Warszawa i Obszar Metropolitalny Warszawy a rozwój

Transkrypt

WARSZAWA
I OBSZAR METROPOLITALNY WARSZAWY
A ROZWÓJ MAZOWSZA
Warszawa 2012
seria Trendy rozWOjowe Mazowsza nr 8/2012
finansowana z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Poddziałanie 8.1.4. przez projekt
Rada Naukowa projektu „Trendy rozwojowe Mazowsza”:
Przewodniczący: prof. dr hab. Janusz Witkowski
Członkowie:
prof. dr hab. Bożena Balcerzak-Paradowska, prof. dr hab. Wojciech Dominik, prof. dr hab. Kazimierz Kuciński, prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska,
prof. dr hab. Małgorzata Sulmicka, prof. dr hab. Tomasz Szapiro, prof. dr hab. Roman Szul, prof. dr hab. Barbara Szulczewska, prof. dr hab. Józef Zegar,
Sekretarz naukowy: dr Mirosław Grochowski
Redaktor naczelny:
prof. dr hab. Zbigniew Strzelecki – Dyrektor Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie
Komitet redakcyjny:
dr Kinga Stanek, Tomasz Zegar
Zespół autorski:
dr hab. Przemysław Śleszyński, prof. IGiPZ PAN
Adres redakcji:
Redakcja „Trendy rozWOjowe Mazowsza”
Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie
ul. Solec 22, 00-410 Warszawa
tel. 22 518 49 52, fax 22 518 49 49
e-mail: [email protected]; www.trendyrozwojowemazowsza.pl
Wydawca:
Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie
ul. Solec 22, 00-410 Warszawa
tel. 22 518 49 00, fax. 22 518 49 49
e-mail: [email protected]; www.mbpr.pl
Skład:
Zespół Wydawniczy Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie
Projekt okładki i układu graficznego serii:
dr Kinga Stanek
Druk:
Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN Sp. z o.o.
ul. Lelewela 4, 53-505 Wrocław
Nakład:
500 egz.
ISSN 2084-5669
Warszawa, listopad 2012
Trendy rozWOjowe Mazowsza
nr 8
WARSZAWA
I OBSZAR METROPOLITALNY
WARSZAWY
A ROZWÓJ MAZOWSZA
dr hab. Przemysław Śleszyński, prof. IGiPZ PAN
Trendy rozWOjowe Mazowsza nr 8
5
Spis treści
Rozdział I.
Rozdział II.
Założenia i cele projektu oraz materiały źródłowe
7
Obszar Metropolitalny Warszawy w badaniach naukowych
10
Rozwój Obszaru Metropolitalnego Warszawy w świetle gminnych dokumentów planistycznych
16
3.1.
Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
16
3.2.
Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
16
3.3.
Decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu
19
3.4.
Wnioski
20
Procesy ekspansji przestrzennej aglomeracji warszawskiej po 1989 roku
21
4.1.
Rys historyczny na tle procesów urbanizacji
21
4.2.
Suburbanizacja i rozwój mieszkalnictwa
23
4.3.
Rozwój demograficzny
31
4.4.
Przemiany społeczno-gospodarcze
39
4.4.1.
Uwarunkowania przemian ekonomicznych w ostatnich dekadach
39
4.4.2.
Zmiany PKB i przesunięcia sektorowe
39
4.4.3.
Rozwój przedsiębiorstw i przedsiębiorczości
41
4.4.4.
Gospodarcze funkcje kontrolne i rola kapitału zagranicznego
48
4.4.5.
Przemiany struktury funkcjonalno-przestrzennej
53
4.4.6.
Wnioski
54
4.5.
Zmiany w liczbie i strukturze pracujących
55
4.6.
Sieci transportowe
58
4.7.
Wyposażenie w pozatransportową infrastrukturę techniczną
60
4.7.1.
Zużycie wody, energii elektrycznej i gazu
60
4.7.2.
Sieci techniczne
61
4.8.
Wyposażenie w infrastrukturę społeczną
65
4.9.
Wnioski
67
Zasięg oddziaływania i powiązania przestrzenne Warszawy
68
5.1.
Wprowadzenie
68
5.2.
Profile zasięgu oddziaływania Warszawy
71
5.2.1.
Profile gęstości zaludnienia
71
5.2.2.
Udział terenów zabudowanych i silnie zurbanizowanych
75
5.2.3.
Zmiany przeznaczenia gruntów rolnych na cele nierolnicze
75
Rozdział III.
Rozdział IV.
Rozdział V.
Warszawa i Obszar Metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza
6
5.3.
Struktura i powiązania przedsiębiorstw
76
5.3.1.
Udział przedsiębiorstw dużych i wyższego rzędu
76
5.3.2.
Oddziały i filie przedsiębiorstw
80
Powiązania migracyjne
85
5.4.1.
Stałe migracje osiedleńcze
85
5.4.2.
Dojazdy do pracy
85
Ruch pojazdów i powiązania transportowe
91
Organizacja transportu autobusowego
92
5.6.
Powiązania i rozwój OMW w opinii samorządów
96
5.7.
Wnioski
102
Dostępność przestrzenna Warszawy
103
6.1.
Wprowadzenie
103
6.2.
Potencjalna dostępność przestrzenna
103
6.3.
Rzeczywista dostępność przestrzenna
105
6.3.1.
Izochrony samochodowe
105
6.3.2.
Izochrony kolejowe
108
6.3.3.
Różnice w przejazdach samochodem osobowym i koleją
110
6.3.4.
Ocena efektywności transportowo-osadniczej
112
Dyskusja i wnioski
117
Przesłanki rozowju Obszaru Metropolitalnego Warszawy do 2030 roku
119
7.1.
Wprowadzenie
119
7.2.
Rozwój ekonomiczny i technologiczny
120
7.3.
Rozwój demograficzny
123
7.3.1.
Istniejące prognozy ludnościowe
123
7.3.2.
Przesłanki rozwoju społeczno-demograficznego
124
7.3.3.
Szacunek rozwoju demograficznego OMW
125
7.4.
Rozwój przestrzenny
131
7.5.
Rozwój transportu
135
7.6.
Wnioski dla polityki przestrzennej
136
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
138
Literatura
145
Wzór ankiety gminnej (w części dotyczacej OMW)
155
5.4.
5.5.
5.5.1.
Rozdział VI.
6.4.
Rozdział VII.
Rozdział VIII.
Załacznik 1.
7
ROZDZIAŁ I. Założenia i cele projektu oraz materiały źródłowe
Monografia ta jest efektem części projektu
realizowanego w latach 2010–2011 w Instytucie
Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
Polskiej Akademii Nauk (IGiPZ PAN) na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego. Projekt pod nazwą „Zagospodarowanie
infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność rozwoju Mazowsza” był częścią projektu systemowego „Trendy rozwojowe Mazowsza”1, a kierował nim dr hab. prof. PAN Tomasz
Komornicki. W jego ramach wykonano cztery
główne moduły, z których jeden został poświęcony Obszarowi Metropolitalnemu Warszawy.
Moduł ten został zrealizowany przez następujący
Zespół: dr hab. prof. PAN Przemysław Śleszyński (koordynacja oraz wykonanie większości zagadnień merytorycznych), dr Bożena Degórska,
dr Piotr Rosik i dr Piotr Siłka (w pozostałym
zakresie merytorycznym), a ponadto mgr Ariel
Ciechański, mgr Aleksandra Deręgowska, mgr
Marcin Mazur, mgr Barbara Solon i Beata Zielińska (współpraca kartograficzna, techniczna
itp.). Z końcowego raportu, będącego wynikiem
realizacji modułu projektu, w prezentowanej monografii wyłączono zagadnienia, które już były
in extenso publikowane w wydawnictwach MBPR
(B. Degórska – zagadnienia krajobrazowe), są
planowane do wydania (P. Rosik – zagadnienia
potoków ruchu), albo też nie nawiązywały ściśle
tematycznie do analityczno-empirycznego charakteru tomu (P. Siłka – przeglądowe opracowanie zagadnień związanych z rozwojem Warszawy
w dokumentach strategicznych).
Prezentowana monografia stanowi zmodyfikowaną do celów wydawniczych wersję wymienionego raportu modułowego. W stosunku do oryginału, poza wspomnianymi skrótami, dokonano
aktualizacji niektórych zagadnień oraz poszerzenia części analiz statystyczno-kartograficznych.
Powodem wyodrębnienia zagadnień „warszawskich” w projekcie „Zagospodarowanie
infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność rozwoju Mazowsza” był fakt, że specyfika województwa mazowieckiego polega na
jego stołecznym charakterze. Warszawa wraz
1
Syntetyczne wyniki tego projektu zostały opublikowane
w 4. numerze serii wydawniczej „Trendy rozwojowe
Mazowsza” o tym samym tytule oraz pod redakcją T. Komornickiego, K. Czapiewskiego i B. Solon.
z otoczeniem koncentruje ponad połowę potencjału demograficznego regionu, 2/3 mieszkańców
z wykształceniem wyższym oraz 3/4 większych
podmiotów gospodarczych. Na drugim krańcu
znajdują się obszary peryferyjne, upośledzone lub
co najmniej nieproporcjonalnie słabe pod względem zasobów kapitału ludzkiego, mocy produkcyjnych i innych sił wytwórczych.
Podstawowy dylemat rozwojowy zasadza się
więc na tym, w jaki sposób skutecznie i efektywnie powiązać ze sobą obydwa typy obszarów, tak
aby posiadanie funkcji stołecznych i wynikający
z tego rozwój było dyskontowane przez całe województwo. Odpowiedź na to pytanie wymagała
szczegółowego zdiagnozowania funkcjonowania
obszaru metropolitalnego Warszawy, w tym rzetelnej identyfikacji faktycznych powiązań funkcjonalnych oraz dotychczasowych zasięgów oddziaływania, które rzadko bywają przedmiotem
szczegółowych studiów.
Główny cel tego opracowania można formułować jako diagnostyczny. Metodyka badawcza służąca osiągnięciu tego celu została przedstawiona
w tabeli 1. Wyodrębniono w niej poszczególne zadania (zgodnie ze Specyfikacją Istotnych Warunków Zamówienia, określoną przez Mazowieckie
Biuro Planowania Regionalnego), szczegółowe
pytania badawcze, metody badań i źródła danych, zapewniające zadowalające analizy, zwłaszcza przestrzenne.
Na podkreślenie zasługuje uwzględnienie
w studiach bardzo różnorodnych źródeł informacyjnych. W analizach wykorzystano następujące
dane:
1) ogólnie dostępne dane statystyczne Głównego
Urzędu Statystycznego (GUS), upowszechniane przez Bank Danych Lokalnych, w tym dane
spisowe z lat 1988 i 2002 oraz dla poziomu
miejscowości;
2) niepublikowane dane spisowe (ze wszystkich powojennych cenzusów), zgromadzone
w IGiPZ PAN podczas realizacji różnych innych badań i projektów (w tym Atlasu Rzeczypospolitej Polskiej);
3) dane ilościowe i jakościowe dla gmin zgromadzone specjalnie dla potrzeb projektu, uzyskane przez ankietę skierowaną do samorządów
– urzędów gmin2;
2
Badania te były przeprowadzone we wszystkich urzędach
8
4) dane dotyczące lokalizacji siedzib zarządów
największych spółek prawa handlowego, ich
przychodów oraz powiązań własnościowych
i organizacyjnych, pochodzące głównie z baz
Hoppenstedt Bonnier, dziennika Rzeczpospolita i in., aktualne na lata 2006–2008 (zebrane
Tabela 1. Sposoby realizacji modułów i zadań cząstkowych w module „Warszawa i Obszar Metropolitalny
Warszawy a rozwój Mazowsza”
Zadanie
Pytania badawcze
Metody badań
Źródła danych
Efekt
Przemiany funkcjonalno-przestrzenne
strefy podmiejskiej
Warszawy
i Obszaru Metropolitalnego Warszawy
(OMW) w latach
1990–2010 – identyfikacja trendów
oraz prognoza do
roku 2030
Jakie są podstawowe prawidłowości
i trendy rozwoju przestrzennego strefy
podmiejskiej i przedmiejskiej OMW?
Które z procesów ujawniają większe
prawidłowości, a w obrębie których
obserwuje się brak takich cech (nieregularność, chaotyczność)?
Na których obszarach występuje rozwój
harmonijny (jeśli występuje), a na
których dochodzi do dekompozycji
funkcjonalno-przestrzennej oraz jakie są
jej podstawowe cechy?
Jakich zmian można spodziewać się ww.
zakresie do roku 2030?
Rozpoznanie, weryfikacja i krytyka
źródeł literatury
Analiza kartograficzna
Analiza statystyczna
Bank Danych Regionalnych
Dane satelitarne
o użytkowaniu ziemi/
pokryciu terenu (Corine
Land Cover 1990, 2000,
2006)
Szczegółowe bazy
danych IGiPZ PAN
(w szczególności bazy
przedsiębiorstw
Dane o planowaniu
przestrzennym
(MB/MI/GUS)
Bazy danych o rozmieszczeniu zabudowy
(katastralne lub Cyfrowa
Mapa Polski IGiPZ PAN)
Rozpoznanie tendencji i prawidłowości przemian
w rozwoju funkcjonalno-przestrzennym OMW.
Mapy analityczne
i syntetyczne obrazujące zmiany
zachodzące na
obszarze OMW.
Skala, przyczyny,
skutki i wpływ
suburbanizacji oraz
procesu „urban
sprawl” na procesy
rozwoju OMW w
latach 1990–2010
(w tym analiza
wpływu tych skutków na możliwości
realizacji koncepcji
„zielonego pierścienia”)*
Jakie jest natężenie procesów suburbanizacyjnych pod względem rezydencjalnym (demograficzno-mieszkaniowym),
ekonomicznym, infrastrukturalnym?
Jakie są uwarunkowania tych procesów
oraz jakie są przyczyny migracji mieszkańców?
Jakie jest tempo rozpraszania zabudowy
oraz wewnętrznej dekompozycji układów osadniczych?
Jakie są zmiany w użytkowaniu ziemi,
szczególnie terenów zielonych w kontekście warunków i jakości życia?
Jakie są prawidłowości rozwoju układów
ekologicznych i czy są one komplementarne w stosunku do układów osadniczotransportowych?
Dane satelitarne
o użytkowaniu ziemi
(Corine Land Cover)
Dane o planowaniu
przestrzennym
(MB/MI/GUS)
Szczegółowe
rozpoznanie i typologia procesów
suburbanizacyjnych.
Wpływ powiązań
funkcjonalnych w
układzie: Warszawa
– OMW – województwo mazowieckie na procesy
rozwoju OMW
i województwa
mazowieckiego
w latach 1990–
2010 oraz prognoza do roku 2030
Jakie są główne rodzaje powiązań funkcjonalnych i jak można je porządkować
(klasyfikować)?
Które z kategorii powiązań wykazują
silniejsze natężenie w zakresie relacji
z otoczeniem?
Czy przepływ bodźców rozwojowych
z Warszawy jest wystarczając? Jakie są
drogi (ścieżki), bariery i ograniczenia tych
przepływów?
Jak silne są związki Warszawy z otoczeniem i jak się one zmieniały w ostatnich
dekadach? Czy stolica wzmacnia związki
z regionem, czy podlega prawidłowościom metropolizacji?
Analiza natężenia
ruchu i przepływów dla
różnych rodzajów
powiązań
Bazy macierzowe różnorodnych przepływów
posiadane przez IGiPZ
PAN z różnych własnych
i wtórnych źródeł
(powiązania organizacyjne przedsiębiorstw,
migracje w układzie
macierzowym, natężenie ruchu, dojazdy do
pracy, baza danych o
liniach autobusowych
w województwie mazowieckim i in.)
Klasyfikacja
i hierarchizacja
powiązań funkcjonalnych.
Szczegółowe
rozpoznanie ilościowe natężenia
tych powiązań.
Wykazanie
słabych i mocnych
stron oraz barier
i zagrożeń przepływu bodźców
rozwojowych
z Warszawy do
otoczenia regionalnego.
gminnych województwa wiosną 2011 roku. Uzyskano 77%
stopę zwrotu. Wzór kwestionariusza w części dotyczącej
OMW przedstawiono w aneksie do tej monografii. Badaniami kierował dr Dariusz Świątek.
9
Stopień spójności
strategii i planów
rozwoju Warszawy,
gmin OMW
i regionu a szanse
i zagrożenia dla
rozwoju OMW
w perspektywie
roku 2030 (analiza
dokumentów
planistycznych
w okresie
1990–2010)
Jakie są przewidywania trendów rozwojowych w dokumentach planistycznych?
dokumentów
Dokumenty analityczne,
strategiczne itd., w tym
w szczególności:
a) strategie rozwoju
województwa,
b) plany zagospodarowania przestrzennego,
c) plany zagospodarowania OMW,
d) studia uikzp gmin,
w przypadku dokumentów dla poziomu
województwa nie
tylko obowiązujące, ale
i wcześniejsze
Analiza dokumentów pod kątem
poprawności
założeń oraz
sprawdzalności
przewidywań.
Określenie dotychczasowego
poziomu spójności
funkcjonalnoprzestrzennej województwa mazowieckiego (analiza
układu: Warszawa,
Obszar Metropolitalny Warszawy,
pozostałe obszary
województwa)
i kierunku zmian
do 2030 r.
Czy województwo mazowieckie jest
obszarem spójnym funkcjonalnie?
W jakich zakresach ta spójność jest
silniejsza, a w jakich słabsza?
Jakie są zasięgi lokalnych obszarów funkcjonalnych wynikających np. z integracji
rynków pracy?
Jakie są zagrożenia wynikające
z hipertrofii Warszawy pod względem
koncentracji funkcji gospodarczych,
a jakie szanse wynikające z olbrzymiego
potencjału ekonomicznego?
Jakie są kierunki zmian w tym zakresie?
Jakie są uwarunkowania i możliwości
poprawy spójności funkcjonalno-przestrzennej na różnych poziomach organizacji układów osadniczo-transportowych,
społeczno-gospodarczych itd.?
Analiza natężenia
ruchu i przepływów dla
różnych rodzajów
powiązań
Analizy statystyczne
Analizy dostępności przestrzennej (metoda
izochron)
Bazy macierzowe różnorodnych przepływów
posiadane przez IGiPZ
PAN z różnych własnych
i wtórnych źródeł
(powiązania organizacyjne przedsiębiorstw,
migracje w układzie
macierzowym, natężenie ruchu, dojazdy do
pracy, baza danych o
liniach autobusowych
w województwie mazowieckim i in.)
Wyniki analiz z innych
modułów
Rozpoznanie spójności funkcjonalnej województwa
na różnych poziomach organizacji
przestrzennej.
Delimitacja lokalnych obszarów
funkcjonalnych.
* Wyniki tych badań były już publikowane w wydawnictwach MBPR (Degórska 2012).
Źródło: opracowanie własne.
w IGiPZ PAN przy okazji różnych projektów);
5) własne dane wektorowe posiadane przez IGiPZ
PAN, dotyczące m.in. sieci osadniczej i transportowej;
6) bazy pokrycia terenu Corine Land Cover 2006;
7) dane wektorowe udostępnione przez Departament
Geodezji Urzędu Marszałkowskiego, w tym baza
adresowa i Topograficzna Baza Danych;
8) międzygminne dane macierzowe o dojazdach
do pracy za 2006 r. (Ośrodek Statystyki Miast
GUS w Poznaniu);
9) międzygminne dane macierzowe o zameldowaniach i wymeldowaniach ludności za 2009 rok
oraz podobne międzypowiatowe dane za lata
2005–2006;
10) dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dotyczące różnic w adresach zameldowania i korespondencyjnych osób ubezpieczonych według
stanu ze stycznia 2011 r.;
11) dane o przebiegu i charakterystyce linii autobusowych, posiadane w IGiPZ PAN (aktualne
na koniec 2007 r.);
12) dane o przebiegu i charakterystyce pasażerskich linii kolejowych, zebrane na podstawie
własnej kwerendy w rozkładach PKP (pierwsza połowa 2011 r.)3;
13) dane o natężeniu ruchu i pochodzeniu samochodów osobowych (metoda tablic rejestracyjnych), zebrane podczas własnych badań terenowych wykonanych na wlotach Warszawy
jesienią 2010 r.4;
14) dane o stanie zaawansowania prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r. (studia
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowe plany
zagospodarowania przestrzennego, decyzje
lokalizacyjne – o ustaleniu lokalizacji inwesty3
4
Dane te pozyskał dr Ariel Ciechański z IGiPZ PAN.
Badaniami tymi kierował dr Piotr Rosik z IGiPZ PAN.
10
cji celu publicznego i o ustaleniu warunków
zabudowy), według danych z ankiety „Planowanie przestrzenne w gminie”, realizowanych
od 2005 r. przez GUS na zlecenie resortu odpowiedzialnego za gospodarkę przestrzenną
(w 2011 r. było to Ministerstwo Transportu,
Budownictwa i Gospodarki Morskiej);
15) dane Reas dotyczące inwestycji mieszkaniowych w Warszawie;
16) dane Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej dotyczące placówek zdrowotnych, m.in.
szpitali;
17) dane Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego dotyczące wszystkich szkół wyższych,
w tym liczebności kadry akademickiej.
Należy podkreślić dobrą współpracę z instytucjami odpowiedzialnymi za pozyskiwanie
i gromadzenie danych oraz wyrazić uprzejme podziękowania za ich najczęściej nieodpłatne udostępnienie.
Szczególnym źródłem były różnego rodzaju
badania Warszawy i aglomeracji stołecznej, przeprowadzone m.in. przez autora w ostatniej dekadzie, których tematyka mogła być wykorzystana
w tym opracowaniu. Wyniki tych badań przedstawiono w przeglądzie literatury naukowej (rozdział 2), a ponadto najbardziej przydatne części
tych opracowań, w tym mapy i wykresy, zacytowano w kilku miejscach monografii.
Ze względu na to, że badania prowadzone
w ramach „Trendów rozwojowych Mazowsza”
dotyczyły nie tylko OMW, część wymienionych
danych była głównym przedmiotem badań
w innych modułach tematycznych (zwłaszcza
w module demograficznym w bliźniaczym projekcie „Społeczno-demograficzne uwarunkowania Mazowsza”). Stąd też w opracowaniu znajdują
się skrótowo omówione wyniki badań prowadzonych w innych miejscach, które okazały się przydatne do realizacji zagadnień związanych z rozwojem Obszaru Metropolitalnego Warszawy.
Mając na względzie różnorodność, wielowątkowość i specyfikę analityczną, szczegółowy opis
źródeł i metodyki badawczej został zamieszczony przy omawianiu poszczególnych zagadnień
tematycznych w kolejnych rozdziałach i podrozdziałach monografii.
Wyjaśnienia wymagają przyjmowane delimitacje Obszaru Metropolitalnego Warszawy, służące identyfikacji i objaśnieniu analizowanych
zjawisk i procesów. Problem ten rozwiązywano na trzy sposoby. Po pierwsze, ze względów
praktycznych, przyjmowano podział na trzy
podregiony statystyczne: 28 (Warszawa), 29 (warszawski wschodni) i 30 (warszawski zachodni).
Po drugie, korzystano z typologii gmin wykonanej na potrzeby bliźniaczego projektu „Społecznodemograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza”, realizowanego na zlecenie MBPR w IGiPZ
PAN5. W klasyfikacji tej w całym województwie
mazowieckim wydzielono 9 typów gmin, w tym
Warszawę oraz okołostołeczne strefy podmiejską
i przedmiejską. Różniły się one intensywnością
zagospodarowania. Po trzecie, analizy prowadzono bez podziału na strefy lub regiony, ale w sposób ciągły, m.in. badając gradient natężenia różnych cech w zależności od odległości od centrum
Warszawy.
ROZDZIAŁ II. Obszar Metropolitalny Warszawy w badaniach naukowych
Badania nad rozwojem przestrzennym i regionalnym obszaru metropolitalnego Warszawy
mają długą tradycję. Na początek należy podkreślić, że ze względu na wielkość i znaczenie
w krajowym systemie osadniczym, stolica jest
często samodzielnym lub głównym przedmiotem
analiz, co często rzutuje na ostateczne wyniki badań. Dosyć często też ma miejsce sytuacja, kiedy
analizy prowadzone formalnie dla całego kraju w dużej, nawet przeważającej części dotyczą
obszaru metropolitalnego Warszawy. Dzieje się
tak w przypadkach, w których koncentracja pro-
blemowa i specyfika rozpatrywanych zagadnień
wiążą się z koncentracją na wyższych szczeblach
hierarchii administracyjno-osadniczej. Drugie zastrzeżenie dotyczy specyfiki badań nazywanych
umownie „rozwojowymi”. Z powodu nieostrości
pojęcia „rozwój” spektrum potencjalnych zagadnień problemowych jest bardzo szerokie. Tym
samym wiąże się nie tylko z ryzykiem eklektyczności metodologicznej, ale również utrudnia
5
Klasyfikację tę w pogłębionej metodologicznie treści,
ale z zachowaniem wyróżnionych 9 kategorii gmin, przedstawiono w 4. zeszycie „Przeglądu Geograficznego” (Śleszyński 2012a).
11
lub nawet uniemożliwia badania porównawcze,
np. stopnia rozwoju, stwierdzanego w dwóch
różnych opracowaniach dwóch różnych autorów,
zwłaszcza dla różnych okresów historycznych.
Jako pierwsze kompleksowe i bardziej obszerne opracowanie dla aglomeracji warszawskiej
należy wymienić studium A. Wróbla (1960), dotyczące struktury ogólnoekonomicznej regionu
węzłowego6. W kolejnych dekadach odnotowuje
się kilka kompleksowych analiz społeczno-gospodarczych poświęcanych temu regionowi.
Szczegółowy charakter ma monografia aglomeracji warszawskiej T. Lijewskiego (1968) oraz trzytomowe Studia nad funkcjonalnym makroregionem
Warszawy (1983–1986)7. Oprócz tego pojawia się
bardzo wiele opracowań cząstkowych o mniej
kompleksowym charakterze (np. Rakowski 1975,
Karbownik 1978, Puchalski 1987, Werwicki 1987),
ale mających duże znaczenie z punktu widzenia
rozpoznania i objaśnienia procesów rozwojowych
w strefie oddziaływania Warszawy. Znaczniejsze profilowanie tematyki badawczej wiązało się
w tym okresie ze specjalizacją tematyczną, charakterystyczną dla geografii, ekonomii i socjologii
w latach 70. ubiegłego wieku. Ze względu na ogólnopolskie znaczenie zagadnienia rozwoju Warszawy i jej związków z regionem bardzo często
były umocowane w szerszym kontekście rozwoju
przestrzennego całego kraju. Szczególne znaczenie nad rozpoznaniem powiązań funkcjonalnych
Warszawy i otoczenia miały podejmowane na
szeroką skalę analizy dojazdów do pracy (Ginsbert 1968, Cegielski 1974, Bergel 1987, Rakowski
i Gocał 1989). Najważniejszą pracą pozostaje studium A. Potrykowskiej (1983) dotyczące współzależności stołecznych dojazdów do pracy a rozwojem społeczno-demograficznym aglomeracji.
Z prac powstałych po 1989 r. jako ściśle związane z tematyką kompleksowych relacji między
Warszawą a rozwojem Mazowsza można wymienić przede wszystkim prace wykonane w kilku
ośrodkach badawczych (według liczby prac): In6
7
Ponadto jeszcze przed II wojną światową powstało słynne
studium Warszawy funkcjonalnej J. Chmielewskiego
i Sz. Syrkusa, mające jednak bardziej charakter wizji urbanistycznej niż identyfikacji zjawisk i procesów.
W tym zbiorze prac na szczególną uwagę zasługuje praca
T. Lijewskiego (1983), w której wykazano ścisły związek
pomiędzy hierarchią i znaczeniem ośrodków centralnych,
a ich dostępnością komunikacyjną. Warto też odnotować
fakt, że zasięg wyznaczonego wówczas funkcjonalnego regionu Warszawy w dużym stopniu pokrywa się z dzisiejszymi granicami województwa mazowieckiego.
stytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Centrum Studiów Regionalnych i Lokalnych UW (EUROREG), na Wydziale Geografii
i Studiów Regionalnych UW oraz w Mazowieckim Biurze Planowania Regionalnego. Opracowania pochodzące z innych instytucji są dosyć
sporadyczne (Szkoła Główna Handlowa, Wydział
Zarządzania UW, Wydział Ekonomii UW, Wydział Architektury PW, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, niektóre uczelnie prywatne, a nawet Uniwersytet Stanowy w Ohio). Dosyć pokaźna liczba prac została też opublikowana
przez przedstawicieli środowisk samorządowych,
m.in. prezydentów, burmistrzów, wreszcie emerytowanych pracowników różnych instytucji naukowych i kulturalnych, jednak zazwyczaj są to
opracowania o charakterze opinii lub wizji, a nie
wyczerpującej analizy empirycznej.
Istotnym mankamentem prac dotyczących
rozwoju regionalnego w Warszawie, aglomeracji stołecznej i regionie mazowieckim po roku
1989 jest ich stosunkowo duża ogólnikowość
w aspekcie przestrzennym. Wpływa na to przede
wszystkim brak wyczerpującej ogólnodostępnej
statystyki społeczno-gospodarczej w kluczowych
zagadnieniach (np. rynku pracy) i dość częste
zmiany prawno-organizacyjne systemu rejestracji
i udostępniania danych.
Informacji na temat powiązań Warszawy z regionem mazowieckim po 1989 r. dostarczają prace M. Smętkowskiego (2003, 2007 oraz współautorska z G. Gorzelakiem, 2005). Badania dotyczą
lat 1994–2001 (dane statystyczne) i 2003–2004
(część ankietowa, kierowana do przedsiębiorstw
i władz gmin). Analizy wykonane w części ekonomicznej dowodzą wzrostu różnic w dochodach
PIT i CIT per capita między centrum a gminami peryferyjnymi (na to samo zwracają uwagę D. Piotrowski i in. 2006; zob. też Piotrowski i in. 2007),
a także osłabiania związków o charakterze zaopatrzeniowym (towary oraz czynniki produkcji
wysokiej jakości, zwłaszcza usługi i siła robocza),
czyli spadku roli tradycyjnie rozumianego zaplecza ekonomicznego. Równocześnie rola regionu
w rozwoju Warszawy była mniejsza niż dla Poznania i Trójmiasta, co prawdopodobnie wynikało z większej różnicy w poziomie rozwoju między
metropolią i regionem (zob. też Falacińska 2005,
Lusawa 2008). Z kolei w przypadku dojazdów
12
do pracy stwierdzano relatywnie większą rolę
Warszawy8, ale siła związków między rozwojem
społeczno-gospodarczym a natężeniem wyjazdów nie była zbyt duża (współczynnik korelacji
liniowej Pearsona zaledwie +0,35). Jedną z istotniejszych analiz empirycznych było też wykazanie występowania w pierścieniu 30–90 km od
Warszawy gmin charakteryzujących się bardzo
niskim poziomem rozwoju, co potwierdza hipotezę wymywania (backwash effects). Natomiast najwcześniej na efekty wypłukiwania na podstawie
analiz empirycznych na przykładzie Warszawy
i Radomia zwracał uwagę P. Lisowski (2000), jakkolwiek badania były przeprowadzone na niewielkiej próbie pasażerów pociągów i dotyczyły
raczej wykazania dużej liczby nierejestrowanej
migracji z Radomia do Warszawy (oszacowanej
na około 15 tys., czyli aż ponad 5% stałych mieszkańców Radomia).
W tym kontekście kilka lat później P. Śleszyński (2009) zwrócił uwagę na związek pomiędzy
odpływem ludności z wyższym wykształceniem
z gmin peryferyjnych, a ich osiedlanie się na obszarach metropolitalnych. Wyróżnił też trzy okresy wzmożonego drenażu migracyjnego:
1) 1990–1995 – związany z silną restrukturyzacją
gospodarki, w tym reorientacją na rozwój sektora usługowego oraz wzmożoną emigrację
zagraniczną;
2) 1995–2004 – silny drenaż wewnętrzny, polegający
na migracjach w kierunku rozwiniętych metropolii „wielkiej piątki”, a zwłaszcza Warszawy;
3) po 2004 – silny drenaż zagraniczny, związany z oficjalnym „otwarciem” rynków pracy
w niektórych krajach „starej” UE oraz rozwojem rynku lotniczego, umożliwiającego łatwość i niskie koszty przemieszczania się na
niespotykaną dotychczas skalę, a także szczytowym okresem wchodzenia na rynek pracy
roczników wyżu demograficznego 1974–1984.
Można zastanawiać się, na ile cezurą czasową
jest w tym kontekście 1 maja 2011 r., związany
z otwarciem rynków pracy Niemiec.
Poza polaryzacją demograficzno-społeczną
zachodzi wspomniany proces powiększania dys8
Szacunki dotyczące rzeczywistej liczby pracujących w Warszawie, wykonane na zlecenie urzędu miasta, wskazują
na 1,3 mln osób i wzrost w ostatnim pięcioleciu o 250 tys.
Przy stagnacji oficjalnej liczby ludności oraz niewielkich
przesunięciach struktury biologicznej oznacza to wzrost
niezarejestrowanej liczby mieszkańców i zwiększenie roli
dojazdów do pracy (Śleszyński 2010).
proporcji ekonomicznych. Okazuje się, że silna
i postępująca hipertrofia metropolii warszawskiej może być zagrożeniem dla policentrycznego systemu osadniczego (na zagrożenia
związane z przerostem funkcji centralnych w Warszawie zwracał uwagę w swych pracach zwłaszcza
P. Korcelli; zob. też G. Węcławowicz 1992 i T. Lijewski 2003), nie tylko w skali kraju, ale i regionu
mazowieckiego. Według P. Śleszyńskiego (2007)
po 1990 r. odnotowywano bowiem systematyczny spadek siły gospodarczej ośrodków pozawarszawskich, zwłaszcza pod względem liczby
siedzib największych spółek, a w mniejszym
stopniu w przypadku przychodów i zatrudnienia. Jeszcze bardziej uwidaczniają to powiązania
kapitałowe największych polskich spółek, układające się biegunowo w stosunku do Warszawy.
Natomiast w układzie międzynarodowym Warszawa zajmuje pozycję dominująca i jest hubem
(węzłem): z jednej strony gromadzi wiązki powiązań właścicielskich z zagranicy, a następnie
kontroluje inne ośrodki. Rola innych miast jest
bardzo mała, nie wykształciły też one między
sobą istotniejszych powiązań. Przy tym wiązki
kontroli właścicielskiej przychodzą do ośrodków
pozawarszawskich w większym stopniu z zagranicy niż z wyższych szczebli hierarchicznych,
w tym z Warszawy. Innymi słowy, występuje
silne uzależnienie od ośrodków dyspozycyjnych
w Europie Zachodniej. W przypadku gospodarczych funkcji kontrolnych oznacza to rozpad hierarchii i spójności wewnątrzkrajowej na rzecz powiązań sieciowych w układzie międzynarodowym.
Z kolei powiązania demograficzno-migracyjne
Warszawy z gminami jej strefy podmiejskiej najszczegółowiej rozpoznano w pracy A. Potrykowskiej i P. Śleszyńskiego (1999). Analizy były oparte na macierzy przepływów międzygminnych za
1995 rok. Ponieważ opierały się na oficjalnej statystyce zameldowań i wymeldowań z bieżącej rejestracji ludności, są obarczone błędem niedoszacowania zdarzeń i nie mogą być wykorzystywane
do analizy bezwzględnego poziomu lub natężenia zjawiska migracji. Natomiast na ich podstawie
można wnioskować o relacjach przestrzennych.
W tym kontekście podstawową konkluzją jest bliskość przestrzenna podejmowanych stałych przemieszczeń. Okazało się też, że w procesie suburbanizacji rezydencjalnej w większym stopniu
uczestniczyli mieszkańcy dzielnic zewnętrznych
13
niż śródmiejskich. Ogólnie przesłanki demograficzne, obok ekonomicznych, są najważniejszą determinantą kształtowania rynku mieszkaniowego
stolicy i aglomeracji (Śleszyński 2004a).
Z powodu braku danych o dojazdach do pracy
po 1989 r. w zasadzie nie było możliwe przeprowadzenie analiz kierunków i natężenia tych podstawowych związków funkcjonalnych. Jedynymi
poważniejszymi opracowaniami są studia M. Niedzielskiego (2006), M. Niedzielskiego i P. Śleszyńskiego (2008) oraz P. Rosika i in. (2010), oparte na
Warszawskim Badaniu Ruchu (1998)9. Przełamanie
tego impasu informacyjnego nastąpi zapewne
dopiero po spisie powszechnym 2011. Pośrednim
rozwiązaniem są analizy dostępności czasowej,
wykorzystane m.in. w analizie popytowej wykonanej dla potrzeb wariantowych lokalizacji portów lotniczych na Mazowszu (Komornicki i Śleszyński 2009a).
Wiodącym tematem w zakresie badań i opinii na temat powiązań funkcjonalnych w obrębie
województwa mazowieckiego jest relacja między
Warszawą i pozostałymi częściami województwa.
Poruszanym zagadnieniem są związki w zakresie
handlu zagranicznego z innymi częściami świata,
głównie odnośnie do Warszawy lub aglomeracji
(Komornicki 2002, Grochowski 2005), ewentualnie województwa (Paradysz 2001) lub powiatów
województwa mazowieckiego (Piotrowski i in.
2006). Na powiązania w innych relacjach zwraca
uwagę niewielu autorów (np. Zegar 2003, Grochowski i in. 2005). W tym kontekście podkreśla
się słabe efekty współpracy międzygminnej, która zdaje się być jedną z najpoważniejszych barier
rozwojowych.
Zagadnienie powiązań rozwojowych Warszawy i regionu w naturalny sposób jest istotną
częścią studiów o charakterze aplikacyjnym. Ze
względu na to, że autorami tego typu opracowań
są często przedstawiciele środowisk naukowych,
9
Już po wykonaniu niniejszego opracowania pojawiły się
pierwsze prace wykorzystujące dane gminne, w tym macierzowe dotyczące dojazdów do pracy, opracowane najpierw
przez Ośrodek Statystyki Miast w Poznaniu (Kruszka 2010),
a następnie przez innych autorów (Śleszyński 2012b). Ponadto jesienią 2012 r. został ukończony projekt ESPON pod
nazwą „Best Metropolises” (realizowany w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN pod kierunkiem dr Mirosława Grochowskiego), w którym problemom
dojazdów do Warszawy (oraz Berlina i Paryża) poświęcono
jeden z kilku głównych modułów (P. Rosik). Raporty z badań będą wkrótce dostępne na stronach programu ESPON
(http://www.espon.eu/).
wnioski dotyczące zagadnień rozwojowych są
dosyć podobne do tych formułowanych w opracowaniach typowo naukowych. Przykładowo
w Diagnozie… (1998) zwraca się uwagę na silne dysproporcje rozwojowe między Warszawą i pozostałymi częściami aglomeracji i regionu oraz na słabe
więzi społeczno-gospodarcze. W tym kontekście
G. Gorzelak (2004) stwierdza pod tym względem
asymetryczność Strategii Rozwoju Warszawy (1998)
pomijającej zagadnienia związków funkcjonalnych
z otoczeniem, stwierdzając jej nieprzydatność do
prowadzenia polityki rozwoju. Podobnie krytycznie do szans rozwoju Mazowsza (oraz wschodniej
Polski) odnosi się G. Węcławowicz (2002).
Najobszerniejszym i stosunkowo nowym
opracowaniem MBPR dotyczącym zagadnień
integracji rozwoju Warszawy i Mazowsza jest
studium pt. Związki funkcjonalno-przestrzenne
w województwie mazowieckim (2005). Zwraca się
w nim uwagę na powiązania między produkcją
a przetwórstwem rolnym, w sektorze pozarolniczym (np. o charakterze klastrów, por. np. Szerenos 2008, Szerenos i Patron 2008), a także na sieci
powiązań transportowych, infrastrukturalnych
i przyrodniczych. Podkreśla się negatywne znaczenie efektów „ssania” i tunelowych, związanych
z przebiegiem infrastruktury liniowej o wysokich
parametrach ruchu.
W kontekście modułu, będącego przedmiotem niniejszego przeglądu literatury, warto
zwrócić uwagę na badania przedsiębiorczości
i zróżnicowania przestrzennego aktywności ekonomicznej w województwie mazowieckim. Powstałe po 1989 r. opracowania zarówno naukowe
(m.in. Dowall i in. 1994, Korcelli 1997, Zalewski
1997, Szul 1997, Nowosielska 2000, Śleszyński
2003a i b, 2006, Szabłowski 2005, Matasek 2007,
Marcysiak i in. 2007, Nowak i Szałański 2009), jak
i przygotowane na potrzeby praktyki (zwłaszcza
Diagnoza… 1998), są oparte na statystyce podmiotów gospodarczych GUS w agregacji dla całego
miasta lub byłego województwa stołecznego,
rzadziej w podziale administracyjnym na gminy
i dzielnice Warszawy. W wymienionych opracowaniach podkreśla się:
a) dekoncentrację działalności gospodarczych (ale
w wymiarze przesunięć z rdzenia do strefy
podmiejskiej);
b) aktywizację ekonomiczną gmin strefy podmiejskiej połączoną z urbanizacją;
14
c) zmniejszanie segregacji przestrzennej funkcji
(nie tylko gospodarczych);
d) powiązanie dynamiki wzrostu gospodarczego
z dodatnim saldem migracji i przyrostem naturalnym;
e) przejście sektorowe polegające na spadku
udziału jednostek gospodarczych i zatrudnienia w sektorze rolniczym i przemysłowym
przy wzroście znaczenia sektora usług, który
był motorem napędowym przemian gospodarczych;
f) silne uzależnienie czynników lokalizacji przedsiębiorstw od położenia względem ośrodków
wzrostu, zwłaszcza Warszawy.
W konsekwencji istotnego znaczenia w rozwoju Warszawy nabierają funkcje metropolitalne
(Gawryszewski i in. 1998, Śleszyński 2003b, Korcelli-Olejniczak 2004), szczególnie w kontekście
globalizacji i integracji z Unią Europejską (Kukliński i in. 2000, Kania 2004, Wojewódzka 2009,
ponadto m.in. Korcelli i in. 1993, Domański 1999,
Furman 1999 i 2001, Jałowiecki 1999, Kukliński
1999, Królikowski 2002, Piotrowski 2006, Godlewska-Majkowska 2009). W procesie rozwoju tych
funkcji istotna jest dominująca konkurencyjna pozycja Warszawy jako miejsca działalności gospodarczej na tle kraju i regionu, warunkująca m.in.
napływ inwestycji i przedstawicielstw firm zagranicznych. Jednakże już w skali europejskiej, nie
mówiąc o światowej, pozycja ta jest znacznie słabsza, co potwierdzają zarówno dane empiryczne
(Komornicki 2002, Śleszyński 2002a, Grochowski
2005), jak i badania ankietowe (Dziemianowicz
2000, Korcelli-Olejniczak 2004).
W sumie najbardziej liczną kategorią badań
są analizy dotyczące struktury przestrzennej
efektów różnorodnych procesów rozwojowych
i polityki rozwoju. Oprócz wymienionych wyżej uwarunkowań i stanu rozwoju przedsiębiorczości oraz funkcji wyższego rzędu (w tym
metropolitalnych) badania dotyczą zwłaszcza
polityk na różnych poziomach organizacyjno-administracyjnych (Dziemianowicz 2004, Tucholska 2004, Buczek 2005, Wojewódzka 2007 i 2008,
Smarzewska 2008, Iwańska 2009), kształtowania
się społeczeństwa informacyjnego (Grzegorek
i Wierzbicki 2009, Łazowska i in. 2009, Olechnicka
i in. 2010) i innych bardziej pobocznych czy regionalnych zagadnień (np. Łuszkiewicz-Dzierżawska
i Tusiński 2007).
Wiele prac, które powstały po 1989 r., dotyczyło procesu suburbanizacji i urban sprawl. Niestety
większość zagadnień społeczno-ekonomicznych,
szczególnie demograficznych, opiera się na oficjalnej statystyce, znacznie niedoszacowanej ze
względu na nierejestrowanie się nieraz znacznej
części mieszkańców10 oraz różnice między rejestracją a faktycznie prowadzoną działalnością
przez małe, najczęściej jednoosobowe przedsiębiorstwa (zakłady osób fizycznych)11. Najpoważniejszą pracą pozostaje studium pod redakcją
M. Gutry-Koryckiej (2005), w którym zawarto
m.in. szczegółowe badania rozpraszania zabudowy w oparciu o mapy topograficzne z ostatniego
półwiecza i zaawansowane analizy geostatystyczne. Najwartościowsza część empiryczna pracy
dotyczy zmian w użytkowaniu ziemi w latach
1950–2002. Podobne analizy, ale oparte na danych
satelitarnych i geodezyjnych dla okresu po 1989
r., m.in. na podstawie materiałów Corine Land
Cover, przygotowywała B. Degórska (zwłaszcza
z A. Deręgowską, 2008), studia nad użytkowaniem ziemi przedstawiał też m.in. M. Nowakowski (2006). Natomiast najszersze w ostatniej
dekadzie kompleksowe badania przemian morfologicznych i funkcjonalnych Warszawy i jej strefy podmiejskiej przeprowadzono w MBPR (skrót
był prezentowany m.in. przez Z. Strzeleckiego
i M. Kucińską, 2006). Ponadto w strefie podmiejskiej prowadzono wiele bardziej szczegółowych
tematycznie prac, często o przyczynkarskim charakterze, których wartość dla tego opracowania
w kontekście celów jest dużo mniej znacząca, choć
często zawarte w nich konkretne przykłady mogą
być wykorzystywane do argumentacji przyczynowo-skutkowej rozpatrywanych zagadnień problemowych.
Odrębnym zagadnieniem są studia o profilu bardziej przyrodniczym niż społeczno-ekonomicznym, wykonywane na Obszarze Metropolitalnym Warszawy i wiążące się zwłaszcza
z kwestią antropopresji, zmian botanicznych, zoologicznych, topoklimatycznych itp. (IGiPZ PAN,
WGiSR UW i SGGW). Dotyczą one jednak luźno
problematyki modułu rozwoju Warszawy i MaPrzykładowo spis powszechny 2002 ujawnił w niektórych
gminach podwarszawskich kilkunastoprocentowe różnice
w stosunku do ewidencji bieżącej ludności, najwięcej – niedoszacowanie w wysokości 25% w gminie wiejskiej Piaseczno (Śleszyński 2005). Por. też studium J. Bijaka i in. (2006).
11
Por. studium szacowania pracujących w Warszawie
(Śleszyński 2007a).
10
15
zowsza w zakresie ograniczonym celami projektu
„Trendy rozwojowe” i nie będą tutaj omawiane12.
Wśród prac „suburbanizacyjnych” przełożenie
prognostyczne mogą mieć studia nad cyklami życia miejskiego, zapoczątkowane jeszcze w latach
80. ubiegłego wieku przez P. Korcellego (1989).
W okresie transformacji na ten temat najwięcej pisał A. Lisowski (2005, 2010). Z kolei M. Stępniak
(2008) zaadoptował tę koncepcję do badań mieszkaniowego cyklu życia13.
Ostatnio K. Czapiewski (2010) zajmuje się
warunkami osiągania sukcesu gospodarczego
w gminach wiejskich województwa mazowieckiego. Ta obszerna praca na temat zagadnień
ogólnorozwojowych Mazowsza została jednak
ukierunkowana w znacznie większym stopniu
na uwarunkowania endogeniczne niż na kanały dystrybucji bodźców rozwojowych i ogólnie
zagadnienia powiązań funkcjonalnych mają tam
marginalne znaczenie. Badając wpływ położenia względem odległości liniowej (drogowej) od
Warszawy oraz szlaków komunikacyjnych, autor
dochodzi do wniosku, że „najbardziej korzystne
wartości wskaźnika lokalizacji gmin w przestrzeni regionu charakterystyczne były przede wszystkim dla jednostek położonych w strefie podmiejskiej Warszawy oraz kilku gmin o korzystnych
uwarunkowaniach komunikacyjnych i zlokalizowanych w odległości do 100 km od stolicy regionu, ale w pobliżu ośrodków subregionalnych (…).
Z kolei najniższe wartości analizowanego wskaźnika osiągnęły gminy położone w pobliżu granic
województwa”.
Jedynym kompleksowym opracowaniem prognostycznym dla części regionu mazowieckiego
(nie licząc projekcji w układzie województw14
oraz materiałów pokonferencyjnych związanych
z rozpoczęciem realizacji projektu Trendy Rozwojowe Mazowsza15) jest studium M. Herbsta
(2001) dotyczące możliwości przewidywania
koniunktury gospodarczej. Autor wzorował się
na metodyce wypracowanej dla Lizbony i Porto,
jednak, jak sam przyznaje, poważnym ograniczeZagadnienia te, w tym zwłaszcza koncepcję „zielonego pierścienia Warszawy”, ponadto omawia B. Degórska (2012).
13
W 2013 r. w wydawnictwach Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN ukaże się monografia
tego autora dotycząca omawianych zagadnień.
14
Przegląd niektórych zagadnień prognozowania rozwoju
znaleźć można ostatnio m.in. w pracy W. Dziemianowicza
i in. (2009) oraz w studium Identyfikacja… (2009).
15
Por. trzeci tom periodyku „Mazowsze. Studia Regionalne”,
a zwłaszcza artykuły R. Szula (2009) i K. Kucińskiego (2009).
12
niem tego typu analiz w Polsce jest niewystarczająca baza statystyczna. Stąd też ogłoszone wyniki
badań trzeba traktować bardziej jako wartościową propozycję metodyczną niż projekcję sytuacji rynkowej mającej zastosowanie praktyczne.
Odrębnym zagadnieniem jest też foresight (Szewczyk i in. 2008, Mieczkowski 2009), który ma
znaczenie bardziej jako przewidywanie ram
społeczno-gospodarczych, a nawet politycznych
i psychologicznych, w których będą następowały zmiany (m.in. przestrzenne), niż konkretyzacja
w postaci projekcji różnych wskaźników.
Ponadto już po opracowaniu tego modułu, ukazała się obszerna praca MBPR pt. „Studium Planu
Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Metropolitalnego Warszawy” (2011). Dokument ten
stanowi swego rodzaju syntezę założeń zawartych
w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego oraz Strategii Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy i ze względu na kompleksowość i szczegółowość analityczną jest niezłym punktem wyjścia
do dyskusji nad planem Obszaru Metropolitalnego
Warszawy. Jest to obecnie najbardziej kompleksowe kompendium wiedzy na temat uwarunkowań
rozwojowych aglomeracji.
Po roku 1989 w kontekście powiązań rozwojowych Warszawy i Mazowsza jako najliczniejsze
można wymienić badania struktury funkcjonalnej
w różnych skalach przestrzennych. Są one bardzo
przydatne w przypadku identyfikacji efektów
działania różnych procesów, mających jednak
źródła związane nie tylko z kwestią przepływu
bodźców rozwojowych czy też ogólnie interakcji
ze stolicą. Wśród badaczy istnieje też zgoda co do
identyfikacji polaryzacji procesów rozwoju i pogłębiania się różnic w poziomie warunków życia
i prowadzenia działalności gospodarczej, jakkolwiek sposoby zaradzenia tym problemom są już
mniej jednolite. W praktyce poszczególne ośrodki
badawcze kierują się tutaj – zgodnie ze specyfiką
uprawianych dyscyplin – tradycjami swych szkół
naukowych, aktualnymi zainteresowaniami tematycznymi itd. (np. EUROREG – społeczeństwo
sieciowe i gospodarka oparta na wiedzy, IGiPZ
PAN – dostępność przestrzenna i zasoby endogeniczne).
Podsumowując, mimo dosyć często podejmowanych studiów, przytoczonych w zaprezentowanym przeglądzie, nadal brakuje odpowiedzi na fundamentalne pytania związane
16
z rozwojem regionalnym i przestrzennym oraz relacjami między Warszawą, jej strefą podmiejską
i regionem mazowieckim. Chociaż nieźle został
już rozpoznany (czy też raczej zidentyfikowany) mechanizm różnicowania się poszczególnych komponentów przestrzennych, polegający na wypłukiwaniu zasobów i polaryzacji
przestrzennej, to zasięg występowania poszczególnych procesów, a zwłaszcza oddziaływania
i wzajemnych relacji o charakterze interakcyjnym, jest rozpoznany w niewielkim stopniu.
