SZTUKA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO EGIPTU Z UWZGLĘDNIENIEM

Transkrypt

1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU
SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU
„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA
WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU
W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:
LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE
WERSJE KOLORYSTYCZNE.
ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”
NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY
OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA
MAŁOPOLSKIEGO.
LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO
MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.
DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ
PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU
Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.
SZTUKA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO EGIPTU
Z UWZGLĘDNIENIEM ZABYTKÓW Z MUZEUM
ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE
Na początku spróbujmy wyjaśnić, dlaczego w tytule użyto określenia „sztuka chrześcijańskiego Egiptu”, a nie „sztuka koptyjska”, zwłaszcza że będą tu omawiane nieliczne zabytki ze
zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie, które wcześniej określano szeroką nazwą
„sztuka koptyjska”.
Termin „koptyjski” ma znaczenie etniczne oraz wyznaniowe i zwykle odnosi się do egipskich chrześcijan. Nazwa oznaczająca ten lud wywodzi się od greckiego słowa Aigyptos
(arabskie qbt lub qft), z którego odrzucono pierwszą dwugłoskę (stało się tak, ponieważ
w języku arabskim samogłoski i dyftongi nie występują na początku wyrazu). Określenie to
nadali w VII wieku wszystkim mieszkańcom podbitego Egiptu Arabowie. Z czasem pojęcie miało odróżnić chrześcijańskich mieszkańców kraju nad Nilem od wyznawców islamu. Greckie Aigyptos jest natomiast bez wątpienia formą faraońskiej nazwy Het-Ka-Ptah,
co oznaczało „Dom Duszy Ptaha”. Nazwa ta oznaczała starą świątynię w Memfis. Termin
„koptyjski” w rezultacie dotarł z muzułmańskiego Egiptu do Europy za pośrednictwem
XVII- i XVIII-wiecznych podróżników i zazwyczaj był używany w odniesieniu do chrześcijan
egipskiego pochodzenia. Nazwa ta może też jednak oznaczać okres historii Egiptu od IV
do połowy VII wieku (czyli do podboju arabskiego) lub ludność egipskiego pochodzenia
zamieszkującą wówczas Egipt niezależnie od tego, czy była chrześcijanami czy poganami.
Inne znaczenie tego terminu to chrześcijański rytuał kościoła w Egipcie i Etiopii1.
Warto zaznaczyć, iż w najnowszej literaturze naukowej odchodzi się od określenia „sztuka
koptyjska”, natomiast w latach osiemdziesiątych, dziewięćdziesiątych i wcześniej używano
wyłącznie tego terminu. Tymczasem nie jest on, jakby się mogło wydawać, tak oczywisty
i jednoznaczny. Można by przywołać między innymi badania wybitnego znawcy omawianego okresu, Laszlo Töröka, który w pracy Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late
Antique Art in Egypt AD 250–7002 zajmuje na ten temat dość jednoznaczne stanowisko, do
którego się przychylam. Zacytujmy w tym miejscu pointa Töröka, który uważa, iż:
„sztuka egipska między połową III a końcem VII wieku przypada na okres nazywany w literaturze «późnym antykiem» (ok. 250–800), w związku z czym sztuka wzmiankowanego
okresu powinna być definiowana za pomocą tego samego określenia. Jeśli jednak przyjrzyP. du Bourguet SJ, Sztuka koptów, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991, s. 5–6; W. Myszor,
Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, „Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego” 1999, MCCXXXVII, z. 32, Kościoły wschodnie, red. J. Drabina, Kraków, s. 11–12.
1
2
L. Török, Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late Antique Art in Egypt AD 250–700, Brill, Leiden–Boston
2005.
