Historia Żydów dobrskich Podczas pisania poniższej pracy się

Historia Żydów dobrskich Podczas pisania poniższej pracy się

1
Historia Żydów dobrskich
Podczas pisania poniższej pracy się ustalić, że początki osadnictwa
Żydów w Dobrej sięgają wieku XVI, a dokładnie roku 1521. Pisze obszernie
o tym dobrzanin - lokalny popularyztaor historii miasta - Pan Stanisław
Stasiak w swojej monografii miejscowości Dobra, wydanej nakładem Urzędu
Miasta w roku 1992. Jak się okazało - jest to jedyne jak do tej pory tak
poważne opracowanie historii naszego miasteczka.
Także stosunkowo
wyznania
mojżeszowego
szeroko o przedwojennych dobrzaninach
wspomina
w
opracowanym
przez
siebie
przedwojennym Kalendarzu ksiądz Roman Kmiecik. Dobrski duszpasterz w
swojej pracy pisze, że w roku 1926 było ich w mieście 1350 (w tym 714
kobiet). Stanowiło to wówczas 56% ogólnej ludności1. Rodziny żydowskie
mieszkały
przy
ulicach
noszących
wówczas
nazwę:
Dekerta,
Składkowskiego, Kilińskiego, Piłsudzkiego, Narutowicza i Kościuszki.
Biedni zajmowali tzw. Tyły. Związane to było z odległością mierzoną od
najdalszych zabudowań do synagogi. Droga ta w myśl Prawa nie mogła
przekroczyć 1000 kroków2. Dlatego też Żydzi starali się mieszkań w
skupiskach, blisko siebie. Wielu z dobrskich Żydów wchodziło w skład
Rady Miasta. Byli to min. Sine Szkop, Mendel Sieradzki, Hersz Cytner,
Salomon Witkowski, Josek Weinstain i Dawid Justman. Wielu Żydów
zajmowało się rzemiosłem. W mieście był więc
szklarz,
modystka3,
cukiernik, piekarz, olejnik, fryzjer, introligator, 32 krawców, 3 blacharzy, 6
szewców, prawdopodobnie 2 kołodziejów, 3 stolarzy, 4 czapników, 5
piekarzy oraz 7 rzeźników (z których jeden z nich zajmował się rytualnym
1
Stanisław Stasiak w swojej monografii Dobrej błędnie podaje liczbę 45%.
2000 łokci czyli ok. 900 m.
3
Wyrabiała kapelusze.
2
2
ubojem zwierząt4) oraz co najmniej 19 kupców5. Bardzo ważną postacią w
mieście był Rozenblit Szmul.
Jego ojcem był Aron Jakub, matka Estera Gitla, Rozenblit w dniu 2.04.1911 żeni się
z Szaszą Gelblum. Dzieci: Estera Chana ur. 16.07.1921, Nehuma Gitel ur. 20.07.1923,
Abram ur. 15.06.1925, Frajda Sura ur. 06.02.1929, Rywka Rachela ur. 26.01.1933. Do
miasta przeprowadza się z Łęczycy w 1930 roku. Mieszka przy ulicy Kościuszki 3. Pełni
funkcję mohela – który zajmował się rytualnym obrzezywaniem chłopców6.
Rabinem w Dobrej był Isachar Beer (ur. 18.03.1878 r.). Jak wspomina pan
Wypiór: Rabin mieszkał w kamienicy do góry, na wprost kościoła. Teraz tam
Jadzia Kwiatkowska mieszka. Jak wszystkich wywozili, to jego też wywieźli.
My nie mówiliśmy mu po nazwisku – każdy tylko „rabin”, „rabin” go
nazywał. Rabina to wtedy wszyscy szanowali.
Rabin Beer był on powszechnie uważany za najwybitniejszego znawcę
Tory w powiecie. Prawdopodobnie zginął w roku 1942 w Obozie zagłady w
Chełmnie n/Nerem.
Ojciec późniejszego rabina to Hersz Majer, matka Cyrla Frajda z domu Wajngot
urodzona w Dobrej 18.03.1878 roku. Zamieszkali przy ul. Piłsudzkiego 12/2. Żona rabina
to Basza Laja z domu Lewental, ur. w Wieruszowie 31.09.1877 roku. Narzeczeni ślub
wzięli w Uniejowie 20.03. 1900 roku. Dzieci: Józef ur. 20.07.1909, Haim Bejrysz ur.
24.12.1913, Szyfra Majrem ur. 4.11.1914 oraz Estera Hana ur. 10.7.1910 roku, która w
dniu 7.03. 1933 rok wyszła za tureckiego rabina Pinachasa Weissa. Rabin Beer zasłynął
jako wybitny znawca Tory.
Jak wspominają świadkowie, głównym zajęciem pozostałych Żydów
był handel. Prowadzili sklepy - ale także przejęli okoliczny handel
4
Zajmował się tym szojhet. Ubój musiał być przeprowadzony tak, żeby zabijane zwierzę najmniej cierpiało.
Zob. Kalendarz ks. Kmiecika.
6
Obrzezanie – rytualne obcięcie napletka. Wykonywane 8go dnia po narodzeniu. Chłopiec otrzymywał
wówczas imię. Jest pamiątką przymierza zawartego przez Boga z Abrahamem. Zwyczajowo dzień ten jest
dla rodziny dniem świątecznym, na który zaprasza się licznie gości.
5
3
zwierzętami. Był on wówczas tak rozpowszechniony, że okoliczna ludność
polska nazywała ironicznie
miasteczko „kozim rynkiem”. Wspomniane
określenie jest popularne wśród starszych mieszkańców okolicznych wiosek
do dnia dzisiejszego. Handel na masową skalę umożliwiały cotygodniowe
targi odbywające się w środy oraz w każdy pierwszy poniedziałek miesiąca.
Dzieci żydowskie - podobnie jak ich polscy rówieśnicy - uczęszczały do
miejscowej Szkoły Powszechnej.
Dzieci żydowskie na fotografii międzywojennej. Drugi rząd 4 chłopców, pierwszy rząd
pierwszy od prawej (pseudonim Kusy). Nie udało się ustalić nazwisk dzieci.
W roku 1928 było ich 177. Niestety, nie obywało się bez szkolnych
szykan. Beniamin Jacobs wspomina7, że były one częste i dotkliwe. Sprzyjał
temu fakt, iż w dobrskiej szkole nie było wówczas ani jednego żydowskiego
7
Zob. B. Jacobs, The Dentist of Auschwitz (Kentucky 2001).
4
nauczyciela. W czerwcu 1937 roku doszło do bardzo ostrego wystąpienia
mieszkańców
przeciwko
Żydom.
Miejscowe
antysemickie
bojówki
zdemolowały żydowskie sklepy, a ich członkowie nawoływali żeby nie
kupować u Żydów. Wystapienia te miały miejsce także w pobliskim Turku.
W następnych miesiącach Żydzi często byli bici w biały dzień. W tej sytuacji
część z nich postanowiła opuścić Dobrę.
Oryginalna mapa z roku 1944 ukazującego lokalizację miasta w powiecie w
stosunku do innych miejscowości
5
Do roku 1939 liczba Żydów spadła do około 975. Dzięki pomocy
pana dr Leona Weintrauba ze Szwecji udało się odtworzyć nazwiska osób
zamieszkujących miasto przed wybuchem II wojny światowej:
Ulica
Nr domu
nie znany
Nazwisko
Imiona
RUSSEK
Frajde
1.
Kilinskiego
2.
Dekerta
2
KEMPINSKI
Icek-Jankiel
3.
Dekerta
2
KEMPINSKI
Frajdla-Gitla
4.
Dekerta
2
KEMPINSKI
Sura
5.
Dekerta
2
KEMPINSKI
Rywka
6.
Dekerta
2
SIERADZKI
Hersz
7.
Dekerta
2
SIERADZKI
Hinda
8.
Dekerta
2
SIERADZKI
Itta
9.
Dekerta
2
SIERADZKI
Alje-Boruch
10.
Dekerta
2
SIERADZKI
Lea-Jehudys
11.
Dekerta
2
SIERADZKI
Icek
12.
Dekerta
3a
NEJMAN
Lajzer
13.
Dekerta
3a
NEJMAN
Ruchla
14.
Dekerta
3a
GERSZON
Marjem
15.
Dekerta
3a
NEJMAN
Kajla
16.
Dekerta
3a
NEJMAN
Rachel
17.
Dekerta
3b
WAJNSZTAJN
Aron
18.
Dekerta
3b
WAJNSZTAJN
Basia
19.
Dekerta
3b
WAJNSZTAJN
Cypra-Sura
20.
Dekerta
3b
WAJNSZTAJN
Szaje
21.
Dekerta
3b
WAJNSZTAJN
Lajzer-Jakob
22.
Dekerta
4
GOCMAN
Laje
23.
Dekerta
4
FRIDENSON
Blima
24.
Dekerta
4
FRIDENSON
Taube
25.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Majer
26.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Rywka-Marjem
6
27.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Ruchel
28.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Bajla
29.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Ester
30.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Masza
31.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Mojsze-Nachemje
32.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Michla
33.
Dekerta
4
JEROZOLIMSKI
Michal-Mordka
34.
Dekerta
4
SZPIGIEL
Tauba
35.
Dekerta
4
SZPIGIEL
Pessa
36.
Dekerta
4
SZKOP
Mojsze
37.
Dekerta
4
GODANSKI
Frajdla
38.
Dekerta
4
SZKOP
Majer
39.
Dekerta
4
SZKOP
Lajzer
40.
Dekerta
4
SZKOP
Salomon
41.
Dekerta
4
SZKOP
Michla
42.
Dekerta
4
GODANSKI
Lajzer
43.
Dekerta
4
MARCZAK
Majer
44.
Dekerta
4
MARCZAK
Gitel
45.
Dekerta
4
MARCZAK
Brucha
46.
Dekerta
4
MARCZAK
Chaim-Lajb
47.
Dekerta
4
MARCZAK
Baruch-Jicchok
48.
Dekerta
4
MARCZAK
Rajca
49.
Dekerta
4
MARCZAK
Marjem-Estera
50.
Dekerta
4
CYTNER
Hersz
51.
Dekerta
4
CYTNER
Bajla-Fajga
52.
Dekerta
4
CYTNER
Matel
53.
Dekerta
4
CYTNER
Josef
54.
Dekerta
4
CYTNER
Rojza
55.
Dekerta
4
GRAUDENS
Naftali
56.
Dekerta
4
GRAUDENS
Icek-Szlama
57.
Dekerta
4
GRAUDENS
Pessa
7
58.
Dekerta
4
GRAUDENS
Laja
59.
Dekerta
4
GRAUDENS
Perla
60.
Dekerta
5a
OPAS
Szmul
61.
Dekerta
5a
OPAS
Frajdel
62.
Dekerta
5a
OPAS
Jakob-Hersz
63.
Dekerta
6
PIK
Chana
64.
Dekerta
10
ZIEMNIAK
Izrael
65.
Dekerta
10
ZIEMNIAK
Chana
66.
Dekerta
10
SZPIGEL
Josek
67.
Dekerta
10
SZPIGEL
Chaja-Liba
68.
Dekerta
10
SZPIGEL
Chaim-Jicchok
69.
Dekerta
10
SZPIGEL
Alta-Ruchla
70.
Dekerta
10
SZPIGEL
Szmul-Hersz
71.
Dekerta
10
GLICENSZTEIN
Abram
72.
Dekerta
10
GLICENSZTEIN
Jozef
73.
Dekerta
10
GLICENSZTEIN
Aron
74.
Dekerta
10
GLICENSZTEIN
Dawid
75.
Dekerta
10
KUC
Hersz-Wolf
76.
Dekerta
10
KUC
Szajne-Heina
77.
Dekerta
10
KUC
Szmil-Josef
78.
Dekerta
10
KUC
Izrael-Lajb
79.
Dekerta
10
KUC
Chawa-Sura
80.
Dekerta
10
KUC
Liba-Ruchla
81.
Dekerta
10
KUC
Jakob-Mojsze
82.
Dekerta
10
KUC
Chana-Roza
83.
Dekerta
10
GLICENSZTAJN
Salomon-Wolf
84.
Dekerta
10
GLICENSZTAJN
Chaja
85.
Dekerta
10
GLICENSZTAJN
Chana-Ajdela
86.
Dekerta
10
GLICENSZTAJN
Szmul-Icek
87.
Dekerta
10
GLICENSZTAJN
Ita
88.
Dekerta
10
GLICENSZTAJN
Josef-Mendel
8
89.