Braki te wynikają jednak nie tyle z niewłaściwej identyfikacji tematycznej i problemowej,
co z braku materiałów źródłowo-statystycznych dotyczących podstawowych zagadnień, związanych ze zjawiskami i procesami
kształtującymi region mazowiecki. Dotyczy to
przede wszystkim wspomnianych powiązań
funkcjonalnych. Te powinny być identyfikowane na podstawie rzeczywistych przepływów,
na temat których informacja statystyczna jest
szczątkowa lub zbyt mało szczegółowa pod
względem geograficznym. Stąd też w dalszej
części opracowania główny wysiłek analityczny położono na rozpoznanie struktur i relacji
przestrzennych w tym zakresie.
ROZDZIAŁ III. Rozwój Obszaru Metropolitalnego Warszawy w świetle gminnych dokumentów planistycznych
3.1. Studia uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego
W końcu 2009 r. niemal wszystkie gminy na
Obszarze Metropolitalnym Warszawy posiadały
studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (mapa 1). Co pozytywne,
znaczna część dokumentów jest aktualizowana.
Dotyczy to w szczególności samorządów położonych najbliżej Warszawy. Najmniej aktualne
dokumenty posiadają gminy wiejskie położone
między Grójcem, Białobrzegami, Kozienicami
i Garwolinem.
Bardzo zróżnicowane są przewidywania
w zakresie docelowego pokrycia planami miejscowymi. Nie obserwuje się tutaj pożądanych prawidłowości pod względem specyfiki funkcjonalnej.
Pełne lub prawie pełne pokrycie planistyczne
planowane jest m.in. w Warszawie, Ząbkach, Karczewie, Sulejówku, Raszynie, Nadarzynie, Michałowicach, Pruszkowie i Lesznowoli. Na drugim
biegunie znajdują się samorządy z minimalnymi
wartościami, rzędu kilku procent, np. Jabłonna,
Klembów, Grójec, Warka, Iłów, Dąbrówka i Strachówka, jakkolwiek są to zwykle gminy bardziej
oddalone od granic administracyjnych stolicy.
Podobnie występują niezwykle duże rozpiętości planowanej zmiany przeznaczenia gruntów
rolnych na cele nierolnicze, czyli tzw. odrolnień.
W niektórych gminach na ten cel przewiduje się
powyżej 10% powierzchni (Halinów, Mińsk Mazowiecki, Piaseczno, Pomiechówek, Zakroczym,
Konstancin-Jeziorna, Łomianki, Stare Babice i in.).
Oznacza to bardzo ekstensywną gospodarkę przestrzenią.
Jeszcze gorzej przedstawia się zagadnienie
przewidywanych funkcji w studiach uikzp. Okazuje się, że w niemałej części gmin jednorodzinna
zabudowa mieszkaniowa jest przewidziana na całym obszarze gmin. Oczywiście trudno wyobrazić sobie w tych gminach całkowite zabudowanie
obiektami budowlanymi, niemniej jednak studia
uikzp (nie będące jeszcze aktem prawa miejscowego) dają wyraźny sygnał do rozpraszania osadnictwa.
3.2. Miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego
Pokrycie planistyczne, czyli faktyczna realizacja postanowień studium, zostało przedstawione
na mapie 2, a podstawowe wskaźniki w tabeli 2.
Również pod tym względem sytuacja planistyczna jest zróżnicowana, a przy tym słabo nawiązuje
do specyfiki funkcjonalnej i społeczno-gospodarczej gmin. Samorządy posiadające pełne lub prawie pełne pokrycie planistyczne (powyżej 95%) to
m.in. Mińsk Mazowiecki, Halinów, Lesznowola,
Raszyn, Stare Babice, Ząbki i Radzymin. Wskaźnik poniżej 25% charakteryzował m.in. Grodzisk
Mazowiecki, Mszczonów, Wołomin, Łomianki,
Grójec i Warszawę. W przypadku wnioskowania
o stopniu uporządkowania i tempie prac planistycznych trzeba pamiętać, że na terenach leśnych
należących do Skarbu Państwa sporządzanie planów miejscowych jest fakultatywne.
17
Mapa 1. Podstawowe informacje o studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin w regionie Warszawy
Źródło: na podstawie danych Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, opracowywanych przez GUS.
Przeciętnie pokrycie planistyczne osiągnęło
około połowy powierzchni gmin zarówno w bardziej intensywnej strefie podmiejskiej, jak i eksten-
sywniej zagospodarowanej strefie przedmiejskiej.
Na korzyść tej pierwszej świadczą jednak bardziej
zaawansowane obecnie (2009) prowadzone pra-
18
Mapa 2. Podstawowe informacje o planach miejscowych w regionie Warszawy w końcu 2009 r.
ce planistyczne, według których dalsza 1/4 powierzchni będzie wkrótce pokryta planami.
Zmiany przeznaczenia gruntów zapisane
w obowiązujących planach miejscowych w obydwu strefach zewnętrznych osiągnęły 49,4 tys. ha
(bez dotychczasowej powierzchni w Warszawie,
w której na mocy ustawy z 2008 r. nastąpiło to „automatycznie”). Dla porównania w pozostałej części województwa wartość ta wyniosła 57,2 tys. ha.
Co frapujące, wyższy udział odrolnień w powierzchni gmin charakteryzował samorządy bardziej oddalone od Warszawy. Gdyby tę pierwszą
wartość przemnożyć przez nawet stosunkowo niską wartość gęstości zaludnienia 10 osób na 1 ha,
otrzymujemy dodatkowe rezerwy pod budownictwo w wysokości 0,5 mln osób. Jest to nieprawdopodobna skala suburbanizacji rezydencjalnej
przynajmniej w świetle obecnych trendów demograficznych oraz horyzontu czasowego aktualności planów miejscowych.
Równocześnie w obowiązujących planach
miejscowych pod zabudowę jednorodzinną prze-
znacza się na tych samych obszarach zaledwie
2288 ha (dane z około 2/3 gmin OMW). Praktyka
wskazuje, że obszary takie wyznacza się w planach głównie na już zainwestowanych terenach,
zwykle w nawiązaniu do istniejącej tkanki osadniczej, ukształtowanej w różnym stopniu. A więc
ta rażąca dysproporcja w postaci ponaddwudziestokrotnej różnicy między zapisami o zabudowie
jednorodzinnej i zmianach przeznaczenia gruntów rolnych na cele nierolnicze wynika z faktu, że
samorządy chcą bardziej adaptować nowe tereny
pod budownictwo, niż porządkować aktualną sytuację i zagęszczać istniejącą zabudowę. Tak duże
różnice mogą wynikać także z prób usankcjonowania dotychczasowej ekstensywnej polityki inwestycyjnej, głównie w zakresie budownictwa
jednorodzinnego.
Ponadto warto zwrócić uwagę na dosyć duże
podobieństwo w stanie zaawansowania prac planistycznych na obszarze OMW po obydwu stronach Wisły. Poszczególne wskaźniki w zasadzie
niewiele różnią się od siebie, jeśli chodzi o odnie-
19
Tabela 2. Podstawowe informacje o stanie zaawansowania prac planistycznych w gminach Obszaru Metropolitalnego Warszawy w końcu 2009 r. różnych dezagregacjach
Pokrycie planistyczne
(%)
Region lub typ regionu
obowią
zujące
w opraco
waniu
Pozytywne decyzje
lokalizacyjne
Odrolnienia
tys. ha
udział
w powierzchni
gminy
użytków
rolnych
na 1000
miesz
kańców
(ha)
ogó
łem
na 1000
mieszk.
na
1000
ha
pow.
gmin
Według typów funkcjonalnych
Warszawa
23,4
33,4
–
–
–
–
1 976
1,2
38,2
strefa podmiejska
(intensywna)
50,7
26,5
13,5
10,4
19,7
91,3
2 376
3,3
18,3
strefa przedmiejska
(ekstensywna)
48,6
10,4
35,9
12,4
20,3
18,6
3 660
9,3
12,6
pozostała
część województwa
25,7
7,9
57,2
1,9
2,7
23,9
14 892
6,2
4,8
Według podregionów statystycznych
warszawski wschodni
37,2
6,8
31,2
6,1
10,3
40,8
5 175
6,8
10,1
warszawski zachodni
32,3
11,6
31,9
7,4
10,5
42,4
3 885
5,2
9,0
sienie wartości bezwzględnych do powierzchni
całkowitej, użytków rolnych lub liczby mieszkańców.
3.3. Decyzje o warunkach zabudowy
i zagospodarowania terenu
Pomimo stosunkowo dużej powierzchni pokrytej planami utrzymuje się wysoki poziom wydawania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (decyzji lokalizacyjnych).
W 2009 r. w całym OMW (łącznie z Warszawą)
wydano 8 tys. dokumentów tego typu. Szczególnie istotne natężenie w odniesieniu do liczby
ludności charakteryzowało strefę przedmiejską
(średnio 9,3 decyzji na 1000 mieszkańców), ponadto nieco częstsze były one w podregionie
warszawskim wschodnim (10,1). Również mimo
przyrostu nowych powierzchni objętych planami, w podobny sposób w strefie zewnętrznej (w
2009 r. – około 107% stanu z 2004 r.) zwiększyła
się liczba decyzji lokalizacyjnych. Świadczy to o
nienadążaniu prac planistycznych za rosnącymi
potrzebami inwestycyjnymi.
W niektórych gminach ponadprzeciętnie wysoki jest udział powierzchni działek, dla których
wydano decyzje lokalizacyjne (Celestynów – powyżej 5% w ciągu tylko jednego roku, a także
Łomianki, Brwinów, Teresin, Otwock, Płońsk
– 3–5%). Ponadto wysokie są koszty opracowywania planów miejscowych. W wielu gminach
przeciętna cena w przeliczeniu na 1 ha przygotowanego planu wyniosła znacznie powyżej 1 tys.
ha (Jaktorów, Serock, Tarczyn, Pruszków, Raszyn,
Izabelin i in.). Jest to poważnym ograniczeniem
dla samorządów gmin16.
Obserwując zmiany pokrycia planistycznego,
charakterystyczny jest stały trend rosnący tego
wskaźnika w przypadku strefy podmiejskiej (PSI),
przy niewielkich zmianach w obrębie strefy przedmiejskiej (PSE). Takie różnice są też charakterystyczne dla statystycznych podregionów warszawskiego
wschodniego i zachodniego (wykres 1). Oznacza
to w sumie dosyć dużą inercję prac planistycznych
w gminach obszaru metropolitalnego stolicy.
16
W jednym z dorocznych raportów IGiPZ PAN na temat stanu zaawansowania prac planistycznych w gminach łączne
koszty opracowania brakujących planów miejscowych szacowano w całym kraju na 15–40 mld zł.
20
Wykres 1. Zmiany pokrycia planistycznego według typów gmin w województwie mazowieckim w latach 20042009
Oznaczenia typów gmin zgodne z typologią wykonaną w bliźniaczym projekcie „Społeczno-demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza”:
MS – Warszawa, PSI – strefa podmiejska (intensywna), PSE – strefa przedmiejska (ekstensywna).
Źródło: na podstawie danych Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, zebranych przez GUS.
Podsumowując, analizy wskazują na dosyć
dużą heterogeniczność polityki przestrzennej
gmin. Zróżnicowania przy tym tylko częściowo
nawiązują do specyfiki funkcjonalnej oraz charakteru i natężenia działalności społeczno-gospodarczych. Studia uikzp, chociaż uchwalone
w znakomitej większości samorządów, zawierają
zapisy, które stoją nie tylko w opozycji do zasad
efektywnego gospodarowania przestrzenią, ale
nawet zdrowego rozsądku. Trudno bowiem za racjonalne i uzasadnione uznawać przewidywanie
do odrolnienia ponad połowy gruntów rolnych
w gminie lub planowanie zabudowy jednorodzinnej na niemal całej powierzchni gminy.
Jeśli chodzi o plany miejscowe, również w tym
przypadku nie ma zbyt wielu powodów do zadowolenia. Mimo stosunkowo wysokiego pokrycia
planistycznego występują wyraźne patologie,
związane zwłaszcza z dwoma zjawiskami. Po
pierwsze, znaczna część planów jest uchwalana
nie w celu porządkowania sytuacji planistycznej, ale uruchomienia gruntów pod inwestycje,
zwłaszcza mieszkaniowe o ekstensywnym roz-
proszonym charakterze. Po drugie, występuje
wysokie natężenie wydawania decyzji lokalizacyjnych, co pośrednio świadczy o braku hierarchii (kolejności) w obejmowaniu planami terenów
o najpilniejszych potrzebach.
3.4. Wnioski
Wykazano, że pokrycie planistyczne i zawartość studiów gminnych wskazuje na dosyć dużą
heterogeniczność polityki przestrzennej samorządów. Zróżnicowania przy tym tylko częściowo
nawiązują do specyfiki funkcjonalnej oraz charakteru i natężenia działalności społeczno-gospodarczych. Studia uikzp, chociaż uchwalone
w znakomitej większości samorządów, zawierają
zapisy, które stoją nie tylko w opozycji do zasad
efektywnego gospodarowania przestrzenią, ale
nawet zdrowego rozsądku. Trudno bowiem za racjonalne i uzasadnione uznawać przewidywanie
do odrolnienia ponad połowy gruntów rolnych
w gminie lub dopuszczanie zabudowy jednorodzinnej na niemal całej jej powierzchni.
21
Jeśli chodzi o plany miejscowe, również
w tym przypadku nie ma zbyt wielu powodów
do zadowolenia. Mimo stosunkowo wysokiego
pokrycia planistycznego występują wyraźne patologie związane zwłaszcza z dwoma zjawiskami.
Po pierwsze, znaczna część planów jest uchwalana nie w celu porządkowania sytuacji planistycz-
nej, ale uruchomienia gruntów pod inwestycje,
zwłaszcza mieszkaniowe o ekstensywnym rozproszonym charakterze. Po drugie, występuje
wysokie natężenie wydawania decyzji lokalizacyjnych, co pośrednio świadczy o braku hierarchii (kolejności) w obejmowaniu planami terenów
o najpilniejszych potrzebach.
ROZDZIAŁ IV. Procesy ekspansji przestrzennej aglomeracji warszawskiej po 1989 roku
4.1. Rys historyczny na tle procesów urbanizacji
Na obszarze dzisiejszej strefy zewnętrznej obszaru metropolitalnego Warszawy najwcześniej
rozwijało się rolnictwo związane z zaopatrzeniem rozrastającej się od XV w. stolicy Mazowsza,
a następnie kraju. W czasach historycznych prawa
miejskie nadano kilku obecnym podstołecznym
ośrodkom (Piaseczno – 1429, Radzymin – 1475,
Karczew – 1548), co było związane zwłaszcza
z ich funkcjami handlowymi. Ośrodki te wybijały
się na samodzielność, a nawet usiłowały wcześniej konkurować z Warszawą (prawa miejskie
około 1300 r.), która hegemonię potwierdziła najpierw w 1413 r. (przeniesienie stolicy Księstwa
Mazowieckiego z Czerska), a następnie w latach
1596–1609 (przeniesienie dworu królewskiego
z Krakowa).
Do I wojny światowej ekspansja przestrzenna
Warszawy ograniczała się w zasadzie do granic
miasta. Pierwsze podmiejskie osady silniej związane funkcjonalnie z miastem powstawały głównie
na bazie funkcji przemysłowych (liczne cegielnie,
a ponadto Jeziorna – młyn z papiernią założony
jeszcze w 1760 r., Łomianki – prochownia, Żyrardów i Marki – włókiennictwo, Błonie i Piaseczno
– piwowarstwo i gorzelnictwo, Ożarów Mazowiecki i Wołomin – huty szkła, Pruszków i Nowa
Praga – zakłady metalowe i in.), a później uzdrowiskowo-letniskowych (Otwock, Konstancin, Milanówek i częściowo Wołomin – koniec XIX w.).
A. Wróbel (1960) podaje, że jeszcze w latach 1825–
1868 liczba ludności Warszawy rosła w podobnym
tempie, co innych miast na okolicznym obszarze,
jednak wskutek postępującego uprzemysłowienia
w latach 1869–1897 zauważalny był dwukrotnie
szybszy przyrost ludności miast w stosunku do
wsi, a samej Warszawy – ośmiokrotny. Rozwój
ten był nierównomierny, prowadząc do wykształcenia się trzech typów miast:
a) nowych ośrodków przemysłowych leżących
bezpośrednio w okolicach Warszawy (Żyrardów, Grodzisk, Pruszków);
b) małych lokalnych ośrodków podwarszawskich
(Mińsk, Nowy Dwór, Garwolin, Kałuszyn, Góra
Kalwaria) oraz bardziej oddalonych i znacznie
słabiej powiązanych ośrodków lokalnych (Siedlce, Mława, Ostrołęka, Ostrów).
Podczas gdy u schyłku I wojny światowej
Warszawa liczyła blisko 1 mln mieszkańców,
w większości zagęszczonych na terenie dzisiejszego Śródmieścia i Starej Pragi oraz fragmentów
Woli i Ochoty, zaludnienie pozostałego obszaru
obecnej aglomeracji warszawskiej nie przekraczało 300 tys. osób.
Podstawowy szkielet aglomeracji funkcjonalnej ukształtował się przed II wojną światową na bazie linii kolejowych, budowanych
od 2. połowy XIX w. (kolej warszawsko-wiedeńska, petersburska, terespolska, nadwiślańska, kaliska). Szczególną rolę odegrały koleje dojazdowe:
w tym zwłaszcza zelektryfikowane linie otwocka,
grodzisko-żyrardowska i mińska, a ponadto do
Radzymina, Wilanowa, Grójca/Góry Kalwarii,
Jabłonnej i Karczewa. Wówczas też wykształciły
się podstawowe strefy funkcjonalne, związane
z rozwojem funkcji rolniczo-żywicielskich, przemysłowych, mieszkaniowych i usługowych,
w tym rekreacyjno-wypoczynkowych.
Po II wojnie światowej rozwój strefy podmiejskiej był już nierozerwalnie związany z Warszawą. W odróżnieniu od innych miast, dodatkowym czynnikiem sprzyjającym umacnianiu więzi
paradoksalnie stały się obostrzenia meldunkowe,
wprowadzone w 1974 r. i nie pozwalające na
zwiększony napływ wędrówkowy do stolicy. Ofi-
22
Tabela 3. Rozwój demograficzny miast aglomeracji warszawskiej w latach 1950–1988 (bez Halinowa)
Miasto
Strefa*
Liczba mieszkańców w latach (tys.)
1950
1960
1970
1978
1988
2002
2010
1950 = 100
Błonie
PSI
6,7
9,7
11,5
12,8
12,4
12,2
12,3
185,4
Brwinów
PSI
8,2
10,3
10,9
11,1
10,9
11,5
12,3
150,7
Góra Kalwaria
PSE
5,6
7,2
8,3
10,7
10,7
11,0
11,4
205,6
Grodzisk Mazowiecki
PSI
15,7
18,7
20,3
22,9
24,6
25,8
28,1
178,8
Józefów
PSI
9,2
14,1
14,7
14,6
14,3
16,9
19,8
215,6
Karczew
PSE
5,1
6,3
6,5
6,6
8,8
10,6
10,3
202,9
Kobyłka
PSI
5,2
8,0
11,0
11,8
13,0
17,1
19,3
371,7
Konstancin-Jeziorna
PSI
12,8
15,4
16,2
15,7
16,2
16,3
16,9
131,3
Legionowo
PSI
14,5
21,8
23,2
36,5
50,1
50,4
51,6
356,5
Łomianki
PSI
3,3
5,3
7,4
8,5
10,5
14,2
16,4
491,2
Marki
PSI
9,6
13,5
14,9
15,6
15,0
21,0
26,1
271,5
Milanówek
PSI
11,8
14,6
14,7
14,9
14,6
15,2
16,1
135,7
Mińsk Mazowiecki
PSE
13,1
20,6
25,4
29,2
34,1
36,3
38,4
292,8
Mszczonów
PSE
2,6
3,3
3,8
4,9
5,8
6,3
6,3
243,6
Nowy Dwór Mazowiecki
PSI
7,0
10,4
17,1
21,4
26,4
27,4
27,7
396,6
Otwock
PSI
27,7
36,3
40,2
47,1
45,1
42,6
44,2
159,8
Ożarów Mazowiecki
PSI
4,4
5,7
6,5
7,0
7,2
7,9
8,6
197,3
Piaseczno
PSI
12,1
15,4
20,6
22,8
24,2
33,0
41,2
341,5
Piastów
PSI
10,2
14,5
17,5
19,0
24,0
23,5
23,0
225,2
Podkowa Leśna
PSI
3,3
3,9
3,4
3,3
3,4
3,7
3,8
116,1
Pruszków
PSI
31,2
38,7
44,0
49,1
53,4
54,5
56,5
181,1
Radzymin
PSE
5,1
6,6
7,6
7,8
7,5
7,5
9,1
180,2
Serock
PSE
2,0
2,5
2,8
2,8
2,8
3,5
4,0
202,5
Sulejówek
PSI
7,8
12,2
14,4
15,5
16,3
18,2
19,0
242,7
Tłuszcz
PSE
2,8
4,1
4,3
4,6
6,0
7,1
7,5
273,4
Wołomin
PSI
15,2
21,4
24,2
29,8
36,1
36,5
37,0
243,6
Ząbki
PSI
6,0
11,5
16,2
17,1
16,2
21,9
27,6
462,0
Zielonka
PSI
5,4
9,6
12,7
14,0
14,7
16,7
17,4
323,2
Żyrardów
PSE
23,7
29,9
33,7
36,4
41,6
41,7
41,1
173,9
Razem PSI
227,2
311,0
361,6
410,4
448,5
486,6
525,0
231,1
Razem PSE
59,8
80,5
92,4
102,8
117,2
124,1
128,2
214,4
Razem
287,0
391,5
453,9
513,2
565,7
610,7
653,2
227,6
* PSI – strefa podmiejska (intensywna); PSE – strefa przedmiejska (ekstensywna).
Źródło: na podstawie danych ze spisów powszechnych GUS.
23
cjalnie powodem było nienadążanie budownictwa mieszkaniowego za rosnącą presją popytową
ze strony osób przemieszczających się w kierunku stolicy, faktycznie jednak istotny wpływ miało
uzyskanie przez władze narzędzia kontroli nad
strukturą migrantów.
Do lat 70. ubiegłego wieku pojęcie aglomeracji
warszawskiej zasadniczo sprowadzało się do sytemu miast powiązanych organicznie ze stolicą.
Rozwój demograficzny tych ośrodków zestawiono w tabeli 3. Od II wojny światowej do czasów
współczesnych największy, ponad trzykrotny
wzrost populacji odnotowały (alfabetycznie) Kobyłka, Łomianki, Nowy Dwór Mazowiecki, Piaseczno, Ząbki i Zielonka. Przy tym w miastach
strefy podmiejskie wzrost w latach 1950–2010
wyniósł 231%, a w miastach strefy przedmiejskiej
– 214%.
Za początki suburbanizacji rezydencjalnej
można uznać przemieszczenia mieszkańców
w końcu XIX i na początku XX w., związane z narastającymi uciążliwościami życia w mieście, przy
równoczesnym rozwoju transportu kolejowego,
umożliwiającego regularny dojazd do Warszawy.
Dotyczyło to w zasadzie indywidualnych mieszkańców. Wyjątkiem są budowy kilku osiedli
mieszkaniowych dla pracowników kolejowych,
realizowane w zasadzie od początku oddawania
do użytku linii kolejowych (Miłosna k. Sulejówka
– po 1866, Piastów – początek XX w.).
Przed II wojną światową suburbanizacja rezydencjalna w klasycznym rozumieniu miała charakter elitarny. Dotyczyła przeważnie osiedlania
się warstw najzamożniejszych oraz środowisk
inteligenckich i artystycznych. Główne rejony
migracyjne to dotychczasowe miejscowości letniskowe, jak zwłaszcza Otwock i Konstancin. Niezależnie od tego, strefa podmiejska rozwijała się
wskutek napływu ludności z innych regionów
kraju, jak też dzięki endogenicznemu przyrostowi naturalnemu. A. Wróbel (1960) za E. Gorczykowską podaje, że w latach 1921–1931 przyrost
ludności Warszawy osiągnął 25% stopę wzrostu,
a strefa podmiejska – 60%.
Charakterystycznym
zjawiskiem
przed
II wojną światową jest celowe powstanie/utworzenie kilku ośrodków, tzw. miast-ogrodów,
o nowoczesnych wówczas założeniach urbanistycznych, spośród których najbardziej są znane Podkowa Leśna i Milanówek, a mniej znane
– Ząbki i Konstancin. Idea ośrodka satelickiego
w postaci miasta-ogrodu powstała w końcu
XIX w. w wyniku przeludnienia miast zachodniej
Europy i związanych z tym uciążliwości, a najpełniej została sformułowana przez E. Howarda.
Koncepcja opierała się na koncentryczno-strefowym założeniu urbanistycznym, wypełnionym
m.in. dosyć ekstensywną niską zabudową i zielenią o charakterze leśnym i parkowym. Warunkiem powodzenia realizacji tej koncepcji było dobre skomunikowanie z ośrodkiem centralnym,
w przypadku Warszawy zapewnione Elektryczną Koleją Dojazdową.
W końcu lat 80. XX w. aglomeracja warszawska (w granicach nieco szerszych niż dla byłego
województwa stołecznego) charakteryzowała się
dużym niedoborem mieszkań, szacowanym na
250–300 tys. (Gałązka 1998). Natomiast w początkowej fazie transformacji w Warszawie i aglomeracji były kontynuowane tendencje z lat 80. związane z kryzysem budownictwa mieszkaniowego.
Ożywienie nastąpiło w drugiej połowie lat 90.,
kiedy dały o sobie znać symptomy powodzenia
reform. Warszawa skorzystała z pozytywnych
skutków transformacji w stopniu znacznie większym od innych miast w Polsce.
4.2. Suburbanizacja i rozwój mieszkalnictwa
W okresie transformacji Warszawa i jej aglomeracja pozostają miejscem o bardzo wysokiej
dynamice inwestycji mieszkaniowych. Wynika to
z wielu przyczyn. Po pierwsze, stolica jest atrakcyjnym miejscem pracy i zamieszkania. Determinuje to napływ nowych mieszkańców, jak i popyt
na mieszkania, choć decyzja o jego zakupie często
jest przesunięta w czasie ze względu na wysokie ceny lokali. Po drugie, wynika to z wysokich
dochodów ludności (w porównaniu z pozostałą
częścią kraju), umożliwiających w nowych warunkach społeczno-gospodarczych zmianę mieszkania na lepsze – obszerniejsze i położone w bardziej atrakcyjnym miejscu. Z demograficznego
punktu widzenia mamy zatem dwie grupy procesów kształtujących popyt na mieszkania w aglomeracji warszawskiej: zewnętrzne, stymulowane
atrakcyjnością ośrodka warszawskiego względem innych możliwych miejsc migracji, oraz wewnętrzne, wynikające ze struktury ludności i jej
bytowych aspiracji.
24
Na popyt mieszkaniowy, a w dalszej kolejności
proces inwestycyjny, składa się także wiele innych
przyczyn. Najważniejsze z nich są natury ekonomicznej i administracyjnej, takie jak: dostępność
kredytów, stabilność przepisów podatkowych
związanych z odpisami, poziom czynszów, podaż
gruntów budowlanych, plany zagospodarowania
przestrzennego, przepisy prawa budowlanego
oraz czas wydawania decyzji administracyjnych.
Równocześnie badania przestrzennych zmian
stanu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych,
jakie zaszły po 1989 r., były dość ograniczone
z powodu braku odpowiednich danych. Ze
względu na jakość statystyki również analizy demograficzne były nieścisłe, zwłaszcza w przypadku przemieszczeń ludności. Znaczne pogorszenie
wiarygodności statystycznej wynikało z tego, że
gospodarka, opierająca się w dużej mierze na
transakcjach nieformalnych i szarej strefie, w podobnym stopniu generuje nierejestrowane potoki
migracyjne, co opiera się na nierejestrowanym
zatrudnieniu (Korcelli 2002). Na przykład podczas spisu okazało się, że w aglomeracji warszawskiej mieszka około 100 tys. mieszkańców więcej
(w Warszawie – 62 tys.), niż wynikałoby to z bilansów i ewidencji bieżącej (Śleszyński 2005). Różnica ta wynikła z uchwycenia migracji, dotychczas
nieuwzględnionych z powodu faktycznego braku
obowiązku meldunkowego.
Współczesne procesy migracji rezydencjalnych w strefie zewnętrznej Warszawy mają cechy
typowe i nietypowe dla klasycznej suburbanizacji,
rozwiniętej w największym stopniu w wysokorozwiniętych krajach Europy Zachodniej i Ameryki
Północnej.
Typową cechą jest struktura demograficzna
i majątkowa migrantów. Przede wszystkim jest
obserwowane wyraźne przesunięcie wiekowe
piku zjawiska do kategorii 25–54 lata, zamiast
tradycyjnego przedziału 25–34 lata (Potrykowska
i Śleszyński 1999 – wykres 2). Wynika to z faktu, że zakup działki, budowa domu, a następnie
zwłaszcza koszty utrzymania wymagają znacznie
większych nakładów finansowych niż w przypadku analogicznego mieszkania w budownictwie wielorodzinnym. Stąd inwestycje budowlane
i późniejsze zamieszkanie w strefie podmiejskiej
wymagają większej stabilizacji finansowej, polepszającej się zazwyczaj wraz z wiekiem. Nieco
odmienny, ale również typowy charakter mają
migracje osób w wieku poprodukcyjnym, związane z chęcią radykalniejszej poprawy warunków środowiskowych, liczących się najbardziej
w schyłkowym okresie życia. Podobnie przemieszczenia w młodszych kategoriach wiekowych
są związane z migracjami rodziców i naturalnym
cyklem życia. Jak wspomniano, zachowania tych
trzech kategorii wiekowych są typowe i znajdują
Wykres 2. Napływy do Warszawy i do podwarszawskich gmin wiejskich w 1995 r.
Objaśnienie: Czerwonymi strzałkami porównano rozpiętości grup wiekowych mieszkańców, podejmujących najczęściej migracje do Warszawy i jej
strefy podmiejskiej.
Źródło: A. Potrykowska i P. Śleszyński (1999).
Mapa 3. Wielkość i kierunki odpływów ludności z wybranych gmin i dzielnic Warszawy w 1995 r. (dane według
ewidencji zameldowań i wymeldowań)
Źródło: A. Potrykowska i P. Śleszyński (1999).
26
potwierdzenie w koncepcjach i modelach urbanizacji, mobilności przestrzennej oraz ogólnospołecznych zmian demograficznych.
Nietypową cechą jest niski udział populacji
biorącej udział w suburbanizacji demograficznej,
wywodzącej się z obszarów rdzeniowych, czyli
centrum Warszawy. Szczegółowe analizy macierzowe (Potrykowska i Śleszyński 1999) wyraźnie
pokazują na bliskość przestrzenną przemieszczeń migracyjnych, przy zachowaniu wyraźnego
kierunku odśrodkowego. Mieszkańcy Śródmieścia najchętniej migrowali do dzielnic sąsiednich
(zwłaszcza Mokotowa, Żoliborza i Pragi Południe), Mokotowa – na Ursynów, Pragi Południe –
na Wawer itd., a strefy przyległe do granic administracyjnych miasta były zasiedlane najczęściej
przez migrantów rekrutujących się z dzielnic zewnętrznych miasta. Przykładowo wśród nowych
mieszkańców Łomianek najwięcej było osób zamieszkałych wcześniej na Bielanach, a w Piasecznie – z Ursynowa (mapa 3).
Jak już wspomniano, zasadniczym problemem
w analizie faktograficznej procesów suburbanizacji rezydencjalnej jest brak wyczerpującej statystyki dotyczącej osiedlania się ludności. Wynika to
ze sposobów rejestracji mieszkańców, w tym faktycznego nieprzestrzegania przepisów meldunkowych. Wyczerpująco zagadnienie to przedstawiono w module demograficznym w bliźniaczym
projekcie („Społeczno-demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza”). Według szczegółowych szacunków, opartych na różnicach adresów
zameldowań i korespondencyjnych uzyskanych
z baz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za styczeń 2011 r., saldo niedoszacowań i przeszacowań
ludności w dwóch okołowarszawskich subregionach statystycznych wyniosło 52 tys. osób (wariant minimalny)17. Z kolei według innej metodologii, wychodzącej z porównania miejsc pracy
(w tym nierejestrowanej i imigrantów zagranicznych), edukacji wyższej i dojazdów do pracy, liczbę osób w tych samych subregionach statystycznych oszacowano na 221 tys.
Znacznie lepszym wskaźnikiem obrazującym
rozwój procesów suburbanizacji rezydencjalnej
są dane dotyczące przyrostu powierzchni mieszkaniowej. Większa wiarygodność wynika ze sposobu rejestracji i przepisów administracyjnych
dotyczących budowy i oddawania do użytku
mieszkań. W tym przypadku brak zgłoszenia do
odpowiedniego urzędu oznacza samowolę budowlaną, której zaistnienie wiąże się z ryzykiem
rozbiórki i strat finansowych.
W okresie transformacji w porównaniu do
wcześniejszych dekad wydatnie wzrosła rola suburbanizacji rezydencjalnej. Podczas gdy w latach
1988–2010 liczba mieszkań w Warszawie wzrosła
o 237,1 tys., czyli o 41,8%, równocześnie w oko-
Wykres 3. Powierzchnia mieszkaniowa oddana do użytku w latach 1995–2009 według typów powiatów
Źródło: na podstawie danych GUS.
17
Analizy te wyodrębniono z modułu demograficznego i opublikowano w innym miejscu (Śleszyński 2012c).
27
Tabela 4. Zmiany liczby i powierzchni użytkowej mieszkań w powiatach w regionie Warszawy w latach
1988–2009
Mieszkania
Powiat
1988
2009
Powierzchnia użytkowa mieszkań
zmiana
tys.
1988
%
2009
zmiana
tys.
%
Garwoliński
25,5
32,3
6,7
26,4
1 632
2 743
1 111
68,1
Grodziski*
21,4
30,9
9,6
44,7
1 249
2 468
1 219
97,6
Grójecki
29,3
33,7
4,4
14,9
1 783
2 593
810
45,4
Legionowski*
23,4
37,8
14,5
61,9
1 309
3 100
1 792
136,9
Miński**
39,3
49,2
10,0
25,4
2 308
3 678
1 369
59,3
Nowodworski**
20,6
26,9
6,3
30,5
1 099
1 906
807
73,4
Otwocki**
30,7
43,3
12,6
41,1
1 734
3 382
1 648
95,1
Piaseczyński*
26,3
58,6
32,3
122,6
1 535
5 058
3 523
229,6
Pruszkowski*
39,0
56,1
17,2
44,1
2 198
4 568
2 371
107,9
Pułtuski
12,7
16,4
3,7
28,7
821
1 287
466
56,7
Sochaczewski**
24,0
28,0
4,1
17,0
1 323
2 061
739
55,9
Warszawa
581,7
818,9
237,1
40,8
27 478
47 312
19 835
72,2
Warszawski zachodni**
22,2
37,3
15,1
68,1
1 374
3 745
2 371
172,6
Wołomiński**
44,9
74,4
29,4
65,5
2 691
6 057
3 366
125,1
Wyszkowski
16,2
21,3
5,1
31,7
1 044
1 704
660
63,2
Żyrardowski**
24,3
29,4
5,1
20,9
1 209
1 832
623
51,5
* Powiaty w całości znajdujące się w strefie
podmiejskiej lub przedmiejskiej
83,7
124,9
41,2
49,2
4 755
10 136
5 381
113,2
** Powiaty w części znajdujące się w strefie
podmiejskiej lub przedmiejskiej
205,9
288,5
82,5
40,1
11 739
22 662
10 924
93,1
licznych powiatach względny wzrost był zazwyczaj większy (tab. 4). W grupie powiatów bardziej
przyległych do stolicy (jednostki w całości znajdujące się w strefie podmiejskiej lub przedmiejskiej),
wzrost wyniósł 49,2%, a w grupie powiatów nieco
bardziej oddalonych (przynależność częściowa)
– o 40,1%. Biorąc pod uwagę, że poza Warszawą dominowało budownictwo jednorodzinne,
znacznie większe były różnice w powierzchni
użytkowej. W tym przypadku dla pierwszej grupy powiatów wzrost wyniósł 113,2%, a w drugiej
– 93,1%, podczas gdy analogiczny wskaźnik dla
Warszawy osiągnął 72,2%. Nawet w najbardziej
oddalonych powiatach przyrost powierzchni
użytkowej był stosunkowo wysoki i wahał się od
45,4% (powiat grójecki) do 68,1% (powiat garwoliński).
Na wykresie 3 przedstawiono przyrost powierzchni mieszkaniowej w poszczególnych
typach powiatów, wchodzących w skład podstołecznych subregionów statystycznych. Okazuje się, że rozwój procesów suburbanizacji
rezydencjalnej w strefie zewnętrznej obszaru metropolitalnego miał odmienny charakter niż analogiczne trendy w granicach administracyjnych
Warszawy. Przede wszystkim charakterystyczny
jest w zasadzie nieprzerwany wzrost oddawanej corocznie powierzchni użytkowej mieszkań
28
Mapa 4. Liczba mieszkań oddanych do użytku w rejonie Warszawy po przystąpieniu Polski do UE (sześciolecie
2005–2010) na 1000 mieszkańców
– w strefie bliższej stolicy do 2008 r., a w strefie
dalszej – do 2009 r. Równocześnie w Warszawie
występowały bardziej wyraźne fluktuacje, chociaż w wartościach bezwzględnych pozostawała
ona liderem w zakresie rozwoju rynku mieszkaniowego.
Analiza wskaźnika mieszkań oddanych do
użytku na 1000 mieszkańców w regionie war-
29
Mapa 5. Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku w latach 2008–2009 w regionie Warszawy
Źródło: na podstawie danych GUS i Reas Konsulting.
szawskim pokazuje wyróżniający się bardzo
wyraźnie obszar suburbanizacji rezydencjalnej
(mapa 4). Charakterystyczne są zwłaszcza podwyższone wskaźniki natężenia powstających
30
Mapa 6. Liczba mieszkań oddanych do użytku na 1000 populacji w latach 2008–2009 w regionie Warszawy
mieszkań w rejonie piaseczyńskim i legionowskim.
Udostępnienie od 2011 r. przez GUS Banku Da-
nych Lokalnych rozszerzonego o dane mieszkaniowe według miejscowości pozwala na wykonanie
31
analiz w dotychczas niespotykanej szczegółowości.
Na mapie 5 przedstawiono rozmieszczenie nowych
inwestycji mieszkaniowych w rejonie Warszawy.
Na tej podstawie można wydzielić kilka regionów
wzmożonej aktywności inwestycyjnej.
Największe przyrosty są charakterystyczne dla
obszaru rozciągającego się między Grodziskiem
Mazowieckim, Piasecznem i granicami Warszawy. Na ten rejon przypadło w latach 2008–2009 aż
0,9 mln m2, czyli ponad 1/3 powierzchni użytkowej mieszkań zbudowanej w całej strefie podmiejskiej i przedmiejskiej. Region ten charakteryzował
się również najbardziej rozległą ekspansją w sensie wysokich wskaźników przyrostu powierzchni
mieszkaniowej w stosunku do odległości od centrum Warszawy. Obszar ten wyróżnia się jeszcze
jedną cechą szczególną, związaną z wysokim
frontem inwestycyjnym w stosunku do zameldowanej liczby mieszkańców (mapa 6).
Drugim i trzecim pod względem koncentracji inwestycyjnej były rejony Legionowa oraz
Ząbek, Marek, Wołomina, Kobyłki i Zielonki
(0,35–0,4 mln m2). Na kolejnych miejscach można jeszcze wymienić rejony Starych Babic wraz
z Ożarowem Mazowieckim i Józefowa-Otwocka
(po 0,2 mln), Łomianek i Sulejówka-HalinowaMińska Mazowieckiego (po 0,1 mln). Na pozostałe obszary przypadło 0,3 mln m2 powierzchni
użytkowej mieszkań, czyli nieco ponad 10%.
4.3. Rozwój demograficzny
Na początku trzeba podkreślić, że rozwój demograficzny obszaru metropolitalnego Warszawy nie może być rozpatrywany w oderwaniu
od procesów obserwowanych w całym kraju.
Wiąże się to z faktem, że ośrodek stołeczny jest
najważniejszym ogniwem krajowego systemu
osadniczego. Z punktu widzenia poruszanej tematyki należy wskazać kilka podstawowych,
w sensie ilościowym i jakościowym, procesów
zmian w przestrzennym rozmieszczeniu, mobilności i strukturze ludności, zachodzących w różnych skalach przestrzennych (Śleszyński 2010),
a opisanych również szczegółowo w bliźniaczym
projekcie „Społeczno-demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza”:
1) depopulacja głównie peryferyjnie położonych
obszarów wiejskich przy silnym starzeniu się
pozostającej na miejscu ludności;
2) koncentracja młodszej i lepiej wyedukowanej ludności na obszarach metropolitalnych,
zwłaszcza miast „wielkiej piątki” (Warszawa,
Poznań, Trójmiasto, Wrocław, Kraków);
3) wewnętrzna relokacja, w tym dekoncentracja
w obrębie obszarów metropolitalnych (suburbanizacja), powodująca różnicowania społeczno-przestrzenne obszarów zurbanizowanych,
w tym narastające zjawisko segregacji społecznej;
4) podniesienie ogólnego poziomu ruchliwości
społeczno-przestrzennej, a zwłaszcza niespotykany dotychczas wzrost roli emigracji zagranicznych, w tym cyrkulacyjnych;
5) wzrost wielkości i zasięgów mobilności dziennej w postaci dojazdów do pracy, wskutek
m.in. powszechności motoryzacji, co skutkuje żywiołowym rozrastaniem się miast (urban
sprawl).
Procesy te są identyfikowane i wyjaśniane od
dawna przez demografów, geografów i socjologów, ale dotychczas nie radzono sobie dobrze
z kwantyfikacją ilościową, ze względu na niedostatki statystyki rejestrującej zdarzenia i procesy
ludnościowe, w szczególności związane z ruchliwością dzienną, okresową i stałą.
Podstawowe znaczenia dla rozwoju struktur
biologicznych ludności miały w ostatnich dekadach i będą miały w najbliższych latach migracje
ludności. Wynika to z zastoju w ruchu naturalnym, w obrębie którego obserwuje się zwłaszcza
niski poziom urodzeń, który bierze się z kolei
z niewielkiej dzietności. Znaczenie ruchów wędrówkowych jest dwojakie: bezpośrednie i pośrednie. W pierwszym wypadku napływ i odpływ
migracyjny wpływają natychmiast na zmianę
liczby ludności, najbardziej w najmobilniejszych
rocznikach (25–35 lat, suburbanizacja 25–55 lat).
Działanie pośrednie jest odroczone w czasie
i wiąże się z decyzjami prokreacyjnymi ludności
napływowej i odpływowej: urodzenia dziecka
w nowym miejscu zamieszkania, wkrótce po osiedleniu się. Na obszarze aglomeracji warszawskiej
duże znaczenie odgrywają też migracje rodzin
z małoletnimi dziećmi.
Najważniejszym czynnikiem czysto demograficznym, wpływającym na rozmiary i kierunki
migracji będzie z pewnością wspomniane już wyczerpywanie się tradycyjnych zasobów migracyjnych, położonych w centralnej i wschodniej Polsce
32
Mapa 7. Zlewnia migracyjna Warszawy w 2006 r. Wartości natężenia rejestrowanych wyjazdów do Warszawy
w liczbach osób ma 1000 mieszkańców
Źródło: Śleszyński 2011a.
(mapa 7 i wykres 4). Kulminacja rejestrowanych
zameldowań w Warszawie po 1990 r. osiągnęła swój szczyt w 2006 r. (25,0 tys. zdarzeń) i od
tego czasu utrzymuje się trend spadkowy (2007 r.
– 23,4 tys., 2008 r. – 18,4 tys., 2009 r. – 17,6 tys.,
2010 r. – 19,5 tys.). Działo się tak w sytuacji, kiedy po 2006 r. w stolicy oddano do użytku rekordowe liczby nowobudowanych mieszkań, a więc
należało by się spodziewać odpowiednio większej
liczby zameldowań. Równocześnie można obserwować, że spadek rejestrowanych napływów
zbiegł się istotnie z intensywnym wzrostem cen
mieszkań. Niewątpliwie czynnikiem osłabiającym
strumienie migracyjne do stolicy było zniesienie formalnych barier dostępu do rynków pracy
w kilku krajach zachodnich. Pojawienie się alternatywnych miejsc docelowych migracji, nawet
w formie cyrkulacyjnej, przyczyniło się do odciągnięcia części migrantów od tradycyjnych destynacji wędrówek, jakim był obszar metropolitalny
Warszawy.
Wskutek procesów suburbanizacji istotnej
zmianie ulega dotychczasowy charakter strefy
podmiejskiej (mapy 8–11 i wykres 5). W latach
60. i 70. XX w., z powodu niewystarczającej liczby
mieszkań i rygorystycznych przepisów meldunkowych, dla potencjalnych migrantów zamieszkanie w stolicy nie było łatwe (rolę ograniczeń
meldunkowych jako bariery przestrzennej opisał
Z. Rykiel, 1986). Powodowało to, że część stru-
33
Wykres 4. Przewidywane zmiany liczby ludności w kohorcie 20–34 lata w okresie 2008–2035 w tradycyjnym
regionie migracyjnym (zlewni migracyjnej) Warszawy (bez miast na prawach powiatu i strefy zewnętrznej
stolicy)
Objaśnienia: A – bez uwzględnienia napływów i odpływów (A1 – na podstawie znanej obecnie liczby roczników w wieku 0-34 lata, na okres
2009–2027, A2 – doszacowanie osób jeszcze nie urodzonych na lata 2028–2034); B – według prognozy pospisowej GUS (2009–2030).
Źródło: Śleszyński 2010a.
mienia migracyjnego, nie mogąca znaleźć miejsca
zamieszkania w stolicy, kierowała się na obszary podmiejskie (Stasiak 1969; Potrykowska 1983;
Gałązka 1998). Obserwowane zjawisko dotyczyło
głównie osób poszukujących pracy w zawodach
robotniczych, dlatego też na obszarach podmiej-
skich tradycyjnie koncentrowały się niższe kategorie społeczne (Węcławowicz 1991).
Ostatnią cechą charakterystyczną struktury
demograficznej Warszawy i jej strefy podmiejskiej
jest występowanie naprzemiennych wyżów i niżów demograficznych, ukształtowanych w wy-
Wykres 5. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w zależności od odległości od centrum (skrzyżowanie
Al. Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej) w latach 1988 i 2002
Źródło: na podstawie danych NSP 1988 i 2002 (GUS).
34
Mapa 8. Klasyfikacja Webba dla gmin i dzielnic obszaru metropolitalnego Warszawy za pięciolecie 2004–2008
ubytek rzeczywisty ludności
przyrost rzeczywisty ludności
PN > UM
PM > PN
UN > PM
UM > UN
PN > PM
PM > UN
UN > UM
UM > PN
Oznaczenia: PN – przyrost naturalny, UN – ubytek naturalny, PM – przyrost migracyjny (zameldowań i wymeldowań), UM – ubytek migracyjny
(zameldowań i wymeldowań).
niku zdarzeń historycznych. Z punktu widzenia
aktualnych i spodziewanych tendencji demograficznych najważniejsze jest zwrócenie uwagi na
istniejący wyż powojenny (1947–1957) i jego kolejne echa: 1974–1984 oraz obecne (2001–2012).
Obecnie mamy do czynienia z sytuacją odwrotną – zamieszkanie we własnym domu sta-
je się oznaką prestiżu i zasobności majątkowej.
W analogii do procesów w centrum Warszawy
można stwierdzić, że wraz z suburbanizacją następuje gentryfikacja obszarów podmiejskich
(Śleszyński 2004a). Porównując wspomnianą specyfikę podwarszawskich osiedli, przed 1989 r.
skupiających w większości ludność o niskim sta-
35
Mapa 9. Rejestrowany przyrost rzeczywisty dla gmin i dzielnic obszaru metropolitalnego Warszawy w okresie
1 I 2004 – 31 XII 2008
tusie, z dość silną suburbanizacją i napływem
wyższych warstw społecznych, można spodziewać się bardzo dużych zróżnicowań społecznych
(zapewne ciągle powiększających się), a także polaryzacji przestrzennej i segregacji.
W wyniku opisanych procesów przemieszczania się ludności w aglomeracji warszawskiej w przyszłości może (choć nie musi) następować bezwzględna dekoncentracja ludności.
Ogólnie rzecz ujmując, zmiany rozmieszczenia ludności mają związek z tzw. demograficznym cyklem życia miasta 18. W modelu tym
18
Koncepcja ta została sformułowana w latach 70. i 80. XX w.
zakłada się następowanie po sobie pięć faz:
• bezwzględnej centralizacji (wzrasta liczba
mieszkańców miasta centralnego, w strefie zewnętrznej następuje spadek),
• względnej centralizacji (wzrasta liczba mieszkańców miasta centralnego, w strefie zewnętrznej następuje także wzrost – ale niższy
procentowo, czyli od miasta centralnego),
(L.H. Klaassen, J.H.P. Paelinck) oraz modyfikowana i testowana początkowo na miastach Europy Zachodniej przez
zespół pod kierunkiem L. van den Berga. W Polsce szczegółowy opis zawarto w pracy A. Gawryszewskiego i in. (1998),
a badania empiryczne dla aglomeracji warszawskiej przeprowadził P. Korcelli (1989) i następnie A. Lisowski (2005).
36
Mapa 10. Zmiany rejestrowanej liczby ludności Warszawy i strefy podmiejskiej w latach 1989–2006 według
miast i gmin oraz rejonów urbanistycznych Warszawy
Źródło: na podstawie danych NSP 1988 (GUS) i PESEL, opracowanych w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
37
Mapa 11. Typologia struktury wiekowej ludności dla gmin obszaru metropolitalnego Warszawy
Źródło: na podstawie rządowego projektu Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 z 2010 r. (mapa
nr 3, Struktura demograficzna, opracowana w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN przez
P. Śleszyńskiego).
38
• względnej decentralizacji (tempo wzrostu liczby ludności w strefie zewnętrznej jest wyższe
niż w mieście centralnym),
• bezwzględnej decentralizacji (bezwzględna liczba mieszkańców w mieście centralnym spada,
w strefie zewnętrznej rośnie) oraz
• dezurbanizacji (w obu strefach następuje spadek liczby ludności).
Ponadto wyróżnia się fazę reurbanizacji
(w sensie demograficznym początek nowego cyklu), kiedy wskutek nowych impulsów rozwojowych następuje ponowny przyrost ludności
w mieście centralnym.
Należy wyraźnie stwierdzić, że biorąc pod
uwagę duży nierejestrowany napływ migracyjny, aglomeracja warszawska nie znajduje się
jeszcze w fazie bezwzględnej decentralizacji, chociaż wskazywały na to dane bilansowe z lat 90.
ubiegłego wieku. Ponadto – co bardzo interesujące – w niektórych dzielnicach wewnętrznych
zaznaczył się nawet wzrost liczby mieszkańców
w porównaniu z 1988 r. Pozostaje zatem pytanie,
na ile zmiana sytuacji polityczno-gospodarczej po
1989 r. stanowiła impuls rozwojowy w rozumieniu przedstawionego cyklu, zwłaszcza dla centrum Warszawy, które – słabo wykształcone przed
1989 r. – obecnie rozwija się bardzo intensywnie
pod względem gospodarczym i urbanistycznym
(Śleszyński 2004b).