Sztuka chrześcijańskiego Egiptu / 1
muzea.malopolska.pl
my się bliżej pojedynczym zabytkom lub grupom zabytków i dopiero następnie osadzimy
je w kontekście historycznym, to określenie «późny antyk» będzie odnosiło się do okresu
między połową III wieku do jedynie połowy wieku V, po czym nastąpi okres wczesnobizan-
MAŁOPOLSKIEGO.
tyjski, który zakończy się podbojem arabskim. W Egipcie natomiast kultura funkcjonująca
właśnie od poł. III wieku do podboju arabskiego (639–646), a także kultura egipskich
chrześcijan po zdobyciu Egiptu przez Arabów nazywane są ogólnym terminem
(kultury) «koptyjskiej». Termin ten etymologicznie pochodzi z języka arabskiego,
będąc jednak zapożyczeniem z greki, która z kolei zapożyczyła go z języka egip-
Aleksandria
Abu Sir
klasztor taposiris magna
Abu Mena
skiego. Terminu «koptyjski» używa się także do określania Kościoła Monofizyckiego
klasztor świętego mina
Wadi El Natum
w Egipcie oraz sztuki wyżej wymienionego okresu. Autor rozdziału uważa jednak,
Kair
że termin «sztuka koptyjska» powinien być używany jedynie w odniesieniu do
Giza
Sakkar
właściwej sztuki Koptów, której szczyt datuje się na pierwszą połowę XX wieku.
klasztor świętego jeremiasza
Nil
U stóp góry
Swietej Katarzyny
i góry Synaj
Fajum
klasztor
św katarzyny
Zato
El Naqlun
klasztor archanioła gabriela
W innym kontekście, a więc w odniesieniu do starożytności, powinno się natomiast
Su
Nil
ka
używać terminologii chronologicznej, a więc: «sztuka późnego antyku» / «wczesno-
es
bizantyjska», bez etnicznych czy religijnych korelacji”3.
ka
Abu Fana
klasztor świętego fana
Deir Abu Hennes
klasztor świętego fana
Mapa prezentująca wybrane ośrodki monastycyzmu na terenie starożytnego
Egiptu.
Do sztuki tej zalicza się przede wszystkim wcześniejszą sztukę pogańską, w skład
Deir el-Ahmar
czerwony klasztor
Deir el-Abiad
biały klasztor
Suchadż
której wchodziły elementy powstałe na gruncie miejscowych tradycji egipskich, helle-
Faw Quibli
klasztor świętego
pachomiusza
w pbow
nistycznych i rzymskich. Sztuka chrześcijańskiego Egiptu nie narodziła się w izolacji,
Teby
Nil
lecz była immanentną cechą wspomnianych kultur. Ciężko oceniać, na ile czerpała
z estetyki wcześniejszych kultur, a na ile pozostawała odrębna. Największy rozkwit
wspomnianego zjawiska przypada na czasy między IV a VIII wiekiem. Jednym z najważniejszych wkładów Koptów w rozwój kultury chrześcijańskiej było stworzenie
chrześcijańskiego monastycyzmu4.
Asuan
Deir Abu Hadra
klasztor świętego symeona
Nil
Od III do VI wieku w sztuce egipskiej konkurowały z sobą dwa wpływy: jeden
wywodzący się z tradycji hellenistyczno-rzymskiej, a drugi stanowiący lokalny
trend egipski z akcentami sztuki nabatejskiej. Z dużym prawdopodobieństwem
można stwierdzić, że do najstarszych przykładów zaliczanych do początkowej
fazy rozwoju rodzimej sztuki koptyjskiej należą pogańskie stele z Kom Abou
3
Tamże, s. XXV–XXVII.
Patrz: mapa – wybrane ośrodki monastycyzmu – Wadi Natrun, Abu Mena, w oazie Medinet el-Fayum
klasztor w Naqlun, Deir Abu Hennes, Klasztor Czerwony, Klasztor Biały, cmentarz chrześcijański w oazie
Kharga el-Bagawat, klasztor św. Symeona koło wyspy Philae, klasztory nad Morzem Czerwonym: św.
Antoniego i św. Pawła. Interesujący zarys chrześcijaństwa koptyjskiego przedstawia ks. W. Myszor w:
Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, „Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego” 1999, MCCXXXVII, z. 32, Kościoły wschodnie, red. J. Drabina, Kraków, s. 11–32. Należy także
przywołać liczne prace prof. Ewy Wipszyckiej-Bravo, wybitnej znawczyni monastycyzmu egipskiego.
