielski, a w nawiasach kwadratowych podaæ jêzyk orygina³u. Tytu³ czasopisma lub wydawnictwa nale¿y zostawiæ w oryginale. W przypadku nazwisk
autorów i tytu³u pracy napisanych cyrylic¹, nale¿y dokonaæ
transkrypcji na alfabet ³aciñski. Dopuszczalne jest powo³anie
siê na artyku³y opublikowane w formie elektronicznej.
PRZYK£ADY CYTOWANIA:
Artyku³ z czasopisma (jeden autor)
Sartorio A.E. (2001). Plasma and urinary GH following
a standardized exercise protocol to assess GH production
in children. Journal of Endocrinological Investigation 24(6),
515-521. DOI: 10.2478/s11696-006-0068-y.
Artyku³ z czasopisma (dwóch lub wiêcej autorów)
Sunnegarth J., Bratteby L.E., Samuelson G. (2005).
Physical activity in relation to energy intake and body fat
in 8-13 year-old children in Sweden. Acta Anaesthesiologica
Scandinavica 75(12), 955-963.
DOI: 10.2478/s11696-006-0068-y.
Artyku³ z czasopisma w wersji elektronicznej
Czajgucki Z., Zimecki M., Andruszkiewicz R. (2006,
grudzieñ). Effects of some plant preparations on physical
performance of long-distance athletes.
Biology of Sport 19(3), 125-131. Wyszukane 6 grudnia 2006,
z baz danych PubMed na the World Wide Web:
http//www.pubmed.gov. DOI: 10.2478/s11696-006-0068-y.
Doniesienie z konferencji
Wolañski N., Siniarska A. (2005). Urban-rural and ethnic
differences in body build and fitness of school children
in Yucatan. W 9th International Scientific Conference
„Scientific Fundaments of Human Movement and Sport
Practice”, 16-18 wrzesieñ 2005 (s. 59-62). Rimini,
Italy: Bologne University.
Ksi¹¿ki (jeden autor)
Karski J.B. (2003). Promocja zdrowia (wyd. 1). Warszawa:
CeDeWu.
Ksi¹¿ki (dwóch lub wiêcej autorów)
Dallen J.T., Boyd T.S., Tansey R.G. (2003). Heritage tourism
(wyd. 1). N.Y., USA: Academic Press.
Rozdzia³ w ksi¹¿ce
McPerson R., Spiller G.A. (1996). Effects of dietary fatty acids
and cholesterol on cardiovascular risk factor in man.
W G.A. Spiller, H.L. Edge (Red.), Handbook of lipids
in human nutrition (s. 41-48). New York, USA: CRC Press.
138
Praca doktorska
K³obukowski P. (2008). Organizacja szkolnych imprez
turystycznych w œwietle obowi¹zuj¹cych regulacji prawnych.
Praca doktorska, Akademia Wychowania Fizycznego,
Wroc³aw.
Publikacja rz¹dowa
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego. (2011).
Ustawa o szkolnictwie wy¿szym i stopniach naukowych.
Warszawa: Dz. U. Nr 135, poz. 1516.
Tabele – nale¿y przygotowaæ na oddzielnej stronie pod
tekstem artyku³u i ponumerowaæ kolejnymi cyframi arabskimi.
Powinny one byæ zaopatrzone w tytu³y (u góry), a ka¿da kolumna tabeli powinna posiadaæ krótki nag³ówek. Szersze wyjaœnienia powinny byæ umieszczane w odnoœnikach pod tabel¹,
np. statystyczne miary zmiennoœci.
Ryciny – powinny byæ wykonane w formie elektronicznej
i zapisane na oddzielnej stronie pod tekstem artyku³u. Fotografie lub inne materia³y ilustracyjne mo¿na dostarczyæ w oddzielnych plikach w formie elektronicznej (*.tif, *.jpg – gêstoœæ
punktów obrazu 300 lub 600 dpi) b¹dŸ w postaci nadaj¹cej siê
do ostatecznego opracowania przez Redakcjê.