Ponieważ jednak rola migracji do strefy podmiejskiej rośnie, w przyszłości należy spodziewać
się rozwoju procesów dekoncentracji. Warto też
zauważyć, że opisane obserwacje zostały poczynione na podstawie obliczeń dla Warszawy w jej
granicach administracyjnych. Gdyby uwzględnić specyfikę funkcjonalną, taka dekoncentracja
obserwowana byłaby także na podstawie danych spisowych. Wiele osiedli jednorodzinnych
Wawra, Wilanowa czy nawet południowego Ursynowa i Włoch ma bowiem bardziej charakter
podmiejski niż typowo miejski, przemieszczenia
ludności na te obszary następują zaś z tych samych powodów, co na typowe obszary podmiejskie. Ponadto cechą charakterystyczną rozwoju
przestrzennego było to, że wskutek szybkiego
wzrostu miasta, jego granice administracyjne
pochłaniały coraz to nowe podmiejskie miejscowości. Po 1951 r. włączono 277 km2 nowych
terenów, na których mieszkało 165 tys. osób
(m.in. w 1957 r. przyłączono miasto Rembertów,
w 1977 r. – miasto Ursus, a w 2003 r. w granice
Warszawy weszło miasto Wesoła).
Niezależnie od specyfiki funkcjonalno-administracyjnej należy pamiętać, że strefa centralna
Warszawy jest stosunkowo słabo zaludniona
w porównaniu z odpowiednimi obszarami innych
miast zachodnioeuropejskich o podobnej skali
i statusie. Dlatego silniejsza dekoncentracja ludności w aglomeracji warszawskiej nie jest procesem pewnym.
W sumie można zatem wyciągnąć wnioski na
temat dużego zróżnicowania uwarunkowań demograficznych na rynku mieszkaniowym aglomeracji warszawskiej. Największy wpływ będą
tutaj miały trzy procesy:
1) starzenie się ludności na obszarze centralnym
i przyrost liczby gospodarstw domowych;
2) napływ ludności do nowych miejsc zamieszkania w obrębie Warszawy – w ramach migracji
wewnątrzmiejskich i napływ z dotychczasowych obszarów źródłowych poza aglomeracją
stołeczną;
3) suburbanizacja i prawdopodobna dekoncentracja ludności w skali aglomeracji.
Starzenie się ludności spowoduje istotne
zmiany na rynku mieszkaniowym, zwłaszcza
wtórnym. Przede wszystkim należy się spodziewać trudnej sytuacji ekonomicznej gospodarstw
domowych emerytów i rencistów, tym bardziej,
że będą oni zamieszkiwać stosunkowo drogie w utrzymaniu budynki w centrum miasta,
o wysokich kosztach nie tylko czynszu, ale i remontów. W obliczu rosnącej dewastacji bloków
i kamienic, obecnie jedynym rozsądnym rozwiązaniem wydaje się lepsze dopasowanie struktury gospodarstw do rzeczywistych potrzeb,
w tym tworzenie zachęt do dobrowolnej zmiany
miejsca zamieszkania przez ludzi starych. Taka
operacja mogłaby się powieść dzięki relatywnie
dużej różnicy ceny mieszkań w centrum i poza
nim, pozwalającej przy tej samej globalnej cenie
na zakup nowego mieszkania nawet o znacznie
większej powierzchni użytkowej. Problemem
mogą być jednak nie tylko przyzwyczajenia
ludności i przeszkody natury psychologicznej,
ale i brak możliwości znalezienia obszarów o stosunkowo dobrym (porównywalnym z poprzednim) standardzie i dostępności usług, zwłaszcza
medycznych i opieki społecznej, wyposażenia
w komunikację miejską itd.
39
Pozostałe zmiany przemieszczeń ludności będą
skutkować uformowaniem się kilku widocznych
kategorii ludności pod względem popytu. Można przypuszczać, że nadal będzie istniało duże
zróżnicowanie pod względem możliwości zakupu lokalu mieszkalnego o określonej powierzchni,
lokalizacji i standardzie. Spodziewany wzrost dochodów ludności, jeśli nie spowoduje znacznego
wzrostu napływu migrantów spoza aglomeracji
warszawskiej, to z pewnością zwiększy ruchliwość miejscowej ludności, a tym samym popyt na
mieszkania. Najważniejszym czynnikiem będzie
wtedy dążenie do poprawy sytuacji mieszkaniowej, obecnie relatywnie dużo gorszej w porównaniu z innymi krajami.
Wraz z wymienionymi procesami będą zachodziły zjawiska typowo społeczne. Przede wszystkim należy się spodziewać większej niż dotychczas polaryzacji przestrzennej różnych kategorii
i grup społecznych, a także ich segregacji. Proces
polaryzacji będzie prowadzić do różnicowania się
obszarów na „lepsze” i „gorsze”, przy czym pozostaje pytanie o skalę tego rozwarstwienia. Warto
przy tym zauważyć, że proces ten w zasadzie był
obserwowany już znacznie wcześniej (Węcławowicz 1975), a analizy kolejnych spisów powszechnych i inne badania wskazywały na jego pogłębianie się (Węcławowicz 1991; Węcławowicz i Jarosz
1995; Węcławowicz i Księżak 1993 i 1994, Stępniak
i in. 2010).
4.4. Przemiany społeczno-gospodarcze
4.4.1. Uwarunkowania przemian ekonomicznych
w ostatnich dekadach
Transformacja
ekonomiczna
zachodząca
w Polsce po 1989 r. pod względem korzystnych
impulsów rozwojowych w największym stopniu
dotyczyła ośrodków położonych na najwyższych
szczeblach hierarchii administracyjno-osadniczej.
Jest poza dyskusją, że szczególny rozkwit ośrodka warszawskiego po 1989 r. wynika ze stołeczności, a tym samym przewag konkurencyjnych
w postaci atrakcyjności lokalizacji. Odnotowuje
się przy tym ogólnie szybki przyrost przedsiębiorstw i ogólnie koncentrację działalności wyższego rzędu. Przewagi konkurencyjne wiążą się
z wyższym popytem na usługi, napływem kapitału zagranicznego oraz korzyściami aglomeracji,
co dalej skutkuje stymulowaniem pozytywnych
sprzężeń zwrotnych. Zjawisko przewagi bądź powiększania przewagi Warszawy pod względem
różnych wskaźników rozpatruje się w kategoriach metropolizacji (Jałowiecki 1999, Kukliński
i in. 2000, Furman 2001), polaryzacji (Wyżnikiewicz 1997), koncentracji i dominacji (Śleszyński
2002a, 2007) lub hipertrofii (Lijewski 2003). Istotą
procesu jest to, że szybciej rozwijają się funkcje
wyższego rzędu, zwłaszcza metropolitalne (Gawryszewski i in. 1998, Śleszyński 2003b, Korcelli-Olejniczak 2004, Gorzelak i Smętkowski 2005,
Kuć-Czajkowska 2009).
4.4.2. Zmiany PKB i przesunięcia sektorowe
Według ostatnich dostępnych danych, produkt
krajowy brutto (PKB) obszaru metropolitalnego,
zdefiniowanego jako trzy subregiony statystyczne nr 28–30 (Warszawa, warszawski zachodni
i warszawski wschodni) wyniósł 218,6 mld zł.
Stanowiło to 79,8% PKB województwa i 17,1%
krajowego. W latach 1999–2008 nie zaobserwowano poważniejszych fluktuacji w tym zakresie
(wykres 6). Obserwacja trendu pozwala jedynie na identyfikację powolnego wzrostu udziału
OMW w województwie (rzędu 0,2 p. proc. rocznie) oraz spadku udziału PKB Warszawy w OMW
(0,1 p. proc.). Oznacza to umacnianie się pozycji
OMW, przy równoczesnej wewnętrznej dyspersji
potencjału ekonomicznego w granicach OMW. Te
same wskaźniki, ale obliczone w stosunku do liczby ludności, pokazują jeszcze mniejsze różnice:
PKB per capita Warszawy w stosunku do PKB per
capita OMW wahało się w przedziale 1,43–1,47,
OMW w województwie mazowieckim – 1,29–1,31,
a OMW w kraju – 1,97–2,09, bez wyraźniejszych
trendów usystematyzowanych w czasie. Wynika
z tego wniosek o stagnacji w zakresie produktu
krajowego brutto.
Istotniejsze zmiany wykryto w zakresie udziałów grup sekcji PKD w analizowanym okresie
(wykres 7). Po pierwsze, szybciej niż przeciętnie
w kraju spadał udział sektora rolniczego w wartości dodanej brutto. Najwyraźniejsze było to
w przypadku podregionu warszawskiego zachodniego (spadek o 2,1 p. proc.). Po drugie, w samej
Warszawie spadł bardzo znacznie udział sektora
przemysłowego, przy równoczesnym wzroście
usług o tę samą wartość (6,4 p. proc.). W tym samym czasie w dwóch podregionach zewnętrz-
40
Wykres 6. Zmiany udziału PKB Warszawy i obszaru metropolitalnego w latach 1999–2008 (linią przerywaną
zaznaczono statystyczny trend liniowy)
nych OMW spadek przemysłu był mniejszy
(w obydwu o 2,3 p. proc.) oraz szybciej przyrastały usługi (warszawski wschodni – 4,1 p. proc.,
warszawski wschodni – 4,4 p. proc.). Dane te
wskazują na silniejszą tercjalizację (wzrost znaczenia usług) rdzenia OMW.
Należy zauważyć, że wnioski związane
z przewagą Warszawy i OMW w zakresie produktu krajowego brutto wynikają z umiejscowienia dużej liczby największych firm pod względem
przychodów. Ze względu na fakt przynależności
do odpowiedniego rejonu skarbowego warun-
Wykres 7. Zmiany udziału głównych sektorów ekonomicznych w tworzeniu wartości dodanej brutto w latach
1999 i 2008
Polska
1999
2008
województwo
mazowieckie
OMW
Warszawa
41
kuje to odpowiednio wyższy dochód narodowy.
Tymczasem faktyczne miejsca działalności są
w dalszym stopniu rozproszone. Tak więc wielka
jest siła Warszawy pod względem funkcji decyzyjnych (kontrolnych), ale wcale nie musi to oznaczać podobnej olbrzymiej przewagi gospodarczej
– mierzonej takimi wskaźnikami, jak faktyczne
nakłady inwestycyjne, środki trwałe brutto itd.
Ponieważ sprawa ta ma duże znaczenie w rozpoznaniu procesów społeczno-gospodarczych
zachodzących w przestrzeni kraju, wymagane jest
tu jak najszybsze podjęcie szczegółowych badań.
4.4.3. Rozwój przedsiębiorstw i przedsiębiorczości
Niewątpliwie najbardziej pozytywnym i spektakularnym zjawiskiem ekonomicznym po 1989 r.
obserwowanym w OMW, jak i zresztą w całej
Polsce, były żywiołowy rozwój sektora przedsiębiorstw oraz ujawnienie się wysokiej przedsiębiorczości mieszkańców. Archiwalne materiały
szczegółowo opisane w pracach P. Śleszyńskiego
(2003a, 2006) pokazują istotne prawidłowości rozwoju tych struktur na Obszarze Metropolitalnym
Warszawy, definiowanym jako byłe województwo warszawskie w pierwszym okresie transformacji. W roku 2000 rozmieszczenie podmiotów
gospodarczych w byłym województwie warszawskim było silnie zróżnicowane (mapy 12 i 13).
W stosunku do liczby ludności występowały duże
dysproporcje, wyrażające się w zmienności liczby
firm na 1000 mieszkańców: od 22 (gmina Wieliszew) do ponad 1000 (słabo zaludnione rejony
urbanistyczne w obrębie Bemowa, Bielan i Mokotowa, posiadające funkcje głównie przemysłowoskładowe). W centralnej części Warszawy obliczony wskaźnik zawierał się przeważnie w granicach
powyżej 150 podmiotów gospodarczych na 1000
mieszkańców. Ogólnie rozkład przedsiębiorczości
wzrastał w kierunku środka aglomeracji, spadając
nieznacznie w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych okalających centrum Warszawy.
W cytowanym źródle przeprowadzono również procedurę klasyfikacyjną, mającą na celu
identyfikację typologiczną obszarów o różnej
specyfice ekonomicznej (mapa 14). Rozmieszczenie wyróżnionych klas wskazało na stosunkowo
dużą heterogeniczność aglomeracji warszawskiej. Obszary koncentracji usług wyższego rzędu
(klasy I i II) wystąpiły przede wszystkim w ob-
rębie tradycyjnego centrum Warszawy, głównie
w dzielnicy Śródmieście, a także na Mokotowie
i części Ursynowa (Natolin). Ogólnie rozmieszczenie obszarów o dominacji usług wyższego rzędu nawiązywało do osi północ-południe. Wnioski
z późniejszych badań (Śleszyński 2006) potwierdziły, że jest to stabilny układ przestrzenny.
Obszary największego znaczenia usług z niezbyt wyraźną przewagą usług niższego rzędu
(klasa III) były związane z większością pozostałych rejonów urbanistycznych Warszawy, poza
północno-wschodnią częścią Pragi. Do tej klasy
należało także kilka gmin w pozostałej części byłego województwa warszawskiego (Pruszków,
Nieporęt, Wieliszew, Podkowa Leśna, Piaseczno,
Konstancin-Jeziorna). Pozostałe wysokie udziały
usług niższego rzędu z ich wyraźną na ogół dominacją były charakterystyczne dla większości
strefy podmiejskiej oraz północno-wschodniej
części prawobrzeżnej Warszawy. W tej grupie
wydzielono kilka jednostek o wyższym udziale
sektora przemysłowego (klasa VI), związanych
przestrzennie głównie z północno-wschodnią częścią byłego województwa warszawskiego (Ząbki, Marki, Radzymin, Wołomin) oraz gminami
Raszyn i Michałowice.
Ostatnia z wyróżnionych klas reprezentowała
udziały mieszane, bez wyraźnej dominacji któregoś z sektorów (klasa VII). Dotyczyło to głównie
zwartego obszaru w południowo-wschodniej części byłego województwa stołecznego, a także kilku innych gmin.
Oprócz wymienionych klas wyróżniono podklasę związaną z wyższym udziałem podmiotów
sektora rolniczego (R). Gmin, w których podmioty te stanowiły ponad 5% wszystkich, było jednak
tylko pięć (Brochów, Leoncin, Kampinos, Jabłonna i Tarczyn).
Wykryte znaczne różnice między lewo- i prawobrzeżną częścią aglomeracji potwierdzają powszechną opinię o słabszym rozwoju obszarów
na wschód od Wisły (wykres 8). Podstawowy
wskaźnik rozwoju przedsiębiorczości, jakim jest
liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców, różnił się o około 1/5
na korzyść lewobrzeżnej części. Jeszcze ważniejsze różnice wystąpiły w przypadku największych
przedsiębiorstw.
Szczególnie wysokie różnice w poziomie rozwoju usług były podkreślane jeszcze wcześniej
Mapa 12. Ekspansja przedsiębiorstw i przedsiębiorczości w aglomeracji warszawskiej
(byłe województwo warszawskie) po 1989 r.
Źródło: P. Śleszyński (2006, zaktualizowane dla 2010 r.).
43
Mapa 13. Liczba podmiotów gospodarczych w byłym województwie warszawskim na 1000 mieszkańców w 2000 r.
Źródło: P. Śleszyński (2003a).
przez innych autorów, m.in. jako upośledzenie
prawobrzeżnej części aglomeracji (Nowosielska
2000). Podobnie w Strategii Rozwoju Warszawy
do 2010 r. (1998) zwrócono uwagę na kształtujące
się w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku
orientacje rozwojowe gmin województwa warszawskiego, takie jak przemysłowa, handlowa,
infrastrukturalna, infrastrukturalno-przemysłowa, przemysłowo-komunikacyjna i komunikacyjno-handlowa, które były zlokalizowane głównie
w lewobrzeżnej części aglomeracji. Z obecnego
punktu widzenia nie należy tego oceniać jednak
zbyt negatywnie, wydaje się, że poziom nasycenia podmiotami gospodarczymi osiągnął tu dosyć
wysoki poziom. Przewaga części lewobrzeżnej
nie wynika zatem z samej przewagi nad częścią
prawobrzeżną, ale z wyjątkowo uprzywilejowanej stołecznej pozycji. Innymi słowy, wskaźniki
rozwoju przedsiębiorczości części prawobrzeżnej
nie są wprawdzie rekordowe, ale osiągnęły zupełnie zadowalający poziom.
Spośród innych wykrytych prawidłowości
przestrzennych wyróżniają się rozkłady gęstości
podmiotów gospodarczych w zależności od odległości od centrum Warszawy (wykres 9).
Analizy przeprowadzone dla danych za
rok 2010 w dużym stopniu potwierdzają stabilność struktury przedsiębiorczości, uformowanej
w pierwszym okresie transformacji (mapa 15).
Dodatkowe badania struktury rodzajowej wskazują też na koncentrację najwyżej zaawansowanych działalności w kilku rejonach, szczególnie
między Pruszkowem i Grodziskiem Mazowieckim oraz w rejonie Piaseczna (mapa 16).
Przeprowadzona analiza wykazała stosunkowo dużą heterogeniczność struktury gospodarczej
44
Mapa 14. Klasy gospodarcze gmin byłego województwa warszawskiego i jednostek urbanistycznych Warszawy
w 2000 r.
I
II
III
IV
V
VI
VII
R
Objaśnienia: dominacja usług wyższych (Uw >50%, Un = 25-50%, P < 25%); II – dominacja usług z przewagą usług wyższych (Uw= 25-50%,
Un = 25-50%, P <25%, Uw>Un); III – dominacja usług z przewagą usług niższych (Uw= 25-50%, Un = 25-50%, P <25%, Un>Uw); IV – dominacja usług niższych z uzupełniającą rolą sektora usług wyższych (Un > 50%Uw = 25-50%, P<25%); V – dominacja usług niższych (Un >50%,
Uw <25%, P <25%); VI – dominacja usług niższych z uzupełniającą rolą sektora przemysłowego (Un>50%, Uw < 25%, P = 25-50%); VII –
mieszana (Uw = 25-50%, Un = 25-50%, P = 25-50%); R – podklasa z uzupełniającą rolą sektora rolniczego (R >5%).
byłego województwa warszawskiego. Rozmieszczenie i koncentracja przestrzenna poszczególnych grup podmiotów świadczy przede wszystkim o określonych preferencjach lokalizacyjnych.
Preferencje lokalizacyjne wynikają zaś z określonych kierunków transformacji struktury gospodarczej, stymulowanych atrakcyjnością inwestycyjną oraz z mechanizmów rynkowych. Można
sądzić, że obszary o większym udziale bardziej
zaawansowanych rodzajów działalności są jednocześnie obszarami przekształconymi w większym
stopniu niż inne, a w ogólnym modelu struktury
przestrzenno-gospodarczej są umiejscowione na
szczycie hierarchii. Przyjmując, że znaczną część
funkcji metropolitalnych stanowią funkcje wyższego rzędu, są to jednocześnie obszary pełniące
w znacznej części funkcje metropolitalne.
Wykazano, że lewo- i prawobrzeżna część
aglomeracji różnią się stopniem i poziomem
rozwoju przedsiębiorczości. Ogólnie część lewobrzeżna jest lepiej rozwinięta w wartościach
bezwzględnych odniesionych w stosunku do
liczby ludności, choć nie są to różnice bardzo
istotne. Ważne zróżnicowania dotyczą przede
wszystkim udziału poszczególnych sektorów
gospodarczych. Prawobrzeżna część odznacza
45
Wykres 8. Udziały procentowe podmiotów gospodarczych według sektorów w stosunku do wszystkich
podmiotów w strefach koncentrycznych co 2 km w aglomeracji warszawskiej w 2002 r.
Objaśnienia: R — rolnictwo; P — przemysł; Un — usługi niższego rzędu; Uw — usługi wyższego rzędu; linia ciągła — część lewobrzeżna; linia
przerywana — część prawobrzeżna.
się dużo niższym udziałem działalności usługowych wyższego rzędu, ale trzeba pamiętać, że
dotyczy to przede wszystkim części aglomera-
cji w granicach Warszawy. Prawobrzeżna część
strefy podmiejskiej różni się na niekorzyść części
lewobrzeżnej w mniejszym stopniu od rdzenia,
Wykres 9. Rozkład gęstości podmiotów gospodarczych na 1 km2 w zależności od odległości od centrum Warszawy
Źródło: P. Śleszyński (2006).
46
Mapa 15. Natężenie podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w rejonie Warszawy
według miejscowości statystycznych w 2009 r.
47
Mapa 16. Lokalizacja podmiotów gospodarczych w sektorze usług wyższego rzędu w 2009 r. w rejonie Warszawy
48
można zatem wnioskować o większym podobieństwie (lub mniejszych różnicach) w strukturze terenów podmiejskich.
Dowiedziono, że rozkład poszczególnych rodzajów działalności nawiązuje w zasadzie do modelu koncentrycznego, modele rozkładu zaś wykazują wyższe współczynniki dopasowania niż
w przypadku rozkładu ludności. Dotyczy to
lewo- i prawobrzeżnej części aglomeracji, choć
charakter tych modeli jest nieco odmienny. Przede
wszystkim należy zwrócić uwagę na występujące
różnice w odległości od środka układu dotyczące
udziałów poszczególnych rodzajów działalności. Poza tym istnieje pewna komplementarność
działalności, głównie usługowych. Dodatkowe
obliczenia wykazały, że istnieje liniowa zależność
między udziałami dwóch wydzielonych grup
usług, wynosząca dla części lewobrzeżnej aglomeracji w wartościach współczynnika dopasowania 0,979. Komplementarność ta występowała
w dużo mniejszym stopniu dla części prawobrzeżnej aglomeracji, co świadczy zapewne
o pewnej chaotyczności czy też przypadkowości
rozkładów poszczególnych działalności gospodarczej lub względnie nie osiągnięciem poziomu
i charakteru rozwoju charakterystycznego dla lewobrzeżnej części aglomeracji.
Przeprowadzone analizy lokalizacji podmiotów gospodarki narodowej uprawniają
do postawienia tezy o funkcyjnym rozkładzie
przedsiębiorczości w aglomeracji warszawskiej,
nawiązującym do odległości od centrum. Ogólnie modele rozkładu działalności niższego rzędu
(rolnictwo, przemysł) mają liniowy charakter,
działalności usługowe zaś (zarówno niższego
jak i wyższego rzędu) – charakter potęgowy.
Oznacza to, że rozmieszczenie usług jest bliższe
modelowi renty gruntowej, przemysłu i rolnictwa zaś – modelom dostępności komunikacyjnej
(transportowej).
4.4.4. Gospodarcze funkcje kontrolne
i rola kapitału zagranicznego
Pełnienie funkcji stołecznych w warunkach
polskich, podobnie jak w większości krajów na
świecie, skutkuje koncentracją lokalizacji zarządów największych spółek. W gospodarce rynkowej umiejscowienie siedziby przedsiębiorstwa ma
istotne znaczenie. Można tu wyróżnić następują-
ce role wynikające z istnienia siedziby (siedzib)
w danej miejscowości (Śleszyński 2002a):
- rola gospodarcza, najbardziej złożona, która
polega przede wszystkim na różnym udziale
w tworzeniu miejscowego PKB i odprowadzaniu podatków, w zależności od posiadania
(lub nie) oddziałów zamiejscowych, filii itp.
Rolą gospodarczą jest także udział w inwestycjach oraz efekt mnożnikowy, polegający
w tym przypadku na tendencji do koncentracji
działalności w regionie oddziaływania siedziby
dużego przedsiębiorstwa (m.in. obsługa finansowa, prawna i logistyczna, doradztwo gospodarcze itp.);
- rola społeczna, w której można wydzielić dwie
grupy zagadnień:
◦ wynikającą z aspektów gospodarczych
(np. wpływ na stopę bezrobocia, migracje
związane z przyciąganiem wysoko kwalifikowanej kadry) oraz
◦ polegającą na kreowaniu wizerunku
przez podnoszenie prestiżu miejscowości
i regionu;
- rola polityczna, której konsekwencją często jest
udział przedstawicieli biznesu we władzach lokalnych i tym samym realny wpływ przedsiębiorstwa na administrację lokalną i zarządzanie
miejscowością i regionem.
W przypadku największych firm wchodzą dodatkowe relacje związane z ich wpływem w postaci skali i możliwości działania na inne podmioty i samą przestrzeń. Z powyższych względów,
uznanych jako ważne, w dalszej części opracowania przedstawiono analizę rozmieszczenia siedzib
spółek największych pod względem przychodów
(mapa 17)19.
Ogólnie Obszar Metropolitalny Warszawy
koncentruje około 1/4 największych polskich
przedsiębiorstw (np. z List 500 dziennika „Rzeczpospolita”). Według szczegółowych analiz P. Śleszyńskiego (2007), w 2004 r. aglomeracja skupiała
2274 przedsiębiorstwa z 10 tys. największych pod
względem przychodów, z czego na strefę podmiejską przypadło 409 firm. Liczba ta odpowia19
Ponadto w podrozdziale 5.3.1 (mapa 24) zamieszczono
analizę, w tym mapę lokalizacji podmiotów zatrudniających
50 i więcej osób. W przypadku miernika zatrudnienia
charakterystyczny jest dosyć regularny układ przestrzenny
lokalizacji zarządów, tworzący koncentryczny pierścień
wokół Warszawy. Wyraźna jest też koncentracja tej klasy
przedsiębiorstw w rejonie między Piasecznem i Pruszkowem.
49
Mapa 17. Przychody przedsiębiorstw o przychodach powyżej 10 mln zł w rejonie Warszawy według
miejscowości i sekcji PKD w 2005 r. (bez szczegółowego rozróżnienia aglomeracji warszawskiej)
Źródło: P. Śleszyński (2007b, zmodyfikowane).
50
Wykres 10. Zmiany udziałów zarejestrowanych podmiotów w Warszawie względem całego obszaru
metropolitalnego według kategorii wielkościowych liczby pracujących w latach 2002–2010
dała mniej więcej liczbie spółek zlokalizowanych
we wszystkich strefach podmiejskich pozostałych
7 największych miast Polski (tzw. MEGA – Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Trójmiasto, Wrocław) albo w Krakowie, Poznaniu
lub Wrocławiu. W tej samej pracy wykazano, że
w latach 1993–2004 liczba spółek znajdujących
się na Listach 500 „Rzeczpospolitej” i związanych
z ośrodkiem stołecznym wzrosła ze 125 do 192,
a ich łączne przychody, z 916 do 1669 mld zł
(w cenach z 2004 r.). W sumie oznacza to koncentrację gospodarczych funkcji kontrolnych.
Koncentracja ta uwidoczniła się w przypadku Warszawy również w układzie rdzeń-strefa
zewnętrzna w późniejszym okresie, biorąc pod
uwagę wskaźnik zatrudnienia. Spośród przedsiębiorstw zatrudniających 250 i więcej osób w 2010 r.
839 było zlokalizowanych w Warszawie, a 159 –
w pozostałych dwóch przyległych podregionach
statystycznych (wykres 10, tab. 5 i 6). Występowała tu dosyć charakterystyczna prawidłowość,
związana z tym, że im większe przedsiębiorstwo,
tym większa koncentracja charakteryzowała stolicę w jej granicach administracyjnych. Osiem lat
Tabela 5. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na Obszarze Metropolitalnym Warszawy
w latach 2002 i 2010 według klas wielkości liczby pracujących
Liczba pracujących
Region
0–9
10–49
50–249
250 i więcej
2002
2010
2002
2010
2002
2010
2002
2010
384 083
501 845
15 717
19 791
3 469
3 986
966
998
w tym: Warszawa
248 321
327 219
10 823
13 294
2 489
2 909
798
839
strefa zewnętrzna
135 762
174 626
4 894
6 497
980
1 077
168
159
w tym: warszawski wschodni
63 247
77 479
2 243
2 879
435
474
71
62
warszawski zachodni
72 515
97 147
2 651
3 618
545
603
97
97
Ogółem
51
Tabela 6. Dynamika zmian liczby podmiotów zarejestrowanych w bazie REGON na obszarze metropolitalnym
Warszawy w latach 2002–2010
Region
W wartościach bez
względnych (tys.)
Dynamika przyrostu
według klas wielkości liczby pracujących
ogółem
0–9
10–49
50–249
250–999
1000 i
więcej
2002
2010
2010/2002*100
Warszawa
262,4
344,3
131,2
131,8
122,8
116,9
105,4
104,3
Strefa zewnętrzna razem
141,8
182,4
256,4
128,6
132,8
109,9
94,6
95,2
w tym: podregion warszawski
wschodni
66,0
80,9
122,6
122,5
128,4
109,0
90,5
62,5
podregion warszawski
zachodni
75,8
101,5
133,8
134,0
136,5
110,6
97,6
115,4
wcześniej wskaźniki te były nieco lepsze na korzyść strefy zewnętrznej. Jedynie przedsiębiorstwa, w których pracowało 10–49 osób odnotowały spadek koncentracji w Warszawie.
Spadek udziału przedsiębiorstw występował
przy ich bezwzględnym wzroście. Dodatkowe obliczenia pokazują, że wolniejsze tempo lub większy spadek, dotyczył podregionu warszawskiego
wschodniego.
Stwierdzona empirycznie bardzo wysoka koncentracja funkcji decyzyjno-kontrolnych w ośrodku stołecznym jest wynikiem inercji przestrzennej
zachowań gospodarczych, polegającej na utrzymaniu dominującej roli przez ukształtowany
w systemie nakazowo-rozdzielczym główny ośrodek dyspozycyjny. Funkcja polityczna związana
z dostępnością do głównych ośrodków władzy,
zdeterminowała lokalizację zarządów nowopowstających przedsiębiorstw. Z. Rykiel (1997) ujął to
w ten sposób, że „zmienność i niejasność przepisów, których jedynymi kompetentnymi interpretatorami są ich twórcy powoduje, że bliskość
przestrzenna administracji centralnej jest rodzajem renty przestrzennej przeliczanej na czas i pieniądze przedsiębiorców”. Równocześnie nie bez
znaczenia pozostaje wpływ państwa na gospodarkę. W sumie dominacja stolicy w pierwszym
okresie transformacji pozostała stabilna, z tendencją nawet do dalszej koncentracji.
Niewątpliwie jednym z najpoważniejszych
„motorów” przemian strukturalnych i przestrzen-
nych aglomeracji warszawskiej po 1989 r. jest napływ kapitału zagranicznego. Poza oczywistym
wkładem finansowym równie istotna jest również
jego rola organizacyjna i społeczna w postaci transferu rozwiązań zarządczo-logistycznych, kultury
pracy, know how itd. Poza Warszawą największa
koncentracja podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego cechuje zwłaszcza region piaseczyński (mapa 18). Frapuje zwłaszcza niezwykle silna
pozycja Wólki Kossowskiej, w której zlokalizowano około 1/4 podmiotów z całej strefy zewnętrznej OMW (w Warszawie w tym samym czasie
było zarejestrowanych 20,5 tys. jednostek tej kategorii). Warto też zwrócić uwagę, że liczba spółek
handlowych z udziałem kapitału zagranicznego
w Wyszkowie i innych większych miastach leżących w dalszej odległości od Warszawy jest porównywalna w stosunku do nawet niewielkich wsi leżących blisko granic administracyjnych stolicy.
Dotychczas najbardziej szczegółowym opracowaniem w zakresie analizy terytorialnej napływu
kapitału zagranicznego pozostaje praca B. Domańskiego (2001), w której autor dokonał analizy
rozmieszczenia inwestycji zagranicznych w sektorze przemysłowym. Pomimo upływu lat, praca
ta w części wnioskowej nie traci na aktualności.
W studium wykazano, że inwestycje zagraniczne
charakteryzowały się:
1) ukierunkowaniem inwestycji na lokalne rynki
zbytu, związane z rozwojem branż spożywczych, chemii gospodarczej, materiałów bu-
52
Mapa 18. Rozmieszczenie spółek z udziałem kapitału zagranicznego w regionie Warszawy w 2010 r.
(Warszawa – 20,5 tys. spółek)
53
dowlanych itd., a w mniejszym stopniu na rynek zewnętrzny, czyli możliwości eksportowe
(udział tego ostatniego w firmach z kapitałem
zagranicznym w końcu lat 90. wynosił około
20% w stosunku do globalnej produkcji);
2) przewagą inwestycji w istniejące przedsiębiorstwa nad projektami typu greenfield, związanych nie tyle z wykorzystaniem istniejącej
infrastruktury i technologii (często przestarzałych i wymagających likwidacji), ale chęcią
przechwycenia rynku wraz z siecią dystrybucji
i kontaktów handlowych;
3) przewagą inwestycji w regionach dotychczas dobrze rozwiniętych (w tym zwłaszcza
w Warszawie), co prowadziło do pogłębiania
się polaryzacji społeczno-gospodarczej.
Z punktu widzenia rozwoju funkcji decyzyjno-kontrolnych, napływ kapitału zagranicznego
spowodował przejęcie kontroli właścicielskiej nad
znaczną częścią przedsiębiorstw. Pozycja Warszawy jako głównego ośrodka dyspozycyjnego
w kraju została zachowana (lub też pogłębiona),
ale zmieniła się jej pozycja względem innych
ośrodków decyzyjnych zlokalizowanych poza
granicami kraju. Nastąpiło „wprzęgnięcie” stolicy w sieć międzynarodowych powiązań kapitałowych – jednych z najbardziej trwałych, gdyż opierających się na prawie własności, czyli możliwości
pełnego dysponowania, w tym przypadku potencjałem przedsiębiorstwa, do celów wynikających
ze strategii działalności, nastawionej najczęściej
na osiąganie zysku i przejmowanie rynków zbytu. Hierarchiczny, biegunowy dotychczas układ
powiązań wewnętrznych został zaadaptowany
do sieciowego charakteru gospodarki europejskiej
i światowej.
Na niższych szczeblach administracyjno-osadniczych następowała rywalizacja o przejmowanie funkcji kontrolnych niższej rangi, ale ośrodki
te były zbyt słabe, aby skutecznie konkurować
z większymi miastami. Proces ten również mieścił
się w klasycznych teoriach rozwoju regionalnego, które opisują to jako efekty „wypłukiwania”
(„wymywania”, „wiru wodnego” itd.). Jest to tym
bardziej charakterystyczne, im bardziej zaawansowane działalności biorą udział w rywalizacji.
Dzieje się tak, ponieważ popyt na te usługi i podaż czynników lokalizacyjnych (np. wykwalifikowanych kadr), jakich potrzebują, okazują się niewystarczające w mniejszych ośrodkach.
Przedstawione wnioski mają dalej niezwykle
ważne konsekwencje w odniesieniu do kształtowania się systemu osadniczego kraju. Gospodarcze funkcje kontrolne są z pewnością jednymi
z najważniejszych funkcji miastotwórczych,
a zatem załamywanie się (lub zbyt słabe wykształcenie się) hierarchicznego systemu tych funkcji
jest zagrożeniem dla ukształtowanego policentrycznego systemu osadniczego. Innymi słowy,
gospodarcze funkcje kontrolne i administracyjnoosadnicze w bardzo dużym stopniu się nie pokrywają. Musi to prowadzić do niestabilności całego
systemu osadniczego, którego podstawą funkcjonowania są z założenia funkcje administracyjne,
czyli stabilizujące, kontrolujące i porządkujące
(rządowe, samorządowe, społeczne, gospodarcze
itd.). Dostrzeżenie tego wyjaśnia istotę polaryzacji społeczno-gospodarczej kraju. Wnioski te są
szczególnie adekwatne do sytuacji Mazowsza, na
którym dominująca Warszawa silnie „przysłania”
mniejsze ośrodki.
4.4.5. Przemiany struktury funkcjonalnoprzestrzennej
Przemiany strefy podmiejskiej wiążą się też
z silnymi zmianami w lokalizacji działalności
gospodarczo-usługowej. Jako najważniejsze
z punktu widzenia organizacji struktury funkcjonalno-przestrzennej trzeba wymienić rozwój
centrów handlowo-magazynowych, a w drugiej
kolejności centrów handlowo-usługowych typu
mall. Pierwsze nowoczesne obiekty magazynowe w Warszawie zaczęły powstawać w roku
1994. Zlokalizowane były przede wszystkim na
obrzeżach miasta i przeznaczano je dla klientów zainteresowanych mniejszymi modułami,
tj. nie przekraczającymi kilku tysięcy metrów
kwadratowych. Jeszcze w 1994 r. powierzchnia
najwyższej klasy magazynów wokół stolicy nie
przekraczała 10 tys. m². Pierwsze nowoczesne
centra magazynowe — Warsaw Distribution
Center (docelowo 110 tys. m²) i Warsaw Industrial Center (36 tys. m²) — zaczęto budować
w Warszawie przy ul. Szyszkowej w 1995 r. Istotnym czynnikiem lokalizacyjnym był dostęp do
bocznic kolejowych, czym charakteryzują się np.
centra magazynowe w Mszczonowie i Teresinie.
W połowie 2011 r. w Warszawie i okolicach było
zlokalizowanych około 2,5 mln m2 nowoczesnej
54
powierzchni magazynowej, co stanowiło ponad
40% tego typu powierzchni w kraju.
W sumie Warszawa wraz z otaczającymi ją
terenami nadal pozostaje największym ośrodkiem nowoczesnych powierzchni magazynowych
w Polsce. Spowodowane jest to głownie centralnym położeniem stolicy i jej funkcjami stołecznymi. Wynika również z potrzeb międzynarodowych kompanii logistycznych, jako że miasto
stanowi również centrum dystrybucji dla ruchu
„wschód-zachód” między Europą Zachodnią
a krajami byłego Związku Radzieckiego. Aktywność deweloperska koncentruje się w południowo-zachodniej części Warszawy i aglomeracji
warszawskiej, ze szczególnym uwzględnieniem
terenów położonych przy drogach wylotowych
do Poznania i Katowic.
Konkurencją dla lokalizacji inwestycji tego
typu w okolicach Warszawy jest projektowany
i realizowany docelowy układ autostrad i dróg
szybkiego ruchu w Polsce. Zakłada on zlokalizowanie głównego węzła krajowego transportu
drogowego w okolicach Łodzi, gdzie od dłuższego czasu obserwuje się podwyższone zainteresowanie inwestycyjne.
Warto podkreślić, że w porównaniu z innymi
stolicami Europu Środkowej i większymi miastami Polski w aglomeracji warszawskiej nie powstały w zasadzie znaczące parki technologicznoprzemysłowe (jak np. w Budapeszcie i Krakowie),
choć niektórzy badacze doszukują się klastrów
w dzielnicach przemysłowych, np. na Służewcu
(Dziemianowicz i Olejniczak 2002). Symptomatyczne jest również, że w granicach Warszawy nie
powstała w zasadzie żadna większa inwestycja
przemysłowa typu greenfield. Ogólna ocena efektów transformacji przemysłowej w aglomeracji
warszawskiej pozostaje krytyczna (Misztal 1992
i 1998, Śleszyński 2004b).
4.4.6. Wnioski
Można przyjąć, że w ostatnich dwóch dekadach na obszarze metropolitalnym Warszawy
pod względem ekonomicznym zachodziły następujące procesy:
• przejście sektorowe polegające na spadku udziału jednostek gospodarczych i zatrudnienia
w sektorze rolniczym i przemysłowym, przy
wzroście znaczenia sektora usługowego;
• dekoncentracja działalności gospodarczej i zjawisko jej rozlewania się, zwłaszcza w przypadku wyżej zaawansowanych działalności;
• aktywizacja ekonomiczna gmin strefy podmiejskiej połączona z urbanizacją w sensie infrastrukturalnym (wzrost cen i użytkowania ziemi),
• zmniejszanie segregacji przestrzennej funkcji
(nie tylko gospodarczych),
• powiązanie dynamiki wzrostu gospodarczego
z przyrostem ludnościowym,
• wzrost znaczenia Warszawy w zakresie koncentracji funkcji decyzyjno-kontrolnych.
W ostatnich latach akcesja Polski do struktur
europejskich skutkuje również efektami funkcjonalno-przestrzennymi. Najważniejszy, jak się wydaje, jest rozwój funkcji metropolitalnych, związany z rozwojem współpracy międzynarodowej
i przyciąganiem inwestycji. Są to nie tylko bezpośredni wzrost wymiany osobowej oraz fizyczne
powstanie różnorodnych instytucji, np. unijnych.
Znacznie istotniejsze jest tutaj silniejsze włączenie
Warszawy do europejskiego systemu miast, skutkujące korzyściami skali i współpracy na różnych
szczeblach hierarchii oraz przyciąganiem inwestycji, szczególnie w dziedziny w stolicy deficytowe,
jak np. przemysły wysokiej techniki. Można też
spodziewać się większego zainteresowania wyboru Warszawy na miejsce częstszej niż dotychczas
lokalizacji filii światowych korporacji (zwłaszcza
handlowych), gdyż ustabilizowany rynek zbytu
z dużym potencjałem demograficznym (największy kraj w Europie Środkowej), przy dość wysokiej dynamice globalnych dochodów ludności
wydaje się szczególnie atrakcyjny.
Z pewnością należy się spodziewać rosnącego zainteresowania Warszawą jako ośrodkiem
kulturalnym i turystycznym. Jeszcze w okresie
przedakcesyjnym (od około 2003 r.) przyczyniało
się do tego niewątpliwie polepszenie dostępności
komunikacyjnej, wymuszone liberalizacją rynku
przewozów lotniczych.
Podniesienie rangi Warszawy w systemie
miast europejskich (lub silniejsze dowiązanie do
systemu miast Europy Zachodniej) może też mieć
określone skutki w skali krajowej. Można spodziewać się, że w perspektywie kilkunastu lat dystans
rozwojowy pomiędzy Warszawą a pozostałą częścią kraju zostanie, jeśli nie powiększony, to przynajmniej utrzymany. Tak nakreślony scenariusz
jest możliwy do realizacji w przypadku nie po-
55
Tabela 7. Zmiany liczby pracujących na Obszarze Metropolitalnym Warszawy w latach 1988 i 2002 według
typów funkcjonalnych gmin i podregionów
1988
Typ funkcjonalny gminy
2002
Zmiana
tys.
%
według typów funkcjonalnych
Warszawa
803,3
676,5
–126,9
–15,8
strefa podmiejska (intensywna)
282,9
262,0
–20,9
–7,4
strefa przedmiejska (ekstensywna)
181,0
144,2
–36,8
–20,3
według podregionów*
warszawski wschodni
350,7
284,7
–66,1
–18,8
warszawski zachodni
326,0
282,4
–43,6
–13,4
*poza Warszawą, wymienioną samodzielnie jako typ funkcjonalny.
większania się mniejszego obecnego stopnia konkurencyjności Warszawy w stosunku do innych
stolic regionu (zwłaszcza Berlina, Wiednia, Pragi
i Budapesztu).
4.5. Zmiany w liczbie i strukturze pracujących
Najbardziej wiarygodna statystyka rynku pracy pochodzi ze spisów powszechnych (lata 1988
i 2002; tab. 7). Pierwszy wniosek, jaki się nasuwa,
to drastyczny spadek zatrudnienia, łącznie dla
OMW o 185 tys. (według delimitacji dla typów
funkcjonalnych) lub o 237 tys. (według trzech podregionów statystycznych), a więc w jednym i drugim przypadku o około 15%. Dotyczy to jednak
pracujących, a nie miejsc pracy; te ostanie tylko
w Warszawie w 2005 r. oszacowano na 1050 tys.
(Śleszyński 2007a), a w 2010 r. – na 1141 tys. (Śleszyński 2010). Wynika z tego przede wszystkim
wniosek o wzroście dojazdów do pracy.
Wraz ze spadkiem liczby pracujących, istotnym przekształceniom ulegała ich struktura
sektorowa (tab. 8, mapa 19). Zmiany jakościowe były przy tym jeszcze bardziej znaczne niż
Tabela 8. Zmiany udziału podstawowych sektorów gospodarczych w zatrudnieniu w latach 1988 i 2002
Rolnictwo
Obszar
województwo mazowieckie
Przemysł
Usługi
1988
2002
zmia
na
w p.p.
1988
2002
zmiana
w p.p.
1988
2002
zmiana
w p.p.
27,0
17,0
–10,1
31,8
22,6
–9,2
41,2
60,5
19,3
według typów funkcjonalnych
Warszawa
1,9
0,7
–1,2
36,8
19,5
–17,3
61,3
79,8
18,5
strefa podmiejska
(intensywna)
11,5
3,7
–7,8
44,0
26,7
–17,3
44,5
69,6
25,1
strefa przedmiejska
(ekstensywna)
32,4
13,7
–18,8
33,7
28,3
–5,4
33,8
58,0
24,1
według podregionów*
warszawski wschodni
29,6
15,1
–14,5
33,8
26,6
–7,1
36,7
58,3
21,6
warszawski zachodni
30,1
15,5
–14,6
35,8
25,7
–10,1
34,1
58,9
24,8
*poza Warszawą, wymienioną samodzielnie jako typ funkcjonalny.
Mapa 19. Zmiany w udziale pracujących (według miejsca zamieszkania) według głównych sektorów
ekonomicznych w latach 1988–2002 w rejonie Warszawy
57
Tabela 9. Szacunek liczby pracujących w strefie zewnętrznej (podregion warszawski wschodni i zachodni)
w 2008 r.
Wskaźniki zmian
Sekcje
PKD
2004
Nazwa
Liczba pra
cujących
(2005)
Wagi wpływu
zatrudnienie w pod
miotach
powyżej 9
pracujących
(%)
liczba
podmiotów
gospodarczych
(%)
zatrudnienie
(%)
liczba
pod
miotów
gospodarczych
(%)
Szacunek
zmian
liczby pra
cujących
(2005–
2008)
Liczba
pracu
jących
(2008)
AB
Rolnictwo
71,6
100
122
20
80
26,2
97,9
CDEF
Przemysł
135,4
111
111
70
30
23,6
159,0
GHIJKO
Usługi rynkowe
212,3
131
124
35
65
90,2
302,6
LMN
Usługi nierynkowe
97,2
104
145
80
20
17,3
114,5
Razem
516,6
147,5
673,9
względne spadki i wzrosty liczby pracujących
w poszczególnych sektorach. Charakterystyczny był zwłaszcza znaczny spadek zatrudnienia
w rolnictwie w ekstensywnej strefie przedmiejskiej
(o blisko 19 p. proc.) oraz silna deindustrializacja
(spadek znaczenia przemysłu), zarówno Warszawy, jak i obydwu stref zewnętrznych (w układzie
typów funkcjonalnych oraz podregionów statystycznych zorientowanych geograficznie). Należy
pamiętać, że dane te dotyczą nie miejsc pracy, ale
pracujących według miejsca zamieszkania.
Jeszcze bardziej szczegółowych informacji dostarczają liczne studia z zakresu zmian społecznogospodarczych zachodzących w aglomeracji war-
szawskiej po 1989 r. W jednej z najobszerniejszych
prac na ten temat (Nowosielska 2000) nawet na
niepełnych danych statystycznych, nie obejmujących zatrudnienia w najmniejszych podmiotach,
również wykazano wzrost zatrudnienia ogółem
oraz wzrost udziału OMW w zatrudnieniu w skali całego kraju. Zjawisko koncentracji zachodziło
przy tym szczególnie w odniesieniu do sektora
usług.
Niedostatki statystyki na temat rzeczywistej liczby i rozmieszczenia pracujących, przy
równoczesnych mało wiarygodnych opiniach
i wnioskach, formułowanych na tych niepełnych
danych, skłoniły do poszukiwania alternatyw-
Tabela 10. Szacunek struktury dojazdów do pracy ze strefy zewnętrznej (podregion warszawski wschodni
i zachodni) do Warszawy w 2008 r.
Sekcje
PKD
2004
Nazwa
Udział wyjazdów (%)
Liczba wyjazdów (tys.)
Liczba
pracu
jących
(2008)
do
Warszawy
poza
aglome
rację
do
Warszawy
poza
aglomerację
ogółem
Liczba pra
cujących
z wyłą
czeniem
wyjazdów
AB
Rolnictwo
97,9
0
1
0,0
1,0
1,0
96,9
CDEF
Przemysł
159,0
45
5
71,5
7,9
79,5
79,5
GHIJKO
Usługi rynkowe
302,6
35
5
105,9
15,1
121,0
181,5
LMN
Usługi nierynkowe
114,5
45
5
51,5
5,7
57,3
57,3
Razem
673,9
229,0
29,8
258,7
415,2
58
nych sposobów szacowania zatrudnienia. Najdokładniejszy szacunek miejsc pracy, zarówno
pod względem geograficznym, jak i rodzajowym,
wykonano w 2005 r. dla Warszawy (Śleszyński
2007a). Studium bazowało na niepublikowanych
danych jednostkowych REGON, weryfikowanych indywidualnie w kategorii największych
zakładów (wszystkie powyżej 200 pracujących).
Oprócz udokumentowanych różnic ilościowych,
wskazywano na statystyczne absurdy związane
z klasyfikacją niektórych rodzajów działalności,
jak zwłaszcza kwalifikowanie działu 22 (przemysł
poligraficzny i usługi wydawnicze) do sekcji D
(przetwórstwo przemysłowe), gdyż w ten sposób
niemal wszystkie redakcje dzienników i czasopism zawyżały poziom zatrudnienia w przemyśle
o około 20%.
Pięć lat później dokonano uaktualnienia powyższego szacunku (Śleszyński 2010), jednak
ze względów obiektywnych przesłanki tej aktualizacji były stosunkowo proste i opierały się na
uwzględnieniu obserwowanych zmian w zatrudnieniu ogółem w zakładach o liczbie pracujących
powyżej 9 osób według sektorów działalności, jak
też przyroście podmiotów gospodarczych, kreujących zatrudnienie w najmniejszych przedsiębiorstwach. Te dosyć zgrubne analizy poszerzono jednak geograficznie na strefę zewnętrzną OMW, jak
i na szarą strefę, dlatego warto zamieścić streszczenie wyników tych analiz (tab. 9 i 10).
4.6. Sieci transportowe
Rozmieszczenie i funkcjonowanie sieci transportowych na obszarze aglomeracji warszawskiej
należy do zagadnień najrzetelniej rozpoznanych20,
stąd w tym miejscu zostanie przedstawiona jedynie syntetyczna ocena tych treści (niestety bardzo
krytyczna), jak też uwaga będzie zwrócona na
najważniejsze kwestie problemowe i rozwojowe,
w tym niedoceniane uwarunkowania i mechanizmy funkcjonowania sieci transportowych. Nadrzędne znaczenie ma tutaj uzmysłowienie sobie
skali potrzeb popytowych – pod koniec ubiegłego stulecia szacowano, że w dniu roboczym tylko
w granicach administracyjnych stolicy przebywa
20
Najnowszym i wyczerpującym opracowaniem jest zwłaszcza
Studium Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Metropolitalnego Warszawy, wydane w 2011 r. przez Mazowieckie
Biuro Planowania Regionalnego, w którym tematyka transportowa i ogólnie komunikacyjna jest jedną z wiodących.
około 10% samochodów znajdujących się w kraju
(Lijewski 2000).
W powszechnym przekonaniu sieć transportowa OMW jest niewystarczająca dla prawidłowej obsługi systemów społeczno-gospodarczych,
a układ komunikacyjny – niewydolny. W układzie
wewnętrznym brakuje przede wszystkim międzydzielnicowych i międzygminnych połączeń
obwodowych o wysokiej przepustowości ruchu,
gdyż te, które są, zdecydowanie nie zapewniają
wystarczającej obsługi, szczególnie w godzinach
szczytu i dojazdów pracowniczych. Podobnie
w układzie zewnętrznym Warszawa jest jedyną
stolicą kraju w Europie (poza Albanią), która nie
posiada obwodnicy miasta dla ciężkiego ruchu
tranzytowego.