Dodajmy również, iż nauka polska zajmująca się tą dyscypliną ma swoje ugruntowane miejsce w świecie.
Warto wymienić jeszcze, spośród wielu innych, prof. Włodzimierza Godlewskiego, Tomasza Derdę i Adama
Łajtara.
4
muzea.malopolska.pl
Billou (gr. Terenuthis), datowane pomiędzy 268 a 340 r. n.e.5.
W Muzeum Archeologicznym w Krakowie znajduje się zbiór
dziewięciu stel wchodzący w skład kolekcji zabytków z Egiptu
MAŁOPOLSKIEGO.
zgromadzonych przez żołnierzy Armii Polskiej walczących pod-
czas II wojny światowej na Bliskim Wschodzie i w Egipcie. Trzy
ze stel (Stela chłopca Besa z Kom Abu Billou http://muzea.
malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5233643, MAK/AS/1447,
Stela kobiety z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/
obiekty/-/a/26804/5257090, Fragment steli z trzema osobami z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/obiekty/
-/a/26804/5257688) wykonanych w konwencji ikonograficznej nekropolii w Kom Abou Billou, nabyte w Muzeum Kairskim,
przypuszczalnie zostały znalezione w Abydos w Górnym Egipcie. Pochodzenie pozostałych sześciu obiektów jest nieznane.
Niemniej na podstawie ikonografii można przypuszczać, iż
pochodzą z Kom Abou Billou6.
Architektura
Najstarsze znane sakralne budowle chrześcijańskie, w których była
sprawowana liturgia, pochodzą z przełomu IV i V wieku. Przeważał wśród nich typ bazylikowy z prezbiterium trójapsydowym
ułożonym w różnych konfiguracjach. Wnętrze było podzielone na
trzy nawy, w których znajdowały się kolumnady. Nad prezbiterium
mogła się znajdować kopuła. Najdawniejszymi przykładami tego
typu budowli są klasztory Czerwony (Deir el-Ahmar) i Biały (Deir
el-Abiad) w pobliżu Sahag. Warto wymienić również kościół w ptolemejskiej świątyni w Taposiris Magna w arabskim Abou Sir koło
Aleksandrii oraz kościół wbudowany w świątynię Amona w Luksorze i inne. Wydaje się, że najważniejszym założeniem sakralnym
był zespół architektury w Abu Mena niedaleko wybrzeża koło Aleksandrii. We wspomnianym
zespole nad hipogeum św. Menasa wybudowano martyrium na planie tetrapylonu, który
został włączony w trójnawową bazylikę powstałą w czasach biskupa Atanazego Wielkiego.
Omówienie cmentarza, czasu powstania i jego datowania nawet na czasy chrześcijańskie por.:
W. Godlewski, Egipskie stele nagrobne z okresu rzymskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie,
„Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1985, s. 235–252.
5
H. Szymańska-Wasylewska, Stele z Kom Abou Billou w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, „Studia
Archeologiczne” 1985, nr 4, Uniwersytet Warszawski, s. 279–292; A. Sadurska, Z. Kiss, J. Kolendo,
J. Kubińska, A. Łukaszewicz, T. Mikocki, J, Ostrowski, Corpus Signorum Imperii Romani. Corpus Des Sculptures
Du Monde Romain. Pologne. Les Monuments Funéraires: Autels, Urnes, Stèles, Divers dans Les Collections
Polonaises, Académie Polonaise des Sciences, Centre d’Archéologie Méditerranéenne, Warszawa 1990.
W glossach omówiono zabytki z Terenuthis (Kom Abou Billou) o następujących nr. inw. MAK/AS/1444,
MAK/AS/1451, MAK/AS/1449, MAK/AS/1719, MAK/AS/1448, MAK/AS/1558, MAK/AS/1450, MAK/AS/1446,
MAK/AS/1447; K. Babraj, H. Szymańska, Bogowie starożytnego Egiptu (The Gods of Ancient Egypt), Muzeum
Archeologiczne w Krakowie, Kraków 2000, nr. glossy 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 132.