Dekerta
11
KIWALA
Marjem-Rywka
90.
Dekerta
12
WITKOWSKI
Salomon
91.
Dekerta
12
WITKOWSKI
Rojza
92.
Dekerta
12
WITKOWSKI
Frajdla
93.
Dekerta
13
GLICENSZTEIN
Hersz-Wolf
94.
Dekerta
13
GLICENSZTEIN
Gitla-Brana
95.
Dekerta
13
GLICENSZTEIN
Frajda
96.
Dekerta
2
GRYNWALD
Szmul Chaim
97.
Dekerta
2
GRYNWALD
Sura
98.
Dekerta
2
GRYNWALD
Dawid-Laib
99.
Dekerta
4
FUKS
Abram
100.
Dekerta
4
FUKS
Mojsze-Alie
101.
Dekerta
4
SZKOP
Sine-Jakob
102.
Dekerta
5a
OPAS
Tauba
103.
Dekerta
5a
OPAS
Priwa
104.
Dekerta
4
SZKOP
Fajgiela
105.
Kilinskiego
WAJNBAUM
Josek
106.
Kilinskiego
WAJNBAUM
Ester
107.
Kilinskiego
TRAUBE
Szyfra
108.
Kilinskiego
TRAUBE
Luzer
109.
Kilinskiego
GEZUNCHAJN
Szyfra Bajla
GLICENSZTEJN
Chaim Alje
110.
Kilinskiego
Nie znany
111.
Kilinskiego
GLICENSZTEJN
Sura
112.
Kilinskiego
GLICENSZTEJN
Abram Josek
113.
Kilinskiego
GLICENSZTEJN
Pinkus
114.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Marjem
115.
Kilinskiego
BORNSZTAJN
Frajda
116.
Kilinskiego
BORNSZTAJN
Dydje
117.
Kilinskiego
BORNSZTAJN
Mate Bejla
118.
Kilinskiego
BORNSZTAJN
Tauba Ruda
119.
Kilinskiego
LEWI
Dydje
9
120.
Kilinskiego
JOSKOWICZ
Blima Laja
121.
Kilinskiego
TORNER
Szmul Hersz
122.
Kilinskiego
RAK
Izrael
123.
Kilinskiego
RAK
Perla
124.
Kilinskiego
RAK
Chaja
125.
Kilinskiego
RAK
Mordka Lajb
126.
Kilinskiego
RAK
Murjem Dwojra
127.
Kilinskiego
RAK
Ruda Jechudys
128.
Kilinskiego
LEWI
Cyrel
129.
Kilinskiego
SZTAJN
Szyje Majer
130.
Kilinskiego
TRAUBE
Mosze
131.
Kilinskiego
OLEJ
Dine
132.
Kilinskiego
OLEJ
Mosiej Szyja
133.
Kilinskiego
SZYMKIEWICZ
Jankiel
134.
Kilinskiego
SZYMKIEWICZ
Ruchel
135.
Kilinskiego
SZYMKIEWICZ
Ryfka
136.
Kilinskiego
SZYMKIEWICZ
Jicchok Majer
137.
Kilinskiego
CELNIK
Mendel
138.
Kilinskiego
CELNIK
Itta
139.
Kilinskiego
CELNIK
Chaja Sura
140.
Kilinskiego
CELNIK
Ryfka
141.
Kilinskiego
CELNIK
Nuchman Alter
142.
Kilinskiego
CELNIK
Wigdor
143.
Kilinskiego
CELNIK
Chaim Szyme
144.
Kilinskiego
CELNIK
Zyskind
145.
Kilinskiego
CELNIK
Josek
146.
Kilinskiego
WIDAWSKI
Nusen
147.
Kilinskiego
WIDAWSKI
Chaja Sura
148.
Kilinskiego
WIDAWSKI
Frymeta Mindla
149.
Kilinskiego
CHILDESCHAIM
Abram Icek
150.
Kilinskiego
PODDEBSKI
Ryfka
10
151.
Kilinskiego
CHILDESCHAIM
Majer
152.
Kilinskiego
JABLONKA
Majer
153.
Kilinskiego
JABLONKA
Pinches
154.
Kilinskiego
JABLONKA
Sura Laja
155.
Kilinskiego
JABLONKA
Mojsze Lejb
156.
Kilinskiego
KIBEL
Hana
157.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Nuchem
158.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Fajgele
159.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Haskiel
160.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Ruchla Chaja
161.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Tauba Necha
162.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Leib Fajbus
163.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Zyskind
164.
Kilinskiego
STEMPA
Wolek
165.
Kilinskiego
KON
Majer Berek
166.
Kilinskiego
KON
Cypra
167.
Kilinskiego
KON
Josek
168.
Kilinskiego
KON
Nuchem
169.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Dawid Alje
170.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Ryka
171.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Jakob Icchak
172.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Dewora
173.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Rywka
174.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Gabriel
175.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Jona Ber
176.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Sura Mala
177.
Kilinskiego
SZLAMIAK
Ryfka
178.
Kilinskiego
TRZASKALA
Chaim
179.
Kilinskiego
TRZASKALA
Ruchel
180.
Kilinskiego
PRAJS
Mojsie Abram
181.
Kilinskiego
RUSSEK
Chaja
11
182.
Kilinskiego
WOSOCKI
Hersz Mosiek
183.
Kilinskiego
WYSOCKI
Chana Sura
184.
Kilinskiego
WYSOCKI
Dwojra
185.
Kilinskiego
WYSOCKI
Perla
186.
Kilinskiego
WYSOCKI
Ryfka
187.
Kilinskiego
WYSOCKI
Lajbus
188.
Kilinskiego
WYSOCKI
Gitla
189.
Kilinskiego
GOLDMAN
Lajzer
190.
Kilinskiego
GOLDMAN
Marjem Kajla
191.
Kilinskiego
GOLDMAN
Echiel Fiszel
192.
Kilinskiego
GOLDMAN
Frajda Mirel
193.
Kilinskiego
GOLDMAN
Tobiasz Mordka
194.
Kilinskiego
GOLDMAN
Dawid Majer
195.
Kilinskiego
LAJMER
Raca Bajla
196.
Kilinskiego
RUSSEK
Nusen
197.
Kilinskiego
RUSSEK
Brandla
198.
Kilinskiego
RUSSEK
Izrael Icek
199.
Kilinskiego
RUSSEK
Jude
200.
Kilinskiego
RUSSEK
Jakob
201.
Kilinskiego
WYSOCKI
Mendel
202.
Kilinskiego
WYSOCKI
Gella
203.
Kilinskiego
KALUSZYNER
Ajdel
204.
Kilinskiego
WYSOCKI
Majer
205.
Kilinskiego
WYSOCKI
Juda
206.
Kilinskiego
KALUSZYNER
Szyja
207.
Kilinskiego
BIERKA
Josek
208.
Kilinskiego
BIERKA
Malka
209.
Kilinskiego
BIERKA
Szlama
210.
Kilinskiego
BIERKA
Haja Golda
211.
Kilinskiego
BIERKA
Fajwel Dawid
212.
Kilinskiego
BIERKA
Chaim Hersz
12
213.
Kilinskiego
BIERKA
Ita Elka
214.
Kilinskiego
TRZASKALA
Abram
215.
Kilinskiego
TRZASKALA
Sura Rajzla
216.
Kilinskiego
TRZASKALA
Szyme Alje
217.
Kilinskiego
TRZASKALA
Mindla
218.
Kilinskiego
PODEMSKI
Chaja Sura
219.
Kilinskiego
KIBEL
Ajdel
220.
Kilinskiego
SZPOTNER
Mindla Frajdla
221.
Kilinskiego
ZONTAK
Aron Szyme
222.
Kilinskiego
ZONTAK
Taube
223.
Kilinskiego
ZONTAK
Mindel
224.
Kilinskiego
BAJROCH
Szlama
225.
Kilinskiego
BAJROCH
Estera
226.
Kilinskiego
BAJROCH
Tauba Ruda
227.
Kilinskiego
BAJROCH
Leib Fajbus
228.
Kilinskiego
BAJROCH
Jakob Majer
229.
Kilinskiego
BAJROCH
Laja Chaja
230.
Kilinskiego
BAJROCH
Judel
231.
Kilinskiego
POTOCKI
Josek
232.
Kilinskiego
POTOCKI
Liba Nacha
233.
Kilinskiego
POTOCKI
Estera Mirla
234.
Kilinskiego
POTOCKI
Gitla
235.
Kilinskiego
SIERADZKI
Rafal
236.
Kilinskiego
SIERADZKI
Sura
237.
Kilinskiego
SIERADZKI
Fajga Zlata
238.
Kilinskiego
SIERADZKI
Josef
239.
Kilinskiego
SIERADZKI
Abram Jakob
240.
Kilinskiego
SIERADZKI
Mosiek
241.
Kilinskiego
SIERADZKI
Machla
242.
Kilinskiego
PERLSZTEJN
Szlama Fiszel
243.
Kilinskiego
KON
Ryfka
13
244.
Kilinskiego
PERLSZTEJN
Zysa
245.
Kilinskiego
PERLSZTEJN
Porja Rachel
246.
Kilinskiego
PERLSZTEJN
Masza
247.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Lejzer
248.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Szewa
249.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Pinkus
250.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Lajb
251.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Dawid
252.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Szejna
253.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Abraham
254.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Myta
255.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Hirsz
256.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Icchok
257.
Kilinskiego
ANSZLOWICZ
Josef
258.
Kilinskiego
BYCZEK
Ajzyk
259.
Kilinskiego
MICHLAK
Tauba
260.
Kilinskiego
MARCZAK
Hinda
261.
Kilinskiego
GUTFRAJND
Majer
262.
Kilinskiego
GUTFRAJND
Marjem Kajla
263.
Kilinskiego
GUTFRAJND
Chaim Pinchas
264.
Kilinskiego
KORZEC
Anszel
265.
Kilinskiego
KORZEC
Bine
266.
Kilinskiego
KORZEC
Haim Mojsie
267.
Kilinskiego
KOTT
Cirel Frajde
268.
Kilinskiego
KORZEC
Chawa Bajla
269.
Kilinskiego
KORZEC
Golda
270.
Kilinskiego
KORZEC
Szymon Lajzer
271.
Kilinskiego
KOTT
Bina Nicha
272.
Kilinskiego
MOSKOWICZ
Chiel
273.
Kilinskiego
MOSZKIEWICZ
Josek
274.
Kilinskiego
MOSZKIEWICZ
Alje
14
275.
Kilinskiego
MOSZKIEWICZ
Estera Pessa
276.
Kilinskiego
MOSZKIEWICZ
Dawid
277.
Kilinskiego
MOSZKIEWICZ
Ryfka
278.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Mendel
279.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Frajndla Rachela
280.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Laja
281.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Chendel
282.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Marjem Estera
283.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Hendla
284.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Hejnoch
285.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Pinches
286.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Rachela
287.
Kilinskiego
FULKOWSKI
Wolf
288.
Kilinskiego
FULKOWSKI
Perla
289.
Kilinskiego
FULKOWSKI
Rykla
290.
Kilinskiego
ZOMMER
Raca
291.
Kilinskiego
ZOMMER
Lajb
292.
Kilinskiego
ZOMMER
Cyrla
293.
Kilinskiego
ZOMMER
Mojsie
294.
Kilinskiego
SZAJNIAK
Icek Lajb
295.
Kilinskiego
SZAJNIAK
Hinda
296.
Kilinskiego
SZAJNIAK
Abram Jakob
297.
Kilinskiego
SZAJNIAK
Haja Bajla
298.
Kilinskiego
RSZEWSKI
Frajda
299.
Kilinskiego
RSZEWSKI
Dawid-Lajb / Hersz
300.
Kilinskiego
SZAJNIAK
Kajla
301.
Kilinskiego
SZAJNIAK
Medesza
302.
Kilinskiego
MOSKOWICZ
Hersz
303.
Kilinskiego
MOSKOWICZ
Ruchla
304.
Kilinskiego
MOSKOWICZ
Perel
305.
Kilinskiego
BIERKA
Uryn
15
306.
Kilinskiego
BIERKA
Szewa
307.
Kilinskiego
PODCHLEBNIK
Gedalie
308.
Kilinskiego
TAUBE
Abram
309.
Kilinskiego
TAUBE
Ruchel
310.
Kilinskiego
LECZYCKI
Daniel
311.
Kilinskiego
LECZYCKI
Chaja Ajdel
312.
Kilinskiego
LECZYCKI
Abram Nusen
313.