W konsekwencji Obszar Metropolitalny Warszawy charakteryzuje niska efektywność transportowo-osadnicza, która zdaniem autora, jest
najpoważniejszym utrudnieniem lub wręcz zagrożeniem rozwojowym tego regionu (dlatego też
tę kwestię w niniejszym opracowaniu rozwinięto
w postaci osobnego rozdziału 6, proponując m.in.
pomiar tego zagadnienia). Jak wskazują liczne
studia, zarówno empiryczne, jakościowe (w tym
ankietowe) i teoretyczne, znaczenie dostępności
przestrzennej jest podstawowe w kształtowaniu
się złożonych struktur przestrzennych, w tym
zwłaszcza obszarów silnie zurbanizowanych.
Na przykład w badaniach W. Dziemianowicza
(2000) na pytanie o największe przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej, najczęściej
były wskazywane utrudnienia komunikacyjne,
które wraz ze złym stanem dróg stanowiły 49%
wskazań (następne w kolejności — wysokie koszty działalności stanowiły 33%), na pytanie zaś „co
przedsiębiorcy zmieniliby w pierwszej kolejności”
— odpowiedź „drogi” wskazało 36% respondentów, „komunikację” zaś — 21% (w tym pytaniu
na trzecim miejscu znalazły się koszty działalności z 7% wskazań). Z kolei na pytanie o wpływ
warunków na podejmowanie inwestycji w Warszawie na połączenia drogowe — jako „raczej złe”
i „złe” wskazało 42% przedsiębiorców (wyższy
odsetek takich odpowiedzi w tym pytaniu miały
tylko wskazania na cenę powierzchni biurowych).
Badania te były realizowane ponad 10 lat temu,
od kiedy nastąpiło jeszcze bardziej odczuwalne
pogorszenie się warunków przemieszczania się
w obrębie Obszaru Metropolitalnego Warszawy.
59
Najbardziej chyba dotkliwym i powszechnym efektem niedorozwoju infrastrukturalnego w zakresie infrastruktury transportowej jest
niska średnia prędkość ruchu samochodowego,
w tym występowanie licznych zatorów ulicznych i drogowych, również poza godzinami
szczytu porannego i popołudniowego. Według
danych sieci nawigacyjnej GPS TomTom z ostatnich dwóch lat, pośród europejskich ośrodków
o liczbie mieszkańców powyżej 500 tys., Warszawa zajmuje zwykle niechlubne pierwsze lub
drugie miejsce pod względem najniższej średniej
prędkości przejazdu.
Brak sprawnego transportu publicznego powoduje niebezpieczne sprzężenie zwrotne, polegające na wzroście znaczenia indywidualnej
motoryzacji z powodu właśnie niezadowalającej
obsługi komunikacją zbiorową, w tym zwłaszcza
zbyt długiego dojścia do przystanków na nowobudowanych osiedlach. W Warszawie w ciągu
ostatnich trzech dekad odsetek korzystających ze
zbiorowego transportu publicznego spadł o około
10 punktów procentowych, na korzyść prywatnego samochodu osobowego. W 1990 r. w stolicy było zarejestrowanych 510 tys. samochodów
(osobowych i ciężarowych), w 1995 r. – 725 tys.,
w 2000 r. — 761 tys., w 2005 r. – 961 tys., a w 2010 r.
– ponad 1,2 mln. Powoduje to znaczne pogorszenie warunków ruchu, przejawiające się m.in.
w powstawaniu rozległych zatorów ulicznych.
Na tle tych danych przygnębiająca jest konstatacja, że realizacja nowych odcinków i modernizacja istniejących tras nie przebiega w sposób
efektywny i dobrze zaplanowany. Część inwestycji jest zdaniem środowiska eksperckiego mocno
kontrowersyjna. Główne błędy lub niekorzystne
cechy polityki transportowej Obszaru Metropolitalnego Warszawy i względem niego to:
1) rezygnacja z umiejscowienia w OMW głównego
węzła transportu drogowego kraju, skutkująca
marginalizacją lub co najmniej osłabieniem pozycji ośrodka stołecznego w skali ponadkrajowej
(Komornicki 2000, Węcławowicz i in. 2006),
2) brak połączeń trasami szybkiego ruchu z innymi ośrodkami metropolitalnymi i regionalnymi, powodującymi brak spójności sieci na poziomie krajowym i brak efektów synergicznych
(Śleszyński 2008);
3) wspomniany brak połączeń obwodowych,
w tym postulowanej od dawna Wielkiej Ob-
wodnicy Warszawy (np. według propozycji
Z. Taylora, 1997 lub w ostatnim projekcie eksperckim KPZK – Korcelli i in. 2010);
4) brak priorytetu dla polepszania przepustowości tras wylotowych, co w największym
stopniu przyczyniłoby się do skrócenia czasów przejazdu, również o charakterze tranzytowym (Komornicki i in. 2010). W rezultacie Warszawa stała się najpoważniejszą
barierą w kraju w dostępności przestrzennej
w przypadku transportu samochodowego;
5) kontrowersyjne lub niekiedy nawet kuriozalne
planowanie przebiegu tras, systemów transportowych oraz lokalizacji inwestycji różnego
typu o charakterze silnych generatorów ruchu
lub o dużej uciążliwości21;
6) ogólny brak koordynacji polityki inwestycyjnej i transportowej, zwłaszcza w przypadku budowy dużych osiedli mieszkaniowych
(Białołęka, Ursus/Włochy, strefa podmiejska)
– brak zapewnienia odpowiednich tras dojazdowych;
7) praktyczna rezygnacja z rozwoju transportu
szynowego (przy ogólnym stanie zapaści kolei
w Polsce).
Odrębnym zagadnieniem są olbrzymie koszty budowy nowych i modernizacji istniejących
odcinków sieci transportowej, plasujących War21
Na przykład w 2011 r. podjęto decyzję o lokalizacji sortowni
śmieci dla całego miasta i części aglomeracji niemal w ścisłym centrum Warszawy (Szczęśliwice): odpady będą najpierw dowożone z gmin podmiejskich, a następnie wywożone poza miasto, co tłumaczy się efektywnością (!). W lipcu
2011 r. w związku z działalnością portu lotniczego Okęcie
i wytwarzanym silnym hałasem uchwalono Obszar Ograniczonego Użytkowania, który obejmuje obszar o powierzchni
ponad 100 km2 i który jest zamieszkały przez około 350 tys.
osób (większość powierzchni Włoch i Ursynowa, a ponadto m.in. fragmenty Ursusa, Bemowa, Wilanowa, Piaseczna,
Piastowa, Pruszkowa, Michałowic, Ożarowa Mazowieckiego, a nawet Woli i Ochoty). Na obszarze tym dopuszczalne
stało się przekraczanie norm hałasu w porze dziennej (60 dB)
i nocnej (55 dB). W latach 90. ubiegłego wieku kuriozalna
była decyzja o wprowadzeniu ruchu tranzytowego przez Ursynów, podobnie jak budowa stacji metra około 1 km przed
i za Służewcem Przemysłowym (koncentrującym około 50 tys.
miejsc pracy). W ostatnich latach co najmniej kontrowersyjne było dublujące wytyczenie drugiej linii metra wzdłuż
istniejących torów linii średnicowej, kręty, nieefektywny
przebieg tej linii, lokalizacja stacji metra w znacznym oddaleniu od głównego kampusu Uniwersytetu Warszawskiego
oraz Dworca Centralnego. W dyskusjach nad rozwojem sieci
transportowych, przez urzędników miejskich na poważnie
zgłaszane są postulaty zwężenia głównych arterii śródmiejskich, co ma wymusić zmniejszenie liczby wjeżdżających
samochodów indywidualnych i tym samym spowodować
uspokojenie ruchu (!), itp., itd.
60
szawę w czołówce miast najdroższych pod tym
względem na świecie. Poważnym negatywnym
uwarunkowaniem rozbudowy sieci transportowych są też uciążliwości administracyjne,
w tym zwłaszcza przewlekłość procedur i tryb
ich zaskarżania oraz pojawiające się liczne konflikty przestrzenne, wynikające z nagromadzenia wzajemnie wykluczających się funkcji i presji
inwestycyjnej.
Ze względu na stołeczność Obszaru Metropolitalnego Warszawy niedostatki, błędy i nieporozumienia polityki transportowej leżą zarówno
po stronie władz samorządowych, jak i instytucji
centralnych. Nie ma też wątpliwości, że poprawa
systemów komunikacyjnych jest najważniejszym
priorytetem rozwojowym, ale wymaga to jak najpilniejszego skoordynowania działań oraz rzeczywistego, a nie deklaratywnego otwarcia się decydentów inwestycyjnych na środowiska eksperckie
i argumenty merytoryczne.
4.7. Wyposażenie w pozatransportową
infrastrukturę techniczną
4.7.1. Zużycie wody, energii elektrycznej i gazu
W ostatnich latach na Obszarze Metropolitalnym Warszawy następuje ogólny spadek zużycia
wody (tab. 11). Dzieje się tak głównie za sprawą
przemysłu, skoncentrowanego w Warszawie,
w którym pobór wody zmalał w tym czasie
z 203,4 do 206,0 mln m3 (w 1998 r. było to
270,8 mln m3). W tym samym okresie obserwuje
się wzrost poboru wody w rolnictwie (z 33,3 do
35,4 mln m2) oraz spadek w gospodarstwach domowych (ze 140,9 do 125,7 mln m3), przy czym
w tym ostatnim przypadku spadek dotyczył Warszawy (z 98,7 do 80,8 mln m3), a wzrost w strefie
zewnętrznej (z 42,2 do 44,9 mln m3).
Wskutek takich zmian bezwzględnych zmieniał się też udział gospodarstw domowych
w zużyciu wody. W 2009 r. było to średnio 23,7%,
Tabela 11. Zużycie wody w powiatach Obszaru Metropolitalnego Warszawy w latach 2003, 2004 i 2009
Powiat
2003
2006
2009
2003–2009
Udział gospodarstw
domowych
mln m3
Razem
%
571,3
535,8
530,4
-40,8
-7,1
24,7
25,0
23,7
w tym: Warszawa
430,1
387,6
384,9
-45,2
-10,5
23,0
23,2
21,0
w tym: strefa zewnętrzna
141,1
148,2
145,5
4,4
3,1
29,9
29,7
30,8
garwoliński
9,9
10,8
10,9
1,1
10,8
22,0
22,9
26,0
legionowski
6,4
6,5
6,3
-0,1
-1,9
41,3
41,4
43,2
miński
13,4
16,8
19,5
6,1
45,5
21,9
22,2
21,8
nowodworski
5,1
5,7
5,2
0,1
1,4
42,4
40,4
43,1
otwocki
6,9
7,6
7,6
0,7
9,9
37,8
36,0
37,0
wołomiński
13,7
15,5
14,0
0,3
2,2
28,2
27,3
33,7
grodziski
9,6
10,8
11,6
2,1
21,6
26,2
23,8
22,2
grójecki
12,7
14,0
13,5
0,8
6,6
20,5
19,5
18,7
piaseczyński
21,2
22,6
19,6
-1,6
-7,4
28,4
30,4
34,9
pruszkowski
19,9
16,3
15,6
-4,4
-22,0
27,9
31,4
33,2
sochaczewski
8,8
8,3
8,2
-0,7
-7,5
37,6
35,9
32,3
warszawski zachodni
8,4
8,1
8,4
0,0
0,4
41,7
40,6
39,0
żyrardowski
5,1
5,2
5,0
-0,1
-1,0
44,4
43,4
44,5
61
w tym w Warszawie 21,0%, a w strefie zewnętrznej 30,8%. Najwyższe udziały w oczywisty sposób
dotyczyły tych powiatów, w których był słaby
rozwój przemysłu.
Dostępne dane pozwalają porównywać zużycie pozostałych głównych mediów tylko
w sektorze gospodarstw domowych. Według tych
informacji, na przykład silnie wzrosło zużycie
energii elektrycznej na niskim napięciu. W latach
2000–2009 w Warszawie miała miejsce zwyżka
z 1406,3 do 1629,7 GWh (o 15,9%), w podregionie
warszawskim wschodnim – z 456,5 do 702,0 GWh
(53,8%), a w warszawskim zachodnim – z 508,6 do
819,4 GWh (61,1%). Wzrost ten jest istotniejszy niż
odpowiednia rejestrowana zmiana demograficzna. Trudno go również wytłumaczyć nierejestrowanym napływem ludnościowym, który według
wcześniej przedstawianych szacunków nie wydaje się aż tak wysoki22.
Zużycie gazu w gospodarstwach domowych w latach 2002–2009 wzrosło na Obszarze Metropolitalnym Warszawy z 497,4 do
645,5 mln m3 (o 29,8%, przy równoczesnym
wzroście zarejestrowanej liczby mieszkańców
o niecałe 4%). Najwyższy przyrost odnotowano w Warszawie (o 43,5%), a stosunkowo niższy w podregionie warszawskim wschodnim
(23,1%).
Przytoczone dane wymownie świadczą o skali i rosnących wartościach bezwzględnych zużycia mediów. Co charakterystyczne, wzrosty te są
znacznie większe, niż wskazywałyby na to rejestrowane zmiany ludnościowe. Zwyżka zapotrzebowania na media wynika zapewne z niedoszacowania napływającej liczby ludności, a ponadto
ze sposobu rejestracji poboru, który w części zapewne jest wykorzystywany na potrzeby małych
firm.
4.7.2. Sieci techniczne
W warunkach silnej ekspansji przestrzennej
oraz wzrostu zapotrzebowania na media do najważniejszych problemów urasta zapewnienie
sprawnych systemów wodno-kanalizacyjnych
i energetycznych.
22
W tym samym czasie wzrosła jednak liczba odbiorców energii na niskim napięciu: w Warszawie o 133,4 tys. (19,2%),
w podregionie warszawskim wschodnim – o 85,0 tys. (46,8%),
a w podregionie warszawskim zachodnim – o 89,2 tys.
(44,9%).
Energia elektryczna konsumowana na Obszarze Metropolitalnym Warszawy w zdecydowanej
większości wytwarzana jest w elektrowniach Kozienice i Bełchatów, a ponadto w warszawskich
obiektach Żerań i Siekierki (mapa 20). Przesył
następuje liniami 400 kV, których przepustowość
staje się niewystarczająca. W znacznie lepszym
stanie technicznym znajduje się sieć dystrybucyjna niższego rzędu (w tym 220kV), chociaż ze
względu na rozproszoną ekspansję budownictwa
w strefie podmiejskiej wymaga ona permanentnego i pilnego uzupełniania.
Sieci gazowe istnieją jedynie w Warszawie
i najbliższym jej otoczeniu (mapa 21). Łącznie
w trzech podregionach w końcu 2009 r. było
9377,4 km gazowej sieci rozdzielczej, co w stosunku do 2000 r. stanowi wzrost o 1385,5 km, czyli
o około 17%. Nowym zjawiskiem jest spadek
odsetka mieszkańców korzystających z gazu sieciowego, co nie jest zaskakujące, wziąwszy pod
uwagę wzrost cen tego nośnika energii. Inną
prawdopodobną przyczyną jest tutaj brak możliwości podłączeń do sieci gazowej lub wysokie
koszty takiej operacji na nowych osiedlach mieszkaniowych.
Sieci wodociągowe i kanalizacyjne na obszarze
OMW cechuje silne niedopasowanie. W roku 2009
występował znaczny niedobór sieci kanalizacyjnej względem wodociągowej w wysokości blisko
8,5 tys. km (tab. 12). Powiększył się on od 2002 r.
o 1638 km, zwłaszcza w poza Warszawą (w stolicy nastąpiło zmniejszenie dystansu o 155 km).
W wartościach procentowych oznacza to, że
w podregionie warszawskim wschodnim aż
72,1% sieci wodociągowej nie miało swego odpowiednika kanalizacyjnego, a w warszawskim zachodnim – 64,9%. W niektórych gminach wskaźnik ten był wyższy niż 80% (mapa 22). Tylko część
tych nieodprowadzanych kanalizacyjnie ścieków
jest przechowywana i wywożona przez system
szamb przydomowych; zdecydowana większość
przedostaje się do wód gruntowych i do Wisły.
Przykładowo dotyczy to znacznej części Warszawy. Zupełny brak sieci kanalizacyjnej, przy równoczesnym stosunkowo niezłym rozwoju wodociągów, charakteryzuje m.in. gminy Poświętne,
Stanisławów, Strachówka, Jakubów, Tarczyn, Żabia Wola i Radziejowice. Ponadto na wschód od
Warszawy w większości gmin statystyczny stosunek sieci kanalizacyjnych do wodociągowych nie
62
Mapa 20. System elektroenergetyczny i zużycie energii na niskim napięciu w regionie warszawskim
na 1 mieszkańca w 2007 roku według powiatów
Źródło: Złącznik diagnostyczny do obowiązującej Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (fragment mapy nr 14, Elektroenergetyka).
Mapa 21. Odsetek ludności korzystającej z wodociągu, kanalizacji i gazu sieciowego w latach 1995 i 2009
64
Tabela 12. Zmiany w rozwoju sieci wodociągowych i kanalizacyjnych na obszarze Metropolitalnym Warszawy
w latach 2002 i 2009
Sieć wodociągowa
Niedobór sieci kana
lizacyjnej względem
wodociągowej
Sieć kanalizacyjna
Region
2002 (km)
2009 (km)
przyrost
(%)
2002
(km)
2009
(km)
przyrost
(%)
2002
(km)
2009 (km)
RAZEM
10 473,2
14 249,0
36,1
3 624,8
5 763,1
59,0
–6 848,4
–8 485,9
Warszawa
2 006,1
2 069,6
3,2
1 681,9
1 900,6
13,0
–324,2
–169,0
strefa zewnętrzna
8 467,1
12 179,4
43,8
1 942,9
3 862,5
98,8
–6 524,2
–8 316,9
podregion
warszawski wschodni
3 667,1
5 669,8
54,6
819,3
1 580,5
92,9
–2 847,8
–4 089,3
garwoliński
918,0
1 281,2
39,6
107,7
238,1
121,1
–810,3
–1 043,1
legionowski
349,9
466,2
33,2
164,1
231,2
40,9
–185,8
–235,0
miński
868,1
1 595,2
83,8
154,3
322,6
109,1
–713,8
–1 272,6
nowodworski
481,4
784,3
62,9
84,1
133,4
58,6
–397,3
–650,9
otwocki
628,5
789,5
25,6
119,1
241,3
102,6
–509,4
–548,2
wołomiński
421,2
753,4
78,9
190,0
413,9
117,8
–231,2
–339,5
4 800,0
6 509,6
35,6
1 123,6
2 282,0
103,1
–3 676,4
–4 227,6
grodziski
531,5
885,8
66,7
101,9
356,6
250,0
–429,6
–529,2
grójecki
887,0
1 089,6
22,8
151,6
181,5
19,7
–735,4
–908,1
piaseczyński
903,4
1 297,2
43,6
228,4
681,0
198,2
–675,0
–616,2
pruszkowski
484,3
660,5
36,4
250,7
418,4
66,9
–233,6
–242,1
sochaczewski
839,3
1 105,4
31,7
89,3
146,5
64,1
–750,0
–958,9
warszawski zachodni
647,2
787,3
21,6
197,8
373,2
88,7
–449,4
–414,1
żyrardowski
507,3
683,8
34,8
103,9
124,8
20,1
–403,4
–559,0
podregion
warszawski zachodni
przekracza 25%. Tylko nieliczne gminy wskaźnik
ten osiągnęły na poziomie powyżej 90%.
Na Obszarze Metropolitalnym Warszawy
znajduje się około 80 oczyszczalni ścieków. Największe znajdują się w Warszawie (w tym rozbudowywana oczyszczalnia Czajka, która po modernizacji w 2012 r. z osiągniętą przepustowością
435 tys. m3/dobę będzie największą w kraju), ale
większość z nich nie przekracza poziomu przepustowości 5 tys. m3/dobę. Łącznie w OMW w 2009
r. przepustowość oczyszczalni z podwyższonym
usuwaniem biogenów (których jest większość
na tym obszarze) wyniosła 641,8 tys. m3/dobę,
w tym najwięcej w Warszawie (481,6 tys. m3/
dobę), a oczyszczalni biologicznych – 96,6 tys. m3/
dobę. Rozmieszczenie i przepustowość obiektów
są niewystarczające, chociaż w ostatniej dekadzie
ten ostatni wskaźnik wzrósł w dwóch podregionach podwarszawskich o blisko 30% (a w Warszawie w 1999 r. niemal wszystkie ścieki trafiały do
Wisły).
Niewątpliwie uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej należy do najpoważniejszych problemów związanych z ekspansją przestrzenną OMW.
65
Mapa 22. Niedobór statystyczny sieci kanalizacyjnej na Obszarze Metropolitalnym Warszawy w 2009 r.
4.8. Wyposażenie w infrastrukturę społeczną
Dotychczasowe efekty ekspansji przestrzennej
instytucji wyższego rzędu reprezentujących infrastrukturę społeczną są jak na razie nieznaczne.
Specyfika Obszaru Metropolitalnego w zakresie
rozwoju obiektów infrastruktury społecznej polega
na zdecydowanej dominacji Warszawy w zakresie
koncentracji usług wyższego rzędu. Prawidłowość
ta jest zgodna z teoretycznymi zasadami lokalizacji
usług na wyższych szczeblach hierarchii administracyjno-osadniczej. Wynika to z faktu, że usługi te
jako kosztowniejsze mogą być utrzymywane tylko
przez największe i najbardziej znaczące ośrodki.
66
Tabela 13. Ważniejsze obiekty infrastruktury społecznej na Obszarze Metropolitalnym Warszawy w 2009 r.
Obiekty i instytucje
Razem
Warszawa
Strefa zewnętrzna
liczba
%
Filharmonie i orkiestry (bez Żelazowej Woli)
4
4
0
0,0
Teatry dramatyczne (bez amatorskich instytucji
w Otwocku i Ołtarzewie)
22
22
0
0,0
Służba zdrowia (szpitale kliniczne i uzdrowiskowe)
60
57
3
5,0
Galerie sztuki
55
50
5
9,1
Biblioteki naukowe i fachowe
256
231
25
9,8
Żłobki
50
44
6
12,0
Szkoły wyższe
89
77
12
13,5
Instytuty naukowe
97
80
17
17,5
Szkoły policealne
161
120
41
25,5
Muzea
83
61
22
26,5
15 591
10 543
5 048
32,4
Kina
36
24
12
33,3
Obiekty sportowe klasy międzynarodowej
9
6
3
33,3
Apteki ogólnodostępne
982
560
422
43,0
Licea ogólnokształcące
385
218
167
43,4
Przychodnie, ośrodki zdrowia, poradnie
281
158
123
43,8
Hotele i motele
115
64
51
44,3
Przedszkola i punkty przedszkolne
987
523
464
47,0
Szkoły artystyczne
70
36
34
48,6
Placówki dla dzieci i młodzieży
280
136
144
51,4
Obiekty z zapleczem konferencyjnym
146
69
77
52,7
Szkoły zawodowe średnie
207
96
111
53,6
Biblioteki pozostałe
474
191
283
59,7
Domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice
129
47
82
63,6
Szkoły podstawowe
807
285
522
64,7
Szkoły zawodowe
120
39
81
67,5
Łóżka w szpitalach ogólnych
Źródło: GUS, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Wskazana dominacja dotyczy w zasadzie
wszystkich sfer wchodzących w skład infrastruktury społecznej (tab. 13). Przykładowo w roku 2009
w Warszawie znajdowało się 86% liczby uczelni
wyższych i aż 98% kadry nauczycielskiej (tab. 14).
Nieco lepiej przedstawia się sytuacja w zakresie
instytucji naukowo-badawczych, gdyż na oko-
ło 300 podmiotów tej kategorii (instytuty PAN,
dawne jednostki badawczo-rozwojowe) około 15
zlokalizowało się w bliższej strefie podmiejskiej
(m.in. Instytut Problemów Jądrowych w Świerku k. Otwocka, Instytut Badawczy Leśnictwa
w Sękocinie Starym, Instytut Melioracji i Użytków
Zielonych w Falentach i in.). Usługi lecznicze i re-
67
Tabela 14. Liczba szkół wyższych i kadry nauczycielskiej na Obszarze Metropolitalnym Warszawy w roku
szkolnym 2008/2009
Szkoły wyższe
Miejscowość
Nauczyciele akademiccy (tzw. pierwszy etat)
ogółem
w tym profesorowie
liczba
%
liczba
%
liczba
%
90
100,0
15 676
100,0
8 319
100,0
w tym: Warszawa
77
85,6
15 319
97,7
8 153
98,0
w tym: strefa zewnętrzna
13
14,4
357
2,3
166
2,0
Razem
Brwinów
1
6
0
Falenty
1
18
0
Józefów
1
48
35
Mińsk Mazowiecki
1
10
7
Nadarzyn
1
2
0
Otwock
1
37
25
Podkowa Leśna
2
16
3
Pruszków
1
29
6
Pułtusk
1
146
63
Sochaczew
1
20
13
Wołomin
1
15
7
Żyrardów
1
10
7
Źródło: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
habilitacyjne wyższego rzędu również skoncentrowane są w Warszawie, a obiekty podmiejskie są
nieliczne (szpital uzdrowiskowy w KonstancinieJeziornej, szpital kliniczny w Otwocku, ośrodek
szkoleniowo-rehabilitacyjny KRUS w Teresinie),
podobnie jak ważniejsze obiekty sportowe klasy
międzynarodowej (hale sportowe w Pruszkowie,
Legionowie i Nadarzynie). Ponadto w Warszawie
były skoncentrowane wszystkie 22 teatry, 4 najważniejsze instytucje muzyczne (filharmonia, orkiestra symfoniczna i 2 kameralne).
Wśród usług wyższego rzędu nieco lepiej
przedstawia się sytuacja w zakresie rozmieszczenia obiektów konferencyjnych, obiektów sportowych klasy międzynarodowej oraz hoteli i moteli,
w których przypadku udział strefy zewnętrznej
wahał się w granicach do 30–50%. Udział strefy zewnętrznej rósł wśród obiektów i instytucji
niższego rzędu, takich jak zwłaszcza placówki
oświatowe szczebla średniego i policealnego,
oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych dla
dzieci i młodzieży. Wyższe udziały dotyczyły
m.in. bibliotek i punktów bibliotecznych o znaczeniu lokalnym, ośrodków kultury, klubów
i świetlic (około 60%). Największa dyspersja dotyczyła szkół zawodowych (67,5%) i podstawowych
(64,7%).
4.9. Wnioski
Szczegółowe analizy dowodzą, że procesy
urbanizacji i ekspansji przestrzennej na Obszarze
Metropolitalnym Warszawy są zaawansowane
w różnym stopniu zarówno pod względem natężenia procesów składowych, jak i zróżnicowania regionalnego. Największa dynamika dotyczy procesów ludnościowych, związanych z suburbanizacją
rezydencjalną. W drugiej kolejności należy wymienić rozwój przedsiębiorczości. Najwolniej przyrastają sieci infrastrukturalne i ogólnie zabezpiecze-
68
nie ze strony infrastruktury społecznej, zwłaszcza
wysokiego rzędu. W sumie oznacza to, że w ujęciu
historyczno-funkcjonalnym Obszar Metropolitalny
Warszawy w strefie zewnętrznej znajduje się nadal
na początkowym etapie rozwoju.
Pod względem geograficznym (w sensie rozmieszczenia zjawisk i procesów ekspansji przestrzennej) największa intensywność charakteryzuje
południowo-zachodnią część Obszaru Metropolitalnego Warszawy, a zwłaszcza rejon pomiędzy Pruszkowem, Grodziskiem Mazowieckim, Piasecznem
i granicami administracyjnymi stolicy. Pomimo wysokiej gęstości zaludnienia również ten obszar jest
stosunkowo słabo wyposażony w infrastrukturę
techniczną, w tym wodno-ściekową. Mimo że obszar ten jest dobrze zdiagnozowany pod względem
intensywności inwestycyjnej co najmniej od drugiej
połowy ubiegłego wieku, zastanawiający jest brak
prób udrożnienia układów komunikacyjnych w kierunku Warszawy. Dotyczy to zarówno sieci dróg,
jak i organizacji kolei dojazdowej.
Niekontrolowany napływ ludności skutkuje
też znacznym rozpraszaniem zabudowy. Prowa-
dzi to wprost do zwiększania kosztów obsługi
infrastrukturalnej, przede wszystkim transportowej, ale również wodno-kanalizacyjnej i energetycznej. To właśnie rozproszeniem zabudowy
i związanymi z tym wysokimi kosztami budowy
sieci infrastrukturalnych można tłumaczyć złe
warunki życia i ogólnie niską wydolność środowiskową układu strefy podmiejskiej.
Na zakończenie trzeba podkreślić, że analiz strukturalnych, funkcjonalnych i przestrzennych dotyczących zjawisk i procesów,
jakie zachodzą w obrębie OMW, nie ułatwiają
słabości statystyczne. Przede wszystkim brakuje wielu informacji źródłowych, zwłaszcza
na temat wyposażenia infrastrukturalnego
w szczegółowej dezagregacji. Równocześnie
dane dotyczące wielu zagadnień są obarczone
błędem, zwłaszcza dotyczące liczby ludności
faktycznie zamieszkałej na danym obszarze
oraz struktury zatrudnienia. Przeprowadzony
spis powszechny daje nadzieje na uzupełnienie
i większą wiarygodność statystyczną również
w tym zakresie.
ROZDZIAŁ V. Zasięg oddziaływania i powiązania przestrzenne Warszawy
5.1. Wprowadzenie
Rozprzestrzenianie się efektów rozwoju Warszawy na tereny przyległe nie jest równomierne. Opisana w poprzednim rozdziale ekspansja
przestrzenna jest też w coraz większym stopniu
zjawiskiem nieciągłym. Oznacza to rozrywanie
spójnych układów funkcjonalnych, w tym zanegowanie dosyć uporządkowanego w poprzednich dekadach rozwoju linearno-koncentrycznego (model taki opisywali D. Jędrzejczyk i W. Wilk,
1992).
W badaniach dyfuzji bodźców wzrostowych
przyjmuje się milczące założenie, że następują one przez wymianę lub cyrkulację kapitałów:
fizycznego i ludzkiego. Innymi słowy, kanałami
dystrybucyjnymi są różnorakie relacje funkcjonalne wywierające wpływ, opierające się na połączeniach, powiązaniach i więziach. W przypadku
przepływów kapitału fizycznego o dyfuzji bodźców wzrostowych można mówić w sytuacji, gdy
dochodzi do trwałego zainwestowania oraz wzro-
stu intensywności użytkowania. Zjawiska i procesy takie w dużym stopniu opisano w rozdziale 4,
a w tym miejscu uwaga zostanie skoncentrowana na prawidłowościach zagospodarowania pod
względem różnych wskaźników (gęstość zabudowy i zaludnienia, odrolnienia).
Przepływy mają zawsze charakter dwukierunkowy, związany ze źródłem i celem destynacji. Równocześnie w każdym z tych przypadków
mamy do czynienia, w zależności od kierunku,
z procesem oznaczającym koncentrację lub dekoncentrację zasobów obszarów źródłowych
i docelowych. Może mieć ona charakter stały lub
okresowy, w tym o określonej amplitudzie.
W przypadku przepływów stałych, takich jak
zwłaszcza migracje, zachodzących w obrębie obszarów metropolitalnych dochodzi wprawdzie
do trwałego przemieszczenia zasobów, ale jednostki te zazwyczaj są związane funkcjonalnie
z obszarem rdzeniowym przez dojazdy do pracy. Innymi słowy, z punktu widzenia rdzenia
następuje pozorny odpływ kapitału ludzkiego,
69
Tabela 15. Charakterystyka wyróżnionych sektorów rozwojowych w regionie Warszawy
Ludność
Powierzchnia
Liczba
gmin
tys.
%
km2
%
Gęstość zaludnie
nia (os./1 km2)
Ciechanowski
22
234,2
9,5
2 513
10,9
93
Garwoliński
22
226,5
9,2
1 901
8,3
119
Grodziski
16
287,4
11,7
1 102
4,8
261
Kozienicki
12
163,2
6,6
1 640
7,1
100
Nowodworski
22
201,7
8,2
2 411
10,5
84
Piaseczyński
26
282,1
11,4
2 739
11,9
103
Pułtuski
20
145,5
5,9
2 315
10,1
63
Siedlecki
35
360,3
14,6
3 663
15,9
98
Sochaczewski
18
191,2
7,8
1 657
7,2
115
Wyszkowski
27
373,5
15,1
3 073
13,4
122
Razem
220
2 465,8
100,0
23 014
100,0
107
Warszawa
1
1 714,4
517
Pozostała część województwa
93
1 041,9
12 027
Powiat
a z punktu widzenia strefy zewnętrznej – pozorny napływ, bowiem zasoby intelektualne i umiejętności migrantów nie pracują na rzecz nowego
miejsca zamieszkania, ale nadal dla dotychczasowego miejsca pracy, przedsiębiorstwa itd. Poważnym zyskiem po stronie obszaru napływowego pozostaje jednak trwałe zainwestowanie,
które przyczynia się do absorpcji kapitału finansowego. Transfery finansowe są w dużej części
konsumowane „na miejscu”, ale przepływ tego
typu bodźców finansowych niekoniecznie musi
współwystępować z przepływem bodźców inwestycyjnych, know-how itd. W sumie najbardziej
pożądany jest zatem taki rodzaj migracji, który
pociągałby za sobą większy przepływ kapitału intelektualnego, zdolnego do wykorzystania
w nowym miejscu zamieszkania.
Powyższe stwierdzenia mają znaczenie
z punktu widzenia polityki społecznej, innowacyjnej, itd. W strefie podmiejskiej należy dążyć
do jak największego zagospodarowania napływającego kapitału intelektualnego przez zachęty
inwestycyjne itd.
W badaniach przyjęto założenie, że intensywność rozwoju i powiązań funkcjonalnych zale-
ży wprost proporcjonalnie od gradientu spadku
odległości od Warszawy (czyli w uproszczeniu
od odległości geodezyjnej lub kartezjańskiej), ale
musi być to modyfikowane lokalnymi uwarunkowaniami związanymi z rozwojem historycznym
aglomeracji, układem elementów środowiska
naturalnego, np. w postaci barier leśnych i rzecznych itd. Zdecydowano, że wykorzystana metoda
profili będzie odniesiona do zjawisk i procesów
zachodzących w kilku pasmach rozwojowych:
1) nowodworskim; 2) ciechanowskim (legionowskim); 3) pułtuskim; 4) wyszkowskim (radzymińskim); 5) siedleckim (mińskim); 6) garwolińskim;
7) kozienickim; 8) piaseczyńskim; 9) grodziskim;
10) sochaczewskim. Obszary te zdelimitowano na
podstawie układu sieci drogowej, przyporządkowując gminy w ten sposób, aby znajdowały
się w korytarzu transportowym wyznaczonym
głównymi, najdogodniejszymi trasami komunikacyjnymi (tab. 15, mapa 23). Wybrano wszystkie
gminy znajdujące się w promieniu 90 km w linii
prostej od centrum Warszawy. Cezura ta została
przyjęta arbitralnie i intuicyjnie23.
23
90 km odpowiada godzinie jazdy samochodem drogą
jednojezdniową nieekspresową w idealnych warunkach,
zgodnie z limitem prędkości na tego typu drogach. W prak-
70
Mapa 23. Delimitacja sektorów rozwojowych w regionie Warszawy
Wybrane sektory charakteryzowały się względnym podobieństwem pod względem zajmowanej
powierzchni i liczby ludności. Najmniejsze liczyły
145,5 tys. mieszkańców (pułtuski) i 1102 km2 powierzchni (grodziski), a największe – 373,5 tys.
i 3073 km2 (wyszkowski). Różnice były zatem
tyce jest to w godzinach szczytu izochrona dwugodzinna lub
większa.
maksymalnie trzykrotne. Łącznie sektory objęły 47,2% populacji całego województwa (gdyby
pominąć Warszawę, byłoby to nieco ponad 70%)
oraz 64,7% jego powierzchni.
Następnie wytyczono koncentryczne bufory
o promieniu 3 km, w których agregowano dane
dotyczące intensywności użytkowania. W przypadku powiązań funkcjonalnych, dla których
71
Tabela 16. Typologia krótkookresowych, pozalokalnych społecznych powiązań funkcjonalnych
o dużej cykliczności pod względem motywacji i środków transportu
Sprawy zawodowe
praca
na
jemna
praca
na
wła
sny
rachu
nek
delegacje
służbowe
i inne
przejazdy
biznesowe
edukacja
admini
stracyjnourzędowe
zakupy
i usługi
osobiste
turystyka,
rekreacja,
rozrywka
samochód
osobowy
+++
+++
+++
+
++
+++
++
autobus
++
+
+
+++
+
+
+
kolej
++
+
++
+
+
+
+
Środek transportu
Indywidualny
Zbiorowy
Sprawy indywidualne
samolot
+
+
dane istniały na poziomie stosunkowo dużych
obszarowo gmin, zaszła konieczność agregacji dla
buforów o promieniu 5 km.
Zjawiska, które badano, nie wyczerpują całego
przekroju powiązań funkcjonalnych, zarówno w
odniesieniu do relacji jednorazowych, okazjonalnych i długiej amplitudzie, które są bardzo skomplikowane, jak też o krótkim czasie trwania i wysokiej cykliczności (tab. 16). Dobór wskaźników
pozwolił jednak na uchwycenie najważniejszych
relacji społecznych, istotnych z punktu widzenia
kształtowania potrzeb społecznych, dostępności przestrzennej oraz popytu na infrastrukturę
transportową.
5.2. Profile zasięgu oddziaływania Warszawy
5.2.1. Profile gęstości zaludnienia
W okresie powojennym liczba ludności wykazuje wyraźną tendencję do szybszego wzrostu na
obszarze przylegającym najbliżej Warszawy (wykres 11). Najbardziej charakterystyczne jest to,
że zakres przestrzenny tego wzrostu sięga około
45 km od centrum Warszawy. Poza tą pierwszą
cezurą wzrost ludnościowy był minimalny we
wszystkich okresach. Ponadto wyraźna zmiana
nachylenia krzywych przebiega 10 km wcześniej,
czyli w odległości 35 km od centrum Warszawy,
co oznacza średni zasięg aglomeracji.
Wykres 11. Profile gęstości zaludnienia w latach 1950–2010 w promieniu 90 km od centrum Warszawy
72
Wykres 12. Profile gęstości zaludnienia w roku 2009 w promieniu 90 km od centrum Warszawy
według 10 kierunków rozwojowych
Wykresy dla 10 kierunków pokazują znaczne
lokalne zróżnicowania (wykres 19). Ogólnie rzecz
biorąc, we wszystkich kierunkach jest obserwowany spadek gęstości zaludnienia wraz ze wzrostem
odległości od centrum Warszawy, jednak nie jest
to zjawisko równomierne i porównywalne zarówno pod względem wartości bezwzględnych tego
wskaźnika, jak również nachylenia krzywych.
Najbardziej „ostry” spadek gradientu gęstości
zaludnienia charakteryzuje kierunek ciechanowski, garwoliński i wyszkowski. W pozostałych
kierunkach rozwojowych są widoczne mniej lub
bardziej wyraźne odchylenia od jednostajnego nachylenia krzywych. W tym przypadku największe
73
zróżnicowania są charakterystyczne dla kierunku
sochaczewskiego, a nieco mniej dla pułtuskiego,
siedleckiego, kozienickiego i grodziskiego.
Im większe nieregularności, tym większych
spodziewać się można nierównomierności rozwoju procesów urbanizacyjnych i tym samym prze-
pływu bodźców wzrostowych. W świetle powyższych uwag najbardziej chaotyczny wydaje się
proces ekspansji przestrzennej stolicy w kierunku
zachodnim, a następnie południowym.
Metoda profili gęstości zaludnienia pozwala na oszacowanie odległości, w której wyga-
Wykres 13. Profile udziału zabudowy i terenów silnie zurbanizowanych w roku 2009 w promieniu 90 km
od centrum Warszawy według 10 kierunków rozwojowych
Źródło: na podstawie danych Corine Land Cover.
74
Wykres 14. Profile udziału odrolnień w planach miejscowych według stanu na koniec roku 2009 w promieniu
90 km od centrum Warszawy według 10 kierunków rozwojowych
Źródło: na podstawie danych Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej/GUS.
sa działanie procesów urbanizacyjnych. Są to
odległości: dla kierunku ciechanowskiego – 30
km, garwolińskiego – 40 km, nowodworskiego –
25 km, piaseczyńskiego – 35 km, pułtuskiego –
40 km, siedleckiego – 50 km i wyszkowskiego
– 30 km. Natomiast dla kierunku grodziskiego,
kozienickiego i sochaczewskiego jest to bardziej
utrudnione, bowiem na wykresie nie widać jednoznacznie wyraźnej zmiany kierunku nachylenia krzywej.
75
5.2.2. Udział terenów zabudowanych i silnie
zurbanizowanych
Na wykresie 13 przedstawiono profile gęstości
terenów zabudowanych i silnie zurbanizowanych
jako procent udziału tego typu obszarów w powierzchni ogółem. Wykorzystano przy tym dane
satelitarne o pokryciu terenu Corine Land Cover
2006 (CLC). Szczegółowa analiza ujawnia kolejne
prawidłowości związane z ekspansją przestrzenną i procesami urbanizacji. Przede wszystkim na
kilku kierunkach widać wyraźnie większe nieregularności niż w przypadku rozmieszczenia
ludności. Dotyczy to zwłaszcza kierunku pułtuskiego, co jest związane z zagospodarowaniem
obszaru wokół Zalewu Zegrzyńskiego. Ponadto
na części kierunków przebieg krzywych jest nieco
bardziej regularny, a występujące piki są trochę
mniej spłaszczone (kierunek piaseczyński i garwoliński). Prawdopodobnie jest to związane ze
sposobem agregacji danych i szczegółowością baz
źródłowych. Ogólnie jednak przedstawiona metoda potwierdza wyniki uzyskane na podstawie
analizy profili gęstości zaludnienia.
5.2.3. Zmiany przeznaczenia gruntów rolnych
na cele nierolnicze
Kolejnym sposobem ustalenia zasięgu oddziaływania Warszawy jest analiza zmian przezna-
czenia gruntów rolnych na cele nierolnicze (tzw.
odrolnień), wykazanych w miejscowych planach
zagospodarowania przestrzennego (planach
miejscowych). Przeprowadzone badania wyraźnie wskazują na podwyższony udział odrolnień
w nieco dalszej odległości od granic administracyjnych stolicy (wykres 14). Dotyczy to w szczególności takich kierunków, jak grodziski (kulminacja około 25 km od Warszawy), nowodworski
(25–45 km), piaseczyński (15–40 km), pułtuski
(70–90 km, jednak przy niskim wartościach oscylujących maksymalnie do 7% powierzchni pięciokilometrowego promienia), siedlecki (35–50 km),
wyszkowski (15–40 km).
Powyższe profile w konfrontacji z wcześniejszymi podobnymi analizami, wykonanymi na
podstawie danych o rozmieszczeniu ludności
i zabudowy, wyraźnie pokazują bardzo niebezpieczne zjawisko dalszego rozpraszania zabudowy. Zagrożenie to wynika z faktu, że przewidywania, czy też wskazania odnośnie do lokowania
nowej zabudowy są wyraźnie przesunięte w stosunku do obszarów dotychczasowej urbanizacji.
Przesunięcie to z reguły ma wartość 10–15 km
w kierunku zewnętrznym. Dla całej aglomeracji
przedstawiono to na wykres 15. Średnio przesunięcie jest charakterystyczne dla odległości
20–45 km (w tym szczególnie 20–35 km), gdzie
udział wskazywanych w planach odrolnień jest
większy niż dotychczasowy udział zabudowy.
Wykres 15. Udział odrolnień w planach miejscowych a udział zabudowy w promieniu 90 km od centrum
Warszawy (kierunki rozwojowe zagregowane)
Źródło: na podstawie danych Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej/GUS oraz Corine Land
Cover.
76
Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego są wiążącym aktem prawa miejscowego. Wynika stąd pesymistyczny wniosek, że
przy utrzymaniu się wysokiej presji popytowej
ze strony potencjalnych migrantów dalsze rozpraszanie zabudowy w aglomeracji warszawskiej
jest nieuniknione. Zatrzymać to może jedynie albo
systemowe unieważnienie planów miejscowych
(nierealne), albo spadek tempa suburbanizacji rezydencjalnej (nieprawdopodobne).
5.3. Struktura i powiązania przedsiębiorstw
5.3.1. Udział przedsiębiorstw dużych
i wyższego rzędu
Dobrym indykatorem przepływu bodźców
wzrostowych jest analiza rozmieszczenia przedsiębiorstw o określonych cechach, sprzyjających
rozwojowi gospodarczemu. Uznaje się powszechnie, że cechy to powinny być związane ze skalą
działalności przedsiębiorstwa oraz jego specyfiką
przedmiotową, tj. branżą. W pierwszym przypadku szczególne znaczenie mają firmy duże,
przede wszystkim przez możliwą skalę działalności uwarunkowaną popytem na towary i usługi
oraz liczne efekty mnożnikowe wynikające z zapotrzebowania na podwykonawców. W drugim
– szczególnie pożądane są wyspecjalizowane rodzaje działalności, związane z szeroko rozumianą
innowacyjnością i postępem technologicznym lub
z twórczością i kreatywnością.
Kierując się powyższymi przesłankami, wykonano dwie analizy. Po pierwsze, zbadano rozmieszczenie podmiotów gospodarczych o liczbie
pracujących 50 i więcej osób. Po drugie, zbadano,
czy w populacji wszystkich podmiotów występują prawidłowości udziału firm o wyżej zaawansowanych działalnościach.
Lokalizacja podmiotów o największym zatrudnieniu wskazuje wyraźnie na ich koncentrację wokół granic administracyjnych Warszawy
(mapy 24 i 25). Charakterystyczne jest przy tym
dosyć częstsze występowanie po lewej stronie Wisły, zwłaszcza na południe od stolicy. To częstsze
występowanie sięga 25 km od centrum miasta,
a w dalszej odległości natężenie maleje. Ponadto
w części południowo-zachodniej występuje większa koncentracja firm największych, zatrudniających 250 i więcej osób.
Analizę udziału podmiotów o wyżej zaawansowanych działalnościach przedstawiono metodą profili gęstości (wykresy 16 i 17). Okazuje się,
że rozwój tego sektora również nie jest jednorodny, jakkolwiek daje się uchwycić podstawowe
prawidłowości. Przede wszystkim jest charakterystyczny modelowy, proporcjonalny spadek
tego udziału wraz ze wzrostem odległości, dający się nieźle aproksymować za pomocą funkcji
matematycznych (przykładowo liczba podmiotów tego typu na 1 km2 rozkłada się zgodnie
z modelem y = 2,291x-2,089x o współczynniku dopasowania równym 0,998, a rozkład udziałów
Wykres 16. Profile udziału oraz natężenia występowania podmiotów o zaawansowanej działalności na koniec
roku 2009 w promieniu 90 km od centrum Warszawy
77
Mapa 24. Rozmieszczenie podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących 50 i więcej oraz 250 i więcej osób
w regionie Warszawy w 2009 r. według miejscowości
Objaśnienie: Linią przerywaną zaznaczono sektory i pierścienie koncentryczne wyznaczone od centrum Warszawy co 5 km.
według modelu sinusoidalnego, y = 1,406 + 4,773
* cos [6,146x - 8,314], współczynnik dopasowania
= 0,941). Co jednak najistotniejsze, tylko gęstość
podmiotów w stosunku do powierzchni spada
wprost proporcjonalnie w miarę zwiększania się
odległości od centrum układu, a pozostałe ogólne wskaźniki wykazują fluktuację zbliżoną do
wygasającej sinusoidy.
78
Mapa 25. Rozmieszczenie podmiotów gospodarczych w sektorze usług wyższego rzędu w regionie Warszawy
w 2009 r. według miejscowości na 1000 mieszkańców
Na podstawie szczegółowych studiów można też obliczyć przeciętny zasięg oddziaływania
Warszawy jako bieguna sprzyjającego powstawaniu działalności wyższego rzędu. Wartość ta wy-
79
Wykres 17. Profile udziału wyżej zaawansowanych działalności wśród wszystkich podmiotów według stanu
na koniec roku 2009 w promieniu 90 km od centrum Warszawy według 10 kierunków rozwojowych
nosi około 30 km, licząc od centrum Warszawy,
zlokalizowanego na skrzyżowaniu Al. Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej.
Dokładniejsza analiza poszczególnych sektorów rozwojowych pokazuje jeszcze inną, odmienną
cechę charakterystyczną. Jest nią stosunkowo duża
nieregularność udziałów przedsiębiorstw o wyżej
zaawansowanych działalnościach (wykres 16).
Tendencja jest wygasająca w miarę zwiększania
się odległości od centrum, ale przebieg krzywych
ma charakter silnie fluktuacyjny, występują liczne
piki i obniżenia.
Podstawowym wnioskiem z powyższych analiz jest hipoteza mozaikowatego wzrostu na obszarze metropolitalnym Warszawy. Polega ona na
przepływie bodźców rozwojowych nie w sposób
ciągły, ale rozproszony, niekiedy wręcz przypadkowy. Oznacza to, że organizacja ekonomicznoprzestrzenna może być chaotyczna i losowa.
Opisany obraz struktury przestrzennej przepływu bodźców rozwojowych jest też odmienny
od obserwowanego w granicach administracyjnych Warszawy (Śleszyński 2004b, 2006). W przypadku stolicy obserwowano bowiem w miarę
systematyczny spadek gradientu natężenia przedsiębiorstw o zaawansowanych działalnościach.
Można też stwierdzać, że strefa zewnętrzna pod
względem ekonomicznym znajduje się nadal na
początkowym etapie rozwoju.
80
5.3.2. Oddziały i filie przedsiębiorstw
Analiza powiązań organizacyjnych (mapa 26)
wyraźnie wskazuje na dominującą rolę Warszawy. Co interesujące, tworzy ona sieć powiązań zarówno z ośrodkami subregionalnymi,
jak i wieloma miejscowościami w obrębie Obszaru
Metropolitalnego Warszawy. Świadczy to o stosunkowo dużej, jak na warunki polskie, dyspersji
gospodarczych funkcji kontrolnych. Tym samym
można byłoby wnioskować, że z punktu widzenia rozwoju typowo ekonomicznego aglomeracja
warszawska nie znajduje się na początkowym etapie rozwoju.
Mapa 26. Liczba central, filii oraz liczba powiązań organizacyjnych między gminami województwa
mazowieckiego w 2007 r.
Źródło: na podstawie danych IGiPZ PAN (por. Śleszyński 2011b).
81
Tej tezie przeczą jednak dalsze dodatkowe obliczenia. Warto zwrócić uwagę, że bezwzględna
liczba tych powiązań jest stosunkowo niewielka,
jeśli weźmie się pod uwagę cały kraj. Przedstawiona na mapie baza powiązań wewnętrznych
w obrębie województwa mazowieckiego obejmuje zaledwie 74 relacje, a w obrębie OMW – 32,
podczas gdy tylko sama Warszawa ze wszystkimi
gminami w Polsce ma tych linków aż 2361 na łączną liczbę 5867 w całym kraju. Wynika stąd wniosek, że strefa podmiejska dla Warszawy nie jest
pierwszo-, ani nawet drugorzędnym obszarem
powiązań funkcjonalnych w zakresie gospodarczych funkcji kontrolnych.
Na marginesie przedstawione wyliczenia przemawiają też za poparciem hipotez metropolizacji
kraju, rozumianej jako zrywanie więzi z najbliższym zapleczem i krystalizowaniem się oraz rosnącą rolą powiązań na wyższych szczeblach hie-
rarchicznych. Obecnie nie wiadomo jednak, czy
proces ten umacnia się, wycofuje lub pozostaje na
jednakim poziomie. Nawet gdyby okazało się, że
dyspersja powiązań na strefę podmiejską powiększa się, niskie wartości bezwzględne tych relacji
długo jeszcze będą potwierdzały wspomnianą
hipotezę metropolizacji.
Obserwowany układ ma charakter silnie biegunowy z wiodącą (dominującą) rolą Warszawy.