6
muzea.malopolska.pl
Sztuka monastyczna
MAŁOPOLSKIEGO.
Pierwotnie anachoreci7 zamieszkiwali w Egipcie pustelnie, zwykle wykute w skałach na
pustyni. Niejednokrotnie adaptowali grobowce egipskie czy też pomieszczenia w świątyniach. Po ich działalności do dziś przetrwały różnego rodzaju sgraffita, inskrypcje czy też
papirusy. Ściany ermitaży były przeważnie zdobione malowidłami związanymi z symboliką
chrześcijańską, przedstawiającymi krzyże czy postacie świętych. Do bardziej znanych założeń monastycznych należą takie zespoły jak Kellia8, znajdująca się po zachodniej stronie
Delty Nilu, czy klasztor św. Apollona w Bawit z przełomu V i VI wieku. Ten drugi charakteryzuje się dużą liczbą ciekawych pod względem ikonograficznym malowideł, które są umieszczone w licznych modlitewnych niszach. Należy wymienić także nieistniejący już klasztor
św. Jeremiasza w Sakkarze z V–VII wieku. Znajdowało się w nim przedstawienie Wniebowstąpienia Chrystusa z Matką Bożą umiejscowioną centralnie. Maria zasiadała na tronie
z Dzieciątkiem i była ukazana jako karmiąca. Również z tego klasztoru pochodzi jedyny
w swoim rodzaju wysoki tron biskupi (rys. 2) wykonany w wapieniu, obecnie znajdujący się
w Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze.
Tron biskupi, Muzeum Koptyjskie w Kairze, rys. Jarosław
Dobrowolski, Kair 1986.
Począwszy od VII wieku, architektura monastyczna uległa unifikacji i nie wniosła większych zmian. Tym samym nie zaskakuje
już nowatorskimi rozwiązaniami. Należy także powiedzieć o ciekawych zabytkach Kairu koptyjskiego, do których należą kościół
Najświętszej Mari Panny („Wiszący”), kościół św. Sergiusza
z grotą Świętej Rodziny, kościół św. Barbary i zespół klasztorny
św. Jerzego.
Rzeźba
Rzeźba występuje przede wszystkim w postaci detalu architektonicznego, jako dekoracja kapiteli, kolumn, gzymsów, konch,
nadproży i innych. Były one wykonywane w większości z różnych gatunków kamienia
i charakteryzowały się zwykle głębokim reliefem. Wzory dla poszczególnych elementów
czerpano z natury. Używano bogatej gamy motywów roślinnych: kwiatów lotosu, winnych
gron, liści akantu, wici roślinnej, czy palmet. Największy rozkwit wspomnianych elementów
przypadał na IV–VI wiek; w późniejszym okresie ten rodzaj sztuki uległ uschematyzowaniu.
Anachoretyzm (gr. ἀναχωρέω – oddalać się) był popularnym we wczesnym chrześcijaństwie ruchem
ascetyzmu. Anachoreci byli pustelnikami spędzającymi życie w zupełnym odosobnieniu, co było formą
umartwiania się i zjednoczenia z Bogiem.
7
https://www.google.pl/search?newwindow=1&site=&source=hp&q=Kellia&oq=Kellia&gs_l=hp.13..0j0i3
0l9.1902.5406.0.9068.7.7.0.0.0.0.128.684.4j3.7.0....0...1c.1.48.hp..1.6.554.0._FmvXLkXVA8; http://ldysinger.
stjohnsem.edu/@texts/0400_apophth/02_nit-kel-scet.htm (dostęp: 14.07.2014).
8
muzea.malopolska.pl
W obręb detalu architektonicznego można także włączyć stele
nagrobne. W Muzeum Archeologicznym w Krakowie znajduje
się fragment steli (http://muzea.malopolska.pl/obiekty/
MAŁOPOLSKIEGO.
-/a/26804/5257752)9 z przedstawieniami symbolicznych
motywów używanych w sztuce nagrobnej, takich jak gołąbek
z gałązką, szeroko rozpowszechniony element w sztuce chrześcijańskiej symbolizujący Ducha Świętego.