Kilinskiego
LECZYCKI
Mojsie
314.
Kilinskiego
GRINBERG
Jozef Aron
315.
Kilinskiego
GRINBERG
Ita
316.
Kilinskiego
GRINBERG
Cyrla
317.
Kilinskiego
GRINBERG
Chaja Sura
318.
Kilinskiego
GRINBERG
Izrael Lajb
319.
Kilinskiego
GRINBERG
Jakob Arje
320.
Kilinskiego
GRINBERG
Dwojra
321.
Kilinskiego
GRINBERG
Roza
322.
Kilinskiego
GRINBERG
Abram Icchak
323.
Kilinskiego
JAKUBOWICZ
Perla Szyfra
324.
Kilinskiego
JAKUBOWICZ
Abram
325.
Kilinskiego
JAKUBOWICZ
Ita
326.
Kilinskiego
HERMAN
Salomon
327.
Kilinskiego
HERMAN
Ruchla
328.
Kilinskiego
HERMAN
Abram
329.
Kilinskiego
HERMAN
Hajm Dawid
330.
Kilinskiego
HERMAN
Szmul
331.
Kilinskiego
HERMAN
Ezer
332.
Kilinskiego
HERMAN
Ruchla
333.
Kilinskiego
ROZENWALD
Wolf
334.
Kilinskiego
ROZENWALD
Chawa
335.
Kilinskiego
ROZENWALD
Mindla
336.
Kilinskiego
ROZENWALD
Zyskind
16
337.
Kilinskiego
ROZENWALD
Jakob
338.
Kilinskiego
ROZENWALD
Rywka Frymeta
339.
Kilinskiego
ROZENWALD
Kajla Chana
340.
Kilinskiego
ROZENWALD
Mojsze
341.
Kilinskiego
EKMAN
Szlama
342.
Kilinskiego
EKMAN
Szajndla
343.
Kilinskiego
EKMAN
Bluma Itta
344.
Kilinskiego
JALAS
Eljasz
345.
Kilinskiego
LECZYCKI
Machla
346.
Kilinskiego
LECZYCKI
Sura
347.
Kilinskiego
WINER / WINTER
Ajdela Malka
348.
Kilinskiego
TRZASKALA
Szyme Alje
349.
Kilinskiego
TRZASKALA
Hersz Lajb
350.
Kilinskiego
TRZASKALA
Malka
351.
Kilinskiego
FRIDMAN
Hersz
352.
Kilinskiego
FRIDMAN
Bajla Rywka
353.
Kilinskiego
FRIDMAN
Cypra
354.
Kilinskiego
FRIDMAN
Itta
355.
Kilinskiego
FRIDMAN
Chaja
356.
Kilinskiego
FRIDMAN
Dwojra
357.
Kilinskiego
FRIDMAN
Brana
358.
Kilinskiego
FRIDMAN
Szejwa
359.
Kilinskiego
FRIDMAN
Sura
360.
Kilinskiego
TRZASKALA
Jakob
361.
Kilinskiego
TRZASKALA
Sura
362.
Kilinskiego
TRZASKALA
Salomon
363.
Kilinskiego
TRZASKALA
Szajna Rojza
364.
Kilinskiego
TRZASKALA
Ruwin
365.
Kilinskiego
ZOMMER
Icek
366.
Kilinskiego
ZOMMER
Zyse
367.
Kilinskiego
ZOMMER
Estera Hana
17
368.
Kilinskiego
ZOMMER
Chaja
369.
Kilinskiego
ZOMMER
Rachela Lea
370.
Kilinskiego
ZOMMER
Szoel
371.
Kilinskiego
ZOMMER
Bajla Golda
372.
Kilinskiego
ZOMMER
Pessa
373.
Kilinskiego
CHILDESCHAIM
Brana
374.
Kilinskiego
CHILDESCHAIM
Chaim Szymon
375.
Kilinskiego
CHILDESCHAIM
Hersz
376.
Kilinskiego
GRAUDENS
Josek
377.
Kilinskiego
GRAUDENS
Rachel
378.
Kilinskiego
GRAUDENS
Aron Szlama
379.
Kilinskiego
GRAUDENS
Naftali
380.
Kilinskiego
KLAJN
Rojze
381.
Kilinskiego
FAST
Szyja
382.
Kilinskiego
FAST
Chaja Sura
383.
Kilinskiego
FAST
Jakob Josef
384.
Kilinskiego
FAST
Ruchla
385.
Kilinskiego
SOMMER
Chajm Szyme
386.
Kilinskiego
SOMMER
Mirel
387.
Kilinskiego
ROZENTAL
Chaja Ryfka
388.
Kilinskiego
ROZENTAL
Icek
389.
Kilinskiego
GRAUDENS
Ruchla
390.
Kilinskiego
GRAUDENS
Michal Dawid
391.
Kilinskiego
GRAUDENS
Sura Laja
392.
Kilinskiego
GRAUDENS
Izrael
393.
Kilinskiego
GRAUDENS
Mordka
394.
Kilinskiego
GRAUDENS
Marjem
395.
Kilinskiego
GRAUDENS
Eleazer
396.
Kilinskiego
GLICENSZTEJN
Mordka Majer
397.
Kilinskiego
GLICENSZTEJN
Marjem
398.
Kilinskiego
GLICENSZTEJN
Estera
18
399.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Ajzyk
400.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Szejwa
401.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Mojsza Nachman
402.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Ruchla
403.
Kilinskiego
GLICENSZTEJN
Rojza
404.
Kilinskiego
BENEDYKT
Dawid Hersz
405.
Kilinskiego
KAPLAN
Machla /Masza
406.
Kilinskiego
BENEDYKT
Szejna Bina
407.
Kilinskiego
BENEDYKT
Chaja
408.
Kilinskiego
BENEDYKT
Chaim Icek
409.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Hersz
410.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Liba
411.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Fajga
412.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Toba
413.
Kilinskiego
PITAJEWSKI
Tobiasz Uszer
414.
Kilinskiego
GERSZON
Bajle
415.
Kilinskiego
GERSZON
Marjem
416.
Kilinskiego
GERSZON
Idel Wolf
417.
Kilinskiego
TRZON
Jakob
418.
Kilinskiego
TRZON
Ruchel Laja
419.
Kilinskiego
TRZON
Pessa Haja
420.
Kilinskiego
TRZON
Szoel
421.
Kilinskiego
TRZON
Sura Rajzla
422.
Kilinskiego
KOTT
Aron Szlama
423.
Kilinskiego
KOTT
Nicha
424.
Kilinskiego
KOTT
Mordka
425.
Kilinskiego
KOTT
Dawid
426.
Kilinskiego
KOTT
Sura
427.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Majer
428.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Taube
429.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Mojsie
19
430.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Pinkus
431.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Liba
432.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Sura
433.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Chaja
434.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Beer
435.
Kilinskiego
HENOCHOWICZ
Lipman
436.
Kilinskiego
FUJARA
Aron
437.
Kilinskiego
FUJARA
Ryfka
438.
Kilinskiego
FUJARA
Izrael
439.
Kilinskiego
FUJARA
Alter
440.
Kilinskiego
FUJARA
Chana
441.
Kilinskiego
FUJARA
Abram
442.
Kilinskiego
SYTNER
Izrael
443.
Kilinskiego
SYTNER
Laja
444.
Kilinskiego
SYTNER
Rykla
445.
Kilinskiego
SYTNER
Dawid
446.
Kilinskiego
BENKIEL
Josef
447.
448.
Kilinskiego
Kilinskiego
MORTKOWICZ
BENKIEL
Ruchla Laja
Malka Chawa
449.
Kilinskiego
BENKIEL
Szymon Laib
450.
Kilinskiego
BENKIEL
Gite Cyrel
451.
452.
Kilinskiego
Kilinskiego
BENKIEL
BENKIEL
Josek
Chana
453.
454.
Kilinskiego
Kilinskiego
POLACZ
POLACZ
Josef
Pessa Dobrusza
455.
Kilinskiego
POLACZ
Sura
456.
Kilinskiego
POLACZ
Lajb
457.
Kilinskiego
BENEDYKT
Frajda Liba
458.
Kilinskiego
BENEDYKT
Mojsze
459.
Kilinskiego
BENEDYKT
Emaniel Majer
460.
Kilinskiego
BENEDYKT
Perla
20
461.
Kilinskiego
BENEDYKT
Malka
462.
Kilinskiego
ICEK
Hersz Moszek
463.
Kilinskiego
ICEK
Laja
464.
Kilinskiego
ICEK
Mendel
465.
Kilinskiego
KOLATNIK
Marjem
466.
Kilinskiego
KIBEL
Ruchel
467.
Kilinskiego
KIBEL
Jakub
468.
Kilinskiego
TRZASKALA
Chana
469.
Kilinskiego
TRZASKALA
Gitla
470.
Kilinskiego
SZPAJER
Moszek Hejnoch
471.
Kilinskiego
JAKUBOWICZ
Szmul Lajb
472.
Kilinskiego
TRZASKALA
Beer
473.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Szoel
474.
Kilinskiego
SENDOWSKI
Sura Fajga
475.
Kilinskiego
RUSSEK
Salomon
476.
Kilinskiego
RUSSEK
Itta
477.
Kilinskieg
87
JAKUBOWICZ
Josef
478.
Kilinskiego
87
JAKUBOWICZ
Perel
479.
Kilinskiego
87
JAKUBOWICZ
Josef
480.
Kilinskiego
9
BENKIEL
Mordka
481.
Kilinskiego
9
BENKIEL
Dwojra
482.
Kilinskiego
92
KEMPINSKI
Pinkus Lajb
483.
Kilinskiego
87
JAKUBOWICZ
Estera
484.
Kilinskiego
87
JAKUBOWICZ
Wigdor Lajbus
485.
Kilinskiego
87
JAKUBOWICZ
Hersz Jankiew
486.
Kosciuszki
GLICENSZTAJN
Szmul-Icek
487.
Kosciuszki
HOLCMAN
Zelda
488.
Kosciuszki
HOLCMAN
Bencjon
489.
Kosciuszki
2
HONIG
Marja
490.
Kosciuszki
2
HONIG
Josek
491.
Kosciuszki
2
HONIG
Mojsze-Icek
21
492.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Sure-Rajze
493.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Bajla
494.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Szajdel
495.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Hudes
496.
Kosciuszki
2
NAJMAN
Jankiel
497.
Kosciuszki
2
CERATA
Marjem
498.
Kosciuszki
2
FULKOWSKI
Mojsze
499.
Kosciuszki
2
FULKOWSKI
Sure-Rajze
500.
Kosciuszki
3
SZPEREK
Alje
501.
Kosciuszki
3
BRUKS
Perla
502.
Kosciuszki
3
SZPEREK
Ryfka
503.
Kosciuszki
2
POZNANSKI
Mariem
504.
Kosciuszki
3
KON
Moszek
505.
Kosciuszki
3
KON
Blima
506.
Kosciuszki
3
KON
Rajzel
507.
Kosciuszki
3
KON
Hersz Josef
508.
Kosciuszki
4
ROZENBLIT
Szmul
509.
Kosciuszki
4
ROZENBLIT
Sosza
510.
Kosciuszki
4
ROZENBLIT
Estera Chana
511.
Kosciuszki
4
ROZENBLIT
Nechuma Gitel
512.
Kosciuszki
4
ROZENBLIT
Abram
513.
Kosciuszki
4
ROZENBLIT
Frajda Sura
514.
Kosciuszki
4
ROZENBLIT
Rywka Rachela
515.
Kosciuszki
1
TOBIAK
Abe
516.
Kosciuszki
1
TOBIAK
Dawid
517.
Kosciuszki
1
TOBIAK
Chana Golda
518.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Abram Jakob
519.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Szejwa
520.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Bajla
521.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Frajda Sura
522.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Sura Laja
22
523.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Fraim Zelig
524.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Chana Golda
525.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Pessa
526.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Ita
527.
Kosciuszki
2
TOBIAK
Josef
528.
Kosciuszki
3
MORGENSZTERN
Symcha
529.
Kosciuszki
3
MORGENSZTERN
Lea
530.
Kosciuszki
3
MORGENSZTERN
Chaja Ajdela
531.
Kosciuszki
4
PODEMSKI
Michule
532.
Kosciuszki
4
SZMIDT
Frajde Liba
533.
Kosciuszki
4
PODEMSKI
Dewora Lea
534.
Kosciuszki
4
PODEMSKI
Josek
535.
Kosciuszki
4
SOMMER
Szlama Hersz
536.