Pod względem lokalizacji geograficznej zwraca
uwagę silna dychotomia polegająca na znacznie
lepszej krystalizacji powiązań stolicy z zachodnią częścią OMW. Na pierwszy plan wysuwają
się takie ośrodki, jak: Grodzisk Mazowiecki, Błonie, Pruszków i Piaseczno, a ponadto Sochaczew,
Teresin i Raszyn. Są to ośrodki równorzędne pod
względem liczby powiązań, do istotniejszych
pod względem hierarchii osadniczej Ciechanowa
i Ostrołęki. Na prawym brzegu OMW w zasadzie
Tabela 17. Relacje właścicielskie związane z Obszarem Metropolitalnym Warszawy na tle wszystkich
powiązań (2004/2005)
Miejscowość lub region właściciela
Miejscowość lub region podmiotu
zależnego
Liczba relacji
Siła relacji
(mln zł)*
Związane z Warszawą lub obszarem poza OMW
Zagranica
Warszawa
414
267 990
Warszawa
Warszawa
151
138 681
Warszawa
Obszar kraju poza OMW
253
121 312
Związane z OMW poza Warszawą
Zagranica
OMW poza Warszawą
28
17 300
Polska poza OMW
OMW poza Warszawą
2
935
OMW poza Warszawą
Warszawa
3
231
OMW poza Warszawą
OMW poza Warszawą
1
120
Warszawa
OMW poza Warszawą
4
1 001
Inne części kraju
3
129
OMW poza Warszawą
w tym pojedyncze relacje (w nawiasie siła powiązania w mln zł):
Nowy Jork–Garwolin (1707), Londyn–Żyrardów (1623), Helsingborg–Raszyn (1397), Sydney–Sochaczew (1285), Hoofddorp–Nowy Dwór
Maz. (1169), Paryż–Piaseczno (1153), Temple–Błonie (1015), Salisbury–Warszawa (941), Monachium–Nadarzyn (919), Piaseczno–Lubin
(855), Nanterre–Grójec (801), Roermond–Raszyn (784), Seul–Pruszków (768), Warszawa–Grodzisk Mazowiecki (505), Oława–Sochaczew
(468), ToruńvSochaczew (467), Södertälje–Nadarzyn (449), LEIDEN–Nadarzyn (408), Paryż–Mszczonów (303), Nordborg–Grodzisk Mazowiecki (294), Warszawa–Błonie (191), Ateny–Karczew (182), Rotterdam–Piaseczno (171), Ateny–Piaseczno (167), Weissenhorn–Płochocin
(157), Nowy Jork–Sulejówek (154), Barcelona–Piastów (152), Warszawa–Piastów (152), Kongsberg–Pruszków (151), Wilrijk/Antwerpia–Raszyn (151), Fameck–Pruszków (143), Zaborów–Warszawa (135), Zaborów–Warszawa (91), Zaborów–Wrocław (60), Raszyn–Kielce (53), Błonie–Warszawa (35), Pruszków–Brodnica (16), Ożarów Mazowiecki–Warszawa (5), Amsterdam–Karczew (1)
* udział przychodów z całokształtu działalności proporcjonalnie do posiadanego portfela akcyjnego.
Źródło: bazy danych IGiPZ PAN (por. P. Śleszyński 2007b).
82
jedynym liczącym się ośrodkiem jest Mińsk Mazowiecki.
Jeszcze większa koncentracja i selektywność
przestrzenna występuje w przypadku powiązań
kapitałowych, związanych z udziałami akcyjnymi spółek handlowych. Gdy weźmie się źródłową
bazę około 1,5 tys. powiązań akcyjnych największych polskich spółek pod względem przychodów
z całokształtu działalności w 2004/2005 r. (bez relacji w obrębie tej samej gminy), to okaże się, że
na wewnętrzne powiązania województwa mazo-
wieckiego przypada zaledwie 14 relacji, ale o stosunkowo istotnej wartości w wysokości 9,2 md zł
(na łączną sumę 720,2 mld zł – wraz z powiązaniami zagranicznymi, albo na 165,8 mld zł, jeśli wziąć
pod uwagę tylko relacje wewnątrzkrajowe). Ten
ostatni wskaźnik jest wynikiem powiązań właścicielskich między największymi polskimi spółkami, w tym płockiego PKN Orlen (udziały stołecznego Skarbu Państwa), a ponadto Elektrowni
Kozienice i PERN Przyjaźń. Pozostałe powiązania
są mniej istotne i w obrębie aglomeracji obejmują
Mapa 27. Przepływy migracyjne (zameldowania i wymeldowania) w latach 2005–2006 według rejestracji
bieżącej GUS
83
(w nawiasie siła relacji w mln zł): Warszawa–Grodzisk Mazowiecki (505), Warszawa–Błonie (191),
Zaborów–Warszawa (91), Błonie–Warszawa (35)
i Ożarów Mazowiecki–Warszawa (5) – tabela 17.
Tymczasem wartość powiązań z zagranicy, skierowanych w stronę podmiotów ze strefy zewnętrznej, wyniosła 16,6 mld zł, m.in. (Nowy
Jork–Garwolin (1707), Londyn–Żyrardów (1623),
Helsingborg–Raszyn (1397), Sydney–Sochaczew
(1285), Hoofddorp–Nowy Dwór Mazowiecki
(1169), Paryż–Piaseczno (1153), Temple–Błonie
(1015). Oznacza to „rozrywanie” wewnętrznych
powiązań na rzecz relacji międzynarodowych.
Przewaga relacji na wyższych szczeblach metropolitalnych jest jeszcze bardziej wyraźna niż
w przypadku „zwykłych” powiązań organizacyjnych ze względu na to, że Warszawa jest głównym
krajowym węzłem (hubem) międzynarodowych
Mapa 28. Zlewnie migracyjne i pochodzenie migrantów wybranych ośrodków miejskich we wschodniej
i centralnej Polsce (dane za dwulecie 2005–2006 r.)
Mapa 29. Struktura przestrzenna rejestrowanych migracji w Polsce związanych z Warszawą i OMW w 2009 r.
na przykładzie wybranych wskaźników
Źródło: na podstawie niepublikowanych danych GUS.
85
powiązań właścicielskich. Podmioty zagraniczne
posiadają bowiem większość udziałów akcyjnych
w największych przedsiębiorstwach działających
w Polsce, a zarządy tych firm są z kolei zlokalizowane w największym stopniu w Warszawie i mają
udziały w spółkach krajowych funkcjonujących
w innych regionach (zagadnienia te opisano szerzej w podrozdziale 4.4).
nach źródłowych. Wyczerpywanie się zasobów
migracyjnych spowoduje prawdopodobnie dalszy wzrost znaczenia przemieszczeń pomiędzy
największymi miastami, który nie jest obecnie
jeszcze tak istotny. Trzeba też zaznaczyć, że prezentowane badania były oparte na rejestrowanych migracjach z początku okresu kulminacji
(2005–2011) wchodzenia na rynek pracy wyżu
demograficznego z końca lat 70. ubiegłego wieku
i, jak się wydaje, dotyczą ostatniej dużej fali mobilności przestrzennej mieszkańców Polski w czasach współczesnych.
Analiza danych o rejestrowanych przepływach
międzygminnych za 2009 r. pozwala na potwierdzenie i uszczegółowienie powyższych wniosków
(mapa 29). Rysuje się m.in. wyraźne zróżnicowanie oddziaływania Warszawy jako ośrodka napływów oraz odpływów, jak również zdecydowana
odmienność w zakresie zasięgu terytorialnego
migracji dotyczących Warszawy i pozostałej części obszaru metropolitalnego.
5.4. Powiązania migracyjne24
5.4.1. Stałe migracje osiedleńcze
Warszawa wykazuje niezwykle dużą aktywność w pozyskiwaniu migrantów (mapa 27). Zdelimitowana zlewnia migracyjna rozciąga się na
całym obszarze środkowej i północo-wschodniej
Polski, zdecydowanie wygrywając konkurencję
m.in. z Białymstokiem i Olsztynem oraz w pewnym stopniu z Łodzią i Lublinem (mapa 28). Porównując wcześniejsze dane (Dziewoński i Korcelli
1981), można by sądzić, że jest to utrzymanie pozycji w stosunku do dekad ubiegłych. Ponieważ
jednak znaczna część faktycznych migracji nie jest
rejestrowana, wniosek ten jest ostrożny, najprawdopodobniej rola Warszawy uległa wzmocnieniu.
Dalsze procesy metropolizacji w aspekcie demograficznym są związane z wyczerpywaniem
się zasobów migracyjnych w tradycyjnych regio-
5.4.2. Dojazdy do pracy25
Udostępnienie przez GUS danych macierzowych o dojazdach do pracy pozwala na szczegółową analizę nie tylko natężenia, ale kierunków
dojazdów do pracy. Do analiz dysponowano
Tabela 18. Zagregowana macierz dojazdów do pracy między Warszawą, innymi gminami OMW
oraz pozostałą częścią kraju (w tabeli obliczono udziały procentowe „poziomo” i „pionowo”, wartości
bezwzględne podkreślono)
Przyjazdy do regionów
Wyjazdy
z regionów
Polska ogółem
Warszawa
Pozostała część OMW
Pozostała część kraju
Polska ogółem
Warszawa
Pozostała część
OMW
Pozostała część
kraju
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
%
tys.
2 091,3
100,0
161,3
7,7
74,8
3,6
1 855,1
88,7
%
100,0
tys.
12,0
%
0,6
tys.
139,7
%
6,7
tys.
1 939,6
%
92,7
100,0
100,0
100,0
0,0
0,0
0,0
100,0
87,7
14,1
83,3
59,6
51,6
100,0
10,5
100,0
54,1
4,0
48,4
10,2
13,6
12,3
0,1
38,7
72,3
78,0
1,5
2,3
1,6
0,1
0,5
1 851,4
95,5
99,8
Źródło: na podstawie danych Ośrodka Statystyki Miast GUS w Poznaniu.
25
24
Zagadnienia te analizowano bardziej szczegółowo w module demograficznym w bliźniaczym projekcie „Społecznodemograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza”.
Zagadnienia te w innych ujęciach, w tym w stosunku do oszacowanej liczby pracujących w gminach, przedstawiono też
w module rynku pracy w bliźniaczym projekcie „Społecznodemograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza”.
86
macierzą międzygminną (wraz z podziałem na
miasta i obszary wiejskie w gminach miejskowiejskich) zawierającą wszystkie zarejestrowane
przemieszczenia do pracy najemnej o liczbie 10
i więcej osób, czyli około 90% populacji w tej kategorii.
Dane zestawione w tabeli 18 pokazują wyraźną dominację ośrodka warszawskiego w kształtowaniu struktury dojazdów do pracy nie tylko na
obszarze OMW, ale i w Polsce. Stwierdzono, że do
Warszawy z całego kraju dojeżdża 161,3 tys. osób,
z czego z pozostałego obszaru OMW pochodzi
83,3 tys. osób. Natomiast do tej pozostałej części
OMW przyjeżdżało 10,5 tys. osób z Warszawy,
54,1 tys. z innych gmin OMW oraz 10,2 tys. z pozostałych części kraju. W sumie cały obszar OMW
miał dodatnie saldo dojazdów i przyjazdów
w wysokości 86,7 tys. osób.
Dane macierzowe o kierunkach dojazdów
do pracy najemnej ujawniają jeszcze jedną charakterystyczną cechę. Zidentyfikowano bowiem
dosyć liczną kategorię osób zarejestrowanych
jako dojeżdżające ze znacznych odległości, nawet powyżej 150 km. Łącznie takich osób, przyjeżdżających do stolicy było 39,3 tys. (najwięcej
z Trójmiasta, konurbacji katowickiej, Poznania,
Wrocławia i Krakowa), a do pozostałej części
OMW – 4,4 tys. (najwięcej z Poznania, Częstochowy i Rzeszowa). W części są to osoby migrujące w ruchu okresowym, zapewne najczęściej
tygodniowym, a w części osoby zapewne tylko
zameldowane w dalszych odległościach, a faktycznie mieszkające w stolicy i jej strefie podmiejskiej. Pokazuje to poglądowo wykres częstości
dojeżdżających według odległości (wykres 18).
Na tym wykresie obserwowany jest pik w okolicach 250–300 km, która to odległość jest zbyt duża
na codzienne dojazdy, ale optymalna, jeśli chodzi
o przemieszczenia wahadłowe w rytmie tygodniowym.
Napływy (przyjazdy), odpływy (wyjazdy),
saldo oraz efektywność dojazdów w regionie
Warszawy przedstawiono na mapie 47, kierunki
podstawowych kategorii przemieszczeń na mapie 30, a wielkość i udziały przepływów do Warszawy i OMW na mapie 31 i wykresie 19. W świetle tych analiz okazuje się, że nie tylko Warszawa
stanowi silny rynek pracy przyciągający osoby
spoza lokalnych miejsc zamieszkania. Wyraźnie
rysuje się obszar zwiększonego oddziaływania
na południowy zachód od stolicy. Ponadto wyróżniają się niektóre ośrodki powiatowe o rozwiniętych funkcjach przemysłowych, zwłaszcza
Kozienice (elektrownia w Świerżach Górnych),
Wykres 18. Wykres częstości liczby dojeżdżających do pracy najemnej do Warszawy w 2006 r. (w przedziałach
co 10 km)
87
Mapa 30. Wskaźniki rozwoju i struktury dojazdów do pracy najemnej w regionie Warszawy w 2006 r.
Przyjazdy
Wyjazdy
Saldo
Efektywność
Garwolin, Węgrów (mleczarnie) czy Sochaczew
(różnorodne przetwórstwo przemysłowe). Wynika stąd wniosek, że to właśnie przemysł jest
generatorem rynków pracy oddziałujących na
większe odległości.
Zjawisko nadwyżki przyjazdów nad dojazdami dobrze ilustruje wskaźnik efektywności
(saldo przyjazdów i wyjazdów, podzielone
przez sumę tych zdarzeń). Wyraźnie widać
ekspansję Warszawy na sąsiadujące gminy,
88
Mapa 31. Kierunki i wielkość strumieni dojazdów do pracy według kategorii obszarów docelowych w 2006 r.
do Warszawy z OMW
do OMW z Warszawy
do Warszawy spoza OMW
do OMW (bez Warszawy)
zwłaszcza w kierunku południowo-zachodnim, ale także południowo-wschodnim i północnym.
Analiza kierunków dojazdów do pracy pokazuje zasięg oddziaływania Warszawy, a następnie innych lokalnych rynków pracy. Największym zasię-
giem charakteryzuje się stolica, w przypadku której
wektory obrazujące przemieszczenia skierowane
są z niemal wszystkich gmin środkowej i północno-wschodniej Polski, a ponadto z większości miast
całego kraju (wspomniane dojazdy wahadłowe
w rytmie tygodniowym oraz różnice zameldowa-
89
Mapa 32. Natężenie wyjazdów do pracy najemnej na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2006 r. według
kategorii obszarowych
wyjazdy do Warszawy
wyjazdy do OMW
nia i faktycznego zamieszkania). Największa liczba
dojazdów pochodzi przy tym ze strefy 20–30 km,
liczonej od centrum, i spada dosyć proporcjonalnie
i jednostajnie do granic Obszaru Metropolitalnego
Wykres 19. Wielkość strumieni dojazdów do pracy na Obszarze Metropolitalnym Warszawy w 2006 r. według
typów obszarów źródłowych i docelowych oraz odległości
90
Warszawy, przy czym w okolicach 60 km wyraźniejszy jest skok wartości w dół.
W przypadku wyjazdów z Warszawy największy wolumen notuje się w odległości 20 km, a więc
przy granicy z miastem. Analiza kartograficzna
pokazuje, że w przepływach największy udział
ma obszar na południowy zachód od stolicy (Piaseczno, linia grodziska).
Przyjazdy do innych gmin OMW, w tym
przemieszczenia pomiędzy nimi, są znacznie
mniejsze, ale widać wyraźną koncentrację w kil-
ku miejscach. Rozwinięte lokalnie rynki pracy
przyciągające pracujących z większych odległości to zwłaszcza Pruszków, Piaseczno, Mszczonów, Garwolin, Otwock, Mińsk Mazowiecki, Radzymin, Nowy Dwór Mazowiecki i Sochaczew,
a więc większość największych miast aglomeracji.
Słabsze znaczenie ma natomiast Legionowo, które
pozostaje ośrodkiem o charakterze typowo rezydencjalnym („sypialni”).
Uzupełnieniem powyższych analiz są mapy
udziałów
poszczególnych
najważniejszych
Mapa 33. Liczba pojazdów wjeżdżających do Warszawy w październiku 2010 r. na 1000 mieszkańców
powiatu źródłowego
Źródło: na podstawie badań własnych IGiPZ PAN (badania kordonowe przeprowadzone przez P. Rosika).
91
kierunków obszarów docelowych (mapa 32).
Wysokie wartości względne pokazują silne wewnętrzne związanie Obszaru Metropolitalnego
Warszawy. Jest ono charakterystyczne zwłaszcza
na kierunku wyszkowskim, mińskim i otwockim. Można to interpretować, że uwarunkowania takiego geograficznego rozmieszczenia tkwią
w słabym dotychczasowym rozwoju przemysłu
i usług.
5.5. Ruch pojazdów i powiązania transportowe
Na mapie 33 przedstawiono zasięg oddziaływania Warszawy w świetle badań kordonowych. Analiza potwierdza wnioski wypływające
z danych macierzowych o dojazdach do pracy
i w ten sposób można traktować je uzupełniająco lub nawet wymiennie. Dokładniejsze porównanie danych pokazuje jednak, że występują tu
pewne różnice, związane z przemieszczeniami
z dalszych odległości. Daje to kolejne argumenty
na rzecz poparcia hipotezy o ruchu wahadłowym
w rytmie tygodniowym lub niedoszacowania faktycznej liczby mieszkańców przez braki w zameldowaniach i dalej „oficjalnej” (de iure) rejestracji
statystycznej ludności. Bardziej prawdopodobna
hipoteza jest taka, że osoby mieszkające w Warszawie lub pod Warszawą, lecz zameldowane
w miejscach położonych w dalszych odległościach
poruszają się po Obszarze Metropolitalnym Warszawy pojazdami z rejestracjami miejsca zameldowania.
Analiza daje też informacje na temat motoryzacji ludności (a ściślej zmotoryzowania w sensie
faktycznego, codziennego użytkowania samochodu) i wykorzystywania samochodu osobowego
jako środka przemieszczania się. Jest charakterystyczne, że podwyższone wskaźniki obserwuje
się także na tych nielicznych kierunkach, które są
stosunkowo dobrze skomunikowane z centrum
stolicy, czyli przede wszystkim wzdłuż kolejowej
linii grodziskiej (al. Krakowska oraz Al. Jerozolimskie). Jest to bardzo frapujące odkrycie, wskazuje bowiem albo na niewystarczający poziom
obsługi komunikacyjnej na kierunku uważanym
za najlepiej rozwinięty infrastrukturalnie, albo też
na przemożną siłę ludzkich przyzwyczajeń i brak
przekonania do alternatywnych względem własnego samochodu środków transportu.
Jeszcze innych wniosków dostarcza analiza
natężenia i udziału wybranych środków transportu (mapy 34 i 35). Charakterystyczny jest duży
udział samochodów osobowych na dalszych odległościach. Potwierdza to wnioski odnośnie do
tygodniowych lub innych wielodniowych ruchów wahadłowych między obszarami peryfe-
Mapa 34. Kierunki i liczba wybranych kategorii samochodów wjeżdżających do Warszawy w październiku 2010 r.
Źródło: na podstawie badań własnych IGiPZ PAN.
92
Mapa 35. Udział wybranych kategorii samochodów wjeżdżających do Warszawy w październiku 2010 r.
w ogólnej liczbie pojazdów dojeżdżających do Warszawy z danego powiatu
Źródło: na podstawie badań własnych IGiPZ PAN.
ryjnymi, zwłaszcza zachodniej i północnej Polski,
a ośrodkiem stołecznym. Z kolei układ przestrzenny udziału samochodów dostawczych ma
charakter modelowy i wskazuje na optymalne
wykorzystanie zasobów zaplecza. Przeczy równocześnie procesom „rozrywania” więzi z regionem
(a więc przeczy niektórym wcześniejszym ustaleniom), gdyż gdyby tak było, z pewnością proces
osłabiania więzi i powiązań funkcjonalnych byłby
bardziej zróżnicowany przestrzennie.
5.5.1. Organizacja transportu autobusowego26
Województwo mazowieckie i Obszar Metropolitalny Warszawy są pokryte trasami autobusowy26
Analiza bazuje na opracowaniu pt. „Kartograficzno-statystyczna analiza sieci transportu autobusowego w województwie mazowieckim”, wykonanym dla Ecorys Polska/Urząd
Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w 2008 r.
przez zespół IGiPZ PAN w składzie: Przemysław Śleszyński
(kierownik projektu), Marcin Stępniak, Magdalena Górczyńska, Marcin Mazur oraz Wojciech Pomianowski. Bardziej
wyczerpujący opis opublikowano w pracy P. Śleszyński i in.
(2011).
93
Mapa 36. Gęstość sieci autobusowej (bez sieci miejskich i podmiejskich) w województwie mazowieckim
według gmin w 2007 r.
Źródło: na podstawie danych IGiPZ PAN pochodzących z rozkładów jazdy.
mi nierównomiernie. W oczywisty sposób przebieg i natężenie tych tras nawiązuje do hierarchii
sieci osadniczej. Większa gęstość występuje zatem
wokół Warszawy, a następnie w strefach podmiejskich mniejszych ośrodków regionalnych – zwłaszcza Radomia, Siedlec i Płocka. Rozpiętości wartości
wskaźnika długości tras na jednostkę powierzch-
ni są zatem kilkudziesięciokrotne (mapa 36).
W strefie dojazdów pracowniczych do stolicy
wskaźnik ten osiąga wartość 25–30 km/km2,
w strefach wokół wspomnianych miast regionalnych – 15–25 km/km2, a na obszarach peryferyjnych oraz na najsłabiej zaludnionych obszarach
rozmieszczonych wyspowo na obszarze całego
94
Mapa 37. Natężenie ruchu autobusowego w województwie mazowieckim w 2006 r.
województwa – poniżej 6 km/km2. W zasięgu
oddziaływania Warszawy zwraca uwagę gwiaździsty układ przestrzenny głównych obszarów
objętych kursowaniem transportu autobusowego. Duża liczba linii komunikacyjnych przebiega
wzdłuż głównych tras wylotowych do Gdańska,
Ostrołęki, Białegostoku, Siedlec, Garwolina i Radomia. Znacznie słabiej zaznacza się trasa wylo-
towa w kierunku Sochaczewa, na co może mieć
wpływ funkcjonowanie wzdłuż tej drogi linii
kolejowej Warszawa–Sochaczew–Łowicz. Jest to
odzwierciedleniem ogólnego zjawiska ukazanego na omawianej mapie: dużej roli kolei na rynku
przewozów osobowych. Obszary obsługiwane
przez Warszawską Kolej Dojazdową oraz Koleje
Mazowieckie i Szybką Kolej Miejską, zwłaszcza
Mapa 38. Przebieg tras autobusowych wybranych przewoźników publicznych w 2007 r. wraz z informacją
o tygodniowej liczbie kursów
96
na kierunku pruszkowskim i wołomińskim (linia
do Małkini), posiadają bardzo niskie wskaźniki
gęstości sieci autobusowej. Fakt ten pokazuje wyjątkowość sytuacji w województwie mazowieckim, gdyż jak zauważyli Z. Taylor i A. Ciechański
(2008), w wielu regionach kraju przewoźnicy są
nastawieni na konkurencję bardziej z koleją niż
z innymi przewoźnikami autobusowymi.
Jednym z najważniejszych mierników siły
i kierunków powiązań funkcjonalnych jest analiza
potoków ruchu między poszczególnymi węzłami
sieci osadniczej lub regionami. Zakłada się, że im
większa siła tych powiązań, tym więcej można się
spodziewać wzajemnych kontaktów, przepływów
towarowych, pasażerskich, kapitałowych, informacyjnych itd. W ten sposób uzyskuje się syntetyczny miernik, pokazujący powiązania między
poszczególnymi węzłami sieci osadniczej w przestrzeni geograficznej. Ponadto w skali lokalnej
przestrzenny rozkład potoków ruchu w komunikacji zbiorowej odzwierciedla zasięg oddziaływania poszczególnych ośrodków sieci osadniczej,
a w szczególności – zasięgi codziennych dojazdów (do miejsc pracy i edukacji). Mapa natężenia
ruchu autobusowego (mapa 37) pokazuje oba opisane powyżej zjawiska. Trzeba przy tym pamiętać, że pełny obraz powiązań ujawniłby dopiero
obraz obejmujący również sieć połączeń kolejowych. Wyraźnie widoczne jest ciążenie w stronę
Warszawy z kierunku wschodniego (Mińsk Mazowiecki–Siedlce), południowego (linia Grójec–
Białobrzegi–Radom), zachodniego wzdłuż biegu
Wisły (Nowy Dwór Mazowiecki i dalej aż do
Płocka) oraz północno-wschodniego (Wyszków–
Ostrów Mazowiecka). Najsłabiej przedstawiają
się powiązania z Warszawą północnej części województwa – intensywne oddziaływanie sięga jedynie do Pułtuska.
Jednocześnie prezentowany obraz pokazuje,
że faktyczna dostępność ludności z wykorzystaniem transportu autobusowego jest w wielu regionach województwa mazowieckiego wyraźnie
gorsza, niż wynikało to z danych prezentowanych
na mapach 36 i 37. O ile odległość między miejscem zamieszkania a najbliższym przystankiem
autobusowym jest stosunkowo niewielka, to niestety częstotliwość kursowania autobusów zdecydowanie obniża wygodę podróży. W wielu obszarach województwa notuje się poniżej 100 kursów
tygodniowo, co oznacza zaledwie kilka lub kilka-
naście kursów dziennie – często rzadziej niż co
dwie godziny nawet w godzinach szczytu. Wpływa to negatywnie na możliwość wykorzystania
komunikacji autobusowej w codziennej mobilności ludności (dojazdy do pracy lub szkoły).
Zasięg oddziaływania oddaje też nieźle analiza obszaru obsługi głównego przewoźnika. Dla
obszaru aglomeracji warszawskiej dysponowano
tylko danymi dla przedsiębiorstw transportowych
PKS zlokalizowanych w Grójcu i Mińsku Mazowieckim, a ponadto dla innych kilkunastu miast
województwa mazowieckiego, m.in. Radomia
i Łosic (mapa 38). Analizy te pokazują, że zasięg
obsługi z reguły nie przekracza kilkudziesięciu
kilometrów, z wyjątkiem połączenia z Warszawą.
Ponadto charakterystyczne jest, że poszczególne
ośrodki subregionalne nie mają powiązań między
sobą, co świadczy o niskiej policentryczności powiązań. Jedynym połączeniem subregionalnym
jest linia autobusowa z Mławy do Radomia oraz
z Ciechanowa do Ostrołęki. Nie stwierdzono natomiast połączeń m.in. Płocka z Ostrołęką i Radomia
z Siedlcami. Dane te chociaż są zdezaktualizowane, ze względu na prywatyzację przewoźników
publicznych, to jednak dobrze oddają stosunki
przestrzenne w zakresie powiązań funkcjonalnych w minionym okresie.
5.6. Powiązania i rozwój OMW w opinii
samorządów
Analizy empiryczne, oparte na statystyce publicznej, jak i badaniach oraz pomiarach wykonanych specjalnie na potrzeby projektu, zostały
skonfrontowane z wiedzą posiadaną przez poszczególne jednostki samorządowe. Badania opierały się kwestionariuszu, wysłanym do wszystkich
gmin położonych w podregionie warszawskim
wschodnim i zachodnim. Otrzymano stosunkowo
wysoką stopę zwrotu (73 gminy na 106), chociaż
pewna część odpowiedzi była niepełna. Ponadto
fakultatywnie odpowiedziało 25 gmin spoza obszaru dwóch okołowarszawskich podregionów,
które to informacje traktuje się uzupełniająco.
Na pierwsze pytanie (Z jakimi innymi gminami
Państwa gmina ma najsilniejsze związki funkcjonalne?) tylko w 11 samorządach wybrano odpowiedź
„brak silniejszych powiązań z innymi gminami
w opisanym zakresie”. Natomiast bardziej wyczerpujących odpowiedzi udzieliły 62 gminy.
97
Łącznie we wszystkich odpowiedziach (gminy
„73” + „25”) 657 razy wymieniono którąś z gmin
województwa mazowieckiego lub innych regionów kraju, a w kilkunastu przypadkach padały
inne państwa (Rosja, Ukraina, Chiny) albo ponadgminne jednostki samorządowe (powiaty, województwa).
Najczęściej pojawiającym się miastem była
Warszawa, którą w sumie wymieniono 136
razy. Nie jest to dużo, ale nanosząc odpowiedzi
na mapę, otrzymuje się dosyć klarowny obraz,
w postaci biegunowo-koncentrycznego rozkładu
(mapa 39). W poszczególnych kategoriach było
to27: A1 – 16 razy, B1 – 16, B2 – 4, C1 – 38, D2 – 6,
D1 – 35, E2 – 6, E1 – 12 i E2 – 3. Zwraca zatem
uwagę ponadprzeciętnie częstszy wybór kategorii
„powiązania w zakresie dojazdów do pracy” (c)
oraz powiązania transportowe – przemieszczenia mieszkańców i podmiotów zlokalizowanych
w gminie, strumienie ruchu (d), które zasadniczo
są pochodną dojazdów pracowniczych. Równie
charakterystyczny jest najmniej częsty wybór kategorii (e) „współpraca publiczna samorządów” –
np. ochrona środowiska, gospodarka komunalna,
komunikacja, gdyż tylko 12 gmin wybrało tę kategorię jako dominującą lub główny, a następne 3
– jako drugorzędną lub uzupełniająca.
Kolejne miejsca według częstości wymieniania,
niezależnie od deklarowanej kategorii i siły, zajęły
(w nawiasie liczba wzmianek): Piaseczno (23), Sochaczew (23), Grójec (22), Mińsk Mazowiecki (22),
Garwolin (21), Otwock (18), Grodzisk Mazowiecki (16), Pruszków (14), Żyrardów (12), Legionowo
(12), Węgrów (10), Błonie (10) oraz Nowy Dwór
Mazowiecki (10). A zatem kolejne miasto po stolicy było wymieniane tylko 6 razy rzadziej.
Najbardziej interesująco przedstawia się jednak struktura przestrzenna wskazywanych powiązań. Okazuje się, że w zależności od kategorii
różny jest stopień biegunowości i hierarchii relacji. Najbardziej rozprzestrzenione są dojazdy do
27
Kategorie powiązań: A – gospodarcze między przedsiębiorstwami, np. kooperacja surowcowo-produkcyjna lub importowo-eksportowa, dostarczanie półproduktów, sprzedaż itd.;
B – organizacyjne zarządów i filii przedsiębiorstw, powiązania kapitałowe spółek; C – w zakresie dojazdów do pracy;
D –transportowe (przemieszczenia mieszkańców i podmiotów zlokalizowanych w gminie, strumienie ruchu);
E – współpraca publiczna samorządów (np. ochrona środowiska, gospodarka komunalna, komunikacja). Siła powiązań: 1 – dominujące lub główne; 2 – uzupełniające lub
drugorzędne.
pracy, skierowane w stronę Warszawy. Ich zasięg
jest najbardziej oddalony od stolicy i sięga nawet
niektórych gmin na południe od Radomia. Podobną strukturę miał transport, czyli strumienie ruchu. W przypadku funkcji gospodarczych znacznie rozleglejsze były te związane z kooperacją
importowo-eksportową niż dotyczące związków
organizacyjnych, np. o charakterze właścicielskokapitałowym. Co więcej, związki ekonomiczne
obydwu typów wykazywały podporządkowanie
nie tylko z Warszawą, ale w kilku przypadkach
tworzyły się w pierścieniu wokół stolicy. Z kolei
współpraca samorządów w różnych zakresach
okazała się najbardziej rozproszona.
Ponadto obliczono średnią odległość relacji,
przyjmując podwójną wagę dla powiązań głównych lub dominujących. Wyniki są następujące:
powiązania gospodarczo-handlowe – 16 km, gospodarczo-organizacyjne – 17 km, dojazdy do
pracy – 22 km, strumienie ruchu – 21 km, współpraca samorządów – 17 km. Dane te pokazują,
że niezależnie od rozprzestrzenienia powiązań,
najbardziej skoncentrowane, czyli bliskie w sensie
odległości przestrzennej, były relacje wymagające
kooperacji, związanej albo ze specyfiką prowadzonej działalności, np. przetwórstwa rolno-spożywczego, albo rozwiązywania spraw lokalnych.
Zaznaczenie się powiązań funkcjonalnych
można również rozpatrywać odnośnie do pożądanych relacji w nawiązaniu do struktury administracyjno-osadniczej, zwłaszcza w aspekcie
podziałów terytorialnych. Okazuje się, że ta hierarchia zaznacza się inaczej, niż wskazywałby na
to trójstopniowy podział administracyjny kraju.
Silniejsze są związki z Warszawą, słabsze z niższymi ogniwami, w tym pomiędzy gminami a stolicami powiatów. Często wskazywane relacje wychodzą poza naturalne administracyjne regiony,
w tym w kilku przypadkach poza województwo.
Jak należy i interpretować wszystkie powyższe wyniki? Po pierwsze, silniejsze relacje z Warszawą w przypadku dojazdów do pracy niż dla
innych przejawów aktywności, potwierdzają
wcześniejsze wnioski na temat słabego przepływu bodźców rozwojowych i pobudzania nowych
biegunów wzrostu. Po drugie, silny związek
z Warszawą daje argumenty tym badaczom,
którzy pojawiające się coraz częściej pogłoski
o śmierci zaplecza w relacjach z metropolią uznają
za przesadzone.
Mapa 39. Powiązania między gminami, wskazywane przez samorządy
Źródło: na podstawie badań własnych IGiPZ PAN (ankieta gminna).
99
Dalsza część ankiety była poświęcona problemom sąsiedztwa i pozostawania pod wpływem
oddziaływania Warszawy. Odpowiedzi zestawiono na wykresie 20 i mapie 40. Na pytanie
o zalety i wady położenia, najwięcej wskazań
o wyższej liczbie punktów dotyczyło rozwiniętego rynku pracy (A), presji budowlano-inwestycyjnej (E), oferty i jakości usług publicznych
(H) oraz handlu i usług komercyjnych (I), jak też
uciążliwości komunikacyjnych (K). Najmniejsze
problemy wskazywano w stosunku do patologii
i przestępczości (C) oraz degradacji środowiskowej (D). Co charakterystyczne, odpowiedzi z gmin
z części prawobrzeżnej były na ogół bardziej skrajne, tj. wyliczona dla nich średnia była zazwyczaj
wyższa. Natomiast w grupie gmin położonych
poza dwoma okołowarszawskimi podregionami
odpowiedzi były bardziej spłaszczone. Niemniej
jednak nawet w tych gminach wskazywano dosyć
wyraźnie na wady i zalety położenia w pobliżu
Warszawy, a uśrednione wartości często różniły
się tylko o dziesiąte części punktu.
Analiza pytania o utrudnienia przepływu
bodźców rozwojowych pozwala na pogłębienie wiedzy na temat problemów ekspansji prze-
strzennej stolicy (wykres 21). Najwięcej wskazań
dotyczyło zagadnień transportowych: braku dobrych dróg dla transportu indywidualnego (A)
oraz związanej z tym złej czasowej dostępności
transportowej oraz zatłoczenia (C). Co ciekawe,
brak lub niezadowalająca częstotliwość transportu publicznego (B) została wymieniona na trzecim
miejscu, co może oznaczać, że samorządy podwarszawskie mogą nie przywiązywać wagi do
tego rodzaju komunikacji, preferując model mobilności oparty na motoryzacji indywidualnej.
Najrzadziej jako problemowe wybierano odpowiedź I (nieumiejętność lub niechęć mieszkańców, bariery kulturowo-psychologiczne),
a także D (brak współpracy z Warszawą, niechęć
urzędów stolicy do spraw pozawarszawskich).
Co interesujące, bardziej niż przy pytaniu o zalety
i wady położenia w pobliżu Warszawy uwidoczniła się różnica między lewo- i prawobrzeżną częścią aglomeracji. Najbardziej jaskrawo wyglądało
to przy pytaniu F (złe plany rozwoju i planowanie
przestrzenne na szczeblu krajowym lub regionalnym), gdyż część prawobrzeżnych gmin wybierała tę odpowiedź aż pięć razy częściej od gmin
znajdujących się na zachód od Wisły. Ponadto
Wykres 20. Średnia wartość odpowiedzi na pytanie „Czy w Państwa gminie i Państwa zdaniem można zaobserwować się następujące zalety i wady położenia w pobliżu Warszawy i (lub) jej oddziaływania?”
Pytania szczegółowe: A – rozwinięty rynek pracy; B – „drenaż mózgów”; C – patologie społeczne i przestępczość; D – zanieczyszczenie i degradacja środowiska; E – presja budowlano-inwestycyjna; F – dominacja stolicy i jej zbyt duża wielkość (w sensie ogólnym), zbyt duże zróżnicowania; i polaryzacja społeczno-gospodarcza; G – nieliczenie się Warszawy z potrzebami innych gmin, konieczność podporządkowania jej swoich
planów rozwojowych; H – oferta i jakość usług publicznych (edukacja, ochrona zdrowia, opieka społeczna); I – oferta i jakość handlu i usług
komercyjnych (np. sport, rozrywka); J – jakość usług dla przedsiębiorstw; K – uciążliwości komunikacyjne (wysokie natężenie i bezpieczeństwo
ruchu); L – prestiż.
Skala odpowiedzi: 1 – zdecydowanie nie; 2 – raczej nie; 3 – ani tak, ani nie lub trudno powiedzieć; 4 – raczej tak; 5 – zdecydowanie tak.
Mapa 40. Odpowiedzi gmin na pytanie: „Czy w Państwa gminie i Państwa zdaniem można zaobserwować się
następujące zalety i wady położenia w pobliżu Warszawy i (lub) jej oddziaływania?”
Uwaga: tytuły pytań w legendach map zostały skrócone, por. rozwinięcia skrótów pod wykresem 20.
Mapa 40. Odpowiedzi gmin na pytanie: „Czy w Państwa gminie i Państwa zdaniem można zaobserwować się
następujące zalety i wady położenia w pobliżu Warszawy i (lub) jej oddziaływania?” c.d.
Uwaga: tytuły pytań w legendach map zostały skrócone, por. rozwinięcia skrótów pod wykresem 20.
102
Wykres 21. Procentowa częstość odpowiedzi na pytanie „Co w największym stopniu utrudnia dyfuzję bodźców
rozwojowych i możliwości lepszego korzystania z szans, jaką daje bliskość Warszawy?” (możliwy był wybór
trzech odpowiedzi, stąd wartości nie sumują się do 100%).
Pytania szczegółowe: A – brak dobrych dróg dla transportu indywidualnego; B – brak lub niezadowalająca częstotliwość transportu publicznego; C – słaba czasowa dostępność transportowa, kongestia (korki); D – brak współpracy z Warszawą, niechęć urzędów stolicy do spraw
pozawarszawskich; E – brak współpracy z innymi gminami (np. poprzez utworzenie „wspólnego frontu”, lobby interesów); F – złe plany rozwoju
i planowanie przestrzenne na szczeblu krajowym i (lub) regionalnym; G – niewdrażanie istniejących rozwiązań, złe prawo i procedury administracyjne; H – brak umiejętności wykorzystania przez podmioty gospodarcze, np. w zakresie przyciągnięcia inwestycji; I – nieumiejętność lub niechęć
mieszkańców, bariery kulturowo-psychologiczne.
istotne różnice wystąpiły w przypadku pytania E
(brak współpracy z innymi gminami – samorządy
lewobrzeżne oceniły to dwukrotnie gorzej) oraz
I (uwarunkowania cywilizacyjno-kulturowe – tutaj z kolei dwukrotnie gorzej wyceniały to gminy
prawobrzeżne).
5.7. Wnioski
Na ekspansję przestrzenną, przepływ bodźców wzrostowych i kształtowanie się powiązań
funkcjonalnych ma wpływ wiele czynników,
spośród których największe znaczenie odgrywają uwarunkowania ekonomiczne. Sprawia to, że
oddziaływanie Warszawy wykracza daleko poza
tradycyjny obszar aglomeracji warszawskiej. Jest
to równocześnie powodem wielu trudności analitycznych, wyjaśnień przyczynowo-skutkowych
oraz interpretacji wnioskowej.
Dyfuzja bodźców wzrostowych jest ograniczona do obszaru sięgającego najdalej 40 km od
centrum stolicy. Najbardziej uprzywilejowany
jest przy tym kierunek południowo-zachodni.
Poza tym dyfuzja nie przebiega w sposób ciągły
przestrzennie, mamy do czynienia z wyraźnym
wyspowym, skokowym charakterem przepływu
impulsów rozwojowych. Oprócz tego widoczne
jest wypłukiwanie zasobów, głównie ludzkich.
W przypadku powiązań funkcjonalnych podstawowym ogólnym wnioskiem wypływającym
z przeprowadzonych analiz jest stwierdzenie dosyć dużej niejednorodności powiązań. Mają one
jednak wspólną cechę, jaką jest zdecydowane
oparcie się na Warszawie. A zatem:
a) powiązania funkcjonalne w obrębie Obszaru Metropolitalnego Warszawy są zdecydowanie jednobiegunowe, nakierowane na rdzeń stołeczny;
b) brak jest wewnętrznych stopni hierarchicznych,
a rola lokalnych biegunów jest znikoma lub trzeciorzędna;
c) najsilniejsze są powiązania o charakterze ekonomicznym;
d) organizacja przestrzenna wykazuje dużą stabilność i inercję;
e) rola Warszawy wykracza znacznie poza jej strefę zewnętrzną;
f) samorządy nieźle identyfikują i interpretują istniejące powiązania.
103
ROZDZIAŁ VI. Dostępność przestrzenna Warszawy
6.1. Wprowadzenie
W poprzednim rozdziale szczegółowo przeanalizowano kształtowanie się powiązań funkcjonalnych, prawidłowości związanych z tym elementów organizacji przestrzennej oraz przepływu
bodźców wzrostowych. Głównym celem niniejszej części jest ocena tych zagadnień w kontekście
dostępności przestrzennej. Zakłada się, że jest ona
uniwersalną miarą efektywności przestrzennej,
która to efektywność obok spójności terytorialnej
i ładu przestrzennego (środowiskowego, społecznego, ekonomicznego itd.) powinna być naczelną
przesłanką do kształtowania rozwoju Obszaru
Metropolitalnego Warszawy.
Zastosowanie dostępności przestrzennej wynika z jej przydatności dla celów praktycznych.
Ponieważ w najogólniejszej definicji dostępność
przestrzenna to zdolność do zajścia relacji pomiędzy więcej niż jednym elementem zbioru, oznacza
to szczególną własność, polegającą na umożliwianiu potencjalnego kontaktu, a przy sprzyjających
warunkach, tworzeniu powiązań funkcjonalnych.
Dalej, istnienie co najmniej dwóch elementów
w przestrzeni społeczno-gospodarczej, mogących
być jednostronnie lub wzajemnie osiągalnymi,
a więc mogącymi teoretycznie oddziaływać na siebie, determinuje także istnienie nośnika tej relacji,
czyli w szczególnym przypadku środka transportu, a szerzej komunikacji. W świecie rzeczywistym
relacje te są utrudniane przez wiele przeszkód
i barier o charakterze fizycznym, politycznym,
społecznym i ekonomicznym. Dlatego w dalszej
części opracowania najpierw wprowadza się
pojęcie potencjalnej dostępności przestrzennej,
by następnie skonfrontować ją z dostępnością
rzeczywistą.
Pierwsza z dostępności w prosty sposób jest
idealną ekwidystantą, jaką można wytyczyć przy
założonych parametrach ruchu, pomijając rozliczne fizyczne i organizacyjne bariery, związane
z utrudnieniami przemieszczania się, zwłaszcza
na obszarach zurbanizowanych. Natomiast obliczenie dostępności rzeczywistej wymaga przyjęcia wielu założeń, nierzadko o arbitralnym
charakterze.
Jako nośniki relacji wykorzystano dwa specjalnie wybrane rodzaje dostępności transpor-
towej, które mają największe znaczenie na Obszarze Metropolitalnym Warszawy: kolejową
i samo-chodową indywidualną. Odpowiadają
one obecnie za 85–90% przewozów pasażerskich,
zachodzących w obrębie aglomeracji, szczególnie
w kontekście mobilności dziennej, w tym dojazdów pracowniczych.
W przypadku transportu kolejowego opracowano specjalnie do potrzeb modułu grafowy model sieci kolejowej województwa mazowieckiego,
który został opisany przez rzeczywisty przebieg
linii (torów), lokalizację wszystkich czynnych
przystanków oraz czasy najkrótszych przejazdów
między nimi w relacjach osobowych. Model opiera się na rozkładzie jazdy PKP z początku 2011 r.
W przypadku indywidualnego transportu samochodowego najpoważniejszym wyzwaniem
była budowa modelu prędkości ruchu, który
w największym stopniu determinuje otrzymywane wyniki dostępności. Oparto się na doświadczeniach IGiPZ PAN w tym zakresie i przygotowano
wariant umiarkowanej kongestii (zatłoczenia).
Można go zdefiniować jako stan warunków ruchu dla samochodów osobowych występujący
przez większość dni w roku w porze porannych
dojazdów do pracy, bez uwzględnienia lokalnych
utrudnień o charakterze okresowym, takich jak
zwłaszcza remonty poszczególnych odcinków
dróg.
Pod względem analitycznym wykorzystano
metodę izochronową, której zaletą jest poglądowość i kartometryczność, pozwalające zarówno
na bardziej wyspecjalizowane obliczenia, jak i na
szybką ocenę dostępności czasowo-przestrzennej
dla danego obszaru.
6.2. Potencjalna dostępność przestrzenna
W warunkach idealnej dostępności przestrzennej zasięgi izochron są ekwidystantami,
uzależnionymi jedynie od zakładanej prędkości
ruchu28. W przypadku indywidualnego transportu samochodowego jako najbardziej uzasadnioną
wydawałoby się przyjęcie prędkości kodeksowej
dla dróg jednojezdniowych, wynoszącej 90 km/h
(mapa 41 i wykres 22).
28
Matematyczno-geometryczną konstrukcję izochrony idealnej szczegółowo objaśnia dr hab. prof. PW Paweł Olszewski
w niepublikowanej ekspertyzie wykonanej dla resortu transportu (Gertz i in. 2008).
104
Mapa 41. Zasięg izochron idealnych od centrum Warszawy
W praktyce osiągnięcie takiej średniej prędkości nie będzie nigdy możliwe, nawet w wariancie
idealnym, ze względu na fakt ograniczeń prędkości na obszarze zabudowanym. Ponadto poza
granicami Warszawy już w tej chwili funkcjonują
wloty dróg ekspresowych, na których dopuszczalna prędkość wynosi 120+10 km/h.
Sposobem ominięcia tego problemu byłoby
skomplikowanie idealnej prędkości przez wprowadzenie dróg o wyższych parametrach funkcjonalno-ruchowych i obszaru zabudowanego.
Nie wiadomo jednak, w jaki sposób wprowadzić
zwłaszcza obszar tego typu. Wydaje się zatem, że
lepszym rozwiązaniem jest jednak pozostawienie
105
Wykres 22. Kumulatywny rozkład liczby ludności i przedsiębiorstw w strefach dojazdu do 90 minut (izochrony
idealne)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
tej prędkości, która ma jeszcze jedną zaletę, związaną z cechami konstrukcyjnymi samochodów.
Większość układów silnikowo-napędowych jest
bowiem tak konstruowana, aby najwyższa efektywność spalania paliwa w stosunku do masy
pojazdu i przebytej drogi występowała właśnie
przy prędkościach rzędu 80–100 km/h. A zatem
przyjęta prędkość idealna o wartości 90 km/h jest
najbardziej efektywna i przydatna dla wyznaczenia potencjalnej dostępności przestrzennej.
6.3. Rzeczywista dostępność przestrzenna
6.3.1. Izochrony samochodowe
Mapę izochron rzeczywistych dla wariantu
umiarkowanej kongestii (zatłoczenia) przedstawiono na mapie 42. Najsłabiej przejezdne są obszary centrum Warszawy, a następnie rejony między głównymi trasami wylotowymi. Na rycinie
izochrony odginają się, tym wyraźnej, im większe
oddalenie od stolicy. W rezultacie czas dojazdu
z Wyszkowa (wynoszący około 60 minut), które
jest oddalone od centrum stolicy w linii prostej
o 48 km, jest porównywalny do czasu dojazdu
z Otwocka (23 km).
W sumie obraz izochron układa się gwiaździście wokół Warszawy. Izochrona godzinna prze-
biega przez gminy (od północy): Czerwińsk nad
Wisłą, Zakroczym, Załuski, Leoncin, Pomiechówek, Serock, Wieliszew, Dębe Wielkie, Halinów,
Mińsk Mazowiecki, Zielonka, Dąbrówka, Klembów, Radzymin, Wołomin, Otwock, Celestynów,
Karczew, Wiązowna, Grójec, Pniewy, Góra Kalwaria, Piaseczno, Prażmów, Milanówek, Grodzisk
Mazowiecki, Jaktorów, Brwinów, Mszczonów,
Radziejowice, Błonie oraz Leszno.
W wariancie braku kongestii obraz dostępności czasowej samochodem osobowym nie zmienia
się zbyt istotnie, choć odgięcia izochron są jeszcze
bardziej wyraźne (mapa 43). Izochrona godzinna
przebiega tylko około 10–15 km dalej na zewnątrz
(czyli około 20% więcej) i sięga m.in. Pilawy,
Tłuszcza, Wyszkowa oraz Kampinosu, a także
przekracza nieznacznie granice województwa
mazowieckiego w okolicach Mszczonowa.
Porównanie dostępności ludności i przedsiębiorstw w zależności od odległości według różnych wariantów prędkości ruchu przedstawiono
na wykresach kumulacyjnych (wykres 23). Okazuje się, że poprawa przepustowości skutkuje
szybką poprawą dostępności dla mieszkańców
zwłaszcza na obszarach najbliżej położonych centrum. Drugi skok poprawy wskaźnika następuje w okolicach przedziału czasowego 50 minut.
106
Mapa 42. Izochrony dojazdu samochodem osobowym do centrum Warszawy przy umiarkowanej kongestii
w 2010 r.
Charakterystyczne, że w okolicach izochrony
35 minut wartości zsumowanej liczby populacji
zbliżają się do siebie.
Zupełnie inaczej przedstawiają się obliczenia
wykonane dla przedsiębiorstw. Tutaj występuje wyraźne spłaszczenie, a co więcej, linie obra-
107
Mapa 43. Izochrony dojazdu samochodem osobowym do centrum Warszawyprzy braku kongestii w 2010 r.
zujące liczbę przedsiębiorstw zawierających się
w danym czasie dojazdu się przecinają. Wynika to
z faktu, że firmy są bardziej skoncentrowane.
108
Wykres 23. Wykres kumulatywny liczby ludności i przedsiębiorstw w zależności od odległości czasowej
od centrum Warszawy
Oznaczenia: K – wariant umiarkowanej kongestii, B – wariant braku kongestii.
6.3.2. Izochrony kolejowe
Konstrukcja izochron kolejowych była odmienna niż w przypadku dróg kołowych dla
transportu samochodowego, specyfika kolei polega bowiem na dostępności doń tylko w ściśle
określonych miejscach. A zatem mapa rzeczywistej dostępności przestrzennej w tym przypadku jest możliwa tylko dla obszarów położonych wokół przystanków. Dlatego też najpierw
wyznaczono czasy dojazdu między centrum
Warszawy a wszystkimi przystankami, a następnie w dwóch wariantach dodano izochrony
dojścia pieszego (do maksymalnie 15 minut).
Wyniki analizy przedstawiono na mapie 44. Ponadto obliczono średnią dostępność dla gmin,
w których znajdowały się przystanki kolejowe
(mapa 45).