Tkanina
Tkaniny na terenie Egiptu środkowego i południowego zachowały się w dobrym stanie ze względu na suchy klimat i dlatego
są szczególnie dobrze reprezentowane w muzealnych kolekcjach. Wykonywano je w technikach: kilimowej, płochowej,
grzebykowej i sumakowej. Metody tkania, które stosowano,
to: szparkowa, zwykła, kombinowana i bouclé. W najstarszych
tkaninach, pochodzących z przełomu IV i V wieku, motywem
przewodnim były przedstawienia o tematyce mitologicznej.
W późniejszym okresie stosowano już całą gamę motywów
zaczerpniętych z Biblii, zarówno ze Starego, jak i Nowego
Testamentu. Powszechna była również ornamentyka roślinna. Również Muzeum Archeologiczne w Krakowie posiada
niewielki zbiór tkanin, który został pierwotnie zgromadzony
w Egipcie przez Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich.
Do najcenniejszych zabytków kolekcji należą fragmenty tkanin koptyjskich (http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/113986610 i http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/1183760411).
Rozwój chrześcijańskiej sztuki Egiptu po podboju Arabów wyraźnie wyhamował, nastąpił wręcz regres. Twórcy byli wyizolowani i tworzyli raczej w zamkniętych enklawach. Niemniej wciąż
powstawały nowe ośrodki kultu lub też te znane już wcześniej
były reaktywowane. Sztuka tego okresu zaczęła przyjmować
charakter bardziej ludowy. Osobnego omówienia wymagają
ikony, rękopisy iluminowane czy też bogato zdobiona i zróżnico9
Np. K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr glossy 132.
E. Jastrzębowska, Mythological and Biblical Heroes of Christians in Egypt, „Etudes et Travaux” 2013, no.
XXVI, s. 339–345, podważa interpretacje tej sceny, którą przedstawił K. Babraj w: K. Babraj, H. Szymańska,
dz. cyt., nr. glossy 133. Jastrzębowska uważa, iż przypuszczalnie mamy tu do czynienia z Bogiem
mówiącym do Adama, który ukazany jest w geście modlitewnym, i miałaby to być scena z raju, zanim
Adam popełnił grzech pierworodny. Babraj podtrzymuje swoje stanowisko, które jest zawarte na kartach
wyżej wspomnianego katalogu. Szersza odpowiedź jest przygotowywana w oddzielnym artykule.
10
11
K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr glossy 125.
muzea.malopolska.pl
wana pod względem form ceramika. Również ta twórczość miała duży wpływ na chrześcijańską sztukę Etiopii czy też Nubii.
Wybrana bibliografia:
MAŁOPOLSKIEGO.
• Babraj K., Szymańska H., Bogowie starożytnego Egiptu (The Gods of Ancient Egypt), Muzeum
Archeologiczne w Krakowie, Kraków 2000.
• Capuani M., Meinardus O.F.A., Rutschowscaya M.-H., Gabra G. (ed.), Christian Egypt: Coptic
Art and Monuments Through Two Millennia, American University in Cairo, Cairo 2002.
Farag L.M. (ed.), The Coptic Christian Heritage. History Faith and Culture, Routledge, New York
2014.
• Gabra G., Coptic Monasteries: Egypt’s Monastic Art and Architecture, The American University in Cairo, Cairo 2002.
• Gabra G., Christianity and Monasticism in the Fayoum Oasis, American University in Cairo,
Cairo 2005.
• Gabra G., Illustrated Guide to the Coptic Museum and Churches of Old Cairo, The American
University in Cairo, Cairo 2007.
• Gabra G., The Illustrated Guide to the Coptic Museum and Churches of Old Cairo, American
• Gabra G., Treasures of Coptic Art in the Coptic Museum and Churches of Old Cairo, American
• Gabra G., Historical Dictionary of the Coptic Church (Historical Dictionaries of Religions, Philosophies, and Movements…), American University in Cairo, Cairo 2008.
• Gabra G. (ed.), Coptic Civilization. Two Thousand Years of Christianity in Egypt, American University in Cairo, Cairo 2014.