Kosciuszki
4
SOMMER
Majer
537.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Naftali
538.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Majer-Hejnoch
539.
Kosciuszki
4
SOMMER
Lajb
540.
Kosciuszki
4
SOMMER
Kajla
541.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Dwojra
542.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Sura Chana
543.
Kosciuszki
1
JAKUBOWICZ
Ryfka Laja
544.
Narutowicza
1
TRZON
Abram Hersz
545.
Narutowicza
1
TRZON
Rywka
546.
Narutowicza
1
TRZON
Jozef
547.
Narutowicza
1
HERMAN
Itta
548.
Narutowicza
1
TRZON
Mojsie Lajb
549.
Narutowicza
1
TRZON
Hinka
550.
Narutowicza
1
FULKOWSKI
Rykla
551.
Narutowicza
1
FULKOWSKI
Liba
552.
Narutowicza
1
FULKOWSKI
Wolf
553.
Narutowicza
1
FULKOWSKI
Leib
23
554.
Narutowicza
1
FULKOWSKI
Elka
555.
Narutowicza
1
PIK
Chana
556.
Narutowicza
1
SZPAJER
Mortka
557.
Narutowicza
1
SZPAJER
Udel
558.
Narutowicza
1
SZPAJER
Cyrla
559.
Narutowicza
1
SZPAJER
Hinda
560.
Narutowicza
1
WYSOCKI
Sura
561.
Narutowicza
1
WYSOCKI
Machla
562.
Narutowicza
1
WYSOCKI
Chaja
563.
Narutowicza
1
WYSOCKI
Lajbus
564.
Narutowicza
1
WYSOCKI
Hersz
565.
Narutowicza
1
PARENCZEW
Pinkus Aron
566.
Narutowicza
1
HALON / GALUN
Rojza
567.
Narutowicza
1
HALON / GALUN
Estera Frajda
568.
Narutowicza
1
HALON / GALUN
Golda
569.
Narutowicza
1
HALON / GALUN
Malka
570.
Narutowicza
2
KAPLAN
Michal
571.
Narutowicza
2
KAPLAN
Chana Mirla
572.
Narutowicza
2
KAPLAN
Frajda Cyrla
573.
Narutowicza
2
KAPLAN
Baruch
574.
Narutowicza
2
KAPLAN
Sura
575.
Narutowicza
2
KEMPNER
Frajdla
576.
Narutowicza
2
KEMPNER
Ryfka
577.
Narutowicza
2
KEMPNER
Chaja
578.
Narutowicza
3
OKNO
Mosiek
579.
Narutowicza
3
LEMBERGIER
Mirla
580.
Narutowicza
3
OKNO
Chana Laja
581.
Narutowicza
3
TRZASKALA
Henoch
582.
Narutowicza
3
TRZASKALA
Dwojra Laja
583.
Narutowicza
3
TRZASKALA
Zyskind
584.
Narutowicza
3
TRZASKALA
Mojsza Aron
24
585.
Narutowicza
3
TRZASKALA
Chaja
586.
Narutowicza
3
GRAUDENS
Ruchel Laja
587.
Narutowicza
3
WIDAWSKI
Nusen
588.
Narutowicza
3
WIDAWSKI
Bajla Race
589.
Narutowicza
3
WIDAWSKI
Hersz Idel
590.
Narutowicza
5b
FRANCUZ
Mortka
591.
Narutowicza
5b
FRANCUZ
Ruchla
592.
Narutowicza
9
FRANCUZ
Abram Hersz
593.
Narutowicza
9
BULKA
Estera
594.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Abram
595.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Laja
596.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Chaja Perel
597.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Bajla
598.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Szlama Majer
599.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Rana
600.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Izrael Mojsze
601.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Dawid Icek
602.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
Hersz
603.
Narutowicza
11
KRZYWANOWSKI
604.
Narutowicza
13
BLAU
Cyrla
605.
Narutowicza
13
BLAU
Kajla
606.
Narutowicza
13
BLAU
Josek Alie
607.
Narutowicza
13
BLAU
Fradela Idesa
608.
Narutowicza
13
BLAU
Genczla
609.
Narutowicza
13
BLAU
Chana
610.
Narutowicza
15
NEJCHAUZ
Chaja
611.
Narutowicza
15
NEJCHAUZ
Chaim
612.
Narutowicza
15
NEJCHAUZ
Gitla
613.
Narutowicza
15
NEJCHAUZ
Icek
614.
Narutowicza
15
NEJCHAUZ
Josek
615.
Narutowicza
19
KUFERT
Szlama
25
616.
Narutowicza
19
KUFERT
Masze
617.
Narutowicza
19
KUFERT
Sura
618.
Narutowicza
1
FULKOWSKI
Machel
619.
Narutowicza
1
SZPAJER
Icek Salomon
620.
Narutowicza
1
SZPAJER
Itta
621.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Chaim Dawid
622.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Szejwa
623.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Josef Gerszon
624.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Elja
625.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Trana Mejdysz
626.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Adela
627.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Arje
628.
Pilsudskiego
1a
KUFERT
Itta
629.
Pilsudskiego
1a
GERSZON
Majer Kopel
630.
Pilsudskiego
1a
GERSZON
Chana
631.
Pilsudskiego
1a
GERSZON
Boruch Lajwe
632.
Pilsudskiego
1a
GERSZON
Josek Lajzer
633.
Pilsudskiego
1a
GERSZON
Aron Lajzer
634.
Pilsudskiego
1a
GERSZON
Brajna
635.
Pilsudskiego
3a
KUFERT
Fajbus
636.
Pilsudskiego
3a
KUFERT
Jachet
637.
Pilsudskiego
3a
KUFERT
Blima
638.
Pilsudskiego
3a
KUFERT
Josef Gerszon
639.
Pilsudskiego
3a
TRZASKALA
Jechewet
640.
Pilsudskiego
3a
TRZASKALA
Mariem
641.
Pilsudskiego
3a
TRZASKALA
Abram Lajzer
642.
Pilsudskiego
3a
TRZASKALA
Nusen
643.
Pilsudskiego
3b
SKROBEK
Abram Mendel
644.
Pilsudskiego
3b
SKROBEK
Liba Ryfka
645.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Tauba
646.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Hawa
26
647.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Bejrys Mojsie
648.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Szymsik
649.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Hersz
650.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Urysz Leib
651.
Pilsudskiego
5
SENDOWSKI
Kajla
652.
Pilsudskiego
5
SENDOWSKI
Malka
653.
Pilsudskiego
5
SENDOWSKI
Abram Hersz
654.
Pilsudskiego
5
SENDOWSKI
Haja
655.
Pilsudskiego
5
BLUM
Nacha
656.
Pilsudskiego
3
TRZASKALA
Jakub
657.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Gitla
658.
Pilsudskiego
8
KOPYTO
Dwojra
659.
Pilsudskiego
8
KOPYTO
Juda Lajb
660.
Pilsudskiego
8
SZATAN
Eljahu
661.
Pilsudskiego
8
SZATAN
Josef
662.
Pilsudskiego
8
SZATAN
Basja
663.
Pilsudskiego
8
SZATAN
Laja
664.
Pilsudskiego
8
SIERADZKI
Sucher
665.
Pilsudskiego
8
SIERADZKI
Frajdel
666.
Pilsudskiego
8
SIERADZKI
Lipman
667.
Pilsudskiego
8
SIERADZKI
Izaak Chaim
668.
Pilsudskiego
8
SIERADZKI
Hersz Leib
669.
Pilsudskiego
8
SIERADZKI
Mojsza
670.
Pilsudskiego
8
OBRECZ / OBRENCZ
Wolek
671.
Pilsudskiego
8
OBRECZ / OBRENCZ
Laje
672.
Pilsudskiego
8
FUKS
Michal
673.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Chaim Lajb
674.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Malka
675.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Idesa
676.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Sura
677.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Roza
27
678.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Estera
679.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Sulamita
680.
Pilsudskiego
8
FRIMER
Lajbus Petoch
681.
Pilsudskiego
8
POZNANSKI
Szlama
682.
Pilsudskiego
8
HEJNECHOWICZ
Fejwel
683.
Pilsudskiego
8
HEJNECHOWICZ
Rojze
684.
Pilsudskiego
8
HEJNECHOWICZ
Josef
685.
Pilsudskiego
8
HEJNECHOWICZ
Chana
686.
Pilsudskiego
8
HEJNECHOWICZ
Beer
687.
Pilsudskiego
8
RUSSEK
Golda Perla
688.
Pilsudskiego
8
RUSSEK
Nusen Godel
689.
Pilsudskiego
8
RUSSEK
Jenta
690.
Pilsudskiego
8
RUSSEK
Laja
691.
Pilsudskiego
9
KOTT
Abram Hersz
692.
Pilsudskiego
10
HARCZYK
Lejzer
693.
Pilsudskiego
10
HARCZYK
Liba
694.
Pilsudskiego
10
HUBERMAN
Necha
695.
Pilsudskiego
10
NAPARSTEK
Ide Majer
696.
Pilsudskiego
10
NAPARSTEK
Mindel Lajzer
697.
Pilsudskiego
10
NAPARSTEK
Marjem
698.
Pilsudskiego
10
NAPARSTEK
Bajla
699.
Pilsudskiego
10
NAPARSTEK
Hejnoch Laib
700.
Pilsudskiego
10
SZATAN
Gitla
701.
Pilsudskiego
10
SZATAN
Dwojra
702.
Pilsudskiego
10
SZATAN
Estera
703.
Pilsudskiego
11
TRZASKALA
Szmul
704.
Pilsudskiego
11
CHRUSTOWSKI
Rachel
705.
Pilsudskiego
11
TRZASKALA
Symcha
706.
Pilsudskiego
11
CHRUSTOWSKI
Marie
707.
Pilsudskiego
11
KAUFMAN
Ester Malka
708.
Pilsudskiego
11
ROZENCWAJG
Dawid
28
709.
Pilsudskiego
11
ROZENCWAJG
Hasa Rojza
710.
Pilsudskiego
12
MUCHNICKI
Jacheta
711.
Pilsudskiego
12
MUCHNICKI
Udel
712.
Pilsudskiego
12
MUCHNICKI
Rywka
713.
Pilsudskiego
12
MUCHNICKI
Mordka Bois
714.
Pilsudskiego
12
MUCHNICKI
Hinda
715.
Pilsudskiego
12
BEER
Isachar
716.
Pilsudskiego
12
BEER
Basza Laja
717.
Pilsudskiego
12
BEER
Haim Bejrysz
718.
Pilsudskiego
12
BEER
Szyfra Marjem
719.
Pilsudskiego
12
BARON
Naftali
720.
Pilsudskiego
12
BARON
Arje Lajb
721.
Pilsudskiego
12
GOLDBERG
Laja
722.
Pilsudskiego
13
WIDAWSKI
Abraham
723.
Pilsudskiego
13
WIDAWSKI
Haja Golda
724.
Pilsudskiego
13
WIDAWSKI
Hersz Lajb
725.
Pilsudskiego
13
GOLDSZTAJN
Szlama Izrael
726.
Pilsudskiego
13
KNOP
Laja
727.
Pilsudskiego
13
KNOP
Pessa
728.
Pilsudskiego
14
BERKOWICZ
Sura
729.
Pilsudskiego
14
GRAUDENS
Cyrel
730.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Hill
731.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Marja
732.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Liba Rywka
733.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Ita
734.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Fiszel Kalme
735.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Estera Laja
736.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Fajwusz
737.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Laja
738.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Mindla
739.
Pilsudskiego
16
OSTROWSKI
Fiszel
29
740.
Pilsudskiego
16
OSTROWSKI
Chaja
741.
Pilsudskiego
16
OSTROWSKI
Itta Elka
742.
Pilsudskiego
16
OSTROWSKI
Szmul Fajwel
743.
Pilsudskiego
16
OSTROWSKI
Chaim
744.
Pilsudskiego
16
OSTROWSKI
Ryfka
745.
Pilsudskiego
16
SZTERNBERG
Szajna Sara
746.
Pilsudskiego
17
RUSS
Janas
747.
Pilsudskiego
17
RUSS
Liba
748.
Pilsudskiego
17
RUSS
Chaim Lajzer
749.
Pilsudskiego
17
RUSS
Sura Marja
750.
Pilsudskiego
17
GOLDBERG
Rachel
751.
Pilsudskiego
17
KROTOWSKI
Szyje
752.
Pilsudskiego
17
KROTOWSKI
Brajna
753.
Pilsudskiego
17
KROTOWSKI
Szyfra
754.
Pilsudskiego
17
KROTOWSKI
Hendla Rywka
755.