Według analiz, obszar oddziaływania sieci kolejowej ogranicza się do stosunkowo niewielkich
obszarów. Łącznie z dobrodziejstw transportu kolejowego w województwie mazowieckim mogli
skorzystać mieszkańcy 136 gmin, w obrębie których
były położone przystanki kolejowe, zamieszkałych
przez 2,3 mln mieszkańców (bez Warszawy). Ponadto dodatkowe obliczenia liczby ludności zamieszkałej w określonych odległościach od przystanków
kolejowych zwracają następujące wartości:
a) obliczenia obszarów poza Warszawą: do 1 km –
619 tys., do 2 km – 1 320 tys., do 3 km – 1 704 tys.,
do 4 km – 1 995 tys., do 5 km – 2 200 tys., powyżej 5 km – 1 274 tys. (36,7%);
b) obliczenia dla Warszawy: do 1 km – 451 tys., do
2 km – 927 tys., do 3 km – 1 296 tys., do 4 km –
1 490 tys., do 5 km – 1 649 tys., powyżej 5 km –
61 tys. (3,6%).
109
Mapa 44. Izochrony dojazdu koleją (relacje osobowe) do centrum Warszawy z uwzględnieniem dojścia
pieszego w końcu 2010 r.
Źródło: opracowanie własne (dane o rozkładzie jazdy pociągów zestawił A. Ciechański).
110
Mapa 45. Średni czas przejazdu z przystanków kolejowych w gminach do centrum Warszawy w końcu 2010 r.
6.3.3. Różnice w przejazdach samochodem
osobowym i koleją
Porównanie czasów dojazdów dla gmin leżących
wzdłuż linii kolejowych przedstawiono na mapie 46.
Okazuje się, że kolej zdecydowanie wygrywa konkurencję w ścisłej strefie podmiejskiej. Drugim zy-
skownym obszarem jest równoleżnikowy korytarz
przebiegający przez Warszawę. W części zachodniej
są to linie sochaczewska i grodziska (WKD), a we
wschodniej – linia mińsko-siedlecka. Ta ostatnia
tłumaczy ekspansję Warszawy w kierunku wschodnim, w tym znaczne natężenie dojazdów pracowniczych ze stosunkowo dużych odległości.
111
Mapa 46. Różnice pomiędzy czasem dojazdu do centrum Warszawy samochodem osobowym i koleją w 2010 r.
Szczegółowa analiza kierunku zachodniego
pokazuje też wyraźną różnicę między trasą WKD
a linią grodziską (mapa 47). Popularna „wukadka” jest szybsza od transportu indywidualnego
mniej więcej do okolic Pruszkowa, a dalej różnice
w czasie odwracają się coraz bardziej na korzyść
samochodu. Natomiast linia grodziska utrzymuje przewagę na znacznie dłuższym odcinku – do
stacji Teresin i Piasecznica. Przykładowo z Milanówka do Warszawy Śródmieście w godzinach
szczytu można dojechać linią grodziską przeciętnie o 10–15 minut szybciej niż WKD.
112
Mapa 47. Najszybszy czas dojazdu do centrum Warszawy samochodem osobowym lub koleją osobową w 2010 r.
na kierunku sochaczewskim i grodziskim (kolej normalnotorowa i WKD)
6.3.4. Ocena efektywności transportowoosadniczej
Dla potrzeb oceny skonstruowano trzy wskaźniki efektywności transportowo-osadniczej:
1) będący stosunkiem czasu podróży idealnej do
rzeczywistej (mapa 48),
2) bezwzględnej różnicy tych czasów, przemnożonej przez liczbę mieszkańców (również
mapa 48) oraz
3) utraconych środków pieniężnych w ciągu roku
przez populację dojeżdżających w relacjach
z Warszawą (tab. 19).
Ponadto zestawiono liczby osób i firm w poszczególnych strefach na wykresach kumulatywnych (wykres 24).
Rozkład przestrzenny wskaźnika efektywności
rzeczywistej dostępności czasowo-przestrzennej
w stosunku do dostępności idealnej nawiązuje do
układu dróg szybkiego ruchu. Najgorsze wartości charakteryzują obszary o najniższych średnich
prędkościach, związanych z kongestią, tj. centrum
Warszawy. Na tym obszarze wartość wskaźnika
nie przekracza 30%. Przy tym znacznie gorzej wypada lewobrzeżna część Warszawy.
W miarę oddalania się wskaźnik przyrasta,
przekraczając cezurę 50% w okolicach Mszczonowa, Grójca, Żelechowa, Broku i Zakroczymia. Wzdłuż dróg ekspresowych, w związku ze
średnią prędkością znacznie powyżej 90 km/h
(co wynika z przyjętego modelu prędkości ruchu),
wskaźnik efektywności „nadrabia” wcześniejsze
opóźnienia.
Różnice w czasie dojazdu do centrum Warszawy między ludnością i przedsiębiorstwami pokazują na duże dysproporcje (mapa 49). W przypad-
113
Mapa 48. Wskaźniki efektywności transportowo-osadniczej
Objaśnienia: A – różnica pomiędzy idealnym a najkrótszym czasem przejazdu przemnożona przez liczbę osób w gminie (bez Warszawy);
B – iloraz średniego czasu dojazdu w danej gminie do centrum Warszawy w stosunku do czasu rzeczywistego (0–100%) w 2010 r. Najkrótszy
czas przejazdu obejmuje indywidualny transport samochodowy.
ku liczby mieszkańców różnica przy izochronie
60’ urasta do 1,8 mln osób, a w przypadku firm
– do 450 tys. Największe dysproporcje cechują
przedsiębiorstwa na obszarze rdzeniowym, nato-
miast w przypadku ludności różnice zaznaczają
się też na tym obszarze, ale są mniej wyraźne.
Różnica idealnego i rzeczywistego czasu dojazdu odniesiona do liczby mieszkańców gmin poka-
114
Wykres 24. Wykresy kumulatywne liczby ludności i przedsiębiorstw w zależności od odległości czasowej
do centrum Warszawy w wariancie idealnym (linia przerywana) i rzeczywistym (linia ciągła) w 2010 r.
zuje bezwzględną skalę utraconych korzyści. Jest
ona największa w strefie przylegającej do granic
administracyjnych stolicy, gdzie zaludnienie jest
największe, a strata w stosunku do optymalnego
czasu dojazdu stosunkowo znaczna.
Podane wyżej wartości straconych osobogodzin łatwo jest przeliczyć na wymierne koszty,
stosując przeliczniki opracowane przez Instytut
Badawczy Dróg i Mostów, w których wartość
pieniężna osobogodziny jazdy samochodem została oszacowana na 28 zł. Obliczenia bazujące
na tych założeniach przedstawiono w tabeli 19.
Z symulacji wynika, że globalna stracona kwota
dla jednokrotnych przemieszczeń mieszkańców
Tabela 19. Rachunek strat ekonomicznych powiatów wskutek niezadowalającego czasu dojazdu
do Warszawy (wynikającej z niskiej prędkości poruszania się)
Strata w tys. osobogodzin
Strata w mln zł
Średnia
strata czasu
(min)
na jednokrotne
przemieszczenie
dla wszystkich
mieszkańców
(w jedną stronę)*
dojazdy do
pracy w ciągu
roku (tam
i z powrotem)**
na jednokrotne
przemieszczenie
dla każdego miesz
kańca (w jedną
stronę)*
dojazdy do
pracy w ciągu
roku (tam
i z powrotem)**
Białobrzeski
36
20
199
0,6
5,6
Ciechanowski
46
70
543
1,9
15,2
Garwoliński
48
85
1 532
2,4
42,9
Gostyniński
57
45
144
1,3
4,0
Grodziski
27
35
1 042
1,0
29,2
Grójecki
37
60
680
1,7
19,0
Kozienicki
54
55
409
1,6
11,4
Powiat
115
Legionowski
34
55
2 215
1,5
62,0
Lipski
64
39
138
1,1
3,9
Łosicki
65
35
175
1,0
4,9
Makowski
56
43
279
1,2
7,8
Miński
38
89
3 018
2,5
84,5
Mławski
47
57
388
1,6
10,9
Nowodworski
35
44
1 245
1,2
34,9
Ostrołęcki
66
93
531
2,6
14,9
Ostrowski
53
66
530
1,9
14,9
Otwocki
42
82
2 531
2,3
70,9
Piaseczyński
32
78
1 221
2,2
34,2
Płocki
44
78
333
2,2
9,3
Płoński
32
47
549
1,3
15,4
Pruszkowski
26
63
2 397
1,8
67,1
Przasnyski
65
57
328
1,6
9,2
Przysuski
47
34
126
1,0
3,5
Pułtuski
48
41
518
1,1
14,5
Radomski
50
121
452
3,4
12,6
Siedlecki
52
70
771
2,0
21,6
Sierpecki
40
36
124
1,0
3,5
Sochaczewski
36
50
1 039
1,4
29,1
Sokołowski
63
60
311
1,7
8,7
Szydłowiecki
50
33
85
0,9
2,4
Warszawski zachodni
31
52
1 673
1,5
46,8
Węgrowski
50
56
1 080
1,6
30,2
Wołomiński
36
122
4 566
3,4
127,8
Wyszkowski
45
54
905
1,5
25,3
Zwoleński
60
37
89
1,0
2,5
Żuromiński
45
30
98
0,8
2,8
Żyrardowski
28
35
699
1,0
19,6
Miasto Ostrołęka
64
57
159
1,6
4,5
Miasto Płock
51
108
157
3,0
4,4
Miasto Radom
43
162
339
4,5
9,5
Miasto Siedlce
40
51
296
1,4
8,3
Razem
x
2 509
33 913
70,3
949,6
* liczba mieszkańców przemnożona przez średnią stratę czasu.
** liczba dojeżdżających przemnożona przez 1,25 (doszacowanie zakładów osób fizycznych) i 200 (liczba dni z dojazdem tam i z powrotem
w ciągu roku). Szacunek nie uwzględnia kolei.
116
województwa do centrum stolicy wynosi ponad
70 mln zł. Oczywiście faktyczna kwota w ciągu
roku będzie wyższa, gdyż każda osoba będzie
podróżowała do stolicy województwa przeciętnie
więcej niż jeden raz, proporcjonalnie od bliskości
położenia. Dlatego, jeśli te wartości odnieść tylko
do oszacowanych dojazdów do pracy, zakładając
około 200 przejazdów tam i z powrotem rocznie,
otrzymujemy w tym konkretnym przypadku wartość blisko 1 mld zł.
Ponadto dodatkowe obliczenia dla Warszawy (60 km/h, 750 tys. pracujących, średnia
12 minut straty) zwracają 9,5 mln zł wskaźnika „jednorazowego” i 2,1 mld zł z powodu
dojazdów do pracy. Warto tutaj uzupełnić, że
według odmiennej metodologii, roczne straty
osób podróżujących samochodem z powodu
kongestii w aglomeracji warszawskiej oszacowano na porównywalną kwotę 2,0 mld zł (Deloitte 2011).
Mapa 49. Zasięg izochrony optymalnej i rzeczywistej 60 minut na Obszarze Metropolitalnym Warszawy w 2010 r.
117
6.4. Dyskusja i wnioski
Obszar Metropolitalny Warszawy jest regionem silnie heterogenicznym, o wyraźnych cechach polaryzacji, a jednocześnie zdominowanym
przez przepływy w stronę centrum. Silnie dośrodkowy charakter powiązań jest bodaj najbardziej
charakterystyczną cechą aglomeracji w sensie
przestrzennej organizacji.
Tabela 20. Podstawowe wskaźniki ilościowe, obrazujące wyróżnione izochrony
Wskaźniki
Powierzchnia
(km2)
Liczba miesz
kańców (tys.)
Optymalna 60’ (90 km/h)
25 260
4 417
Optymalna 60’ (60 km/h)
11 300
3 311
Samochodowa 60’
3 723
2 953
Podstawowym wnioskiem z przeprowadzonych badań jest stwierdzenie stosunkowo niskiej
efektywności systemu transportowo-osadniczego OMW. Na obszarze rdzeniowym wynosi ona
około 1/3, a w strefie podmiejskiej około połowy
możliwej do uzyskania pełnej przepustowości.
Poruszanie się samochodem osobowym z przeciętną prędkością zaledwie 20–30 km/h powoduje
słabą osiągalność miejsc źródłowych i docelowych
oraz nie sprzyja nawiązywaniu i umacnianiu relacji różnego typu. W konsekwencji prowadzi to
do osłabiania spójności przestrzennej obszaru
aglomeracji. Poglądowy rysunek przedstawiający
zasięg izochrony idealnej 60 minut (w wariancie
60 km/h i 90 km/h) oraz odpowiedniej izochrony rzeczywistej przedstawiono na mapie 49 oraz
w tabelach 20–21.
Tabela 21. Wskaźniki obrazujące wzajemne relacje
wyszczególnionych izochron
Wskaźnik
udział
w powierzchni (%)
udział w liczbie
ludności (%)
Udział izochrony
samochodowej
w optymalnej 60’
(90 km/h)
14,7
66,9
Udział izochrony
samochodowej
w optymalnej 60’
(60 km/h)
32,9
89,2
Szczególnie w przypadku rozleglejszej izochrony godzinnej, uzyskanej przez podstawienie
prędkości 90 km/h, obliczone wskaźniki są niezadowalające.
Niewydolność systemów komunikacyjnych
rzutuje negatywnie na przepływ bodźców rozwojowych w kierunku zewnętrznym. Strefa korzystnego najsilniejszego oddziaływania zbiega
się z izochroną 30–35 minut dojazdu do centrum
stolicy. Niewątpliwie niska przepustowość systemów komunikacyjnych ogranicza promieniowanie bodźców rozwojowych na większe odległości. Obecnie jest jednak absurdalnie zbawiennym
ograniczeniem dalszej niekontrolowanej ekstensywnej suburbanizacji i semiurbanizacji. Długotrwały czas przejazdu paradoksalnie stał się katalizatorem zagęszczania zabudowy na terenach
najbliższych granic administracyjnych Warszawy. Można z dużym prawdopodobieństwem sądzić, że gdyby systemy komunikacyjne były bardziej wydolne, skala urban sprawl byłaby znacznie
większa. Szczegółowo udowadniają to badania
M. Niedzielskiego i P. Śleszyńskiego (2008), porównujące skalę i zasięg dojazdów z rozmieszczeniem miejsc pracy. Jednak w żadnym razie
nie można stąd wyciągać wniosku o niecelowości
rozbudowy infrastruktury transportowej.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na paradoks, związany z gęstością zaludnienia i parametrami ruchu drogowego. Na obszarze OMW, a zwłaszcza w granicach administracyjnych stolicy, gęstość
zaludnienia jest stosunkowo niska w porównaniu
z innymi ośrodkami tej wielkości w innych krajach
europejskich (Śleszyński 2011c). Nawet na obszarach
centralnych wskaźniki nie przekraczają 10–15 tys.
mieszkańców na 1 km2 (100–150 osób na 1 ha). Są
to wartości dwu-, a nawet trzykrotnie mniejsze niż
w krajach zachodnich (oraz wielokrotnie, nawet
dziesięciokrotnie mniejsze niż w przeludnionych
miastach Afryki, Azji i Ameryki Południowej). Tymczasem warunki ruchu są zdecydowanie gorsze niż
w krajach zachodnich w miastach o porównywalnej
wielkości i znacznie większej gęstości zaludnienia.
Opisany w Warszawie i ogólnie aglomeracji warszawskiej obraz rozmieszczenia ludności
może być interpretowany jako nieefektywny,
podobnie jak nieefektywne były zasady nakazowo-rozdzielczej gospodarki miejskiej w okresie
PRL-u, których przejawem było ignorowanie renty
gruntowej, a skutkiem ekstensywne zagospodaro-
118
wanie przestrzeni miast, zwłaszcza w centralnych
częściach. Jednak ta niechlubna spuścizna może
być, przy rozsądnej polityce urbanistycznej, wykorzystana jako przesłanka prorozwojowa, dająca
olbrzymie możliwości przekształceń wewnętrznej
struktury osadniczej, w tym dogęszczania zabudowy według określonych założeń planistycznych.
W tym wniosku nie chodzi bynajmniej o dogęszczanie zabudowy kosztem powierzchni zielonych,
ale o próbę lepszego wykorzystania ekstensywnie
zagospodarowanych terenów transportowych, poprzemysłowych itd. Jednak mała gęstość zaludnienia Warszawy jest też dużym atutem środowiskowym i ogólnie korzystna w aspekcie jakości życia,
ale konieczne jest uwzględnianie tego w kontekście
kosztów funkcjonowania infrastruktury, efektywności transportowo-osadniczej itd.
Obserwowane rozpraszanie zabudowy powoduje permanentnie niezaspokojony wzrost zapotrzebowania na rozbudowę systemów komunikacyjnych i ich późniejsze utrzymanie. Polega to też
na tym, że inwestycje mieszkaniowe na nowych
terenach skutkują odbieraniem środków finansowych na remonty i inwestycje na obszarach już
względnie zagospodarowanych.
Dla polityki transportowej obszaru metropolitalnego Warszawy istotne jest też uwzględnienie faktu, że spadek atrakcyjności celu podróży
następuje wraz ze wzrostem odległości czasowej
między źródłem podróży a jej celem. Przykładowo jest on dużo niższy w przypadku podróży biznesowych lub turystycznych, a wyższy przy codziennych dojazdach do pracy lub wyjazdach „na
zakupy” (Rosik i in. 2010). Ponadto dla wszystkich
motywacji podróży, wraz ze wzrostem odległości
fizycznej lub czasowej, atrakcyjność celu podróży
spada wolniej przy transporcie publicznym niż
przy komunikacji indywidualnej. Na przykład
w Holandii w 1995 roku, transport publiczny był
wykorzystywany przy dłuższych dojazdach do
pracy (średnio około 40 km), podczas gdy przejazdy samochodem, przy odpowiednio krótszych,
rzędu około 20 km (Geurs i Ritsema van Eck
2001). Następnie 75% wszystkich dojazdów do
pracy samochodem było krótszych niż 30 minut,
w porównaniu do jedynie 5% przy transporcie
publicznym. Tylko 10% wszystkich podróży samochodem do pracy trwało dłużej niż 50 minut,
a transportem publicznym aż 50%.
W sumie nie ma obecnie ważniejszego priorytetu dla polityki przestrzennej Obszaru Metro-
politalnego Warszawy niż zatrzymanie żywiołowej, niekontrolowanej ekspansji przestrzennej,
która się powiększy, gdy tylko zostaną oddane
do użytku kolejne odcinki tras wylotowych. Niestety, w istniejących warunkach prawnych nie
jest to możliwe i wymagałoby zdecydowanych
posunięć legislacyjnych, na które w aktualnych
realiach politycznych nie ma miejsca. Wręcz przeciwnie, proponowane zmiany wciąż idą w dwóch
niekomplementarnych, a nawet przeciwstawnych kierunkach: ułatwiania inwestycji zgodnego
z doktryną liberalną oraz konsekwentnego ich
ograniczania ze względów środowiskowych29.
Nakłada się na to powszechny lekceważący stosunek do prawa zagospodarowania i planowania
przestrzennego.
Badania dostępności przestrzennej potwierdzają doskonale znaną wyraźną przewagę kolei
i systemów szynowych na obszarach zurbanizowanych. Priorytet dla kolei mógłby być sposobem
na pobudzanie dogęszczania zabudowy wzdłuż
tego typu szlaków komunikacyjnych. Wymagałoby to nie tylko przełamania impasu w polityce
transportowej, wyraźnie promującej indywidualny transport samochodowy, ale zmiany nastawienia społecznego do komunikacji kolejowej.
W praktyce na ostateczną decyzję co do środka
przemieszczania się oprócz czasu podróży ma
bowiem wpływ wiele innych czynników, związanych z jej kosztami, warunkami oraz motywacją.
Te uwarunkowania i prawidłowości rzutują na
rozwój motoryzacji i indywidualnego transportu samochodowego w aglomeracji warszawskiej.
Aktualnie Obszar Metropolitalny Warszawy
charakteryzuje się bowiem na tle innych silniej
zurbanizowanych ośrodków zachodnioeuropejskich względną młodością, a na tle kraju zasobnością majątkową. Zmiany demograficzne, jakie
zajdą w Polsce w najbliższych dwóch dekadach,
w tym wyczerpywanie się zasobów migracyjnych
w tradycyjnym obszarze źródłowym, stagnacja
liczby ludności w samej Warszawie lub jej niewielki wzrost i ogólne starzenie się społeczeństwa,
wymuszą bardziej radykalne decyzje związane
z preferowaniem transportu publicznego, również w strefie zewnętrznej stolicy.
29
Powszechnie uważa się i praktykuje, że jedynie coraz ostrzejsze przepisy środowiskowe są w stanie zahamować niekontrolowany rozrost zabudowy. Opinia ta jest słuszna dla obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, ale zupełnie
nie sprawdza się na terenach przekształconych np. rolniczo.
119
ROZDZIAŁ VII. Przesłanki rozwoju Obszaru Metropolitalnego Warszawy do 2030 roku
7.1. Wprowadzenie
Wizje rozwojowe z natury mają charakter intencyjny. Ich autorzy starają się najpierw najdokładniej przewidzieć, często za pomocą wysublimowanych narzędzi prognostycznych, co się
może zdarzyć w przyszłości. Na tej podstawie są
formułowane różnego rodzaju koncepcje i scenariusze rozwoju, zakładające dojście do określonych celów. Jak się wydaje, mają one jednak
podstawową, dosyć oczywistą słabość: są bowiem
emanacją aktualnych potrzeb i niedostatków życia
człowieka. Natomiast nie jest wiadome, co będzie
priorytetem w życiu i organizacji społeczeństw
za kilka dekad. Czy będą to te same problemy?
Dochodzą do tego rozliczne mity rozwojowe
(technologiczny, edukacyjny, endogeniczny)30,
poprawne teoretycznie, ale które w złożonej sytuacji ekonomiczno-geopolitycznej Polski tracą na
znaczeniu i nie mogą być podstawą realnych scenariuszy rozwojowych.
Dlatego też podstawowym założeniem i zadaniem tego rozdziału nie jest formułowanie
optymalnej wizji rozwojowej i strategii dojścia
do postawionych celów, ale danie jak najlepiej
zweryfikowanego zestawu przesłanek rozwojowych i próba realistycznego opisu zmian, jakie mogą zajść na Obszarze Metropolitalnym
Warszawy. Przyjęto, że zmiany te dotyczą następujących trzech głównych sfer: demograficzno-społecznej,
ekonomiczno-technologicznej
i przestrzennej. Najbardziej złożona jest ostatnia dziedzina, gdyż obejmuje elementy dwóch
wcześniejszych, a ponadto w obszar przedmiotowy wchodzą zagadnienia infrastrukturalne
i środowiskowe.
Równocześnie dynamiczne zmiany zachodzące w okresie transformacji i po przystąpieniu
Polski do UE powodują, że przewidywanie rozwoju społeczno-gospodarczego staje się zadaniem
równie potrzebnym, co trudnym i skomplikowanym, zwłaszcza w warstwie metodologicznej
i analitycznej. Tempo zmian i złożoność zawiłych
związków przyczynowo-skutkowych sprawia, że
formułowane prognozy zmian demograficznych,
społecznych i ekonomicznych szybko się dezak30
Bardziej szczegółowe omówienie tych zagadnień przedstawiono w publikacjach Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus”
przy Prezydium PAN (Śleszyński 2011d).
tualizują i tracą na znaczeniu. Sfera praktycznodecyzyjna potrzebuje wiarygodnych podstaw do
programowania polityki rozwoju, których świat
naukowo-ekspercki nie może zapewnić w wystarczającym stopniu.
Poważnym utrudnieniem w dotychczasowych opracowaniach futurystycznych różnego
typu był brak, niedostatek lub niezadowalająca
wiarygodność materiałów źródłowych, w tym
danych statystycznych, w tym dostępnych na bazie statystyki publicznej. W poprzednich rozdziałach starano się te luki rozpoznać i przygotować
bardziej uzasadnione i zweryfikowane diagnozy
zjawisk i procesów demograficzno-społecznych,
ekonomicznych, infrastrukturalnych, środowiskowych, krajobrazowych itp. W podjętych analizach wykorzystano również dane nie będące
dotychczas przedmiotem zainteresowania naukowo-eksperckiego, w tym pozyskane w ramach
projektu „Trendy rozwojowe Mazowsza”. Jednym
z ważniejszych ustaleń jest udowodnienie znacznej niezarejestrowanej (niezameldowanej) liczby
ludności, zarówno w Warszawie, jak i jej strefie
podmiejskiej, która z prognostycznego punktu widzenia ma doniosłe znaczenie. Ludność ta
jest bowiem na ogół bardziej mobilna, aktywna
zawodowo, przedsiębiorcza i majętna, a zatem
stwarza najwięcej bodźców popytowo-inwestycyjnych.
Niniejszy rozdział oparto na dwóch rodzajach
źródeł: pierwotnych i wtórnych. Po pierwsze,
wykorzystano analizy wykonane w tym module, dotyczące analizy zjawisk, procesów i trendów zachodzących na Obszarze Metropolitalnym
Warszawy. W podobny, choć w oczywisty sposób
w mniejszym zakresie, wykorzystano wyniki analiz innych modułów, prowadzonych zwłaszcza
w projektach „Społeczno-demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza” oraz „Zagospodarowania infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność rozwoju Mazowsza”.
Druga kategoria źródeł dotyczyła istniejących
opracowań, wykonanych przez różne ośrodki
i zespoły badawcze. Szczególnie przydatne było
opracowanie autora pt. „Aktualne i spodziewane
tendencje demograficzne w rozwoju Obszaru Metropolitalnego Warszawy”, wykonane dla Urzędu
m.st. Warszawy (Śleszyński 2010a).
120
7.2. Rozwój ekonomiczny i technologiczny
W państwach określanych jako „rynki wschodzące” rozwój gospodarczy stolic jest nie tylko ściśle związany ze ścieżką wzrostu całego kraju, ale
znacznie przoduje pod względem wytwarzanego
dochodu narodowego. Wynika to z koncentracji
różnego rodzaju zasobów, zarówno kapitałowych
i ludzkich, jak i roli ośrodków centralnych, zwłaszcza pod względem gospodarczych funkcji kontrolnych. Z dużym prawdopodobieństwem można
zatem przewidywać kontynuację obecnych procesów rozwojowych, polegających na wiodącej roli
Warszawy we wzroście gospodarczym. Będzie to
skutkowało dalszą polaryzacją, mimo usilnych
zabiegów mających umożliwiać dyspersję bodźców rozwojowych. Jest to wprawdzie scenariusz
efektywny i racjonalny z punktu widzenia celów
konkurencyjności polskiej gospodarki, ale powodujący liczne negatywne procesy, w tym utrwalanie zacofania strukturalnego na obszarach peryferyjnych i pogłębianie różnic międzyregionalnych,
deformacje demograficzne, wykluczenie społeczne itd. Można przypuszczać, że z punktu widzenia mieszkańców obszarów metropolitalnych będzie to korzystne w sensie osiąganych dochodów,
gdyż będą one nadal znacznie wyższe niż średnio
dla kraju.
Przewidywania makroekonomiczne dla Polski
w najbliższych dekadach są zdecydowanie korzystne, jakkolwiek mogą występować fluktuacje
związane z kryzysami ekonomicznymi. Jednak
odporność stolic krajów, tzw. rynków wschodzących jest największa, ponieważ w sytuacjach
niepewnych następują liczne procesy, umożliwiające zachowanie stabilnej pozycji przez najlepiej
rozwinięte obszary zurbanizowane. Po pierwsze,
jest to ochrona własnych aktywów i zaprzestanie
ekspansji inwestycyjnej, co wyraża się w „kurczeniu się” dobrobytu do węższych kategorii społecznych i enklaw przestrzennych. Okres kryzysu
jest „przeczekiwany”, przy zasadniczo niesłabnącej konsumpcji. Po drugie, nawet przy poważnych perturbacjach ekonomiczno-finansowych,
decyzyjno-kontrolna przewaga stolicy pozwala
nadal czerpać duże korzyści z renty położenia.
Ta przewaga nad innymi ośrodkami i obszarami
geograficznymi, a więc pośrednio i kategoriami
społecznymi (w nomenklaturze socjologicznej nazywana wręcz przemocą strukturalną), pozwala
konsekwentnie utrzymywać wysoki poziom konsumpcji. Co więcej, przy wzroście zróżnicowań
regionalnych wskaźników makroekonomicznych w czasie kryzysu gospodarczego, to właśnie
stolice krajów „rynków wschodzących” stają się
jeszcze bardziej atrakcyjne dla potencjalnych
migrantów.
Równocześnie rozwój gospodarczy Obszaru
Metropolitalnego Warszawy nie idzie w parze
z rozwojem naukowo-technologicznym, co trzeba
uznać za jego najpoważniejszą wadę strukturalną,
mającą negatywne konsekwencje nie tylko ekonomiczne, ale i społeczne. Wynika to z wielu przyczyn, z których dwie najważniejsze leżą zarówno
po stronie egzogenicznej, jak i endogenicznej.
Przyczyny egzogeniczne są niezależne od
Warszawy, a nawet całego kraju i wiążą się z polityką inwestycyjno-technologiczną kapitału zagranicznego, mającego po 1990 r. istotny wpływ
na przekształcenia strukturalno-gospodarcze
w Polsce, zwłaszcza przez dominujący udział
w prywatyzacji sektora przedsiębiorstw, zwłaszcza w przemyśle. Szczegółowe wyjaśnienie wiąże
się z teorią międzynarodowego cyklu produktu,
sformułowanej przez R. Vernona jeszcze w latach
60. ubiegłego wieku, a adoptowanej do warunków polskich w kontekście aglomeracji miejskich
w latach 80. XX wieku (Korcelli 1986).
W wymienionej koncepcji zarysowuje się podział na kreację, produkcję dojrzałą i standaryzowaną, przy dystrybucji w różnych krajach (lub
obszarach geograficznych), w zależności od stopnia innowacji i czasu istnienia na rynku. Towary
i usługi są najpierw tworzone w centrach rozwoju,
a na końcu produkowane na masową skalę w krajach o taniej sile roboczej, lub o nieco droższych
kosztach pracy, ale dużych rynkach zbytu. Jest to
współcześnie jeden z podstawowych mechanizmów różnicujących świat na centra i peryferie.
O tym, że inwestycje zagraniczne w Polsce
w pierwszym etapie transformacji w większości
były ponoszone na przejmowanie rynków niż
na wartość dodaną w postaci nowych i nowoczesnych zakładów, uzasadniał wyczerpująco
B. Domański (2001). Dopiero po 2000 roku wzrosła znacznie liczba inwestycji typu greenfield, ale
nadal nie są to najnowocześniejsze zakłady, ale
zazwyczaj montownie lub wytwórnie masowych
towarów przemysłowych, lub centra prostszych
usług, np. księgowo-finansowych, nie wymaga-
121
jące angażowania zaawansowanego kapitału intelektualnego oraz nie dające silniejszych i rozleglejszych przestrzennie impulsów rozwojowych,
w tym o charakterze mnożnikowym.
W tym świetle powyższe jest niezwykle charakterystyczne, wręcz symptomatyczne, że
w rejonie Warszawy dotychczas nie powstał żaden park technologiczno-przemysłowy, chociaż
stolica ze swym potencjałem (największa w Polsce baza badawczo-rozwojowa oraz wykształcona
kadra inżynieryjno-techniczna, dogodna do zagospodarowania baza infrastrukturalna) jest wręcz
predysponowana do tego typu przedsięwzięć.
Co więcej, zostały zlikwidowane branże uznawane powszechnie za technologicznie rozwojowe
i atrakcyjne, jak zwłaszcza przemysł elektroniczny (szczegółowy opis deindustrializacji Warszawskiego Okręgu Przemysłowego zawiera praca
S. Misztala, 1998).
W tym kontekście ostatnio A. Olechnicka
i in. (2010) formułują następujące zagrożenia dla
rozwoju innowacyjności w ośrodku warszawskim (większość z nich ma charakter uniwersalny
dla całego kraju): niepowodzenie reform nauki
i szkolnictwa wyższego, stagnacja bądź spadek
krajowego finansowania działalności B+R, rosnąca konkurencja ze strony innych metropolii,
w tym w szczególności położonych w Europie
Środkowo-Wschodniej, odpływ kadry naukowej
a także studentów do atrakcyjniejszych ośrodków
zagranicznych i krajowych, brak zainteresowania
wśród młodych ludzi karierą naukową wobec
niedofinansowania instytucji naukowych i atrakcyjniejszej oferty sektora przedsiębiorczości, stały
niedorozwój instytucji pomostowych oraz brak
bodźców i motywacji do współpracy międzynarodowej.
Niewątpliwie miejsce, jakie zajmuje Polska
w międzynarodowym cyklu życia produktu, nie
jest złe i pozwala na produkcję oraz eksport konkurencyjnych, masowych towarów i niekiedy
(coraz częściej) usług. Niestety, wynika to ciągle
z niskich kosztów pracy i powstaje pytanie, co
będzie, kiedy te koszty wzrosną powyżej granicy
opłacalności, a nastąpi to zapewne za dekadę lub
dwie, wskutek konwergencji dochodów ludności
i ich wynagrodzeń w stosunku do innych krajów
UE (konwergencja ta w ostatnich latach została
jednak skutecznie wstrzymana, głównie przez
osłabienie złotówki względem innych walut).
Można też sądzić, że proces negatywnej filtracji technologiczno-produktowej, ma współcześnie
podstawowe znaczenie, jeśli chodzi o blokowanie
szans rozwojowych w krajach słabiej rozwiniętych. Aby powstrzymać narastające zapóźnienie cywilizacyjno-technologiczne, konieczne jest
zatem nieliczenie na łaskawość koncernów zagranicznych, w najmniejszym stopniu niezainteresowanych tworzeniem centrów naukowobadawczych w Polsce, ale inwestowaniem we
własne przedsięwzięcia, zwłaszcza przemysłowe
wysokiej techniki.
Równocześnie restrukturyzacja, a zwłaszcza
prywatyzacja, przeprowadzona po 1989 r., polegająca na wycofaniu się własności państwowej
ze znacznej części gospodarki, oprócz niewątpliwych korzyści społeczno-ekonomicznych, takich
jak zwłaszcza wzrost wydajności, przyniosła
utracenie kontroli nad strategicznym formułowaniem ich celów rozwojowych. To z tego powodu
głosy wołające o innowacyjność firm działających
w Polsce są nietrafione, a podejmowane działania
nieefektywne. Przedsiębiorstwa zagraniczne, kontrolujące większość polskiej gospodarki, zwłaszcza w sektorze dużych i wielkich przedsiębiorstw,
są zainteresowane wdrażaniem własnego knowhow, na które poniosły nakłady w krajach macierzystych, a nie rozwijaniem nowych przyczółków
naukowo-technologicznych. W Warszawie trudno
zidentyfikować jakikolwiek zagraniczny zespół
naukowo-technologiczny powiązany z przemysłem, który zatrudniałby liczniejszą grupę osób.
Przyczyny endogeniczne zapaści technologicznej i braku sprzężenia z gospodarką są powszechnie znane i wiążą się z dramatycznie niskim finansowaniem sektora nauki i technologii. Natomiast
sam przemysł nie jest zainteresowany współpracą
z polską nauką z wyżej wspomnianych powodów
egzogenicznych. Jest to błędne koło polskiej gospodarki innowacyjnej, której doświadcza również Warszawa, szczególnie w sytuacji dużego
potencjału intelektualnego.
Rozwój głównego ośrodka osadniczego pozostaje w ścisłym związku z sytuacją w skali całego
kraju, a polaryzacyjny model rozwoju społeczno-gospodarczego, jaki został mniej lub bardziej
świadomie przyjęty (zaakceptowany) po 1990 r.,
spowodował silny rozwój stolicy. Wydaje się przesądzone, że nawet w przypadku osłabienia tych
zróżnicowań, kontynuacja trendów i utrzymanie
122
się silnej przewagi stolicy w zakresie koncentracji
różnego rodzaju funkcji wyższego rzędu będzie
się toczyła jeszcze przez jakiś czas. Wprawdzie
demograficzny policentryzm systemu osadniczego wpływa hamująco na tę koncentrację, niemniej
jednak w przypadku większości funkcji gospodarczych utrzymywane i pogłębiane są wyraźne
dysproporcje na korzyść stolicy, co może prowadzić do systemowej niespójności. Wypływa stąd
dalej wniosek, że to niedopasowanie potencjału
demograficznego i gospodarczego jest zagrożeniem dla ukształtowanego do tej pory systemu
policentrycznego i hierarchicznego modelu powiązań wewnątrzkrajowych (Śleszyński 2007b).
Jednak w dalszej przyszłości najbardziej prawdopodobny wydaje się scenariusz stopniowego
wygaszania procesów polaryzacyjnych. Będzie to
zapewne proces liczony jednak w dekadach, a nie
w latach.
Silna przewaga konkurencyjna i atrakcyjność
Warszawy jako miejsca działalności, pracy i zamieszkania w najbliższym czasie będzie zatem
skutkowała dalszą koncentracją zasobów kapitałowych, rzeczowych (w sensie infrastruktury
biurowo-usługowej i pochodnej) oraz ludzkich.
Równocześnie, mimo dwóch dekad transformacji,
stolica nadal wykazuje niedorozwój infrastruktury usługowej w porównaniu do innych miast
tego rzędu (Madryt, Barcelona, Helsinki, Glasgow
itd.). Wysoki potencjał wzrostowy wskazuje zatem, że należy spodziewać się dalszych inwestycji. Specjalistyczne analizy, wykorzystujące m.in.
modele ekonometryczne wskazują, że w stolicy
w perspektywie najbliższych dwóch, trzech dekad istnieją rezerwy na budowę 5–10 mln m2
powierzchni usługowych, przede wszystkim
w sektorze administracji niepublicznej (czyli biur)
i usług wyższego rzędu oraz w zakresie usług
kultury, sportu i rozrywki (Śleszyński 2002b).
Równocześnie dotychczasowe badania wielokrotnie potwierdzają silne uzależnienie lokalizacji działalności biznesowej od gradientu renty
gruntowej (Śleszyński 2004b). Można przyjąć niemal za pewnik, że centrum układu aglomeracji
pozostanie podstawowym węzłem aktywności,
w stosunku do którego będą dostosowywane inne
układy społeczno-gospodarcze. Z przesłanek ekonomicznych wynika zatem wniosek (omówiony
w podrozdziale dotyczącym spodziewanych trendów przestrzennych), że będzie następowała nie
dyspersja, ale bardziej wyraziste krystalizowanie
się stref aktywności, w najogólniejszym podziale
mieszkaniowej i biznesowej.
Pomimo wyraźnej tendencji utrwalania zacofania gospodarczo-cywilizacyjnego w dziedzinach uznawanych za szczególnie wzrostowe
i tzw. prorozwojowe (R&D, gałęzie przemysłu
wysokiej techniki), Polska, a zatem i jej stolica,
znajdują się na korzystnej, choć powolnej ścieżce
wzrostu gospodarczego. Niewątpliwie jednak nie
przyczyni się to do skoku rozwojowego i dającego się odczuć w przewidywalnej przyszłości wyraźnego zmniejszenia dystansu w poziomie życia w stosunku do państw wysokorozwiniętych.
Obszar Metropolitalny Warszawy nie będzie też
stymulatorem rozwoju społeczno-gospodarczego
pod względem technologiczno-ekonomicznym,
a jedynie pośrednikiem zagranicznych oraz ogólnie globalnych rozwiązań i osiągnięć.
Przewidywanie zmian ekonomicznych jest
też obarczone największą liczbą niewiadomych
i ogólnie nie jest możliwe do rozpoznania w długim okresie bez nawet znacznego ryzyka błędu.
W prognozach rozwojowych musi się to sprowadzać do formułowania trzech scenariuszy: wzrostu, stagnacji i regresu. Ich zakres w sensie dynamiki zmian może być percypowany jako banalny,
gdyż wyczerpuje całe spektrum możliwych zdarzeń, ale identyfikacja czynników sprawczych jest
już znacznie bardziej skomplikowana.
W świetle rozpoznanych w tym module uwarunkowań można przypuszczać, że najogólniej
mogą wystąpić trzy ekstrapolacje: dalszy silny lub
jeszcze bardziej intensywny rozwój zgodny z modelem polaryzacyjnym (prawdopodobny), osiągnięcie pewnego nasycenia funkcji wyższego rzędu i osłabienie tempa dotychczasowych rocznych
wysokich przyrostów zapotrzebowania na pracę
(bardzo prawdopodobny) oraz zahamowanie lub
nawet osłabienie roli Warszawy jako głównego
ośrodka gospodarczego (najmniej prawdopodobny). Można przy tym zakładać jako najbardziej
prawdopodobne (niemal pewne) podstawowe
znaczenie rozwoju usług, przy nieznacznych
zmianach w zakresie sektora przemysłowego (nie
przewiduje się ani dalszego pogłębienia deindustrializacji, ani powstania stref przemysłowych).
Założenia te w oczywisty sposób wynikają ze
znajomości obecnej sytuacji technologicznej, makroekonomicznej i geopolitycznej. Na przykład
123
zmiana polityki gospodarczej państwa na przemysłowo-technologiczną (jak w wielu państwach
świata w różnych okresach historycznych, np.
w Finlandii po II wojnie światowej) lub choćby
odkrycie bogatych złóż surowców mineralnych
w pobliżu Warszawy (realne na dużych głębokościach wskutek położenia na styku płyt tektonicznych – prekambryjskiej i paleozoicznej),
radykalnie zmieniłoby uwarunkowania rozwoju
gospodarczego Obszaru Metropolitalnego Warszawy.
7.3. Rozwój demograficzny
7.3.1. Istniejące prognozy ludnościowe
Dla celów tego projektu wykorzystanie istniejących prognoz demograficznych ma ograniczone znaczenie. Ilustruje to mapa 50, na której
pokazano różnice między liczbą ludności stwierdzaną na podstawie rejestracji bieżącej, a prognozowaną (GUS 2004) w układzie powiatowym.
Okazuje się, że już „na starcie” największe różnice występują na obszarach metropolitalnych,
Mapa 50. Porównanie projekcji pospisowej GUS z 2004 r. ze zdarzeniami rejestrowanymi dla powiatów
w latach 2002–2008
103-109% (12)
101-103% (52)
99-101% (289)
97-99% (24)
124
Tabela 22. Ocena składników prognozy demograficznej GUS dla aglomeracji warszawskiej
Składnik prognozy demograficznej
Prawidłowy
Nieprawidłowy
Definicja stanów ludności
(– – –)
Oszacowanie stanów ludności
(– – –)
Definicje zliczania zdarzeń demograficznych
(– –)
Oszacowanie liczby zdarzeń demograficznych
(–)
Specyfikacja modelu dynamiki ludności
(–)
Założenia dotyczące urodzeń
(+)
Założenia dotyczące zgonów
(+)
Założenia dotyczące migracji wewnętrznych
Założenia dotyczące migracji zagranicznych
Ogólna wiarygodność prognozy
Polska: (+)
Warszawa: (–)
(–)
(– – –)
Źródło: M. Kupiszewski i J. Bijak (2006).
w tym Warszawy, która jest przedmiotem tego
opracowania.
Zastrzeżenia do konstrukcji projekcji ludnościowych w przypadku Warszawy są różnorodne i były parokrotnie przedmiotem studiów
i komentarzy, w tym najpełniej w pracy M. Kupiszewskiego i J. Bijaka, 2006 (tab. 22). W cytowanej
pracy analizie poddano dane statystyczne, model
dynamiki ludności oraz założenia zmian poszczególnych zmiennych demograficznych. W konkluzji stwierdza się m.in., że „obecna prognoza ludnościowa GUS (2004) nie spełnia wymienionych
warunków i z tego powodu jest bezużyteczna
w polityce społeczno-ekonomicznej, planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach
rozwoju miasta i całej aglomeracji”.
Najnowsza prognoza GUS z lipca 2011 r. została wykonana również w układzie powiatowym.
Przewiduje się w niej systematyczny wzrost liczby ludności Warszawy – do roku 2035 w wysokości 1881 osób, tj. o 148 tys. (przeciętnie o ponad
6 tys. osób rocznie). W przypadku podregionów
warszawskiego wschodniego i warszawskiego zachodniego ma nastąpić wzrost z 1547 do
1772 tys., czyli o 225 tys. (o ponad 9 tys. osób
rocznie). Ze względu na ogłoszenie wyników już
w końcowej fazie niniejszego projektu, wzmiankowana prognoza niestety nie mogła być poddana szczegółowej ocenie. Wstępny ogląd założeń,
w tym uporczywe przywiązywanie wagi do po-
działów administracyjnych, a nie funkcjonalnych,
a także oparcie się na stanach ludności de iure
(czyli osób zameldowanych), a nie de facto (czyli
rzeczywiście mieszkających i wpływających na
zdarzenia demograficzne), może wskazywać, że
również ta prognoza dla obszarów metropolitalnych się nie sprawdzi, aczkolwiek od poprzednich wydaje się bardziej wiarygodna.
7.3.2. Przesłanki rozwoju społecznodemograficznego
Podstawowe znaczenie dla rozwoju demograficznego Warszawy będzie miała sytuacja gospodarcza w skali kraju oraz związane z tym warunki
istniejące na rynku pracy Warszawy i aglomeracji.
Dotyczy to zwłaszcza takich zmiennych, jak liczba miejsc pracy czy poziom wynagrodzeń. Będzie
to dalej wpływało na poziom migracji, które pozostaną najważniejszą składową przyrostu rzeczywistego stolicy. W tym przypadku główne znaczenie będzie miało wyczerpywanie się zasobów
migracyjnych położonych w tradycyjnych obszarach źródłowych (centralna i wschodnia Polska).
Liczba osób w wieku 20–34 lata na tych obszarach
do roku 2030 spadnie co najmniej o około 1/3
i będzie to miało niewątpliwie wpływ na osłabienie skali ruchu wędrówkowego do Warszawy,
niezależnie od wariantu rozwoju ekonomicznego oraz powstawania w związku z tym czynni-
125
ków wypychających i przyciągających na ewentualnych obszarach źródłowych i docelowych
migracji.
W przypadku uwarunkowań demograficznych leżących po stronie ruchu naturalnego podstawowe znaczenie będzie miała spodziewana
kontynuacja zjawiska drugiego przejścia demograficznego, skutkującego zmniejszoną skłonnością do zawierania małżeństw lub związków
o takim charakterze, a w jeszcze większym stopniu do posiadania potomstwa. Trwałe i efektywne ograniczenie negatywnego oddziaływania
zjawisk związanych z drugim przejściem demograficznym, jak się wydaje, może wystąpić jedynie
w przypadku uruchomienia realnego programu
ogólnokrajowej polityki prorodzinnej, podobnie
jak wskazują sukcesy na tym polu w krajach zachodnich. Natomiast nie należy spodziewać się
odrzucenia przez młodych Polaków czynników
powodujących zjawisko drugiego przejścia demograficznego, gdyż badania socjologiczne wyraźnie
wskazują na upowszechnianie się konsumpcyjnego stylu życia oraz coraz mniejszą akceptację dla
wartości tradycyjnych i konserwatywnych. Obecnie trudno też wyobrazić sobie zmianę promowanych wzorców w tym zakresie.
Uwarunkowania rozwoju demograficznego
Warszawy w najbliższych dekadach są złożone
nie tylko z powodu niepewności co do sytuacji
ekonomicznej, będącej najważniejszą siłą sprawczą ruchów migracyjnych (a tych z kolei mających
największe znaczenie dla rozwoju ludnościowego), ale także wskutek niedoszacowania znacznej
liczby mieszkańców. Osoby te najprawdopodobniej będą z czasem „ujawniały się” przez zameldowanie się i administracyjne potwierdzenie faktycznego zamieszkania w stolicy już od jakiegoś
czasu. Innym problemem statystycznym będzie
niedoszacowanie suburbanizacji rezydencjalnej
z powodu niedopełniania zameldowania się części migrantów.
Pod względem struktury biologicznej jako
pewne należy przyjmować postępujące starzenie się ludności. Według ostatniej prognozy GUS
z lipca 2011 r., udział osób w wieku poprodukcyjnym w 2030 r. ma osiągnąć w Warszawie
24,1%, a ich liczba wzrośnie z 366 do 447 tys. osób.
W strefie zewnętrznej ma to być 22,1% oraz wzrost
z 251 aż do 397 tys. Jak wspomniano na wstępie,
do wartości tych należy podchodzić ostrożnie,
natomiast należy się zgodzić z ogólnym trendem
przemian.
7.3.3. Szacunek rozwoju demograficznego
OMW31
Obliczenia wykonano dla pięciu pięcioletnich okresów 2010–2035 (2010–2015, 2015–2020,
2020–2025, 2025–2030, 2030–2035). Przyjęto trzy
najbardziej prawdopodobne, mogące zdarzyć się
scenariusze ewolucji aglomeracji (obszaru metropolitalnego) Warszawy. Wyczerpują one możliwie skrajnie odmienne jakościowo konfiguracje
rozwoju społeczno-gospodarczego i infrastrukturalno-technicznego, skutkujące spadkiem, stagnacją (stabilizacją) lub wzrostem ludnościowym
w Warszawie oraz odpowiednio wzrostem i stagnacją strefy zewnętrznej:
1) wariant stagnacyjny (S) – utrzymanie obecnych
trendów w zakresie rozwoju przestrzennego
(model koncentryczny aktywności gospodarczej, zachowanie silnej pozycji centrum jako
głównej destynacji dojazdów do pracy), stagnacji lub słabego wzrostu na rynku pracy
oraz powolnej rozbudowy systemów komunikacyjnych;
2) wariant koncentracyjny (K) – intensyfikacja
obecnych trendów w zakresie rozwoju przestrzennego (pogłębianie koncentrycznego modelu aktywności gospodarczej), umiarkowany
lub okresowo intensywny przyrost miejsc pracy głównie w centrum, słaba rozbudowa systemów komunikacyjnych;
3) wariant dekoncentracyjny (D) – osłabienie
obecnych trendów w zakresie rozwoju przestrzennego (utrzymujący się, ale relatywnie
słabnący koncentryczny model aktywności gospodarczej), umiarkowany przyrost miejsc pracy
w centrum i poza centrum, silna rozbudowa
systemów komunikacyjnych.
W pierwszym wariancie założono silną inercję
obserwowanych zjawisk i procesów. W przypadku
jego realizacji można spodziewać się w perspektywie około 10 lat wyhamowania rocznych przyrostów liczby miejsc pracy wskutek nasycenia się
rynku oraz spadku lub wyrównania się poziomu
31
Podrozdział ten został przygotowany na podstawie opracowania wykonanego wcześniej dla Urzędu m.st. Warszawy
(Śleszyński 2010). Jest ono przewidziane do druku w 2013 r.
w wydawnictwach Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
126
konsumpcji, wynikającego pośrednio z sytuacji
demograficznej w skali całego kraju. W wariancie
tym nie przewiduje się zasadniczej, szybkiej przebudowy systemów komunikacyjnych, co będzie
skutkowało systematycznym wzrostem utrud-
nień w codziennych dojazdach do pracy i usług,
a więc osłabieniem presji suburbanizacyjnej. Jest
to, inaczej mówiąc, wariant kontynuacji.
Drugi z wariantów zakłada kontynuację lub
okresowe wzmocnienie tendencji polaryzacyjnych
Wykres 25. Założenia do szacunku rozwoju demograficznego Warszawy i strefy zewnętrznej w latach 20102035 według poszczególnych kategorii zdarzeń
Objanienie: Wartości na 1000 mieszkańców w danym okresie według trzech wariantów (S – stagnacyjny, K – koncentracyjny, D – dekoncentracyjny).
Źródło: P. Śleszyński, 2010.
127
w skali całego kraju, a więc nadal szybkie tempo wzrostu ośrodka stołecznego, utrzymującego
lub nawet powiększającego dystans rozwojowy
w stosunku do innych obszarów kraju. Oznacza
to wzrost podaży miejsc pracy, a tym samym na-
wet zwiększenie w niektórych okresach poziomu
migracji, mimo kurczących się zasobów demograficznych w kohortach mobilnego wieku produkcyjnego. W przypadku wyczerpania się zasobów
krajowych, możliwa jest też kompensacja imigra-
Wykres 25. Założenia do szacunku rozwoju demograficznego Warszawy i strefy zewnętrznej w latach 20102035 według poszczególnych kategorii zdarzeń c.d.