• Gabra G., Ludwig C. (eds.), Sherif S. (photographer), The Churches of Egypt: From the Journey of the Holy Family to the Present Day, American University in Cairo, Cairo 2007.
• Gabra G. (author), Ludwig C. (ed.), Jackson M. (ed.), Sherif S. (photographer), The History
and Religious Heritage of Old Cairo: Its Fortress, Churches, Synagogue, and Mosque, American
• Gabra G., Abdel S., Cairo: The Coptic Museum & Old Churches, American University in Cairo,
Cairo 1993.
• Gabra G., Takla H.N. (eds.), Christianity and Monasticism in Upper Egypt, vol. 1: Akhmim and
Sohag, American University in Cairo, Cairo 2008.
• Kamil J., Coptic Egypt: History and a Guide (2nd ed.), American University in Cairo, Cairo
1999.
• Meinardus O.F.A., Two Thousand Years of Coptic Christianity (2nd ed.), American University
in Cairo, Cairo 1999.
• Meinardus O.F.A., Christian Egypt Ancient and Modern, American University in Cairo. Cairo
1977.
• Perry P., Jesus in Egypt: Discovering the Secrets of Christ’s Childhood Years, Ballantine Books,
New York 2003.
• Aziz S.A. (ed.), The Coptic Encyclopedia, vol. 1–8, Macmillan Publishing Company, New York
1991.
• Török L., Transfigurations of Hellenism: Aspects of Late Antique Art in Egypt AD 250–700, Brill,
muzea.malopolska.pl
Leiden, Boston 2005.
• Zibawi M., Images de l’Egypte chrétienne. Iconologie copte, Paris, Picard 2003.
• Zibawi M., (Préface de Christian Cannuyre), Paris, Picard 2005.
MAŁOPOLSKIEGO.
Linki do sztuki chrześcijańskiej w Egipcie [dostęp: 14.07.2014]:
• Wybrane zabytki sztuki koptyjskiej ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie,
historia kolekcji: http://www.mnw.art.pl/kolekcje/zbiory-studyjne/zbiory-sztukistarozytnej-i-wschodniochrzescijanskiej/kolekcja-sztuki-koptyjskiej/
• Strona Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze, informacje na temat historii muzeum oraz
kultury Koptów: http://www.coptic-cairo.com/museum/museum.html
• Prezentacja Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze i zabytków w nim eksponowanych:
https://www.youtube.com/watch?v=suiFcUHUa1E
http://easternchristianbooks.blogspot.com/2013/10/coptic-christian-heritage.html
• Prezentacja książki będącej kompleksowym wprowadzeniem do dziedzictwa Koptów:
The Coptic Christian Heritage, Lois M. Farag
• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala 1: http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Coptic_Egypt_in_the_Louvre_-_Room_1
• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala B: http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Egyptian_antiquities_in_the_Louvre_-_Room_B
• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala C: http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Egyptian_antiquities_in_the_Louvre_-_Room_C
• Wybrana bibliografia dotycząca Koptów i tkanin koptyjskich: http://www.iub.edu/~iuam/online_modules/coptic/biblio.html
• Różne zabytki ze sztuki koptyjskiej: https://www.google.pl/search?q=metropolitan+m
useum+of+art+new+york+coptic&newwindow=1&sa=N&tbm=isch&tbo=u&source=
univ&ei=rxqjU5qhB5Cp7Ab8zICQAw&ved=0CIsBELAEOAo&biw=1366&bih=651
• Obszerna bibliografia do studiów na temat kultury Koptów: Coptic_Studies_Bibliography.Title_List_Owned_by_AUC.c.3.LM.LATEST
• Projekt graficzny
i wykonanie:
Anna Zabdyrska
• Prezentacja interaktywna:
Igor Szelest
• Redakcja:
Kinga Kołodziejska
muzea.malopolska.pl

SZTUKA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO EGIPTU Z UWZGLĘDNIENIEM

Transkrypt

Podobne dokumenty

system identyfikacji wizualne

Ogólne zasady użytkowania znaku