Pilsudskiego
17
KROTOWSKI
Mirla
756.
Pilsudskiego
17
KROTOWSKI
Hersz
757.
Pilsudskiego
17
HEJNECHOWICZ
Ide Perec
758.
Pilsudskiego
17
HEJNECHOWICZ
Mirla
759.
Pilsudskiego
17
HEJNECHOWICZ
Perec
760.
Pilsudskiego
17
HEJNECHOWICZ
Sura Mala
761.
Pilsudskiego
17
HEJNECHOWICZ
Frajdla
762.
Pilsudskiego
17
HEJNECHOWICZ
Pessa
763.
Pilsudskiego
17
SZMIDT
Chaim Wolek
764.
Pilsudskiego
17
SZMIDT
Chaja Rachel
765.
Pilsudskiego
17
SZMIDT
Elle
766.
Pilsudskiego
17
SZMIDT
Gabryel
767.
Pilsudskiego
17
SZMIDT
Abela
768.
Pilsudskiego
17
SZMIDT
Itta
769.
Pilsudskiego
17
KUCZYNSKI
Jankiew
770.
Pilsudskiego
17
KUCZYNSKI
Brana
30
771.
Pilsudskiego
17
KUCZYNSKI
Ruchla Ruda
772.
Pilsudskiego
17
KUCZYNSKI
Mosze Szlomo
773.
Pilsudskiego
17
KUCZYNSKI
Ester
774.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Dawid
775.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Hasa Rojza
776.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Cemech Elja
777.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Icek Lajzer
778.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Chana Sura
779.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Frajdel
780.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Laja
781.
Pilsudskiego
17
ROZENCWAJG
Jakob Mojsze
782.
Pilsudskiego
17
ABELOW / ABELEW
Mordka Rywan
783.
Pilsudskiego
18
JEROZOLIMSKI
Dwojra
784.
Pilsudskiego
19
JUSTMAN
Dawid
785.
Pilsudskiego
19
JUSTMAN
Ryfka
786.
Pilsudskiego
19
JUSTMAN
Icchok Majer Leib
787.
Pilsudskiego
19
JUSTMAN
Chana Witel
788.
Pilsudskiego
19
GRAUDENS
Abram
789.
Pilsudskiego
19
GRAUDENS
Rajzla
790.
Pilsudskiego
19
GRAUDENS
Cypra
791.
Pilsudskiego
19
GRAUDENS
Nuchem
792.
Pilsudskiego
19
GRAUDENS
Necha
793.
Pilsudskiego
19
GRAUDENS
Mindla
794.
Pilsudskiego
19
GRAUDENS
Rywka
795.
Pilsudskiego
21
ZIEMNIAK
Izrael
796.
Pilsudskiego
21
CYMBERG
Mindla
797.
Pilsudskiego
21
ZIEMNIAK
Chana
798.
Pilsudskiego
21
MAROKO / MROKA
Hill
799.
Pilsudskiego
21
MAROKO / MROKA
Zyse Rude
800.
Pilsudskiego
21
MAROKO / MROKA
Cyrla Rywe
801.
Pilsudskiego
21
MAROKO / MROKA
Abram Samuel
31
802.
Pilsudskiego
21
MAROKO / MROKA
Mirjam
803.
Pilsudskiego
21
MAROKO / MROKA
Izrael Elja
804.
Pilsudskiego
21
MAROKO / MROKA
Jerachmyel Hersz
805.
Pilsudskiego
22
WAJNSZTEIN
Drezla
806.
Pilsudskiego
22
WAJNSZTEIN
Jakob Gerszon
807.
Pilsudskiego
22
WAJNSZTEIN
Lajbus
808.
Pilsudskiego
22
WAJNSZTEIN
Mojsie Icek
809.
Pilsudskiego
22
WAJNSZTEIN
Bluma Masza
810.
Pilsudskiego
22
GLIKSMAN
Elle
811.
Pilsudskiego
22
FRAJTAK
Szaje
812.
Pilsudskiego
22
FRAJTAK
Hana Laja
813.
Pilsudskiego
23a
HENOCHOWICZ
Szlama
814.
Pilsudskiego
23a
HENOCHOWICZ
Cypra
815.
Pilsudskiego
23a
HENOCHOWICZ
Pinkus
816.
Pilsudskiego
23a
HENOCHOWICZ
Liba
817.
Pilsudskiego
23a
HENOCHOWICZ
Mojsze
818.
Pilsudskiego
23a
HENOCHOWICZ
Naftali
819.
Pilsudskiego
23a
HENOCHOWICZ
Tauba
820.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Machel
821.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Golda
822.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Haja Golda
823.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Mojsze
824.
Pilsudskiego
23b
GNYP
Benjamin
825.
Pilsudskiego
23b
GNYP
Szmul
826.
Pilsudskiego
23b
GNYP
Zolda
827.
Pilsudskiego
23b
GNYP
Majer Icek
828.
Pilsudskiego
23b
OFENBACH
Rojzel
829.
Pilsudskiego
23b
OFENBACH
Wolf
830.
Pilsudskiego
23b
OFENBACH
Calel
831.
Pilsudskiego
23b
OFENBACH
Bina
832.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Beer
32
833.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Hana Gitla
834.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Zelda
835.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Masza
836.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Szyja Abram
837.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Jakiw
838.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Rafael
839.
Pilsudskiego
26
HEJNECHOWICZ
Szmul Pinchas
840.
Pilsudskiego
26
HEJNECHOWICZ
Brana
841.
Pilsudskiego
26
HEJNECHOWICZ
Szulem
842.
Pilsudskiego
26
HEJNECHOWICZ
Tauba Lea
843.
Pilsudskiego
26
HEJNECHOWICZ
Icchok
844.
Pilsudskiego
26
HEJNECHOWICZ
Berek
845.
Pilsudskiego
26
KON
Moszek
846.
Pilsudskiego
26
KON
Majer Berek
847.
Pilsudskiego
26
KUC
Chaim Pinchas
848.
Pilsudskiego
26
KUC
Estera
849.
Pilsudskiego
26
KUC
Ryfka
850.
Pilsudskiego
26
KUC
Isser-Leib
851.
Pilsudskiego
27
LIPSMAN
Moszek Lejb
852.
Pilsudskiego
27
PRAJS
Estera
853.
Pilsudskiego
27
LIPSMAN
Priwa
854.
Pilsudskiego
27
LIPSMAN
Chaja
855.
Pilsudskiego
27
LIPSMAN
Fajga Chudes
856.
Pilsudskiego
27
LIPSMAN
Chawa
857.
Pilsudskiego
27
TRZASKALA
Sender Wolf
858.
Pilsudskiego
27
HOLCMAN
Marjem
859.
Pilsudskiego
27
TRZASKALA
Masie Haje
860.
Pilsudskiego
27
TRZASKALA
Szymon Zelig
861.
Pilsudskiego
12
SZKOP
Mojsie
862.
Pilsudskiego
12
SZKOP
Rana
863.
Pilsudskiego
12
SZKOP
Johoszna
33
864.
Pilsudskiego
12
SZKOP
Ajdel
865.
Pilsudskiego
4
HAFTKA
Szulim Dawid
866.
Pilsudskiego
4
HAFTKA
Tauba
867.
Pilsudskiego
4
HAFTKA
Icek Mendel
868.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Machel
869.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Mariem
870.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Szmul
871.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Naftali
872.
Pilsudskiego
23b
FULKOWSKI
Alte Perel
873.
Pilsudskiego
27
HERMAN
Perec
874.
Pilsudskiego
27
HERMAN
Chaja Rojza
875.
Pilsudskiego
11
WOLKOWICZ
Abram Hersz
876.
Pilsudskiego
11
WOLKOWICZ
Pinches Zelig
877.
Pilsudskiego
3
IZBICKI
Abram Josef
878.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Abram Dawid
879.
Pilsudskiego
4
WROCLAWSKI
Golda
880.
Pilsudskiego
8
SZNURMAN
Abram Szlama
881.
Pilsudskiego
12
MUCHNICKI
Henoch
882.
Pilsudskiego
12
MUCHNICKI
Laja
883.
Pilsudskiego
12
BARON
Estera
884.
Pilsudskiego
13
WIDAWSKI
Kajla
885.
Pilsudskiego
13
WIDAWSKI
Abram Ajzyk
886.
Pilsudskiego
15
GOLDBERG
Szlama Alje
887.
Pilsudskiego
18
SREBRNIK
Szmul Abel
888.
Pilsudskiego
18
SREBRNIK
Chawa
889.
Pilsudskiego
25b
TRZASKALA
Samuel Zymel
890.
Pilsudskiego
3a
TRZASKALA
Szymon
891.
Pilsudskiego
3a
TRZASKALA
Szmul Zajnwel
892.
Pilsudskiego
5
SENDOWSKI
Majer
893.
Pilsudskiego
5
SENDOWSKI
Hinda
894.
Pilsudskiego
12
BARON
Kalma Mosiek
34
895.
Pilsudskiego
13
WIDAWSKI
Mirla
896.
Pilsudskiego
8
SZATAN
Lajb
897.
Pilsudskiego
8
SZATAN
Chana
898.
Pilsudskiego
8
SZATAN
Hananel
899.
Pilsudskiego
13
WIDAWSKI
Mendel
1
JALAS
Mordka Mendel
1
JALAS
Chaja Frajda
1
JALAS
Rochme
1
JALAS
Szmul Mordka
903.
Skladkowskieg
o
Skladkowskieg
o
Skladkowskieg
o
Skladkowskieg
o
904.
Skladkowskiego
1
JALAS
Malka
905.
Skladkowskiego
1
LEWIN
Nicha
906.
Skladkowskiego
1
LEWIN
Szajndel
907.
Skladkowskiego
1
LEWIN
Ester Frajda
908.
Skladkowskiego
2
SIERADZKI
Hudes
909.
Skladkowskiego
2
CYTNER
Hersz
910.
Skladkowskiego
2
CYTNER
Bajla Fajga
911.
Skladkowskiego
2
CYTNER
Rojza
912.
Skladkowskiego
2
CYTNER
Lajbus
913.
Skladkowskiego
3
HALON / GALUN
Mojsza
914.
Skladkowskiego
3
SENDOWSKI
Haskiel
915.
Skladkowskiego
3
TRZON
Pessa Chaja
916.
Skladkowskiego
3
SENDOWSKI
Szajna
917.
Skladkowskiego
3
SENDOWSKI
Abram
918.
Skladkowskiego
3
SENDOWSKI
Szymon
919.
Skladkowskiego
6a
OBRECZ / OBRENCZ
Juda
920.
Skladkowskiego
6a
OBRECZ / OBRENCZ
Henka
921.
Skladkowskiego
6a
OBRECZ / OBRENCZ
Estera Chana
922.
Skladkowskiego
6a
OBRECZ / OBRENCZ
Alter
923.
Skladkowskiego
6a
OBRECZ / OBRENCZ
Gitla
924.
Skladkowskiego
6a
OBRECZ / OBRENCZ
Chaim Szymon
900.
901.
902.
35
7
KORZEC
Lajbus
7
KORZEC
Marjem Laja
7
KORZEC
Izrael Hersz
7
KORZEC
Mordka
7
KORZEC
Anszel
7
KORZEC
Dobrysz Ella
7
KORZEC
Chinda Bajla
7
KORZEC
Mojsie
13b
GNYP
Moszek
13b
GNYP
Laja
13b
GNYP
Majer Icek
13b
GNYP
Binjamin
13b
GNYP
Szymon
1
HONIG
Josek
1
HONIG
Pessa Chaja
1
HONIG
Chaim Szymon
1
HONIG
Abram Icek
1
JALAS
Marjem Ester
1
LEWIN
Berek
Tyly
1a
FULKOWSKI
Becalech
945.
Tyly
1a
FULKOWSKI
Chaja Sura
946.
Tyly
1a
FULKOWSKI
Bajla Rywka
947.
Tyly
1a
FULKOWSKI
Szmul
948.
Tyly
1a
FULKOWSKI
Abram Josek
949.
Tyly
1a
OPATOWSKI
Laja
950.
Tyly
1a
OPATOWSKI
Izrael Majer
951.
Tyly
1a
OPATOWSKI
Mojsze Abram
952.
Tyly
6
EKMAN
Libe Kraindel
953.
Tyly
6
EKMAN
Moszek Simcha
954.
Tyly
6
TOBJASZ
Kajla
955.
Tyly
6
TOBJASZ
Szoel
925.
Skladkowskiego
926.
Skladkowskiego
927.