W odpowiednich miejscach tekstu nale¿y podaæ w nawiasach kolejne numery tabel lub rycin np. (tab. 1), (ryc. 1).
Zasady ogólne – Redakcja zastrzega sobie prawo poprawiania usterek stylistycznych oraz dokonania koniecznych skrótów bez porozumienia z autorem. Redakcja nie zwraca artyku³ów nie przyjêtych do druku. Prace przygotowane niezgodnie
z Instrukcj¹ dla Autorów bêd¹ odsy³ane autorom do poprawy.
Artyku³ po opracowaniu redakcyjnym zostanie przes³any do autora w celu naniesienia korekty. Obowi¹zkiem autora jest odes³anie korekty w ci¹gu jednego tygodnia. Autorzy otrzymuj¹
bezp³atnie jeden egzemplarz zeszytu, w którym ukaza³ siê ich
artyku³.
Publikacje podlegaj¹ prawu autorskiemu wynikaj¹cemu
z Konwencji Berneñskiej i z Miêdzynarodowej Konwencji Praw
Autorskich. ¯adna czêœæ publikacji nie mo¿e byæ reprodukowana, archiwizowana ani przekazywana w jakiejkolwiek formie
bez pozwolenia w³aœciciela praw autorskich.
Adres Redakcji/Wydawcy:
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Pi³sudskiego
w Warszawie
Wydzia³ Wychowania Fizycznego i Sportu
w Bia³ej Podlaskiej
ul. Akademicka 2
21-500 Bia³a Podlaska
tel.: 83 3428787
fax: 83 3428800
139
Subscription information
Polish Journal of Sport and Tourism (ISSN 1899-1998)
is published quarterly since 2008.
Subscription rates for volume for Institutions and Individuals are:
48 EURO (four Issues per year), 12 EURO for one Issue.
Currently we have on sale Volume 15, 16, 17, 18, 19, 20 (4 Issues)
and 21, Issue 1 and 2.
ORDER FORM of Polish Journal of Sport and Tourism
Exemplary order form of subscription is accessible on our website:
http://pjst.awf-bp.edu.pl/subscription.html
Please send the order to:
Polish Journal of Sport and Tourism
Sekcja Nauki WWFiS in Bia³a Podlaska
2 Akademicka Street, 21-500 Bia³a Podlaska, Poland
tel.: +48 83 3428787
fax: +48 83 3428800
Method of payment:
Please send payments to the account of
Bank PEKAO S.A., I Oddzia³ Bia³a Podlaska, Poland
NRB: PL 63 1240 2177 1111 0000 3570 3633
SWIFT: PKOPPLPW
postscript: subscription Pol J Sport Tourism
SUBSCRIPTION INFORMATION
INFORMACJE O PRENUMERACIE
Informacje o prenumeracie
Polish Journal of Sport and Tourism (ISSN 1899-1998)
jest kwartalnikiem wydawanym od 2008 roku.
Roczna prenumerata tomu dla instytucji i indywidualnych odbiorców
wynosi: 120 PLN (4 zeszyty w roku), 1 zeszyt/30 PLN.
Aktualnie posiadamy w sprzeda¿y Tom 15, 16, 17, 18, 19, 20 (4 zeszyty)
i 21, zeszyt 1 i 2.
FORMA ZAMÓWIENIA PRENUMERATY
Przyk³adowy formularz zamówienia prenumeraty
znajduje siê na stronie:
http://pjst.awf-bp.edu.pl/subscription.html
Zamówienie nale¿y przes³aæ na adres:
Sekcja Nauki WWFiS Bia³a Podlaska
ul. Akademicka 2, 21-500 Bia³a Podlaska, Polska
tel.: +48 83 3428787
fax: +48 83 3428800
Sposób p³atnoœci:
Proszê przekazaæ op³atê na konto
Bank PEKAO S.A., I Oddzia³ w Bia³ej Podlaskiej
NRB: PL 63 1240 2177 1111 0000 3570 3633
SWIFT: PKOPPLPW
dopisek: prenumerata Pol J Sport Tourism
140

investments in recreational and sports infrastructure as a basis for

Transkrypt

Podobne dokumenty

Plakat disco polo