Objanienie: Wartości na 1000 mieszkańców w danym okresie według trzech wariantów (S – stagnacyjny, K – koncentracyjny, D – dekoncentracyjny).
128
Tabela 23. Wyniki szacunku liczby ludności według trzech wariantów dla Warszawy i strefy zewnętrznej
(podregion warszawski wschodni i zachodni) w latach 2010–2035 (liczba ogółem w tys.)
Wariant
2010
2015
2020
2025
2030
2035
Warszawa
Stagnacyjny
1 966
1 986
2 006
2 012
2 001
1 981
Koncentracyjny
1 970
2 002
2 045
2 080
2 097
2 104
Dekoncentracyjny
1 962
1 971
1 964
1 925
1 872
1 818
Strefa zewnętrzna
Stagnacyjny
1 747
1 737
1 777
1 816
1 845
1 862
Koncentracyjny
1 743
1 727
1 751
1 758
1 752
1 735
Dekoncentracyjny
1 750
1 750
1 812
1 884
1 957
2 021
Razem
Stagnacyjny
3 713
3 721
3 779
3 824
3 841
3 839
Koncentracyjny
3 713
3 727
3 791
3 833
3 846
3 840
Dekoncentracyjny
3 712
3 719
3 771
3 797
3 810
3 817
cją zagraniczną. Wskutek niewydolności układu
transportowego, miejsca pracy będą przyrastać
nadal głównie w centrum, przyczyniając się do
wzrostu ludnościowego w stosunkowo niewielkiej odległości, a więc głównie w dzielnicach zewnętrznych, a mniej w strefie podmiejskiej. Przyrost liczby mieszkań w tym wariancie jest wysoki,
gdyż odpowiada popytowi ze strony migrantów
starających się o nowe miejsca pracy.
Trzeci z wariantów przewiduje ograniczenie
lub nawet odwrócenie tendencji polaryzacyjnych
i tym samym nie tak szybki przyrost miejsc pracy, przy relatywnie dużo bardziej zauważalnej
poprawie systemów transportowych. Powinna
to oznaczać nasilenie presji suburbanizacyjnej
oraz spadek tempa budownictwa mieszkaniowego, zwłaszcza w dzielnicach centralnych. Tym
ostatnim grozi nawet dosyć znaczna depopulacja
(obserwowana obecnie na podstawie rejestracji
zdarzeń w ewidencji bieżącej, ale jak wykazano
w przygotowanym na potrzeby tych projekcji
szacunku ludności niezarejestrowanej, nie mająca
wiele wspólnego z rzeczywistością).
W cytowanym opracowaniu podano bardziej
szczegółowe założenia, związane z przewidywanym poziomem zdarzeń cząstkowych (urodzeń,
zgonów, napływu i odpływu wędrówkowego).
W przypadku urodzeń w początkowym okresie
wyliczono współczynnik 8 zdarzeń na 1000 mieszkańców w Warszawie oraz 10,5 w strefie zewnętrznej. W zależności od wariantów, współczynnik ten
w ostatnim pięcioleciu waha się w granicach 5–8
zdarzeń na 100 mieszkańców. Przy tym najwyższe
wartości są spodziewane dla wariantu koncentracyjnego (napływ młodszej populacji), a najniższe – dla wariantu dekoncentracyjnego (odpływ
roczników w wieku prokreacyjnym). Natomiast
w ostatnim pięcioleciu (2030–2035) spodziewane
jest ujawnienie się słabego echa prokreacyjnego
obecnego wyżu (mikrowyżu) demograficznego. We wszystkich wariantach spodziewany jest
wzrost poziomu urodzeń (z kulminacją w pięcioleciu 2011–2015, co wynika z dużego udziału ludności w wieku prokreacyjnym, urodzonych podczas wyżu demograficznego z lat 1974–1984. Przy
tym w wariancie dekoncentracyjnym kulminacja
ta zakończy się wcześniej wskutek osłabienia
napływu młodszych roczników do Warszawy.
We wszystkich wariantach po pięcioleciu 2011–
2015 (a ściślej już od około 2011–2012 r.) kolejne
lata będą się charakteryzowały spadkiem poziomu urodzeń z powodu mniejszej liczby osób
129
w latach 2010–2035 (różnice w tys. między początkiem i końcem okresu)
Wariant
2011–
2015
2015–
2020
2020–
2025
2025–
2030
2030–
2035
Razem (2011–2035)
Warszawa
Stagnacyjny
20
20
7
-12
-20
14
Koncentracyjny
32
43
35
18
7
134
Dekoncentracyjny
9
-8
-38
-54
-53
-144
Strefa zewnętrzna
Stagnacyjny
38
41
38
29
18
163
Koncentracyjny
32
23
7
-6
-17
40
Dekoncentracyjny
48
62
72
73
64
319
Razem
Stagnacyjny
55
58
45
17
-2
173
Koncentracyjny
61
64
42
13
-7
174
Dekoncentracyjny
54
52
26
13
7
152
w wieku 26–35 lat, aż do wspomnianego wystąpienia słabego echa obecnie obserwowanego mikrowyżu.
Tendencje w przypadku zgonów mają charakter bardziej ustabilizowany i można je przedstawić
liniowo. W Warszawie najwyższe współczynniki
są spodziewane w przypadku wariantu dekoncentracyjnego, polegającego zarówno na zwiększonym odpływie, jak i zmniejszonym napływie
młodszych roczników. Pogłębianie się starości
demograficznej będzie skutkować wprawdzie podobną liczbą zgonów, ale odnoszonych do mniejszej populacji. Równocześnie w strefie zewnętrznej spodziewany jest również przyrost liczby
zgonów, związany z postarzaniem się struktury
wiekowej, mimo tendencji odmładzających w postaci napływu wędrówkowego. W tym przypadku
można jednak zakładać współczynniki zgonów na
niższym poziomie, wyższe w przypadku wariantu koncentrującego ludność w stolicy, niższe dla
wariantu dekoncentrującego. W sumie z poziomu
wyjściowego 9,5 zgonów na 1000 mieszkańców na
początku okresu można spodziewać się wzrostu
tego wskaźnika do wartości 12–13,5. W oczywisty sposób najwyższe wartości są spodziewane
w wariancie dekoncentracyjnym, w którym udział
subpopulacji osób starszych będzie się najszybciej
powiększać. Natomiast w strefie zewnętrznej wariant dekoncentracyjny dla Warszawy oznacza
szybszy wzrost strefy podmiejskiej, a tym samym
wolniejszy przyrost wskaźnika zgonów na 1000
mieszkańców.
Współczynniki migracyjne są na ogół bardzie
złożone niż ruch naturalny. Wynika to z niejednostajności atrakcyjności zamieszkania dla różnych obszarów, która w różnych wariantach jest
w dużym stopniu uzależniona od rozbudowy
systemów komunikacyjnych oraz sytuacji na rynku pracy. Szacuje się, że kulminacje napływów,
zarówno w Warszawie, jak i strefie zewnętrznej,
będą przypadać raczej na pierwszy okres (2010–
2020), zwłaszcza ze względu na wyczerpywanie
się tradycyjnych zasobów migracyjnych. Z tego
względu szacowane współczynniki napływu obniżono w ostatnim okresie do około 70% ich wartości szacowanych obecnie. Przyjęto też o około
połowę wyższe współczynniki od rejestrowanych
współcześnie dla wariantu koncentracyjnego
w stolicy (maksymalnie do blisko 20 zdarzeń
na 1000 mieszkańców – około 35 tys. rocznie),
130
w latach 2010–2035 (różnice w % między początkiem i końcem okresu)
Wariant
2011–
2015
2015–
2020
2020–
2025
2025–
2030
2030–
2035
Razem (2011–2035)
Warszawa
Stagnacyjny
1,0
1,0
0,3
-0,6
-1,0
0,7
Koncentracyjny
1,6
2,1
1,7
0,8
0,3
6,4
Dekoncentracyjny
0,5
-0,4
-1,9
-2,8
-2,9
-7,9
Strefa zewnętrzna
Stagnacyjny
2,2
2,3
2,2
1,6
1,0
8,8
Koncentracyjny
1,9
1,3
0,4
-0,3
-0,9
2,3
Dekoncentracyjny
2,8
3,5
4,0
3,9
3,3
15,8
Razem
Stagnacyjny
1,5
1,6
1,2
0,4
0,0
4,5
Koncentracyjny
1,7
1,7
1,1
0,3
-0,2
4,5
Dekoncentracyjny
1,5
1,4
0,7
0,3
0,2
4,0
jak i dekoncentracyjnego w przypadku strefy zewnętrznej (około 25 zdarzeń na 1000 mieszkańców – okresowo nawet do 35 tys. osób rocznie).
Równocześnie zakłada się też niższy odpływ ze
strefy zewnętrznej.
W wariantach rozwoju demograficznego zasadniczo nie przewidziano różnicowania polityki
miejskiej, która ma ograniczone oddziaływanie
i będzie wtórna w stosunku do procesów rynkowych. Nie oznacza to jednak braku jakiegokolwiek
związku przyczynowo-skutkowego, samo zróżnicowanie wariantów wynika silnie z uwzględnienia rozwoju systemów transportowych, a te
są niemal całkowicie związane z polityką transportową oraz decyzjami inwestycyjnymi, w tym
z hierarchią priorytetów i konkretnych obiektów
infrastrukturalnych.
Wskaźnikowe założenia szczegółowe do szacunku przedstawiono na wykresie 25, a wyniki w tabelach 23–25. i na wykresie 26. Zgodnie
z przyjętymi założeniami, łączna liczba ludności w Warszawie i strefie zewnętrznej wzrośnie
w każdym z trzech analizowanych wariantów
(stagnacyjnym, koncentracyjnym i dekoncentracyjnym), przy czym łączna skala tego wzrostu
będzie dosyć podobna. W przypadku poszczególnych wariantów będą jednak występowały
charakterystyczne różnice w redystrybucji ludności między rdzeniem (Warszawą), a jej strefą
zewnętrzną. W wariancie stagnacyjnym liczba rzeczywistej ludności Warszawy wzrośnie
z 1966 do 1981 tys., a w strefie zewnętrznej –
z 1747 do 1862 tys. W wariancie koncentracyjnym
w stolicy nastąpi wzrost do 2104 tys., a w dekoncentracyjnym – spadek do 1818 tys. W strefie zewnętrznej nastąpią zmiany odpowiednio do 1735
i 2021 tys.
Wyniki analiz dosyć jednoznacznie wskazują, że w dających się przewidzieć scenariuszach
rozwoju Warszawę nie czeka boom ludnościowy.
Z drugiej strony mało prawdopodobna jest też
znaczniejsza depopulacja, wskazywana chociażby w projekcji GUS z 2004 r. Nawet przy uruchomieniu silniejszych procesów migracji rezydencjalnych do strefy podmiejskiej, łączny spadek
ludnościowy nie powinien być większy niż kilka
procent. W skali ponad dwóch dekad, będących
przedmiotem szacunku, wszystkie z wariantów
oznaczają stabilizację ogólnego potencjału demograficznego stolicy.
131
Wykres 26. Wykresy szacowanych zmian liczby ludności w Warszawie i strefie zewnętrznej
Warianty: S – stagnacyjny, K – koncentracyjny, D – dekoncentracyjny.
Znaczniejszym przeobrażeniom demograficznym będzie podlegać strefa zewnętrzna,
a zwłaszcza podmiejska. Niezależnie od scenariuszy rozwoju nastąpi tam wzrost liczby mieszkańców, największy, co zrozumiałe, w zakładanym
wariancie dekoncentracyjnym stolicy. Jednak i tu
spodziewane przeciętne przyrosty maksymalnie
wyniosą nie więcej niż kilkanaście procent. Przy
tym dodatnie saldo wędrówkowe w coraz mniejszym stopniu będzie rekompensować (choć nadal
z nawiązką) ubytek naturalny.
W sumie analizy jednoznacznie wskazują, że
wyłączając zdarzenia katastrofalne, na Obszarze
Metropolitalnym Warszawy nie należy spodziewać się ani szybkiego wzrostu, ani też spadku
demograficznego. Przewidywana liczba rzeczywistych mieszkańców OMW w jej maksymalnym
zasięgu (podregiony NUTS3: Warszawa, warszawski wschodni i warszawski zachodni) mieści
się w granicach około 3,8 mln mieszkańców, w tym
samej Warszawy – w granicach 1,8–2,1 mln. Z całą
mocą trzeba podkreślić, że nagłaśniane niekiedy
przewidywania (przy dużym wsparciu nieprofesjonalnych mediów), że stolica osiągnie wkrótce
2,5 lub nawet 3 mln mieszkańców, nie znajdują
żadnych potwierdzeń w studiach empirycznych.
Co więcej, przeczą zdrowemu rozsądkowi. Tym
bardziej należy się dziwić, że te zawyżone wskaźniki są przyjmowane w oficjalnych dokumentach
samorządowych, jak też są podstawą do wielu
specjalistycznych analiz, w tym inżynieryjnotransportowych.
7.4. Rozwój przestrzenny
Obserwacja trendów rozwojowych występujących na obszarze metropolitalnym Warszawy
wskazuje na dosyć ograniczone oddziaływanie
publicznej polityki przestrzennej. Ta pesymistyczna konstatacja każe w równie limitowanym stopniu spodziewać się zaplanowanego makroskalowego porządkowania układu urbanistycznego,
w większym stopniu wskazując na rynkowe podłoże kształtowania się struktur aglomeracji.
Najważniejsze znaczenie dla procesów rozwoju OMW będzie miał proces ekspansji przestrzennej Warszawy i oddziaływania skoncentrowanych
w niej funkcji. Można też przewidywać, że skala
suburbanizacji rezydencjalnej będzie ściśle związana z procesami rozwoju infrastruktury komu-
132
Tabela 26. Chłonność inwestycyjna w dzielnicach Warszawy w 2010 r.
Dzielnica
Istniejąca powierzchnia
użytkowa
Powierzchnia zabu
dowy brutto
Dopuszczalna powierzchnia
zabudowy
Chłonność4)
tys. m2
m2 na
osobę1)
tys. m2
m2 na
osobę1)
tys. m2
tys.
osób2)
%3)
tys. osób
Bemowo
3 004
27,1
3 604
32,5
7 475
150
40,8
77
Białołęka
2 770
32,2
3 324
38,7
15 323
306
14,2
240
Bielany
3 139
23,4
3 766
28,1
7 224
144
47,3
69
Mokotów
6 500
28,8
7 800
34,5
12 840
257
50,1
101
Ochota
2 242
25,0
2 690
30,0
3 910
78
60,2
24
Praga Południe
4 535
24,8
5 442
29,7
9 572
191
50,2
83
Praga Północ
1 462
20,3
1 755
24,3
3 494
70
46,0
35
Rembertów
686
29,6
823
35,6
2 482
50
23,7
33
Śródmieście
3 639
28,2
4 367
33,8
7 005
140
55,9
53
Targówek
2 767
22,5
3 320
27,0
5 831
117
50,9
50
Ursus
1 398
28,2
1 678
33,9
3 975
79
30,7
46
Ursynów
4 585
31,0
5 502
37,3
10 660
213
38,2
103
Wawer
2 486
36,1
2 984
43,4
9 958
199
23,5
139
Wesoła
944
42,3
1 133
50,8
2 583
52
27,5
29
Wilanów
1 254
70,5
1 505
84,5
6 058
121
21,2
91
Włochy
1 208
30,5
1 450
36,6
5 840
117
20,9
88
Wola
3 240
23,4
3 887
28,1
8 906
178
42,7
100
Żoliborz
1 399
28,9
1 679
34,6
3 438
69
43,5
35
Razem
47 258
27,6
56 710
33,2
126 574
2 531
44,8
1 397
liczba ludności zarejestrowanej w 2008 r.;
dopuszczalna powierzchnia zabudowy brutto podzielona przez 50 m2 na osobę;
3)
udział powierzchni zabudowy mieszkaniowej brutto istniejącej w stosunku do dopuszczalnej;
4)
różnica powierzchni zabudowy mieszkaniowej brutto dopuszczalnej i istniejącej, podzielona przez 50 m2 na osobę.
1)
2)
Źródło: G. Buczek i P. Śleszyński (2008).
nikacyjnej oraz skorelowanej z tym dostępności
przestrzenno-czasowej do miejsc pracy i usług.
Obserwacje z państw zachodnich wskazują, że poprawa drożności systemów komunikacyjnych w obrębie obszarów metropolitalnych
skutkuje rozwojem procesów dekoncentracji
ludnościowej. Tymczasem przewidywany rozwój systemów komunikacyjnych w aglomeracji
warszawskiej w najbliższej dekadzie jest niewystarczający w stosunku do rosnących potrzeb,
a ostatnio został nawet ograniczony wskutek
kryzysu budżetowego. Tym samym można się
spodziewać wyhamowania procesów suburbanizacji rezydencjalnej. Ze względu na znaczne
różnice rejestracyjne, procesy te powinny być
monitorowane na podstawie statystyki mieszkaniowej, a nie ewidencji ludności.
Paraliż komunikacyjny paradoksalnie daje zatem nadzieję na aktywizację inwestycyjną ekstensywnie zagospodarowanych obszarów wewnątrz
granic administracyjnych stolicy. Jest to istotne,
gdyż rdzeń warszawski charakteryzuje się sto-
133
Mapa 51. Udział istniejącej powierzchni zabudowy mieszkaniowej brutto w stosunku do dopuszczalnej
w Warszawie w 2010 r. (szacunek)
70%
60
50
40
30
20
10
sunkowo niskimi, na tle innych miast zachodnioeuropejskich, wskaźnikami gęstości zaludnienia
obszarów zurbanizowanych i tym samym rozproszeniem oraz niską efektywnością układów osadniczo-transportowych. Nawet w centrum stolicy,
przeciętna gęstość zaludnienia ledwo przekracza
10 tys. osób na 1 km2, co jest wartością 2–3 krotnie mniejszą niż dla analogicznych obszarów Madrytu lub Wiednia, nie wspominając o obszarach
śródmiejskich Londynu czy Paryża (nie jest to bynajmniej argument za zagęszczaniem zabudowy
mieszkaniowej).
134
Mapa 52. Prognoza przyrostu powierzchni usługowych i mieszkaniowych w Warszawie w latach 2008–2020
według rejonów urbanistycznych
Analiza chłonności terenów pod względem różnego rodzaju kategorii zabudowy, określonej w obowiązującym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy z 2006 r.
wskazuje, że w granicach administracyjnych jest
dość miejsca na dodatkowe zaludnienie w wysokości 1,4 mln osób32 (tab. 26, mapa 51). Innymi słowy,
32
W szczegółowych obliczeniach brano pod uwagę wskaźniki
PBC (powierzchnia biologicznie czynna) oraz wskaźniki
procentowe dopuszczalnej zabudowy na obszarach
o różnych funkcjach, nie tylko mieszkaniowej, lecz również
dopuszczającej funkcje tej kategorii na obszarach przewidzianych pod usługi oraz w niewielkim stopniu pod przemysł.
135
daje to możliwość wybudowania w granicach administracyjnych niemal „drugiej Warszawy”.
Chociaż jest dosyć oczywiste, że stołeczne
studium uikzp będzie ulegało zmianie lub aktualizacji w najbliższych latach i dekadach, to można jednak zakładać, że w skali dzielnic zostanie
zachowana pewna inercja ogólnych stosunków
powierzchni zabudowanych i niezabudowanych
oraz przeznaczanych pod inwestycje lub nie.
Obecnie zagadnienie słabego zagospodarowania terenów w strefie zewnętrznej Warszawy
(wewnątrz jej granic administracyjnych) wydaje
się jednym z kluczowych i najbardziej niedocenianych z punktu widzenia procesów urbanizacji oraz
możliwości zastopowania procesów rozpraszania
osadnictwa. W wymiarze formułowania polityki
przestrzennej powinno być to silnie sprzężone
z rozwojem przestrzennym całej aglomeracji.
W najbliższych dwóch dekadach będą postępowały procesy segregacji przestrzenno-mieszkaniowej. Główną przesłanką jest tutaj silny niedobór
mieszkań i ich wysokie ceny. Przy tym silniejszy
od niedoboru statystycznego (różnica między istniejącymi gospodarstwami domowymi a liczbą
mieszkań) jest niezadowalający standard istniejących zasobów, skutkujący wysokim popytem na
nowe mieszkania, ujawnianym stopniowo wraz
z poprawą sytuacji finansowej społeczeństwa.
W sumie motywacja poprawy miejsca (lokalizacji)
i warunków technicznych mieszkania w przyszłości będzie powodować coraz silniejsze procesy
segregacji i polaryzacji społeczno-przestrzennej.
Obserwowana dotychczas skala rozwoju rynku
mieszkaniowego zostanie utrzymana, ze względu
na rosnące dochody mieszkańców, a tym samym
aspiracje mieszkaniowe. Popyt na mieszkania
wzrósłby z pewnością jeszcze bardziej w przypadku wprowadzenia realnych instrumentów polityki mieszkaniowej na szczeblu państwowym,
na co w obecnej sytuacji polityczno-gospodarczej
nie ma miejsca. Niemniej jednak gdyby takie mechanizmy zostały uruchomione, spodziewać by
się należało dalszych procesów segregacyjnych.
Jednym z najważniejszych zagadnień jest docelowa organizacja przestrzenna makroskalowego układu urbanistycznego. Ze względu na planowane inwestycje (mapa 52), jak i wspomnianą
wcześniej chłonność inwestycyjną, należy prognozować utrzymanie się przewagi centrum miasta
w zakresie koncentracji funkcji wyższego rzędu,
a tym samym miejsc pracy. Będzie to skutkowało dalszym wzrostem utrudnień komunikacyjnych oraz ogólnie pogarszaniem się wydolności
systemów transportowych. Dopiero ukończenie
obwodnic śródmiejskich, rozbudowa metra (trzy
linie) oraz poprawa przepustowości głównych
dróg wylotowych – w realnej perspektywie około 2025 r. przyczyni się do zauważalnej poprawy
funkcjonowania systemu transportowo-osadniczego stolicy, a tym samym dojazdów ze strefy
podmiejskiej.
Jak już wspomniano, może to być przełomowym momentem w uruchomieniu większych niż
dotychczas strumieni migracyjnych skierowanych
na zewnątrz. W krajach rozwiniętych rynkowo
i znacznie dłuższych tradycjach urbanizacji, skala
odśrodkowych przemieszczeń rezydencjalnych
jest bowiem znacznie większa niż w Polsce. Szczegółowe analizy wskazują, że w takich krajach, jak
np. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania w strefach podmiejskich zamieszkuje niekiedy nawet
powyżej połowy ludności całego obszaru metropolitalnego. W przypadku Warszawy wskaźnik
ten obecnie, po doszacowaniu niezameldowanej
części populacji, w zależności od delimitacji, wynosi 30–40%.
7.5. Rozwój transportu
Wewnętrzne relokacje mieszkańców w poszukiwaniu lepszego standardu zamieszkania i ogólnie atrakcyjniejszej lokalizacji wpłyną różnicująco
na poszczególne gałęzie transportu. Należy się
spodziewać dalszego, niepożądanego przyrostu
motoryzacji indywidualnej, przy czym granice tego wzrostu, ze względu na wysoki stopień
motoryzacji (nawet w porównaniu do niektórych miast zachodnich), są już dość ograniczone.
W dłuższej perspektywie, przy braku rozwoju systemów transportowych, zwłaszcza powiększania
przepustowości jezdni, może to wymusić bardziej
radykalne rozwiązania organizacyjno-administracyjne, spotykane w dużych miastach zachodnich,
a niepopularne dla mieszkańców i ogólnie użytkowników, związane np. z powiększaniem stref
i opłat płatnego parkowania.
Zmiany demograficzne przyniosą przesunięcia
w strukturze popytu na określone rodzaje infrastruktury komunikacyjnej i motywacje podróży.
Zwiększająca się liczba osób w podeszłym wieku,
136
o mniejszej sprawności psychoruchowej, będzie
skutkować koniecznością poprawy transportu
publicznego, w tym wydłużaniem istniejącej sieci i zagęszczaniem przystanków, zwiększaniem
częstotliwości kursowania i ogólnie większej elastyczności organizacyjnej. Konieczne będzie też
dostosowanie systemów parkingowych do zwiększonej liczby użytkowników niepełnosprawnych.
Najtrudniejszy dla polityki transportowej jest
wariant dekoncentracyjny rozwoju demograficznego i postępująca suburbanizacja. Jest to swoisty
paradoks, gdyż nowe makroskalowe inwestycje
transportowe w postaci dróg wyjazdowych o wysokiej (jak na polskie warunki) przepustowości,
poprawią dostępność przestrzenną w ograniczonym stopniu, gdyż efekt skrócenia czasu i komfortu przejazdu może być niwelowany większą
presją komunikacyjną ze strony nowych użytkowników. Jeśli można w tej sytuacji coś zaradzić,
to jedynie starać się w pierwszej kolejności uzupełniać i przebudowywać system obwodnic wewnątrzmiejskich (międzydzielnicowych), a dopiero w drugiej rozbudowywać układy powiązań ze
strefą podmiejską. Tu jeszcze raz można ponowić
negatywną ocenę decyzji o wprowadzeniu ruchu
tranzytowego w granice obszaru administracyjnego miasta (A2). Ubocznym skutkiem przebiegu drogi o wysokich parametrach ruchu będzie
bowiem silniejsze jego obciążenie transportem
lokalnym, związanym zwłaszcza z dojazdami do
pracy.
Warto też zauważyć, że gęstość zaludnienia
w rdzeniu warszawskim jest stosunkowo niska
w porównaniu z miastami podobnej wielkości.
Nawet na obszarach centralnych wskaźniki nie
przekraczają 10–15 tys. mieszkańców na 1 km2
(100–150 osób na 1 ha). Są to wartości dwu-, a nawet trzykrotnie mniejsze niż w krajach zachodnich
(oraz wielokrotnie, nawet dziesięciokrotnie mniejsze niż w przeludnionych miastach Afryki, Azji
i Ameryki Południowej). Taki obraz rozmieszczenia ludności może być interpretowany jako nieefektywny, podobnie jak nieefektywne były zasady nakazowo-rozdzielczej gospodarki miejskiej
w okresie PRL-u, których przejawem było ignorowanie renty gruntowej, a skutkiem ekstensywne
zagospodarowanie przestrzeni miast, zwłaszcza
w centralnych częściach. Ta niechlubna spuścizna
może być, przy rozsądnej polityce urbanistycznej,
wykorzystana jako przesłanka prorozwojowa,
dająca olbrzymie możliwości przekształceń wewnętrznej struktury osadniczej, w tym dogęszczania zabudowy według określonych założeń
planistycznych (z zachowaniem terenów zielonych), a tym samym poprawiania efektywności
transportowo-osadniczej, w tym opłacalności dla
systemów komunikacji zbiorowej.
Niewątpliwie, niezależnie od rozwoju sytuacji,
konieczne jest bardziej skoordynowane i kompleksowe podejście do organizacji komunikacji
publicznej, która powinna stanowić uzupełniający się system. Postulat ten, formułowany chyba
przy każdej okazji przez środowiska eksperckie,
będzie nabierał coraz większego znaczenia.
7.6. Wnioski dla polityki przestrzennej
Dla celów prognostycznych należy przyjmować trzy warianty rozwoju Obszaru Metropolitalnego Warszawy: wariant stagnacyjny (podtrzymanie procesów polaryzacyjno-gospodarczych
z tendencją do ich stopniowego wygaszania oraz
podobnego do obserwowanego dotychczas tempa
poprawy drożności komunikacyjnej w układzie
miasto-strefa podmiejska), koncentracyjny (intensyfikacja obecnych trendów w zakresie rozwoju
przestrzennego wskutek pogłębiania się polaryzacji i/lub słabej rozbudowy systemów komunikacyjnych) oraz dekoncentracyjny (umiarkowany przyrost miejsc pracy w centrum lub model
dekoncentracyjny przy silnej rozbudowie systemów komunikacyjnych). Wszystkie one skutkują
odmiennymi zjawiskami i procesami w zakresie
ekspansji przestrzennej, urbanizacji funkcjonalnej, przemieszczeń i procesów demograficznych
oraz presji środowiskowej. W zależności od rozwoju sytuacji konieczne będzie modyfikowanie
polityki przestrzennej.
W wariancie stagnacyjnym liczba ludności po
początkowym słabym wzroście równie powolnie
zacznie spadać. Z punktu widzenia potrzeb transportowych powoduje to zmiany jakościowe, polegające przede wszystkim na przekształceniach
struktury użytkowników. Wpływ na lokalizację
inwestycji i ukierunkowanie działań deweloperów muszą być silniejsze w pierwszym okresie,
kiedy aktywność inwestycyjna będzie jeszcze
większa. W wariancie koncentracyjnym może to
być bardziej rozłożone w czasie, ale działania prowadzone w wyprzedzeniem stwarzają odpowied-
137
nio większe pole manewru dla polityki miejskiej.
W przypadku sprawdzenia się tego wariantu, dochodzi jednak poważny problem pogarszania się
dojazdów do pracy.
Najtrudniejszy dla polityki miejskiej jest wariant dekoncentracyjny rozwoju demograficznego, gdyż zahamowanie procesów migracji rezydencjalnych jest praktycznie niemożliwe. Jest
to swoisty paradoks, gdyż nowe makroskalowe
inwestycje transportowe w postaci dróg wyjazdowych o wysokiej (jak na polskie warunki) przepustowości, poprawią dostępność przestrzenną
w ograniczonym stopniu, gdyż efekt skrócenia
czasu i komfortu przejazdu może być niwelowany większą presją komunikacyjną ze strony nowych użytkowników. Jeśli można w tej sytuacji
coś zaradzić, to jedynie starać się w pierwszej
kolejności uzupełniać i przebudowywać system
obwodnic wewnątrzmiejskich (międzydzielnicowych), a dopiero w drugiej rozbudowywać układy powiązań ze strefą podmiejską. Tu jeszcze raz
można ponowić negatywną ocenę decyzji o wprowadzeniu ruchu tranzytowego w granice obszaru
administracyjnego miasta (A2). Ubocznym skutkiem przebiegu drogi o wysokich parametrach
ruchu będzie bowiem silniejsze jego obciążenie
transportem lokalnym, związanym zwłaszcza
z dojazdami do pracy.
W każdym z przewidywanych wariantów
rozwoju sytuacji społeczno-gospodarczej, a co za
tym idzie, zmian demograficznych, wskazywana
jest silna lub bardzo silna rola centrum funkcjonalnego i tym samym koncentracja w nim miejsc
pracy, pogarszająca i tak niezadowalające warunki komunikacyjne. W takiej sytuacji można propo-
nować ostrożną dekoncentrację funkcji miejskich
wyższego rzędu, zwłaszcza w kierunku prawobrzeżnej Warszawy, co przyczyniłoby się nie tylko do rozłożenia miejsc pracy, ale aktywizacji tej
części miasta oraz większych szans na realizację
koncepcji rozwoju przestrzenno-gospodarczego
opartego na linii Wisły. Ze względu na słabe obecnie zainteresowanie instytucji biznesowych takimi propozycjami, pożądane byłoby w pierwszej
kolejności przeniesienie jakiejś części urzędów
centralnych lub ułatwienia dla inwestowania komercyjnego, zwłaszcza w rejonie portu praskiego.
Jednak to siedziby instytucji centralnych mogłyby
być „przyczółkiem” i swego rodzaju magnesem,
który zmieniłby postrzeganie tradycyjnie upośledzonej percepcyjnie i niedowartościowanej Pragi
(Śleszyński 2004b).
Niewątpliwie, niezależnie od rozwoju sytuacji, konieczne jest bardziej skoordynowane
i kompleksowe podejście do organizacji komunikacji publicznej, która powinna stanowić uzupełniający się system. Postulat ten, formułowany chyba przy każdej okazji przez środowiska
eksperckie, będzie nabierał coraz większego
znaczenia.
Warunkiem powodzenia jest też podejście
funkcjonalne do planowania przestrzennego, polegające na sterowaniu rozwojem całej aglomeracji, a nie oderwanych od siebie podmiotów na
różnych szczeblach hierarchii administracyjnej.
Podstawowym celem strategicznym jest zatem
stworzenie bytu prawno-terytorialnego o części
kompetencji wyraźnie nadrzędnych wobec samorządów gminnych i powiatowych, jak też samodzielnego wobec województwa.
138
ROZDZIAŁ VIII. Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
1) Przegląd badań dotyczących Obszaru Metropolitalnego Warszawy wskazuje na dużą różnorodność podejmowanych zagadnień oraz
ogólnie aktywność środowisk naukowych.
Wysiłek ten dotychczas był słabo wykorzystywany, między innymi ze względu na jego
dosyć duże rozproszenie tematyczne i instytucjonalne. Obecnie odczuwalny jest brak ujęć
monograficznych. Brakuje też kompleksowych
opracowań kartograficznych, w rodzaju atlasu
regionalnego33.
2) Dokumenty samorządowe odnoszące się do
rozwoju województwa, jak i samego miasta
stołecznego, wymagają aktualizacji ze względu
na fakt, iż powstały one często na podstawie
wiedzy sprzed wejścia Polski do Unii Europejskiej, a niekiedy nawet sprzed przedostatniego
spisu powszechnego w 2002 r. (!). Szczególnie
dokument Studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy
(2006) wymaga aktualizacji, m.in. pod względem uzupełnienia o realistyczne prognozy demograficzne (oparte na rzeczywistej, a nie rejestrowanej liczbie ludności) i ekonomiczne oraz
wynikający stąd popyt na różne rodzaje infrastruktury. Ma to pierwszorzędne znaczenie
dla poszczególnych grup społecznych, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży oraz powiększającej
się populacji osób w starszym wieku. Natomiast mocną stroną obowiązującego studium
są założenia urbanistyczne, które mogą jednak
nie wytrzymać konfrontacji z rzeczywistością
społeczno-ekonomiczną, zwłaszcza wobec
niedostatków statystyki publicznej, słabo rejestrującej fundamentalne zdarzenia z punktu
widzenia rozwoju stolicy i aglomeracji (liczba
pracujących i miejsc pracy, dojazdy i inne powiązania funkcjonalne, a nawet wspomniana
rzeczywista liczba ludności). Konieczne jest
silniejsze powiązanie studium z otoczeniem,
zwłaszcza ze strefą podmiejską stolicy.
33
Dobrym przykładem mogłoby być wydane ostatnio przez
Centrum Badań Metropolitalnych „Studium uwarunkowań
rozwoju przestrzennego aglomeracji poznańskiej”, zawierające znacznie rozbudowaną część kartograficzną. Ogólnie
postulat kompleksowego opracowania kartograficznego jest
również aktualny zarówno dla całego województwa, OMW,
jak i Warszawy w jej granicach administracyjnych.
3) Stan zaawansowania prac planistycznych
w gminach jest zróżnicowany, ale niewystarczający, istniejące dokumenty podlegają też
dezaktualizacji. Chociaż pokrycie planami
w końcu 2009 r. wyniosło w strefie podmiejskiej około 50%, to nadal utrzymuje się nieproporcjonalnie wysokie natężenie wydawania
decyzji lokalizacyjnych, w części o spekulacyjnym charakterze. W gminach okołowarszawskich występują liczne zaburzenia, związane
zwłaszcza z ekstensywną polityką przestrzenną. Studia uikzp gmin są słabo powiązane
z planami miejscowymi, a te ostatnie często są
wykonywane po to, aby jedynie usprawnić lub
przyciągnąć inwestycje, a nie żeby porządkować otoczenie urbanistyczne i krajobrazowe.
Szczególnie niebezpieczny jest przewidywany
front odrolnień w gminach strefy przedmiejskiej w odległości około 35–45 km od centrum
Warszawy, który niemal pewnie spowoduje
niedługo dalsze rozpraszanie zabudowy.
4) Procesy urbanizacji i ekspansji przestrzennej na
Obszarze Metropolitalnym Warszawy są zaawansowane w różnym stopniu, zarówno pod
względem natężenia procesów składowych, jak
i zróżnicowania regionalnego. Ogólnie procesy te zachodzą konsekwentnie we wszystkich
kierunkach, a otrzymywane profile gęstości
i natężenia różnych cech są modelowe, tj. wraz
ze wzrostem odległości od centrum układu
proporcjonalnie, na ogół logistycznie lub wykładniczo spada intensywność cech użytkowania i zagospodarowania przestrzennego.
5) Największa dynamika zmian dotyczy procesów ludnościowych, związanych z suburbanizacją rezydencjalną. W drugiej kolejności
należy wymienić rozwój przedsiębiorczości.
Najwolniej przyrastają sieci infrastrukturalne
i ogólnie zabezpieczenie ze strony infrastruktury społecznej, zwłaszcza wysokiego rzędu.
W sumie oznacza to, że w ujęciu historycznofunkcjonalnym Obszar Metropolitalny Warszawy w strefie zewnętrznej znajduje się nadal
na początkowym etapie rozwoju.
6) Pod względem geograficznym (w sensie rozmieszczenia zjawisk i procesów ekspansji
przestrzennej) największa intensywność cha-
139
rakteryzuje południowo-zachodnią część Obszaru Metropolitalnego Warszawy, a zwłaszcza rejon między Pruszkowem, Grodziskiem
Mazowieckim, Piasecznem i granicami administracyjnymi stolicy.
7) Powszechne jest rozpraszanie zabudowy, związane z niekontrolowanym (trudnym do uporządkowanego i planowego ukierunkowania)
napływem ludności i ogólnie wspomnianym
rozwojem procesów suburbanizacji rezydencjalnej. Prowadzi to wprost do zwiększania
kosztów obsługi infrastrukturalnej, przede
wszystkim transportowej, ale również wodnokanalizacyjnej i energetycznej. To właśnie rozproszeniem zabudowy i związanymi z tym
wysokimi kosztami budowy sieci infrastrukturalnych można tłumaczyć złe warunki życia i ogólnie pogarszający się stan środowiska
strefy podmiejskiej. Rozpraszanie zabudowy
powoduje nie tylko permanentnie niezaspokojony wzrost zapotrzebowania na rozbudowę
systemów komunikacyjnych i ich późniejsze
utrzymanie. Polega to też na tym, że urbanizacja na nowych terenach skutkuje odbieraniem
środków finansowych na remonty i inwestycje
na obszarach już względnie zagospodarowanych.
8) Najpoważniejszym problemem środowiskowospołecznym jest złe wyposażenie w sieci infrastruktury technicznej, związane szczególnie z gospodarką wodno-ściekową. Sieci wodociągowe i kanalizacyjne na obszarze OMW
cechuje silne niedopasowanie: niedobór statystyczny sieci kanalizacyjnej względem wodociągowej wynosi blisko 8,5 tys. km, w tym
w ostatniej dekadzie powiększył się o ponad
1,7 tys. km (w podregionie warszawskim
wschodnim aż 72,1% sieci wodociągowej nie
miało swego odpowiednika kanalizacyjnego,
a w warszawskim zachodnim – 64,9%). Tylko
część tych nieodprowadzanych kanalizacyjnie ścieków jest przechowywana i wywożona
przez system szamb przydomowych; zdecydowana większość przedostaje się do wód
gruntowych i do Wisły.
9) Następuje defragmentacja krajobrazu, deforestacja, zanikanie naturalnych układów ekologicznych oraz rozrywany jest obszar zieleni,
który mógłby stanowić tzw. zielony pierścień
Warszawy. Na Obszarze Metropolitalnym
Warszawy można wydzielić najważniejsze
rejony problemowo-środowiskowe: obrzeże
Puszczy Kampinoskiej, Lasy Chojnowskie, Zalew Zegrzyński, Mazowiecki Park Krajobrazowy, okolice Konstancina-Jeziornej oraz obszary wzdłuż tras wylotowych z Warszawy34.
10) Zachodzą ożywione procesy demograficzne,
związane z silnym przemieszczaniem się ludności. Po pierwsze, aglomeracja jest obszarem
docelowym migrantów ze środkowej i wschodniej Polski. Po drugie, następuje wewnętrzna
dekoncentracja w postaci wspomnianej suburbanizacji rezydencjalnej. Mają też miejsce
zmiany jakościowe z zachwianiem struktur
wieku (starzenie się ludności, zwłaszcza na
obszarach centralnych), płci (silna nadwyżka kobiet w wieku „małżeńskim”, zwłaszcza
w Warszawie) oraz segregacją społeczno-przestrzenną (permanentne krystalizowanie się obszarów o krańcowo różnym statusie).
11) Obydwa zasadnicze elementy zmian ludnościowo-przestrzennych (zewnętrzny napływ
migracyjny, wewnętrzny odpływ z Warszawy
do strefy podmiejskiej) jest znacznie niedoszacowany w oficjalnych źródłach statystycznych.
Rzeczywista liczba mieszkańców, po uwzględnieniu wszystkich sald, dla Obszaru Metropolitalnego Warszawy w granicach trzech
podregionów statystycznych (Warszawa,
warszawski wschodni, warszawski zachodni), jest wyższa od tej wynikającej z ewidencji
bieżącej od 165 tys. (wariant minimalny) do
432 tys. (wariant maksymalny). Stanowi to
5–13% zameldowanej populacji regionu. Największe niedoszacowania dotyczą ludności
w wieku produkcyjnym mobilnym. Zmiana
sposobu liczenia ludności wpłynie na porównania krajowe różnych wskaźników, w tym
PKB per capita.
12) Obszar Metropolitalny Warszawy ma wysoki udział w wytwarzanym produkcie krajowym brutto (17%), co znacznie dystansuje go
we wskaźniku PKB per capita (205% średniej
krajowej) oraz dominuje w województwie
(79% udziału). Koncentracja kapitału finansowego i rzeczowego oraz dominacja (hipertrofia) w zakresie gospodarczych funkcji kontro34
Zagadnienia przyrodniczo-krajobrazowe związane z rozwojem OMW i szczegółowo analizowane w ramach projektu
„Trendy rozwojowe Mazowsza” opublikowała w wydawnictwach MBPR B. Degórska (2012).
140
lnych sprzyja utrzymywaniu lub powolnemu
umacnianiu tej przewagi. Wewnątrz OMW
następuje też powolna dyspersja z Warszawy
do strefy podmiejskiej.
13) W ostatnich dwóch dekadach na Obszarze
Metropolitalnym Warszawy pod względem
ekonomicznym zachodziły następujące najważniejsze procesy:
a) przejście sektorowe polegające na spadku
udziału jednostek gospodarczych i zatrudnienia w sektorze rolniczym i przemysłowym, przy wzroście znaczenia sektora
usługowego;
b) dekoncentracja działalności gospodarczej
i zjawisko jej selektywnego rozlewania się,
zwłaszcza w przypadku wysoko zaawansowanych działalności;
c) aktywizacja ekonomiczna gmin strefy podmiejskiej połączona z urbanizacją w sensie
infrastrukturalnym (silny wzrost cen i użytkowania ziemi);
d) zmniejszanie segregacji przestrzennej funkcji (nie tylko gospodarczych);
f) wzrost znaczenia Warszawy w zakresie koncentracji funkcji decyzyjno-kontrolnych.
14) Szczególne znaczenie ma rozwój funkcji metropolitalnych, związany ze wzrostem współpracy międzynarodowej i przyciąganiem
inwestycji. Istotne w tym kontekście jest silniejsze włączenie Warszawy do europejskiego
systemu miast, skutkujące korzyściami skali
i współpracy na różnych szczeblach hierarchii oraz przyciąganiem inwestycji. Należy
się też spodziewać rosnącego zainteresowania Warszawą jako ośrodkiem kulturalnym
i turystycznym. Podniesienie rangi Warszawy
w systemie miast europejskich (lub silniejsze
dowiązanie do systemu miast Europy Zachodniej) będzie sprzyjało utrzymywaniu dystansu
rozwojowego między Warszawą a pozostałą
częścią kraju.
15) Wadą strukturalną rozwoju gospodarczego
OMW jest to, że nie idzie on w parze z rozwojem naukowo-technologicznym. Wynika to
z przyczyn egzogenicznych (zainteresowanie
koncernów zagranicznych produkcją i rynkiem
zbytu, a nie tworzeniem centrów badawczych,
zlokalizowanych w krajach macierzystych)
i endogenicznych (zapaść publicznego finansowania nauki i technologii).
16) Rynek pracy jest największym w kraju, jeśli liczyć iloczyn liczby pracujących i przeciętnych wynagrodzeń (rocznie m.in. ponad
70 mld zł wypłat netto z tytułu umów o pracę).
Podobnie jak w przypadku ludności, oficjalne
dane o liczbie pracujących są niedoszacowane.
W Warszawie faktycznie pracuje 1,25–1,35 mln
osób, a w strefie podmiejskiej – 0,65 mln.
17) Ogromną rolę w kształtowaniu rynku pracy
spełniają codzienne dojazdy, często na duże
odległości. Łącznie Obszar Metropolitalny
Warszawy koncentruje najwięcej krajowych
przemieszczeń międzygminnych. Największy wolumen (250–300 tys. osób) dotyczy relacji między strefą podmiejską a Warszawą.
Nowym zjawiskiem są dojazdy wahadłowe
w systemie tygodniowym z większych odległości, które mogą dotyczyć 30–50 tys. osób.
18) Systemy i sieci transportowe cechuje upośledzenie w stosunku do rangi osadniczej
OMW. Stolica Polski znajduje się w niechlubnej czołówce miast Europy o najniższej prędkości ruchu samochodowego. W układzie
wewnętrznym brakuje przede wszystkim
międzydzielnicowych i międzygminnych połączeń obwodowych o wysokiej przepustowości ruchu, a w zewnętrznym – obwodnicy
Warszawy dla ciężkiego ruchu tranzytowego.
19) Występuje silna koncentracja usług wyższego rzędu w Warszawie. Zmniejsza się ona
wraz ze schodzeniem usług w dół hierarchii
funkcjonalnej. Największą dyspersją cechuje
się szkolnictwo zawodowe, następnie szkoły
podstawowe, domy i ośrodki kultury, kluby
i świetlice oraz biblioteki niespecjalistyczne.
Dostępność do wyższego, a zwłaszcza średniego i podstawowego rzędu należy uznać za
dobrą lub wystarczającą.
20) Oddziaływanie Warszawy wykracza daleko
poza tradycyjny obszar aglomeracji warszawskiej. Potencjał demograficzno-ekonomiczny
i stołeczność sprawia, że w układzie krajowym
ośrodek warszawski dominuje nie tylko nad
środkowo-wschodnią Polską, ale i Podlasiem,
częścią Mazur, świętokrzyskim i Lubelszczyzną. W szczególnym położeniu znajduje się
Łódź („cień Warszawy”).
21) Dyfuzja bodźców wzrostowych jest ograniczona do obszaru sięgającego najdalej 40 km od
centrum stolicy. Najbardziej uprzywilejowany
141
jest przy tym kierunek południowo-zachodni.
Poza tym dyfuzja nie przebiega w sposób ciągły przestrzennie, mamy do czynienia z wyraźnym wyspowym, skokowym charakterem
przepływu impulsów rozwojowych.
22) Wyraźne jest wypłukiwanie zasobów, głównie ludzkich. Następuje wewnętrzny drenaż,
a ruch migracyjny jest kierowany bezpośrednio do Warszawy, z pominięciem niższych
szczebli hierarchicznych układu osadniczego. W odległości około 70–90 km od centrum
Warszawy tworzy się koncentryczny pierścień
gmin o najsłabszym udziale mieszkańców
z wykształceniem wyższym.
23) Powiązania funkcjonalne są dosyć niejednorodne, ale zdominowane przez Warszawę.
W obrębie obszaru metropolitalnego są zdecydowanie jednobiegunowe, nakierowane na
rdzeń stołeczny. Brak jest wewnętrznych stopni hierarchicznych, a rola lokalnych biegunów
jest znikoma lub trzeciorzędna.
24) Najsilniejsze są powiązania o charakterze
ekonomicznym, a następnie demograficznym.
Organizacja przestrzenna powiązań wykazuje
dużą stabilność i inercję, z tendencją do zwiększania dominacji Warszawy. Lepsze wykształcenie powiązań charakteryzuje zachodnią
część aglomeracji.
25) Samorządy nieźle identyfikują i interpretują
istniejące powiązania. Są też świadome istniejących zalet i wad położenia w pobliżu Warszawy. Większa od spodziewanej jest percepcja
rynku pracy, mniejsza zagrożeń o charakterze
patologii i przestępstw kryminalnych.
26) Region OMW cechuje niska efektywność transportowo-osadnicza. Na obszarze rdzeniowym
wynosi ona około 1/3, a w strefie podmiejskiej
około połowy możliwej do uzyskania przy
pełnej przepustowości dróg. Przeciętna prędkość poruszania się samochodem osobowym
w wysokości zaledwie 20–30 km/h w centrum
Warszawy przez cały dzień oraz w godzinach
szczytu na głównych trasach dojazdowych na
granicy miasta i strefy podmiejskiej, powoduje
słabą osiągalność miejsc źródłowych i docelowych i nie sprzyja nawiązywaniu i umacnianiu relacji różnego typu. W konsekwencji prowadzi to do osłabiania spójności przestrzennej
obszaru aglomeracji. Niewydolność systemów
komunikacyjnych rzutuje też negatywnie na
przepływ bodźców rozwojowych w kierunku
zewnętrznym. Strefa korzystnego najsilniejszego oddziaływania zbiega się z izochroną
30–35 minut dojazdu do centrum stolicy.
27) Jednorazowe straty czasowe między strefą
zewnętrzną a Warszawą (tj. przemieszczenie
dostępne jednokrotnie dla każdego mieszkańca w jedną stronę) z powodu opóźnienia czasu
przejazdu w stosunku do optymalnych możliwości wynoszą od 1,4 do 2,1 mld osobogodzin
(w zależności od przyjmowanej prędkości
optymalnej 60 lub 90 km/h). Natomiast szacunek strat ekonomicznych mieszkańców całego
Obszaru Metropolitalnego Warszawy z powodu utraconych korzyści wskutek niezadowalającego czasu przejazdu w obrębie aglomeracji
w trakcie dojazdów do pracy szacuje się od
2,0 mld zł (obliczenia własne) do 2,2 mld zł
(Deloitle i Targeo.pl).
28) Niska przepustowość i ogólna wydolność systemów komunikacyjnych ogranicza promieniowanie bodźców rozwojowych na większe
odległości, ale obecnie jest też paradoksalnym
ograniczeniem dalszej niekontrolowanej ekstensywnej suburbanizacji i semiurbanizacji.
Długotrwały czas przejazdu stał się powodem
zagęszczania zabudowy na terenach najbliższych granic administracyjnych Warszawy
– co jest korzystną cechą, jakkolwiek jej przyczyny są dosyć absurdalne. Można z dużym
prawdopodobieństwem sądzić, że gdyby systemy komunikacyjne były bardziej wydolne,
skala urban sprawl byłaby znacznie większa.
W żadnym razie nie można jednak stąd wyciągać wniosku o niecelowości rozbudowy infrastruktury transportowej.
29) Pod względem dostępności czasowej wyraźnie zaznacza się przewaga kolei, zwłaszcza na
kierunku siedleckim i sochaczewskim. Kolej
zdecydowanie wygrywa konkurencję z samochodem osobowym w ścisłej strefie podmiejskiej. Atrakcyjność kolei pod tym względem
tłumaczy ekspansję Warszawy w kierunku
wschodnim, w tym duże natężenie dojazdów
pracowniczych ze stosunkowo dużych odległości, nawet z Siedlec (powyżej 1 tys.).
30) Silna przewaga konkurencyjna i atrakcyjność
Warszawy jako miejsca działalności, pracy
i zamieszkania w najbliższych dwóch dekadach będzie skutkowała dalszą koncentracją
142
zasobów kapitałowych, rzeczowych (w sensie
infrastruktury biurowo-usługowej i pochodnej)
oraz ludzkich. W obecnej sytuacji geopolityczno-ekonomicznej oraz przy braku szybszych
wewnątrzkrajowych połączeń transportowych
nie ma powodów, aby spodziewać się większych procesów dyspersji potencjału gospodarczego OMW na inne regiony województwa
i kraju.