Skladkowskiego
928.
Skladkowskiego
929.
Skladkowskiego
930.
Skladkowskiego
931.
Skladkowskiego
932.
Skladkowskiego
933.
Skladkowskiego
934.
Skladkowskiego
935.
Skladkowskiego
936.
Skladkowskiego
937.
Skladkowskiego
938.
Skladkowskiego
939.
Skladkowskiego
940.
Skladkowskiego
941.
Skladkowskiego
942.
Skladkowskiego
943.
Skladkowskiego
944.
36
956.
Tyly
11
PASSEK
Pesse
957.
Tyly
11
ZAKS
Hinde
958.
Tyly
11
ZAKS
Idel
959.
Tyly
11
MOSZKOWICZ
Szandel
960.
Tyly
13
JOSKOWICZ
Szlama
961.
Tyly
13
EJZMAN
Tobe
962.
Tyly
13
FRID
Chaim Majer
963.
Tyly
13
MAJZNER
Ryfka Ruchla
964.
Tyly
13
FRID
Malka Fajga
965.
Tyly
13
FRID
Pese
966.
Tyly
13
FRID
Mendel
967.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Laja
968.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Cypra
969.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Gedalje
970.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Szuel
971.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Elka
972.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Haja
973.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Nuchem
974.
Tyly
10
PEREC
Ajdela
975.
Tyly
27
PODCHLEBNIK
Machel
WILK
Moszek Henoch
Już pobiezna lektura powyższej tabeli pozwala na wyciagnięcie
wniosku, że Żydzi mieszkali zasadniczo przy 5 głównych ulicach: Dekerta,
Kilińskiego, Kościuszki, Narutowicza oraz Piłsudzkiego. Najbiedniejsi
zamieszkiwali tzw. Tyły - które były ówczesnymi slamsami. Potwierdza to
wcześniejsze stwierdzenie co do ich lokalizacji z pracy ks. Kmiecika.
37
Kolorem czerwonym i niebieskim na planie miasta zaznaczono część działek, które
należały do Żydów. Oznaczenia nie są kompletne. Nie udało się nam ustalić całości.
Po roku 1930 – a więc w ostatnich latach przed wybuchem wojny
wyjechały z miasta 364 osoby8. Głównie do Łodzi (118 osób) i Kalisza (137
osób).
Dwojra Zommer, Sumer Zommer oraz
Józef Jakubowicz
wyemigrowali do Palestyny. Kiedy wybuchła wojna, to kilka żydowskich
rodzin próbowała uciekać na tereny wschodnie, które później dostały się pod
okupację radziecką. Po kilku dniach jednak zmuszone zostały do powrotu do
miasta. Miasto Niemcy zajęli bez walki 10 września 1939. W tym samym
roku - w grudniu podczas święta Chanuki9 Niemcy podpalili synagogę oraz
dwa sąsiednie domy modlitwy. Zniszczono także tamtejsze zwoje Tory.
Ortodoksyjni żydzi pogrążyli się wówczas w żałobie. Jak wspominają
8
Migracje były wówczas bardzo duże. Wielu wyjechało – ale na ich miejsca pojawiali się nowi - głównie z
Warty i Kalisza, ale byli także Żydzi z Łodzi, Konina, Koźminka i innych miejscowości.
9
Trwające 8 dni Święto, podczas którego każdego dnia zapala się kolejne jedno światło na 9-ramiennym
lichtarzu. Święto przypomina oczyszczenie Świątyni po jej odbiciu w czasie powstania Machabeuszy.
Dlatego jest to inaczej Święto Świateł.
38
świadkowie sufit synagogi zdobiły malowidła z motywami chasydzkimi 10.
Należała ona z tego powodu do najpiękniejszych w okolicy i była obiektem
zazdrości innych wspólnot żydowskich. Być może ona pokierowała życiem
najsłynniejszego turkowianina – Henocha Glicensteina. Mały Henoch
właśnie w tej synagodze spędził z ojcem wiele godzin, kiedy odwiedzali
rodzinę w Dobrej. Może właśnie wspomniane malowidła pozwoliły 13letniemu wówczas Henochowi na odnalezienie w swoim wnętrzu duszy
artysty. Podczas wojny służyła Niemcom za kasyno. W latach 60 została
przez władze komunistyczne całkowicie rozbrana. Obecnie w jej miejscu
znajduje się plac targowy.
W roku 1940 Niemcy ograniczyli liczbę członków bractwa
pogrzebowego11 z 10 mężczyzn do 6. Wprowadzono także godzinę policyjną,
a Żydom zabroniono pojawiać się na ulicach między godziną 19.00 a 8.00.
Kilku z nich, którzy złamali zakaz – zostało rozstrzelanych. Wkrótce
wszyscy Żydzi powyżej 6 roku życia musieli nosić gwiazdę Dawida. Taka
sama gwiazda musiała być namalowana na żydowskich domach. Zostały
także skonfiskowane kosztowności oraz zablokowano konta bankowe.
Mężczyzn publicznie upokarzano obcinając im brody. Robiono to publicznie.
Żydom zabroniono także chodzić chodnikami miasta. Mogli przemieszczać
10
Chasydzi – tzw. Żydzi polscy, ruch relgijny powstały w XVIII w. Cechowała go radość z życia oraz
charakterystyczny strój. Głowę znakrywała futrzana czapka – sztrajml lub kapelusz. Ubrania są ciemne –
czasem czarne. Obowiązkowe są pejsy oraz długie brody. Na nogach noszono białe pończochy. Wielkim
szacunkiem wspólnoty obdarzony był religijny przywódca, zwany cadykiem.
11
Hewra Kadisza - grupa mężczyzn, która zajmowała się pochówkiem zmarłego. Przynależność do Bractwa uważana
była za wielki zaszczyt. Do obowiązków członka bractwa należy odwiedzanie w domu chorych, a po śmierci zadbanie o
właściwe
rytualne oczyszczenie zwłok, wykonanie trumny, uszycie całunu, odprowadzenie do grobu i
pogrzebanie. Ciekawe jest obmywanie ciała zmarłego. W tym celu członkowie Bractwa napełniają wodą wiadra i
odkrywają ciało. Po dokładnych oględzinach ciało jest obmywane w odpowiedniej kolejności: głowa, szyja, prawe ramię
i ręka, prawa górna część ciała, genitalia, prawa noga, lewe ramię i ręka, lewa górna część ciała, prawa i lewa tylna
część ciała. Cały czas wykorzystuje się wodę z wiadra. Nie używa się do tego celu węża. Na koniec przystępuje się do
ostatniego obmycia zwłok, podczas którego ciało polewane jest nieprzerwanym strumieniem wody z trzech wiader.
Podczas tej czynności odmawiana jest modlitwa, zawierająca cytaty z Ksiąg Ezechiela, Jeremiasza, Pieśni nad Pieśniami i
Księgi Jozuego. Następnie każdy z członków bractwa potwierdza dokonanie ablucji, mówiąc: On jest czysty, a ciało
zmarłego jest osuszane przy użyciu ręczników. Potem namaszcza się serce i czoło mieszaniną białka i octu. Dopiero
teraz zmarłego ubiera się w szatę żałobną, składającą się ze spodni, koszuli, czepka, dwóch pasów i chałatu. W
połowie ciała wiąże się specjalny pas, który oddziela część górną ciała od dolnej. Górna jest „czysta” – dolna
„nieczysta”. Zob. Ninel Kameraz-Kos, Święta i obyczaje żydowskie, W-wa 2002.
39
się
jedynie rynsztokami. Na
każde wezwanie niemieckiego żołnierza
musieli natychmiast zbliżyć się na odległość 2 metrów,
zdjąć czapkę i
pokornie schylić głowę w ukłonie. Wiosną 1940 roku Żydzi musieli opuścić
swoje domy. Część z nich umieszczono w budynku dawnej szkoły.
Opuszczone domy zajęli lokalni Volksdeutsche12. Żydzi zmuszani byli do
prac w żwirowni oraz przy budowie drogi na Kowale Pańskie. Do ich zadań
należało np. tłuczenie kamieni oraz nawożenie żwiru. Pracowali także
niemieckich koszarach.
W lecie 1940 represje zostały zaostrzone i wszystkich Żydów
umieszczono w getcie na tzw. Tyłach.
Wkrótce zapanował powszechny
głód. Komendantem Judenradu w getcie został Morris Francuz. Zapisał się
on negatywnie w pamięci mieszkających w getcie Żydów. Racje
żywnościowe, jakie otrzymywał od Niemców dla mieszkańców getta
zatrzymywał dla siebie i członków swojej rodziny. Pozostali Żydzi byli mu
obojętni. Dlatego rozpoczął się potajemny handel żywnością z Polakami.
Żydzi dla jej zdobycia wyzbywali się wszystkiego.
W celu utrzymania
porządku w getcie oraz wspomagania władz okupacyjnych utworzono tzw.
policję żydowską. Bardzo złą postacią z tego okresu jest Chaim Trzan, z
zawodu rzeźnik. Wyraźnie swoją służbę w Policji traktował jako formę
ochrony swojej rodziny kosztem innych Żydów. Skwapliwie wykonywał
polecenia okupanta. W stosunku do pozostałych Żydów był bardzo brutalny.
Bez skrupułów posuwał się nawet do bicia.
Rankiem
(o godz. 9) 5 maja 1941, trzy
niemieckie ciężarówki
wywiozły 167 Żydów z Dobrej do obozów pracy. Liczyli od 16 do 60 lat 13.
Wytypował ich sam Przewodniczący Rady – Morris Francuz. Część z nich
12
Pisze o tym w swojej książce The Dentist of Auschwitz B. Jacobs (Kentucky 2001).
13
Na podstawie wspomnień Beniamina Jacobsa.
40
znalazła się w Bochni, inni w Oświęcimiu. Kiedy 20 października 1941 roku
powstało zbiorcze getto „Czachulec” - nastał koniec getta w Dobrej.
Wszyscy
jego
mieszkańcy
zostali
ciężarówkami
przewiezieni
do
„Czachulca”. Przyjmując za prawdziwe zeznania pani Bronisławy Mitus –
przed wywozem Żydzi całą noc musieli przesiedzieć w kościele p/w NNMP.
W obawie przed profanacją Najświętszego Sakramentu noc spędził z nimi
ksiądz Zawadzki: Siedział przez noc na krzesełku przed tabernakulum przy
ołtarza i pilnował. Bo w tabernakulum był jeszcze Pan Jezus. Przy samym
ołtarzu siedział. Tego księdza potem ostrzegł taki bogaty Niemiec, żeby
uciekał, bo przyjdą do niego i zawiozą go do obozu. Ale ksiądz nie poszedł bo
powiedział, ze on Pana Jezusa i swoich owieczków nie zostawi. To go zabrali
zginął w Dachau.
Na podstawie wspomnień świadków i ustalono trasę, jaką musieły
pokonać samochody z dobrskimi Żydami do getta w Nowym Czachulcu.
Ukazuje ją poniższa mapa. Udało się nam wykorzystać oryginalne,
przedwojenne arkusze, które ukazują strukturę lokalnych zabudowań podczas
Ii wojny swiatowej.
41
Trasa z Dobrej do getta w Nowym Czachulcu
Plan poniżej przedstawia lokalizację w mieście najważniejszych
obiektów związanych z mieszkańcami Dobrej narodowości żydowskiej, z
uwzględnieniem synagogi oraz lokalizacji wspomnianego getta. Plan
wykonano na podstawie wspomnień świadków oraz dokumentów z Urzędu
Miasta w Dobrej. Nie udało się odszukać oryginalnej mapy z okresu II wojny
światowej. Wykorzystano plan miasta z 1961 roku, z którego usunięto
budynki Szkoły Podstawowej, które powstały po zakończeniu wojny. Plan
miasta przypomina ten z okresu okupacji.
42
Plan miasta z czasów okupacji niemieckiej
1. Synagoga
2. Stary cmentarz żydowski
3. Mykwa
4. Nowy cmentarz żydowski
5. Kościół NNMP w którym przebywali Żydzi przed wywozem do Chełmna
6. Teren getta
43
Uczestnicy „Projektu” na wieży dobrskiego kościoła. Zdjęcie poniżej: widok na
współczesną Dobrę. Na drugim planie teren dawnego getta
44
W mieście nie pozostał wówczas żaden Żyd. Ponownie pojawili się w
mieście dopiero w dniu 8 grudnia, kiedy to w tutejszym kościele
zgromadzono 1100 wyselekcjonowanych osób z terenu „Czachulca” przed
wywozem do obozu śmierci w Chełmnie n/Nerem. Byli oni w wieku poniżej
12 i powyżej 65 roku życia, a także chorzy oraz słabi – nie zdolni do ciężkiej
pracy fizycznej. Do kościoła przeszli na piechotę. Chorzy i słabi byli
wiezieni na chłopskich furmankach, za które oczywiście musieli zapłacić. W
kościele przebywali do 14 grudnia. Panowały tam straszne warunki. Nie
otrzymywali wody ani żywności. Panował też wielki ścisk. W pracy
autorstwa P. Janickiego zatytułowanej: Eksterminacja Żydów w powiecie
tureckim w latach 1940/41 udało się nam odnaleźć wspomnienia świadków
tamtych wydarzeń: Pamiętam, że najpierw getto to w Dobrej było. Później
ich wszystkich popędzili do Kowali, a tam było getto. Ono się nazywało getto
Czachulec. Ci żydzi szli na nogach. Pędzili ich jak bydło. Jak który się oglądał,
to kolbami ich lali. Strasznie to wyglądało! Nie mieli dla nich żadnej litości! A
jak na Czachulcu zrobili czystkę, to później w grudniu ich przywieźli do
naszego kościoła. W tym kościele wybrali 4 takich starszych Żydów i dali im
na ręce takie przepaski. To oni mieli Niemcom pomagać. To byli tacy
żandarmi żydowscy. Pamiętam, że w tym kościele miała wybuchnąć
rewolucja. Te główne drzwi to te zamknięte Żydy chcieli wyłamać. To ten
żandarm, co pilnował strzelił z karabinu w te drzwi. Kula przeszła przez te
drzwi i jednego Żyda zraniła w brzuch. To go potem wynieśli i kazali zanieść
do jednego budynku. Nie pamiętam już, do którego. To tam ten Żyd tak
długo się męczył, aż nie umarł, bo pomocy mu żadnej nie dali.
Wspomnianym Żydem był jeden z rodziny Cytnerów z ówczesnej ulicy
Uniejowskiej (obecna Dekerta 4). Zanieśli go do budynku, w którym
znajdowała się stolarnia pana Kurasińskiego (wyrabiał on trumny). Położyli
45
go tam na wiązce słomy i tam zmarł. Wg nie potwierdzonej informacji miał
mu pomagać dobrski lekarz, pan Mackiewicz. Informacja ta nie została
jednak przez nas zweryfikowana. Opiera się ona jedynie na wspomnieniach
jednej osoby.
Droga z Czachulca do Dobrej
46
Przed kościołem NNMP w Dobrej
47
13 grudnia pojawiły się ciężarówki, którymi wywożono Żydów do
Chełmna. Wywóz trwał 2 dni. Pod główne drzwi podjeżdżały samochody, a z
tyłu pod zakrystię podstawiano puste, chłopskie furmanki wywożące zwłoki
na cmentarz położony przy drodze na Wartę14. Zajmował on obszar ok. 0,3
ha. Wspomniany cmentarz wkrótce cmentarz został zdewastowany, a stojące
tam macewy wzięto do wyłożenia chodnika prowadzącego do domu
niemieckiego burmistrza Dobrej. Na terenie cmentarza zasadzono następnie
las, który się tam znajduje do dziś. Miejsce należy obecnie do Żydowskiej
Gminy Wyznaniowej z Wrocławia.
Teren żydowskiego cmentarza w Dobrej – widok obecny
14
Zob. P.T. Janicki, Getta wiejskie w latach 1940/41, w. II wojna światowa w Wielkopolsce Wschodniej,
str. 89-90, Konin 2010.
48
W toku naszych prac udało się dotrzeć do jednego ze świadków
tamtych wydarzeń. Świadek nie zezwolił nam na opublikowanie swojego
nazwiska.
Podczas rozmowy padły słowa: Ja przyjechałam z Francji z mamą w
sierpniu, a 1 września wybuchła wojna. Mojej koleżanki mama wysłała nas
do Dobrej do Żyda po bułki. To ja z tą koleżanką poszłam do tej pani żydówki.
Miała taki sklep wielki. To ona mieszkała tam jak kiedyś był postarunek. Koło
plebani mieszkała. To wtedy zobaczyłam to miasto. Te rynsztoki były takie
brudne, takie brudy w nich płynęły. No nie możliwie było popatrzeć na te
ulice. Takie brudy były. Po lewej stronie gdzie są teraz te grobowce byłą
świątynia żydowska. A cmentarz żydowski był na początku jak się wjeżdża
do Dobrej. To tam były grobowce, i takie kamienie postawione z napisami i
jak Niemcy weszli to to wszystko wywalili, wywrócili i posadzili sosny. I do
dzisiaj te sosny rosną. Dobrę to nazywali „kozie miasto”. Bo Żydzi to mieli
prawie wszyscy kozy. Polaków to tu mało było. Bo byli Żydzi. Mieli swoje
sklepy. Przedtem, to na ulicach było wąsko. 2 samochody to się nie zmieściły,
a na samym narożniku to były kamienice i nie można było przejechać. A to
miasto to było takie brudne. Ja zapamiętałam jak byliśmy we Francji, to tam
były białe wioski. A tu takie brudy były. (…) Widziałam jak ich wywozili z
tego kościoła. To tak ich ubijali do tych samochodów. Nie wiem czy mieli
takie haki, czy to były grabie. Te dzieci tam tak ciężko płakały. I wołały „pić”!
Dzieci wytykały ręce na brzeg samochodu – to Niemcy naciskali je buciorami
samochodu i gnietli paluszki. To tak było to ciężko widzieć. I tak krzyczały te
Żydy i tak płakały te dzieci. I tych wszystkich Żydów wywozili gdzieś tam na
Czachulec. Bo tam było wielkie getto. To potem tam nasze matki nocami
49
chodziły i kupowały od tych Żydów. Pewnie ze 3 kobiety to nie wróciły z
powrotem. Niemcy ich zabrali do więźnia i już nie wróciły z stamtąd. A
niektóre to zdążyły ulecieć. Potem na tym Czachulcu byłam. Poszliśmy do
ciotki do Tokar. Ona mówi, że pójdziemy na Czachulec. I żeśmy podeszli. Było
tak ładnie, ciepło. I wtedy jedna sąsiadka wyszła i mówiła, że pakują
wszystkich Żydów i gdzieś wywożą. (…). Z tego getta przyszła Żydówka do
jednej pani i przyprowadziła 2 dzieci. To było blisko Kowali. To mi mówiła
moja ciotka, która zbierała jajka i nosiła do skupu niemieckiego. I ona
właśnie Żydówka przyniosła 2 dzieci i z walizką przyszła. I ta pani trzymała te
dzieci całą noc w stodole. Ale one krzyczały „mama! Mama!” I rano ta
kobieta wypuściła te dzieci do tego getta. Ale one nie doleciały bo Niemcy je
zastrzelili. Bo oni się przecież bali, bo Niemcy powiedzieli, że jak u kogoś
jakiegoś Żyda znajdą to całą rodzinę zastrzelą.
Drugi świadek dodaje kolejne informacje:
Tu całe ullice były żydowskie. Dy przy Żydzie siedział. Żydzi mieli
dobrze przed wojną, ale jak ten Hitler nastał to mieli wielką męczarnię Tu
chodzili potem i jak my gotowali kartofle świnią to wybierali z tego koryta bo
nie mieli co jeść. Pracowali po majątkach – bo zabrali majątki – w Mikulicach
musieli robić w majątku i w dużych gospodarkach. Bo Niemcy zabrali te
majątki i u tych Niemców te Żydy robiły. Jak wpadli do Mikulic to zaraz
dziedzica wywieźli do Protektoratu. To ten Niemiec w Mikulicach taki wariat
był że jak ludzie źli drogą to on wszedł na konia i tych ludzi biczem bił. I Żydzi
na drogach robili. Od rana do wieczora, a na wieczór to musieli wracać. (…)
Zaś zrobili takie getto na Czachulcu i wywieźli tych Żydów do tego getta. Ale
oni to byli bogate i mieli dużo złota to oni szmuchlowali z tymi Polakami. A
takie bogate bo do Sieradza jeździli. Był taki bogaty gospodarz to ich wywoził
w nocy do Sieradza. I oni tam pociągiem uciekali dalej. Te zwykłe Niemcy to
się tym nie interesowali, ale te żandarmy to tak. Ale go Niemcy złapali i
wsadzili do piwnicy i w nocy stał w tej piwnicy. Grzelak się nazywał. Go pobili
i umarł potem. I tak się dorobił na Żydach. A oni płacili dużo pieniędzy żeby
ich wziąć i wywieźć. A ten Grzelak to był stąd wysiedlony i tam mieszkał pod
tą granicą. Te Żydy do zdolne ludzie byli i dobre fachowcy byli. Dentysty byli,
krawcy byli. Zdolne ludzie byli. Sąsiadowi to garnitur do ślubu uszyli. (…).
Żydów to wypędzili do naszego kościoła. Pełniutki kościół dzieci, nabrudzili
strasznie bo musieli się załatwiać w kościele. Potem ich do tego pieca w
Chełmnie wywieźli. Ja szłam z Turku to cały samochód z takimi dziećmi
jechał. To te dzieci tak krzyczały: Mama! Mama!
50
Spotkanie że świadkiem, panią Bronisławą Mintus z Marianowa (93 lata)
Ogółem II wojna światowa pochłonęła praktycznie wszystkich
mieszkańców miasta. Wśród ocalonych był Beniamin Jakubowicz, który
przeżył obóz w Oświęcimiu i wyemigrował do Kanady. Na kilka tygodni do
miasta wrócił także Moriss Francuz, który następnie wyjechał do Wrocławia.
Świadkowie wspominają też o nieznanej kobiecie, która pojawiła się w
miasteczku także na kilkanaście dni. Nie udało się ustalić jej personaliów.
W wyniku kwerendy w Urzędzie Stanu Cywilnego w Dobrej ustalono,
że spośród 914 mieszkańców miasta narodowości żydowskiej na lokalnym
cmentarzu w okresie 1 września 1939 – 20 październik 1941 pochowano co
najmniej 23 osoby:
1.
2.
3.
4.
5.
Baron Mosiek
Gronau Elżbieta
Jakubowicz Hersz
Jakubowicz Wigdor Lajpus
Jałas Henoch (?)
51
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Jałas Mariem Estera
Knejman Haim
Knejman Ruda
Krause Marianna
Lewin Berek
Opas Samuel
Sendowska Hinda
Sendowski Majer
Sendowski Nuta
Szkop Fajgle
Szpajer Brana
Trzaskała Reizle
Trzaskała Beer
Trzaskała Szmul Zajnwel
Trzaskała Szymon
Widawska Mirla
Wilk Moszek Henoch
Cytner (?)
52
Autorzy w trakcie kwerendy w USC w Dobrej
W Bochni spoczywa 6 mieszkańców:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Liberman Ella
Liberman Tauchem Szulem
Rusek Aron
Rusek Frajda
Szmidt Dawid Hersz
Szmidt Zysa Chiuda
53
Dalszych 23
Żydów spoczywa na cmentarzu w getcie „Czachulec” w
Nowym Czachulcu:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Baron Estera
Goldberg Szlama
Jakub Cyba
Jakubowicz Majer
Jakubowicz Naftali
Lajzer Harezyk
Muchnicka Łaja
Muchnicki Henoch
Opas Jakub
Opas Tauba
Opas Priwa
Sznurmasz Abraham
Szpajer Salomon
Szpajer Moszek hen och
Szpajer Szmul
Szpajer Itta
Trzaskała Hena Gitel
Trzaskała Samuel Zyme
Widawska Kajla
Widawska Mirta
Widawski Abram Ajzyk
Wrocławka Golda
Wrocławski Abram Dawid
Kolejnych 7 dobrzan pochowano w Łodzi:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Jakubowicz Ryfka Łaja
Jakubowicz Sura Chaja
Sendowska Sura
Sendowski Szoel
Szatan Chana
Szatan Chananel
Szatan Lajb
54
Odsłonięcie pamiątkowej tablicy ofiar getta w „Czachulcu”
Autorzy projektu na cmentarzu w Czachulcu – tablica informacyjna
55
Cmentarz w Czachulcu – tablica z imiennym wykazem zmarłych i pomordowanych Żydów
Nazwiska Żydów z Dobrej na cmentarzu w Czachulcu
56
Kolejnych 2 Żydów zginęło w Majdanku:
1. Rusek Salomon
2. Rusek Itta
W Poznaniu zginął:
1.
Widawski Szmul Mendel
Pozostali mieszańcy – prawdopodobnie w 100% zginęli w obozie
zagłady w Chełmnie n/Nerem.
Pozostałości po pałacu w Chełmnie n/Nerem, gdzie zwożono Żydów z gett lokalnych
57
Wizyta w lasach rzuchowskich
Wirtualne badania przeprowadzone w Centralnej Bazie Danych w
Instytucie w Yad Vashem w Jerozolimie potwierdziły następujące nazwiska:
Nazwisko
Imię
Potwierdzenie
GRAUDENS
Eleazer
Tak
GLICENSZTEIN
Marjem
Tak
GLICENSZTEIN
Estera
Tak
KAPLAN
Machla/Masza
Tak
BENEDYKT
Szejna Bina
Tak
BENEDYKT
Chaja
Tak
BENEDYKT
Chaim Icek
Tak
KOTT
Dawid
Tak
BENEDYKT
Mojsze
Tak
BENEDYKT
Emaniel Majer
Tak
BENEDYKT
Malka
Tak
TRZASKALA
Chana
Tak
SZPAJER
Moszek Hejnoch
Tak
JAKUBOWICZ
Szmul Lajb
Tak
TRZASKALA
Beer
Tak
58
SENDOWSKI
Szoel
Tak
SENDOWSKI
Sura Fajga
Tak
JAKUBOWICZ
Josef
Tak
JAKUBOWICZ
Perel
Tak
JAKUBOWICZ
Josef
Tak
JAKUBOWICZ
Estera
Tak
JAKUBOWICZ
Sure- Rajzle
Tak
JEROZOLIMSKI
Majer
Tak
SZMIDT
Frajde Liba
Tak
PODEMSKI
Dewora Lea
Tak
TRZON
Abram Hersz
Tak
TRZON
Mojse Lajb
Tak
FULKOWSKI
Liba
Tak
FULKOWSKI
Wolf
Tak
FULKOWSKI
Leib
Tak
PIK
Chana
Tak
WYSOCKI
Lajbus
Tak
WYSOCKI
Hersz
Tak
FRANCUZ
Mortka
Tak
BULKA
Estera
Tak
KUFERT
Chaim Dawid
Tak
KUFERT
Arje
Tak
KUFERT
Fajbus
Tak
KUFERT
Jachet
Tak
SENDOWSKI
Malka
Tak
SENDOWSKI
Abram Hersz
Tak
TRZASKALA
Jakub
Tak
SZATAN
Laja
Tak
SIERADZKI
Frajdel
Tak
SIERADZKI
Lipman
Tak
SIERADZKI
Izaak Chaim
Tak
SIERADZKI
Hersz Leib
Tak
SIERADZKI
Mojsza
Tak
POZNANSKI
Szlama
Tak
RUSSEK
Golda Perla
Tak
HARCZYK
Lejzer
Tak
HARCZYK
Liba
Tak
59
NAPARSTEK
Mindel Lajzer
Tak
NAPARSTEK
Marjem
Tak
SZATAN
Dwojra
Tak
SZATAN
Estera
Tak
BEER
Isachar
Tak
WIDAWSKI
Abraham
Tak
WIDAWSKI
Haja Golda
Tak
WIDAWSKI
Hersz Lajb
Tak
GOLDBERG
Hill
Tak
GOLDBERG
Liba Rywka
Tak
OSTROWSKI
Fiszel
Tak
OSTROWSKI
Chaja
Tak
OSTROWSKI
Itta Elka
Tak
SZMIDT
Gabryel
Tak
SZMIDT
Itta
Tak
JUSTMAN
Ryfka
Tak
TRZASKALA
Jakiw
Tak
LIPSMAN
Moszek Lejb
Tak
LIPSMAN
Priwa
Tak
LIPSMAN
Chaja
Tak
LIPSMAN
Chawa
Tak
TRZASKALA
Szymon Zelig
Tak
SZKOP
Mojsie
Tak
SZKOP
Rana
Tak
HAFTKA
Szulim Dawid
Tak
FULKOWSKI
Alte Perel
Tak
TRZASKALA
Szymon
Tak
SENDOWSKI
Majer
Tak
SENDOWSKI
Hinda
Tak
BARON
Kalma Mosiek
Tak
WIDAWSKI
Mirla
Tak
SZATAN
Lajb
Tak
JALAS
Chaja Frajda
Tak
PODCHLEBNIK
Gedalje
Tak
PODCHLEBNIK
Machel
Tak
SZKOP
SZKOP
Majer
Lajzer
Tak
Tak
60
GLICENSZTEIN
WITKOWSKI
GLICENSZTEJN
Abram
Frajdla
Pinkus
Tak
Tak
Tak
CELNIK
CELNIK
CELNIK
CELNIK
CELNIK
CELNIK
WIDAWSKI
WIDAWSKI
PODDEBSKI
SZLAMIAK
SZLAMIAK
SZLAMIAK
SZLAMIAK
TRZASKALA
TRZASKALA
RUSSEK
RUSSEK
RUSSEK
RUSSEK
WYSOCKI
KALUSZYNER
WYSOCKI
WYSOCKI
KALUSZYNER
PODEMSKI
ZONTAK
ZONTAK
BAJROCH
BAJROCH
BAJROCH
SIERADZKI
SIERADZKI
SIERADZKI
SIERADZKI
SENDOWSKI
FULKOWSKI
PODCHLEBNIK
JAKUBOWICZ
JAKUBOWICZ
JAKUBOWICZ
HERMAN
HERMAN
TRZASKALA
Mendel
Itta
Chaja Sura
Ryfka
Zyskind
Josek
Nusen
Chaja Sura
Ryfka
Ryka
Dewora
Rywka
Ryfka
Chaim
Ruchel
Chaja
Brandla
Izrael Icek
Jakob
Gella
Ajdel
Majer
Juda
Szyja
Chaja Sura
Taube
Mindel
Szlama
Estera
Laja Chaja
Rafal
Sura
Fajga Zlata
Josef
Hendla
Perla
Gedalie
Perla Szyfra
Abram
Ita
Hajm Dawid
Szmul
Jakob
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Tak
Ogółem tych, co z całą pewnością spoczywają w Chełmnie jest 135
osób. Łącznie znamy losy miejsce pochówku 197 Żydów. Pozostali
61
mieszkańcy miasta – nie ujęci w powyższych tabelach – prawdopodobnie
także ponieśli śmierć w obozie zagłady w Chełmnie n/Nerem. Zostali tam
zawiezieni transportami odchodzącymi 20 lipca 1942 roku z Nowego
Czachulca. Spoczywają w masowych grobach w Lesie Rzuchowskim.
62
Potwierdzenie z Bazy Danych w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie
Na zdjęciach poniżej udało się odtworzyć na podstawie zdjęć
archiwalnych współczesny obraz miejsc związanych z dobrskimi Żydami.
Staraliśmy się tak zestawiać fotografię, żeby można było zobaczyć stan
historyczny,
a następnie widok współczesny. Na większości fotografii
widać, jak bardzo zmieniło się miasteczko przez minione dziesięciolecia.
Dołączyliśmy także zdjęcia pozostałości po dobrskim, żydowskim cmentarzu
(macewy).
Świadkowie twierdzą, że po zakończeniu wojny Morris Francuz
dokonał sprzedaży pożydowskiech domów obywatelom polskim. Miał
jakoby jakieś upoważnienia, które otrzymał jeszcze podczas pobytu w getcie
„Czachulec”.
63
Obecne pokolenie w wielu przypadkach nie wiem, kto był pierwotnie
właścicielem zamieszkiwanych przez nich domów. Ale starsi mieszkańcy
opowiadają, że na drewnianych drzwiach przez długi czas po wojnie można
było spotkać małe pojemniki, które nie wiadomo do czego służyły15.
Żydzi przed kościołem w Dobrej
Niemcy na placu przed kościołem
15
Była to mezuza. Małe pudełko, w którym przechowywano zwitek pergaminu z tekstem Tory.
64
Synagoga w Dobrej oraz widok współczesny miejsca
65
Widok na kościół NNMP z ulicy Dekerta
66
Ulica Dekerta (dawniej Uniejowska) dawniej i obecnie. Poniżej Kościół NNMP.
67
Zdjęcie powyżej: Oryginalne macewy z dobrskiego cmentarza
68
69
Widok na ulicę Dekerta z placu przed kościołem NNMP
70
Zakończenie
Mimo naszego zaangażowania nie wszystkie nasze zamierzenia
udało się zrealizować. Nie udało się nam ustalić dokładnego miejsca
zamieszkania wielu rodzin z ulicy Kilińskiego.
Problem stanowiły zeznania świadków, do których udało się nam
dotrzeć. Wiele z nich było wybiórcze. Przykładem jest całkowicie skrajny
opis stosunku polskich mieszkańców Dobrej do Żydów zgromadzonych w
getcie. Jeden ze świadków wspomina, że dobrzanie bezinteresownie
przemycali na teren getta żywność – drugi z kolei podaje informacje, że
jakoby za pierścionek sprzedawano kilogram chleba. Ponieważ zeznania są
ze sobą sprzeczne – w pracy pominęliśmy obydwa teksty. Jednak ludzka
pamięć jest wybiórcza – i nie lubi pamiętać tego, co stawia człowieka w złym
świetle. Osobny problem stanowiło dotarcie do ludzi, którzy pamiętają okres
okupacji oraz lata wcześniejsze. Ludzi tych jest zaledwie garstka – wielu z
nich też ma problemy z pamięcią.
Dużą trudność sprawiło nam także weryfikowaniew faktów
podanych w literaturze. Jakubowicz wspomina o 10 Żydach dobrskich
powieszonych w celu zastraszenia pozostałych. W trakcie tej egzekucji miał
zginąć jego przyjaciel, Szymon Trzaskała. Nie mogliśmy tego potwierdzić w
zeznaniach świadków. Ostatecznie okazało się,
że podana przez
Jakubowicza informacja jest błędna. Autor – którego już prawdopodobnie nie
było w Dobrej – ma na myśli egzekucję z getta „Czachulec” przeprowadzoną
w czerwcu 1942 roku. W tym miesiącu takie mordy były dokonywane
masowo w różnych miejscowościach. Jeszcze raz potwierdza to prawdę, że
pamięć ludzka jerst zawodna.
W trakcie naszej pracy okazało się, że populacja mieszkańców
Dobrej po zakończeniu II wojny światowej znacznie spadła. Można założyć,
71
że miasteczko zamieszkuje obecnie 1450 dobrzan. Czyli jest ich mniej więcej
tylu, ilu w okresie przedwojennym było samych Żydów. Właśnie na tym
przykładzie doskonale jest widoczna skala mordu na społeczeństwie polskim,
popełniona przez hitlerowców. Z ponad 2,5 tysięcznego, wielokulturowego
miasteczka pozostała zaledwie połowa mieszkańców. Musimy stwierdzić
także, że lokalne władze z własnej inicjatywy robią bardzo mało, żeby
upamiętnić tamtych ludzi. Jeżeli dochodzi do jakiś akcji – to zazwyczaj z
inicjatywy prywatnej. Tak też było w Dobrej, gdzie teren dawnego
żydowskiego cmentarza zrekultywano i ogrodzono dzięki dr Weintraubowi,
który zainwestował w te działania własne pieniądze.
72
Bibliografia:
1. Jacobs B., Dentist of Auschwitz, Kentucky 2001
2. Janicki P., Eksterminacja Żydów w powiecie tureckim w latach 1941/42,
w: Przegląd Wielkopolski nr 2/2011
3. Weintraub L., BOR_2006,JRI_6V1, Sztokholm, Szwecja
4. Kameraz-Kos N., Święta i zwyczaje żydowskie, Warszawa 2002
Zdjęcia:
1. Muzeum Miasta Turku im. Józefa Mehofera
2. Miejski Dom Kultury w Dobrej
3. Archiwum P. Janickiego
4. Archiwum J. Gajewskiego
5. Zdjęcia własne uczestników projektu
Mapy:
1. Zbiory prywatne P. Janickiego
2. Zbiory prywatne J. Gajewskiego
73
W projekcie brali udział
Sylwia Pajor – kwerenda w Bazie w Yad Vashem, wywiady, opracowanie
końcowe pracy
Agata Kurek – kwerenda w Bazie w Yad Vashem, wywiady, korekta pracy
Weronika Stasiak – spis ofiar w poszczególnych gettach, opracowanie tabel,
wywiady, korekta pracy
Bartłomiej Sławik – opracowanie map i planów, wywiady
Opiekun: Paweł Janicki