31) Koncentracja zasobów innowacyjnych, zwłaszcza kapitału intelektualnego nie spowoduje
silniejszego rozwoju sektorów technologicznie zaawansowanych, gdyż przedsiębiorstwa
zagraniczne, posiadające większość aktywów
w polskiej gospodarce, w tym przemyśle, nie
są zainteresowane rozwojem placówek badawczo-rozwojowych poza krajami macierzystymi.
32) Pomimo wyraźnej tendencji utrwalania zacofania gospodarczo-cywilizacyjnego w dziedzinach uznawanych za szczególnie wzrostowe
i tzw. prorozwojowe (R&D, gałęzie przemysłu
wysokiej techniki), Polska, a zatem i jej stolica, znajdują się na korzystnej, choć powolnej
ścieżce wzrostu gospodarczego. Brak silniejszych bodźców naukowo-technologicznych,
kreatywnych (w sensie tzw. przemysłów kreatywnych) itp. nie przyczyni się to do skoku
rozwojowego i dającego się odczuć w przewidywalnej przyszłości wyraźnego zmniejszenia dystansu w poziomie życia w stosunku
do państw wysokorozwiniętych. Wówczas
Obszar Metropolitalny Warszawy nie będzie
też stymulatorem rozwoju społeczno-gospodarczego pod względem technologiczno-ekonomicznym, a jedynie pośrednikiem zagranicznych oraz ogólnie globalnych rozwiązań
i osiągnięć.
33) Mogą wystąpić trzy ekstrapolacje trendów
ekonomicznych: dalszy silny lub jeszcze bardziej intensywny rozwój zgodny z modelem
polaryzacyjnym (prawdopodobny), osiągnięcie pewnego nasycenia funkcji wyższego rzędu i osłabienie tempa dotychczasowych rocznych wysokich przyrostów zapotrzebowania
na pracę (bardzo prawdopodobny) oraz zahamowanie lub nawet osłabienie roli Warszawy
jako głównego ośrodka gospodarczego (najmniej prawdopodobny). Można przy tym zakładać jako najbardziej prawdopodobne (nie-
mal pewne) podstawowe znaczenie rozwoju
usług, przy nieznacznych zmianach w zakresie sektora przemysłowego (nie przewiduje się
ani dalszego pogłębienia deindustrializacji, ani
powstania stref przemysłowych).
34) W przypadku uwarunkowań demograficznych leżących po stronie ruchu naturalnego,
podstawowe znaczenie będzie miała spodziewana kontynuacja zjawiska drugiego przejścia
demograficznego, skutkującego zmniejszoną skłonnością do zawierania małżeństw lub
związków o takim charakterze, a w jeszcze
większym stopniu do posiadania potomstwa.
Trwałe i efektywne ograniczenie negatywnego
oddziaływania zjawisk związanych z drugim
przejściem demograficznym, jak się wydaje,
może wystąpić jedynie w przypadku uruchomienia realnego programu ogólnokrajowej
polityki prorodzinnej, podobnie jak wskazują
sukcesy na tym polu w krajach zachodnich.
Natomiast nie należy spodziewać się odrzucenia przez młodych Polaków czynników
powodujących zjawisko drugiego przejścia
demograficznego, gdyż badania socjologiczne
wyraźnie wskazują na upowszechnianie się
konsumpcyjnego stylu życia oraz coraz mniejszą akceptację dla wartości tradycyjnych i konserwatywnych. Obecnie trudno też wyobrazić
sobie zmianę promowanych wzorców w tym
zakresie, m.in. przez media, gdyż wymagałoby to bardzo silnych bodźców społeczno-kulturowych, także w skali globalnej.
35) OMW nie czeka ani boom ludnościowy, ani
depopulacja, ale raczej stagnacja lub powolny
wzrost liczby mieszkańców. W perspektywie
2030 r. można spodziewać się wzrostu liczby
ludności OMW w granicach do 3,5 mln (prognoza GUS z 2011 r. na bazie liczby ludności
zarejestrowanej) lub maksymalnie 3,6–3,8 mln
(szacunek P. Śleszyńskiego, 2010, uwzględniający ludność rzeczywistą), przy obecnym
stanie 3,2 mln (GUS) lub 3,4–3,6 mln (stan
faktyczny). Wraz z przejściem ostatniego mikrowyżu, wkrótce ujawni się wyczerpywanie
się zasobów migracyjnych w tradycyjnych regionach źródłowych, powodujący spadek rejestrowanego i nierejestrowanego napływu do
stolicy.
36) Nastąpi pogorszenie się struktury wiekowej
ludności wyrażające się w procesie starzenia
143
się społeczeństwa. Zmiany nie będą jednak tak
dramatyczne, jak wynikałoby to z najnowszej
prognozy GUS (24,1% populacji w wieku poprodukcyjnym w Warszawie, 22,1% w strefie
zewnętrznej), ze względu na udział niezameldowanej sporej grupy młodszej ludności. Radykalnie wzrośnie liczba gospodarstw domowych, zwłaszcza jednoosobowych.
37) Starzenie się ludności spowoduje istotne zmiany na rynku mieszkaniowym, zwłaszcza wtórnym. Przede wszystkim należy spodziewać się
trudnej sytuacji ekonomicznej gospodarstw
domowych emerytów i rencistów, tym bardziej że będą oni zamieszkiwać stosunkowo
drogie w utrzymaniu budynki w centrum miasta, o wysokich kosztach nie tylko czynszu, ale
i remontów. W obliczu rosnącej dewastacji bloków i kamienic, obecnie jedynym rozsądnym
rozwiązaniem wydaje się lepsze dopasowanie
struktury gospodarstw do rzeczywistych potrzeb, w tym tworzenie zachęt do dobrowolnej zmiany miejsca zamieszkania przez ludzi
starszych. Problemem mogą być jednak nie
tylko przyzwyczajenia ludności i przeszkody
natury psychologicznej, ale i brak możliwości
znalezienia obszarów o względnie dobrym
(porównywalnym z poprzednim) standardzie
i dostępności usług, zwłaszcza medycznych
i opieki społecznej, wyposażenia w komunikację miejską itd.
38) Zmiany w strukturze biologicznej ludności
będą wymagać przeobrażeń sieci ochrony
zdrowia i opieki społecznej oraz dostosowania
komunikacyjnego w celu polepszenia dostępności przestrzennej. Niewątpliwie, niezależnie
od rozwoju sytuacji, konieczne jest bardziej
skoordynowane i kompleksowe podejście do
organizacji komunikacji publicznej, a zwłaszcza rozwoju systemów szynowych.
39) Wskutek niskiego standardu większości
mieszkań oraz wzrastających dochodów ludności będzie podtrzymywany stosunkowo wysoki (na tle kraju) popyt na mieszkania. Jednak
w najbliższych dwóch dekadach, przy obecnych uwarunkowaniach podażowo-makroekonomicznych (sytuacja na rynku kredytów,
publiczna polityka mieszkaniowa), ani razu
nie powróci on do stanu z lat 2005–2007, głównie z powodu wygaśnięcia wyżu demograficznego z lat 1974–1984.
40) Wraz z pogarszaniem się struktury wiekowej
oraz procesem wymiany mieszkań, należy się
spodziewać większej niż dotychczas polaryzacji przestrzennej różnych kategorii i grup
społecznych, a także ich segregacji. Proces polaryzacji będzie prowadzić do różnicowania
się obszarów na „lepsze” i „gorsze” jeszcze
bardziej niż obecnie.
41) Inwestycje transportowe planowane w najbliższej dekadzie poprawią drożność układu sieci
drogowej, ale nie zapewnią oczekiwanej przez
mieszkańców skokowej zmiany jakości warunków przemieszczania się. Najpoważniejszym
ograniczeniem są wysokie koszty rozbudowy
sieci, które w przypadku tylko dróg kołowych
mogą sięgać według ostrożnych szacunków
nawet 30 mld zł (300 km długości, co najmniej
przeciętnie 100 mln zł/km). Konieczna jest
rozbudowa transportu szynowego, w tym
przełamanie impasu w wykorzystaniu i rozszerzeniu oddziaływania kolei naziemnych.
W związku ze starzeniem się społeczeństwa,
a w konsekwencji zmianami popytu i motywacji podróży, konieczne będzie lepsze dopasowanie oferty transportu publicznego, zwłaszcza w postaci wydłużenia istniejącej sieci
komunikacyjnej i zagęszczenia przystanków.
42) O ile nie nastąpią radykalne zmiany w prawie
dotyczącym planowania i zagospodarowania
przestrzennego na poziomie gmin, należy bezwzględnie spodziewać się dalszego pogłębiania procesów ekspansji przestrzennej różnych
form użytkowania, zwłaszcza funkcji mieszkaniowych, a tym samym dalszego rozpraszania
zabudowy. Nastąpi ono w strefie dotychczas
słabo zagospodarowanej i bardziej odległej od
stolicy, tj. w granicach około 30 km od centrum
stolicy (por. pkt 4). Wielkość bezwzględna
dalszej ekspansji przestrzennej będzie jednak
uzależniona od procesów rozwoju infrastruktury komunikacyjnej oraz skorelowanej z tym
dostępności przestrzenno-czasowej do miejsc
pracy i usług.
43) Sposobem na powstrzymanie ekspansji urbanizacyjnej na tereny bardziej odległe powinno
być sprzyjanie dogęszczaniu zabudowy, w tym
jednorodzinnej w dzielnicach zewnętrznych
Warszawy (ze stołecznego studium uikzp wynika, że dopuszczalna chłonność zabudowy
mieszkaniowej w granicach administracyjnych
144
miasta, w przeliczeniu na liczbę ludności, wynosi ponad 3 mln. Innymi słowy, daje to możliwość wybudowania w granicach administracyjnych niemal „drugiej Warszawy”). Będzie
to jednak utrudnione, ze względu na wysokie
ceny rynkowe gruntów, hamujące naturalny
popyt inwestycyjny. W tym kontekście przydatne byłoby też wykonanie rachunku utraconych korzyści z powodu odpływu udziału
części samorządowej w podatkach od osób
fizycznych i prawnych. W dogęszczaniu zabudowy konieczne jest zachowanie układów
ekologiczno-przyrodniczych.
44) Na podstawie zgromadzonej wiedzy można
prognozować trzy warianty rozwoju przestrzenno-społeczno-gospodarczego Obszaru
Metropolitalnego Warszawy:
a) wariant stagnacyjny (podtrzymanie procesów
polaryzacyjno-gospodarczych z tendencją do
ich stopniowego wygaszania oraz podobnego
do obserwowanego dotychczas tempa poprawy drożności komunikacyjnej w układzie miasto-strefa podmiejska),
b) koncentracyjny (intensyfikacja obecnych trendów w zakresie rozwoju przestrzennego wskutek pogłębiania się polaryzacji i/lub słabej rozbudowy systemów komunikacyjnych) oraz
c) dekoncentracyjny (umiarkowany przyrost miejsc
pracy w centrum lub model dekoncentracyjny
przy silnej rozbudowie systemów komunikacyjnych). Wszystkie one skutkują odmiennymi
zjawiskami i procesami w zakresie ekspansji
przestrzennej, urbanizacji funkcjonalnej, przemieszczeń i procesów demograficznych oraz
presji środowiskowej. W zależności od rozwoju
sytuacji, konieczne będzie modyfikowanie polityki przestrzennej.
45) W każdym z przewidywanych wariantów
rozwoju sytuacji społeczno-gospodarczej
wskazywana jest silna lub bardzo silna rola
centrum funkcjonalnego i tym samym koncentracja w nim miejsc pracy, pogarszająca
i tak niezadowalające warunki komunikacyjne.
W takiej sytuacji można proponować ostrożną
dekoncentrację funkcji miejskich wyższego
rzędu, zwłaszcza w kierunku prawobrzeżnej
Warszawy, co przyczyniłoby się nie tylko do
rozłożenia miejsc pracy, ale aktywizacji tej części miasta oraz większych szans na realizację
koncepcji rozwoju przestrzenno-gospodarczego opartego na linii Wisły. Ze względu na
słabe obecnie zainteresowanie instytucji biznesowych takimi propozycjami, pożądane byłoby w pierwszej kolejności przeniesienie jakiejś
części urzędów centralnych lub ułatwienia dla
inwestowania komercyjnego, zwłaszcza w rejonie portu praskiego. Jednak to siedziby instytucji centralnych mogłyby być „przyczółkiem”
i swego rodzaju magnesem, który zmieniłby
postrzeganie tradycyjnie upośledzonej percepcyjnie i niedowartościowanej Pragi.
46) Warunkiem efektywności zarządzania różnych struktur terytorialnych jest podejście
funkcjonalne do planowania przestrzennego, polegające na sterowaniu rozwojem całej
aglomeracji, a nie oderwanych od siebie podmiotów na różnych szczeblach hierarchii administracyjnej. Celem strategicznym mogłoby
być stworzenie bytu prawno-terytorialnego
o części kompetencji wyraźnie nadrzędnych
lub zastępczych wobec samorządów gminnych i powiatowych, jak też w części samodzielnego wobec województwa. Ogólnie zakres możliwych rozwiązań mieści się między
powołaniem nowego województwa stołecznego, a prawnie zobligowanym (obowiązkowym) związkiem międzygminnym. Powołanie nowego województwa przyczyniłoby się
do obniżenia wskaźników PKB per capita dla
pozostałej części regionu znacznie poniżej 75%
średniej unijnej.
Podsumowując, konfrontacja rzeczywistego stanu i trendów rozwoju (identyfikowanego
na podstawie przeprowadzonych badań) z obowiązującymi strategicznymi wizjami, wskazuje
na konieczność przeformułowań polityki przestrzennej i regionalnej. Dotyczy to zarówno dokumentów wojewódzkich, jak i dotyczących samej
Warszawy. Najbardziej uzasadnione i efektywne
wydaje się ściślejsze ukierunkowanie myślenia
o przyszłości Mazowsza jako spójnego, wzajemnie powiązanego regionu. Aby to zapewnić, konieczne są jednak działania nie tylko na szczeblu
lokalnym czy wojewódzkim, ale i w politykach
krajowych. Uwzględnienie formułowanych przesłanek daje nadzieję na harmonijny rozwój województwa oraz osiąganie celów społecznych, ekonomicznych i przestrzennych.
145
Literatura
Bergel I., 1987, Warszawa jako ośrodek dojazdów do pracy, „Biuletyn Instytutu Gospodarstwa Społecznego”,
2, s. 31–46.
Bijak J., Kicinger A., Kupiszewski M., współpraca Śleszyński P., 2007, Studium metodologiczne oszacowania
rzeczywistej liczby ludności Warszawy, „CEFMR Working Papers”, 2, Środkowoeuropejskie Forum Badań
Migracyjnych, Warszawa.
Buczek G., Śleszyński P., 2008, „Szacunek przyrostu powierzchni usługowych w Warszawie (2008–2033)”,
opracowanie wykonane w ramach projektu „Prognoza zapotrzebowania na ciepło dla m. st. Warszawy
w perspektywie długoletniej”, kierowanego przez E. Kozłowskiego i realizowanego przez Reas dla Vattenfall Polska, Stołecznego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej i Urzędu m.st. Warszawy, Warszawa,
22 s.+7 map, maszynopis.
Cegielski J., 1974, Dalekie dojazdy pracownicze do Warszawy, „Materiały i Studia”, 238, Instytut Gospodarki
Mieszkaniowej.
Czapiewski K.Ł., 2010, Koncepcja wiejskich obszarów sukcesu społeczno-gospodarczego i ich rozpoznanie w województwie mazowieckim, „Studia Obszarów Wiejskich”, 22, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa.
Degórska B., 2012, Problemy planowania struktur przyrodniczych Obszaru Metropolitalnego Warszawy, związane z żywiołową urbanizacją przestrzeni, „Mazowsze. Studia Regionalne”, 10, s. 89–106.
Degórska B., Deręgowska A., 2008, Zmiany krajobrazu obszaru metropolitalnego Warszawy na przełomie XX
i XXI wieku, „Atlas Warszawy”, 8, IGiPZ PAN, Warszawa.
Deloitte, 2011, Raport o korkach w 7 największych miastach Polski. Warszawa, Łódź, Wrocław, Kraków, Katowice,
Poznań, Gdańsk, raport Deloitte i Targeo.pl, Warszawa.
Diagnoza stanu zagospodarowania przestrzennego województwa warszawskiego, 1998, Urząd Wojewódzki
w Warszawie, Wydział Rozwoju i Zagospodarowania Przestrzennego, Biuro Planowania Rozwoju Warszawy, Warszawa.
Domański B., 2001, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości rozmieszczenia, uwarunkowania,
skutki, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Domański R. (red.), 1999, The changing map of Europe. The trajectory Berlin-Poznań-Warszawa. A tribute to
Antoni Kukliński, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa.
Dowall D.E., Sadowy M., Zalewski A., 1994, Transformacja Warszawy i jej perspektywy, Efekt, Warszawa.
Dudzińska B., Rakowski W., 2003, Migracje ludności miasta i gminy Grodzisk Mazowiecki w latach 1990–2000,
„Rocznik Żyrardowski”, 2, s. 253–265.
Dziakowska H., Kusiński W., 1992, Procesy ludnościowe w strefie podmiejskiej Warszawy, [w:] A. Wieloński
(red.), Wpływ Warszawy na urbanizację strefy podmiejskiej, „Prace i Studia Geograficzne”, 13, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa, s. 7–19.
Dziemianowicz W., 2000, Warszawskie przedsiębiorstwa w procesie globalizacji, [w:] A. Kukliński, J. Kołodziejski, T. Markowski, W. Dziemianowicz (red.), Globalizacja polskich metropolii, Euroreg, Warszawa,
s. 282–311.
Dziemianowicz W., 2004, Myślenie strategiczne o Warszawie w kontekście planów rozwojowych gmin aglomeracji warszawskiej, [w:] J. Grzelak i T. Zarycki (red.), Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium
metropolii warszawskiej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa, s. 206–215.
Dziemianowicz W., Łukomska J., Górska A., Pawluczuk M., 2009, Trendy rozwojowe regionów, Geoprofit,
Warszawa.
146
Dziemianowicz W., Olejniczak K., 2002, „Grona przedsiębiorczości w aglomeracji warszawskiej”, EUROREG, Warszawa, maszynopis.
Eberhardt P., 1985, Miejski system osadniczy funkcjonalnego makroregionu Warszawy, [w:] Studia nad funkcjonalnym makroregionem Warszawy, cz. II, „Biuletyn Informacyjny”, 48, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 9–24.
Falacińska B., 2005, Zróżnicowanie i rozwój społeczno-gospodarczy województwa mazowieckiego i jego podregionów, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa.
Furman S., 1999, The Development of Warsaw on the Way to Global Market, [w:] A. Kukliński (red.),
The Knowledge-Based Economy, 5, The European Challenges of the 21st Century, Komitet Badań Naukowych, Warszawa.
Furman S., 2001, Metropolia warszawska, [w:] J. Kołodziejski, T. Parteka (red.), Kształtowanie ładu przestrzennego polskich metropolii w procesie transformacji ustrojowej III RP, „Biuletyn KPZK PAN”, 193, Warszawa,
s. 219–264.
Gałązka A., 1998, Sytuacja mieszkaniowa ludności aglomeracji warszawskiej w latach 1970–1988. Zróżnicowania
przestrzenne i tendencje zmian, „Prace Geograficzne”, 169, IGiPZ PAN, Warszawa.
Gałczyńska B., Kulikowski R., 2000, Wieś i rolnictwo strefy podmiejskiej Warszawy. Zróżnicowania przestrzenne i procesy transformacji, „Dokumentacja Geograficzna”, 20, IGiPZ PAN, Warszawa.
Gawryszewski A., 1995, Rynek pracy Warszawy i województwa warszawskiego, „Zeszyty IGiPZ PAN”, 32,
Warszawa.
Gawryszewski A., 2009, Ludność Warszawy w XX wieku, „Monografie”, 10, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Gawryszewski A., Korcelli P., Nowosielska E., 1998, Funkcje metropolitalne Warszawy, „Zeszyty IGiPZ
PAN”, 53.
Gertz J., Komornicki T., Olszewski P., Radziewicz C., Rudnicki A., Suchorzewski W., Śleszyński P., Friedberg J. (współpraca), 2008, Dostępność transportu publicznego w Polsce – uwarunkowania, szanse i zagrożenia, opracowanie wykonane dla Ministerstwa Infrastruktury przez Suchorzewski Konsulting, Warszawa.
Geurs K.T., Ritsema van Eck, 2001, Accessibility measures: review and applications, RIVM report 408505 006,
National Institute of Public Health and the Environment, Bilthoven.
Ginsbert A., 1968, Dojazdy do pracy do Warszawy, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.
Godlewska-Majkowska H., 2008, Województwo mazowieckie na mapie inwestycyjnej Polski, „Mazowsze
Studia Regionalne”, 1, s. 47–62.
Gorzelak G., 2004, Warszawa i jej region: nowe relacje w otwartej gospodarce konkurencyjnej (w świetle strategii
rozwoju Warszawy i strategii rozwoju Mazowsza), [w:] J. Grzelak i T. Zarycki (red.), Społeczna mapa Warszawy.
Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa, s. 216–228.
Gorzelak G., Smętkowski M., 2005, Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej, Wyd. Scholar, Warszawa.
Grochowski M., 2004, Suburbanizacja – w poszukiwaniu lepszych warunków życia (przykład strefy podmiejskiej
Warszawy), [w:] J. Jażdżewska (red.), Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście. XVII Konwersatorium
Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 87–96.
Grochowski M., Pieniążek M., Wilk W., Zegar T., Fuhrmann M., 2005, Warszawa – Obszar Metropolotalny Warszawy – Mazowsze. Relacje międzygminne: współpraca czy obojetność? „Samorząd Terytorialny”, 7-8,
s. 17–38.
147
Grochowski, M., 2005, Powiązania międzynarodowe Obszaru Metropolitalnego Warszawy, „Biuletyn KPZK
PAN”, 221, Warszawa, s. 231–244.
Grzegorek J., Wierzbicki A.P., 2009, New Statistical Approaches in the Systemic Analysis of Regional, IntraRegional and Cross-Regional Factors of Information Society and Economic Development; The Case of Mazovia,
“Mazowsze. Studia Regionalne:, 3, s. 117–128.
Gutry-Korycka M. (red.), 2005, Urban sprawl. Warsaw Agglomeration case study, Warsaw Uniwersity Press,
Warsaw.
Herbst M., 2001, Złożone ilościowe wskaźniki koniunktury dla obszaru metropolitalnego Warszawy, „Studia Regionalne i Lokalne”, 4 (7), s. 61–81.
Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz,
2009, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.
Iwańska M., 2009, Lokalne strategie rozwoju jako narzędzia służące podnoszeniu atrakcyjności turystycznej gmin
(na przykładzie województwa mazowieckiego), „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie. Turystyka i Rekreacja”, 4, 2, s. 118–133.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy
podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa, Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz, 2004, Wyjazdy łodzian do pracy w Warszawie. Przykład dążenia do poprawy warunków życia, [w:] I. Jażdżewska (red.), Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście, „Konwersatorium
Wiedzy o Mieście”, 17, Wyd. UŁ, Łódź, s. 237–243.
Jałowiecki B., 1999, Metropolie, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok.
Jędrzejczyk D., Wilk W., 1992, Urbanizacja wsi w strefie podmiejskiej Warszawy, Wydawnictwa WGiSR UW,
Warszawa.
Kania J., 2004, Wpływ integracji z Unią Europejską na rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw w regionie
mazowieckim, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa.
Karbownik W., 1978, Rozwój aglomeracji warszawskiej: studia i propozycje, PWN, Warszawa.
Komornicki T., 2000, Geograficzny aspekt niepowodzenia rządowego programu budowy autostrad, „Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG”, 6, s. 53–72.
Komornicki T., Bański J., Śleszyński P., Rosik P., Świątek D., Czapiewski K.Ł., Bednarek-Szczepańska M.,
Stępniak M., Mazur M., Wiśniewski R., Solon B., 2010, Ocena wpływu inwestycji infrastruktury transportowej
realizowanych w ramach polityki spójności na wzrost konkurencyjności regionów (w ramach ewaluacji ex post NPR
2004–2006), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.
Komornicki T., Śleszyński P. (red.), 2009, Studia nad lokalizacją regionalnych portów lotniczych na Mazowszu,
„Prace Geograficzne”, 220, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Komornicki T., 2002, Aglomeracja Warszawska jako miejsce koncentracji handlu zagranicznego, (w:) G. Węcławowicz (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej, „Prace Geograficzne”, 184,
Warszawa, s. 181–194.
Korcelli P., 1986, Struktura przemysłowa, cykle innowacji i produktów a rozwój i stagnacja wielkich miast, „Przegląd Geograficzny”, 53, 3, s. 379–393.
Korcelli P., 1989, Zmiany układu migracji w regionie miejskim Warszawy, [w:] P. Korcelli, A. Gawryszewski
(red.), Współczesne przemiany regionalnych systemów osadniczych w Polsce, „Prace Geograficzne”, 152, IGiPZ
PAN, Warszawa, s. 107–120.
148
Korcelli P., 1997, Warszawa i aglomeracja warszawska: tendencje, perspektywy, zagrożenia rozwoju, [w:] P. Korcelli (red.), Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: III, „Zeszyty IGiPZ PAN”, 43, s. 5–18.
Korcelli P., 2002, Studia nad transformacją i rozwojem Warszawy w latach dziewięćdziesiątych, [w]: G. Węcławowicz (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej, Warszawa, „Prace Geograficzne”, 184, PAN IGiPZ, s. 11–19.
Korcelli P., Degórski M., Drzazga D., Komornicki T., Markowski T., Szlachta J., Węcławowicz G., Zaleski
J., Zaucha J., 2010, Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, „Studia
KPZK PAN”, 128, Warszawa.
Korcelli P., Gawryszewski A., Iwanicka-Lyra E., Muzioł-Węcławowicz A., Potrykowska A., Potrykowski
M., Rykiel Z., 1993, Program rozwoju Warszawy – synteza, „Zeszyty IGiPZ PAN”, 15, Warszawa.
Korcelli-Olejniczak E., 2004, Funkcje metropolitalne Berlina i Warszawy w latach 1990–2002. Współzależność
pozycji w systemie miast Europy Środkowej, „Prace Geograficzne”, 198, IGiPZ PAN, Warszawa.
Królikowski L., 2002, Globalizacja a rozwój Warszawy, Akapit-DTP, Warszawa.
Kruszka K. (red.), 2010, Dojazdy do pracy w Polsce, Ośrodek Statystyki Miast GUS w Poznaniu, Poznań.
Kuciński K., 2009, Priorytety i wyzwania badawcze na Mazowszu – przestrzeń, „Mazowsze. Studia Regionalne”, 3, s. 71–81.
Kuć-Czajkowska K., 2009, Funkcje metropolitalne Warszawy, Pragi i Budapesztu, „Studia Regionalne i Lokalne”, 1, s. 74–94.
Kukliński A., 1999, Metropolia Warszawy wobec wyzwań globalizacji, [w:] J. Kołodziejski (red.), Transformacja
polskiej przestrzeni w perspektywie integracji europejskiej, „Biuletyn KPZK PAN”, Warszawa, s. 251–267.
Kukliński A., Kołodziejski J., Markowski T., Dziemianowicz W. (red.), 2000, Globalizacja polskich metropolii,
Euroreg, Warszawa.
Kulikowski R., 2008, Rolnicza strefa podmiejska Warszawy. Rys historyczny i współczesne procesy przemian.
[w]: A. Jezierska-Thoele (red.), L. Kozłowski, Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego
w Polsce, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń, s. 237–250.
Kupiszewski M., Bijak J., 2006, Ocena prognozy ludności GUS 2003 z perspektywy aglomeracji warszawskiej,
CEFMR Working Papers, Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych, Warszawa.
Lijewski T., 1968, Województwo warszawskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, PWN, Warszawa.
Lijewski T., 1983, Zasięgi oddziaływania i układ hierarchiczny ośrodków centralnych w makroregionie funkcjonalnym Warszawy w świetle powiązań komunikacyjnych, [w:] Studia nad funkcjonalnym makroregionem Warszawy.
I, „Biuletyn Informacyjny”, 43, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 13–24.
Lijewski T., 1986, Zasięgi ciążeń i powiązania przestrzenne Warszawy, [w:] Studia nad funkcjonalnym makroregionem Warszawy. III, Biuletyn Informacyjny, 53, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 75-106.
Lijewski T., 1991, Makroregion funkcjonalny Warszawy, „Biuletyn Zespołu Opracowań Koncepcji Zmian w
Organizacji Terytorialnej Państwa”, 11, s. 24–33.
Lijewski T., 2000, Problemy zagospodarowania przestrzennego polski w świetle przebudowy infrastruktury komunikacyjnej, „Dokumentacja Geograficzna”, 18, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
PAN, Warszawa.
Lijewski T., 2003, Koncentracja ośrodków aktywności gospodarczej w Polsce w świetle list 500 firm, „Przegląd
Geograficzny”, 75, 3, s. 433–447.
Lisowski A., 2004a, Social aspects of suburbanization stage in Warsaw agglomeration, [w:] Cities in Transition,
Dela 21, Department of Geography, University of Ljubljana, Ljubljana, s. 531–542.
149
Lisowski A., 2004b, Zmiany warunków życia w aglomeracji warszawskiej w latach 1995–2000, [w:] J. Jażdżewska (red.), Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście. XVII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 67–76.
Lisowski A., 2005, Procesy centralizacji i decentralizacji w aglomeracji warszawskiej w latach 1950–2002, „Prace
i Studia Geograficzne”, 35, WGiSR UW, s. 13–34.
Lisowski A., 2010, Suburbanizacja w obszarze metropolitalnym Warszawy, [w:] S. Ciok, P. Migoń (red.), Przekształcenia struktur regionalnych. Aspekty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wrocław, s. 93–108.
Lisowski P., 2000, Radom – w blasku czy cieniu Warszawy, „Studia Regionalne i Lokalne”, 4 (4), s. 113–131.
Lityński M., 1992, Social-demographic structure of population in the Łomianki commune, “Polish Ecological
Studies”, 18, 3/4, s. 227–243.
Lusawa R., 2002, Potencjał dochodowy gmin położonych na obszarach metropolitalnych województwa mazowieckiego, „Roczniki Nauk Rolniczych”, seria G, 89, 2, s. 39–52.
Lusawa R., 2008, Możliwość badania przestrzennego zróżnicowania rozwoju gospodarczego wewnątrz regionu na
przykładzie województwa mazowieckiego, „Studia Mazowieckie”, 4, s. 79–93.
Łazowska M., Pietrasz J., Rzucek W., Wierzbicki A.P., Ziewiec B., 2009, Impact of Internet and Information
Technologies on the Development of Mazovia, „Mazowsze. Studia Regionalne”, 3, s. 129–142.
Łotocki Ł., 2008a, Analiza cząstkowa (raport cząstkowy) z badań empirycznych pracodawców w subregionie warszawskim nt. Zapotrzebowanie na pracowników na rynku pracy subregionu warszawskiego, Wojewódzki Urząd
Pracy w Warszawie, Warszawa.
Łotocki Ł., 2008b, Sytuacja demograficzna, społeczna i ekonomiczna subregionu warszawskiego w świetle analizy
danych zastanych, Projekt badawczy „Pracodawca – Pracownik. Inwestycja w kapitał ludzki”, realizowany
w ramach działania 2.1 ZPORR „Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy
i możliwości kształcenia ustawicznego w regionie”, http://wup.mazowsze.pl/new/images/warszawa/
WM/analiza%20danych%20zastanych%20-%20region%20warszawski.pdf.
Łuszkiewicz-Dzierżawska G., Tusiński P., 2007, Historyczne uwarunkowania rozwoju subregionu radomskiego, Studia nad regionem radomskim, 3, s. 7–27.
Maciejski J., 2007, Rynek pracy powiatu żyrardowskiego w roku 2005, „Rocznik Żyrardowski”, t. V, s. 451–
486.
Marcysiak A., Marcysiak A., Szarek S., 2007, Infrastrukturalne uwarunkowania rozwoju małych i średnich
przedsiębiorstw w województwie mazowieckim, „Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Problemy Usług”, 11.
Matasek A., 2007, Rozwój małej i średniej przedsiębiorczości w województwie mazowieckim w latach 2003–2005,
Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa.
Mieczkowski K., 2007, Foresight województwa mazowieckiego: monitorowanie i prognozowanie priorytetowych,
innowacyjnych technologii dla zrównoważonego rozwoju województwa mazowieckiego, Przemysłowy Instytut
Automatyki i Pomiarów PIAP, Warszawa.
Misztal S., 1992, Przemiany strukturalne w przemyśle aglomeracji warszawskiej, „Zeszyty IGiPZ PAN”, 11,
Warszawa.
Misztal S., 1998, Przekształcenia struktury przemysłu Warszawy, „Atlas Warszawy”, 6, IGiPZ PAN,
Warszawa.
Niedzielski M., Śleszyński P., 2008, Analyzing accesibility by transport mode in Warsaw, Poland, “Geographia
Polonica”, 3–4, s. 61–78.
150
Niedzielski M.A., 2006, A Spatially Disaggregated Approach to Commuting Efficiency, „Urban Studies”, 43,
s. 2485–2502.
Nowak A., Szałański M., 2009, Czynniki i bariery rozwoju przedsiębiorstw na Mazowszu, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Nowakowski M., 2006, Rozprzestrzenianie i rozpraszanie zabudowy warszawskiej metropolii, [w:] S. Kozłowski
(red.), Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problem aglomeracji miejskich w Polsce, „Studia nad zrównoważonym rozwojem Komitetu „Człowiek i Środowisko” PAN”, 2, Białystok-Lublin-Warszawa, s. 151–171.
Nowosielska E., 2000, Sektor usług w aglomeracji warszawskiej 1992–1997: przemiany strukturalne i tendencje
rozwoju, „Dokumentacja Geograficzna”, 17.
Obłoza A., 2003, The inhabitants of a new housing estate in the suburban zone of Warsaw, [w:] A. Kowalczyk
(red.), Geographical space at the turn of the century. Theoretical and methodological challenges, Warsaw University, Faculty of Geography and Regional Studies, Warsaw, s. 83–88.
Olechnicka A., Płoszaj A., Smętkowski M., Wojnar K., 2010, Warszawa Innowacyjna – diagnoza potencjału,
Urząd m.st. Warszawy, Warszawa.
Paradysz J., 2001, Aktywność eksportowa woj. mazowieckiego, „Wiadomości Statystyczne”, 46, 4, s. 56–67.
Piotrowski D., 2006, Wpływ czynników zewnętrznych na dalsze możliwości rozwoju województwa mazowieckiego, „Rocznik Mazowiecki”, 18, s. 224–231.
Piotrowski D., Bondel M., Chmurski M., Gawędzka-OIszewska J., Kacperski K., Krasowska M.,
Szylar K., 2007, Analiza budżetów powiatów województwa mazowieckiego w latach 2001–2005, „Mazowsze.
Analizy i Studia”, 15, MBPR, Warszawa.
Piotrowski D., Bondel M., Kacperski K., Krasowska M., Siłka P., Szylar K., 2006, Analiza budżetów gmin
województwa mazowieckiego w latach 2001–2004, „Mazowsze. Analizy i Studia”, 5, MBPR, Warszawa.
Piotrowski D., Kacperski K., Krasowska M., Siłka P., 2006, Eksport województwa mazowieckiego w latach
2003–2005, „Mazowsze. Analizy i Studia”, 2, MBPR, Warszawa.
Potrykowska A., 1983, Współzależności między dojazdami do pracy a strukturą społeczną i demograficzną regionu
miejskiego Warszawy w latach 1950–1973, „Dokumentacja Geograficzna”, 2.
Potrykowska A., 1985, Delimitacja strefy podmiejskiej Warszawy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica”, 5, s. 123–144.
Potrykowska A., 1992, Struktura przestrzenna migracji w aglomeracji warszawskiej, [w:] Chojnicki Z., Czyż
T. (red.), Współczesne problemy geografii społeczno-ekonomicznej Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 79–94.
Potrykowska A., 1997, Procesy ludnościowe w regionie miejskim Warszawy, [w:] Przyrodnicze i społeczne walory Mazowsza w dobie restrukturyzacji. 46 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Rynia nad Zalewem
Zegrzyńskim, 18–21 września 1997 r. Wystąpienia, Oddział Akademicki Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Rynia-Warszawa, s. 201–209.
Potrykowska A., 2000, Struktura przestrzenna migracji w regionie miejskim Warszawy, „Przegląd Geograficzny”, 72, 4, s. 467–478.
Potrykowska A., Śleszyński P., 1999, Migracje wewnętrze w Warszawie i województwie warszawskim, „Atlas
Warszawy”, 7, IGiPZ PAN, Warszawa.
Puchalski K., 1987, Atrakcyjność społeczno-gospodarcza jako czynnik rozwoju miast (na przykładzie miast regionu
Warszawy), „Dokumentacja Geograficzna”, 2.
151
Rakowski W., 1975, Procesy urbanizacji wsi na przykładzie województwa warszawskiego, „Studia KPZK PAN”,
50.
Rakowski W., Gocał, T., 1989, Struktura przestrzenna i demograficzno-społeczna osób dojeżdżających do pracy do
Warszawy, „Biuletyn Instytutu Gospodarstwa Społecznego”, 32, s. 92–116.
Rosik P., Stępniak M., Wiśniewski R., 2010, Dojazdy do pracy do Warszawy i Białegostoku – alternatywne podejścia metodologiczne, „Studia Regionalne i Lokalne”, 2, s. 77–98.
Rykiel Z., 1983, Powiązania wewnętrzne aglomeracji warszawskiej na przykładzie migracji między miastami,
„Przegląd Geograficzny”, 55, 3, s. 317–339.
Rykiel Z., 1986, Ograniczenia meldunkowe jako bariery przestrzenne, „Przegląd Geograficzny”, 58, 3, s. 395–
409.
Rykiel Z., 1997, Relacje centrum-peryferie w Polsce w warunkach transformacji ustrojowej, [w:] A. Kukliński
(red.), Problematyka przestrzeni europejskiej, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Oficyna Wydawnicza Rewasz, Warszawa, s. 230–251.
Sławiński T., 2005, Problemy Panu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Metropolitalnego Warszawy, [w:]
T. Markowski (red.), Planowanie i zarządzanie w obszarach metropolitalnych, „Biuletyn KPZK PAN”, 221,
Warszawa, s. 218–230.
Smarzewska A., 2008, Rola samorządu gminnego w realizacji trwałego i zrównoważonego rozwoju obszarów
wiejskich (na przykładzie wybranych gmin województwa lubelskiego i mazowieckiego), Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa.
Smętkowski M., 2003, Polaryzacja procesów rozwoju w regionie metropolitalnym Warszawy, [w:] I. Jażdżewska
(red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 53–71.
Smętkowski M., 2005, Rola infrastruktury transportowej w integracji obszaru metropolitalnego Warszawy, [w:]
Z. Makieła i T. Marszał (red.), Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitalnych, „Biuletyn
KPZK PAN”, 222, s. 45–45.
Smętkowski M., 2007, Metropolia-region: nowe relacje w gospodarce informacyjnej (na przykładzie Warszawy i Mazowsza, [w:] Polska regionalna i lokalna w świetle badań EUROEG-u, Wyd. Naukowe Scholar, s. 163–187.
Solon J., 2009, Spatial context of urbanization: landscape pattern and changes between 1950 and 1990 in the Warsaw
metropolitan area, „Poland, Landscape Urban Planning”, 93, 3–4, s. 250–261.
Stasiak A., 1969, Urbanizacja strefy podmiejskiej na przykładzie powiatu wołomińskiego, [w:] Socjologiczne zagadnienia
stolicy i aglomeracji, PWN, Warszawa.
Stępniak M., 2008, Inwestycje mieszkaniowe na obszarze metropolitalnym Warszawy w latach 1995–2005, [w:] J. Słodczyk, M. Śmigielska (red.), Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego, s. 209–218.
Stępniak M., Deręgowska A., Śleszyński P., 2012, Atlas. Społeczno-demograficzny rozwój Mazowsza, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa.
Stępniak M., Węcławowicz G., Górczyńska M., Bierzyński A., 2010, Warszawa w świetle Narodowego Spisu Powszechnego 2002, „Atlas Warszawy”, 11, IGiPZ PAN, Warszawa.
Strategia Rozwoju Warszawy do 2010 r. Etap I. Przekształcenia strukturalne i tendencje rozwoju społeczno-gospodarczego Warszawy w latach 1990–1996. Raport o stanie Warszawy, 1998, Zarząd Miasta Stołecznego Warszawy, Wydział Zagospodarowania Przestrzennego, Zespół ds. Strategii Rozwoju m.st. Warszawy, Warszawa.
Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego 2020 (aktualizacja), 2006, Samorząd Województwa Mazowieckiego, Warszawa.
152
Strzelecki Z., 1990, Lokalne rynki pracy Pruszkowa i Wołomina, „Kronika Warszawy”, 1–4, s. 85–106.
Strzelecki Z., 1992, Bezrobocie i bezrobotni w województwie warszawskim, [w:] E. Frątczak, Z. Strzelecki,
J. Witkowski (red.), Bezrobocie – wyzwanie dla polskiej gospodarki, GUS, Warszawa, s. 252–265.
Strzelecki Z., Kucińska M., 2006, Żywiołowe rozprzestrzenianie się metropolii warszawskiej, [w:] S. Kozłowski (red.),
Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problem aglomeracji miejskich w Polsce, „Studia nad zrównoważonym rozwojem Komitetu „Człowiek i Środowisko” PAN”, 2, Białystok-Lublin-Warszawa, s. 125–149.
Studia nad funkcjonalnym makroregionem Warszawy. I, II, III, „Biuletyn Informacyjny”, 43, 48, 53, IGiPZ
PAN, Warszawa.
Studium Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Metropolitalnego Warszawy, 2011, Mazowieckie
Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta stołecznego Warszawy, 2006, Urząd
M. St. Warszawy, Warszawa.
Szabłowski J., 2005, Strategie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w otoczeniu metropolii warszawskiej,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Otwock, Białystok.
Szerenos A., 2008, Podaż na Mazowszu a rozwój klastrów, „Problemy Jakości”, 40, 10, s. 35–40.
Szerenos A., Patron Z., 2008, Badanie powstawania i rozwoju klastrów wysokotechnologicznych na przykładzie
OPTOKLASTRA na Mazowszu, „Zarządzanie Przedsiębiorstwem”, 11, 1, s. 57–67.
Szewczyk R., Mieczkowski K., Missala T., Lichodziejewski T., Andrzejczak M., Osęka M., Lipiec K., Winiarski W., Pietruszyńska K., Rzeplińska-Rykała K., Komorowska M., Sprońska A., 2008, Foresight województwa mazowieckiego: krzyżowa analiza wpływów, scenariusze rozwoju, priorytetowe technologie, Wyd. Sowa,
Warszawa.
Szul R., 1997, Mazowsze a Warszawa: regionalne i ponadregionalne funkcje Warszawy a pozycja Mazowsza na
tle innych regionów kraju, [w:] A. Kukliński (red.), Problematyka przestrzeni europejskiej, EUROREG, Warszawa.
Szul R., 2009, Priorytety i wyzwania badawcze na Mazowszu – gospodarka, „Mazowsze. Studia Regionalne”,
3, s. 61–69.
Śleszyński P., 2002a, Struktura i rozmieszczenie ośrodków zarządzania w polskiej gospodarce w 2000 r., „Przegląd Geograficzny”, 74, 2, s. 199–228.
Śleszyński P., 2002b, The office space investments and the development of the management space in Warsaw in
the period of transformation (1989–2001), [w:] T. Komornicki, H. Powęska (red.), Slovakia and Poland. Urban,
social and demographic questions. Relations between neighbours, „Europa XXI”, 7, Warsaw, s. 87–98.
Śleszyński P., 2003a, Rozkład przestrzenny działalności gospodarczej w aglomeracji warszawskiej, „Przegląd
Geograficzny”, 75, 3, s. 403–432.
Śleszyński P., 2003b, Funkcje metropolitalne Warszawy – zarys problematyki, [w:] I. Jażdżewska (red.), Funkcje
metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni. XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii
Miast i Turyzmu UŁ, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności PTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe,
Łódź, s. 119–134.
Śleszyński P., 2004a, Demograficzne przesłanki rozwoju rynku mieszkaniowego w aglomeracji warszawskiej,
„Przegląd Geograficzny”, 76, 4, s. 493–514.
Śleszyński P., 2004b, Kształtowanie się zachodniej części centrum Warszawy, Prace Geograficzne, 196, Instytut
Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
153
Śleszyński P., 2005, Różnice liczby ludności ujawnione w Narodowym Spisie Powszechnym 2002, „Przegląd
Geograficzny”, 77, 2, s. 193–212.
Śleszyński P., 2006, Przedsiębiorstwa w przestrzeni Warszawy, „Atlas Warszawy”, 9, Instytut Geografii
i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Śleszyński P., 2007a, Szacowanie liczby i rozmieszczenia pracujących w Warszawie, „Przegląd Geograficzny”,
79, 3–4, s. 401–433.
Śleszyński P., 2007b, Gospodarcze funkcje kontrolne w przestrzeni Polski, „Prace Geograficzne”, 213, IGiPZ
PAN, Warszawa.
Śleszyński P., 2008, Ocena powiązań gospodarczych i kapitałowych miedzy miastami, [w:] K. Saganowski,
M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber (red.), Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju 2008–2033. Tom I, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, s. 335–391.
Śleszyński P., 2009, Dostępność metropolii jako warunek konkurencyjności polskiej przestrzeni, „Mazowsze. Studia Regionalne”, 2, s. 53–71.
Śleszyński P., 2010, „Aktualne i spodziewane tendencje demograficzne w rozwoju obszaru metropolitalnego Warszawy”, opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy, maszynopis, 92 s.
Śleszyński P., 2011a, Social linkages, [w:] T. Komornicki, P. Siłka (red.), Functional linkages between Polish
metropolises, „Studia Regionalia”, 29, s. 65–80.
Śleszyński P., 2011b, Economic linkages, [w:] T. Komornicki, P. Siłka (red.), Functional linkages between Polish
metropolises, „Studia Regionalia”, 29, s. 48–64.
Śleszyński P., 2011c, Rozkład gęstości zaludnienia w polskich miastach, [w:] S. Kaczmarek (red.), Miasto. Księga
jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Stanisława Liszewskiego, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 65–80.
Śleszyński P., 2011d, O szansach realizacji wyzwań rozwojowych Polska 2050, [w:] J. Kleer, A.P. Wierzbicki,
Z. Strzelecki, L. Kuźnicki (red.), Wizja przyszłości Polski. Studia i Analizy. Tom I. Społeczeństwo i państwo,
Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa, s. 213–218.
Śleszyński P., 2012a, Klasyfikacja gmin województwa mazowieckiego, „Przegląd Geograficzny”, 4.
Śleszyński P., 2012b, Kierunki dojazdów do pracy, „Wiadomości Statystyczne”, 11.
Śleszyński P., 2012c, Oszacowanie rzeczywistej liczby ludności gmin województwa mazowieckiego z wykorzystaniem danych ZUS, „Studia Demograficzne”, 1–2.
Śleszyński P., Stępniak M., Gorczyńska M., 2011, Sieć autobusowa w województwie mazowieckim, „Transport
Miejski i Regionalny”, 4, s. 22–26.
Taylor Z., 1997, Przebieg autostrady A2 a system drogowy aglomeracji warszawskiej, [w]: A. Stasiak (red.),
Konflikty wokół przebiegu autostrad w Polsce. Przypadek aglomeracji warszawskiej, „Biuletyn KPZK PAN”, 179,
s. 89–109.
Taylor Z., Ciechański A., 2008, Transformacja własnościowa przedsiębiorstw PKS po roku 1990, „Przegląd Komunikacyjny”, 47, 4, s. 3–13.
Tucholska A., 2004, Strategie rozwoju gmin aglomeracji warszawskiej, [w:] J. Grzelak i T. Zarycki (red.), Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa, s. 206–215.
Warszawskie Badanie Ruchu 1998, Biuro Planowania Rozwoju Warszawy S.A., Warszawa.
Werwicki A., 1987, Geografia usług makroregionu funkcjonalnego Warszawy, „Dokumentacja Geograficzna”,
1, IGiPZ PAN, Warszawa.
154
Węcławowicz G., 1975, Struktura przestrzeni społeczno-gospodarczej Warszawy w latach 1931 i 1970 w świetle
analizy czynnikowej, „Prace Geograficzne”, 116, IGiPZ PAN, Warszawa.
Węcławowicz G., 1991, Zróżnicowania społeczno-przestrzenne w aglomeracji warszawskiej (1978 i 1988), „Zeszyty IGiPZ PAN”, 2, Warszawa.
Węcławowicz G., 1992, Centralne funkcje a rozwój aglomeracji warszawskiej, „Acta Universatis Lodziensis.
Folia Geographica”, 17, s. 67–77.
Węcławowicz G., 2002, O nową politykę regionalną dla obszaru metropolitalnego Warszawy i Polski Wschodniej,
[w:] G. Węcławowicz (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej, „Prace Geograficzne”, 184, IGiPZ PAN, Warszawa, s.21–35.
Węcławowicz G., 2007, Warszawa u progu XXI stulecia, [w:] Przyrodnicze i społeczne walory Mazowsza w dobie
restrukturyzacji. XLVI Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Rynia nad Zalewem Zegrzyńskim, 18–21
września 1997 r. Wystąpienia, Oddział Akademicki PTG, IGiPZ PAN, WGiSR UW, Rynia, s. 18–33.
Węcławowicz G. (red.), 2002, Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej, „Prace Geograficzne”, 184, IGiPZ PAN, Warszawa.
Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., 2006, Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku, „Monografie”, 6, IGiPZ PAN, Warszawa.
Węcławowicz G., Jarosz A., 1995, Warunki mieszkaniowe ludności w świetle Narodowego Spisu Powszechnego
1988, „Atlas Warszawy”, 3, IGiPZ PAN, Warszawa.
Węcławowicz G., Księżak J., 1993, Struktury demograficzne i gospodarstw domowych, „Atlas Warszawy”, 1,
IGiPZ PAN, Warszawa.
Węcławowicz G., Księżak J., 1994, Struktury wykształcenia i zatrudnienia ludności w świetle Narodowego Spisu
Powszechnego 1988, „Atlas Warszawy”, 2, IGiPZ PAN, Warszawa.
Wojewódzka A., 2007, Realizacja strategii rozwoju na przykładzie rozwoju wybranych gmin województwa mazowieckiego, „Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Problemy Usług”, 11, 1, s. 313–321.
Wojewódzka A., 2008, Determinanty działań prorozwojowych władz w wybranych gminach województwa
mazowieckiego, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, 10, 2,
s. 274–277.
Wojewódzka A., 2009, Zróżnicowanie wsparcia unijnego i jego znaczenie w rozwoju lokalnym na przykładzie wybranych gmin województwa mazowieckiego, „Polityki Europejskie, Finanse i Marketing”, 1(50), s. 283–291.
Wróbel A., 1960, Województwo warszawskie. Studium ekonomicznej struktury regionalnej, „Prace Geograficzne
IG PAN”, 24.
Wyżnikiewicz B., 1997, Regionalne zróżnicowanie siły ekonomicznej (na podstawie „Listy 500” największych
przedsiębiorstw Gazety Bankowej), [w:] G. Gorzelak (red.), Przemiany polskiej przestrzeni, „Studia Regionalne
i Lokalne”, 19 (52), Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, Warszawa, s. 205–228.
Zalewski A., 1997, Przemiany gospodarki w aglomeracji Warszawy w latach dziewięćdziesiątych, [w:] P. Korcelli
(red.), Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: III, „Zeszyty IGiPZ PAN”, 43, s. 19–36.
Zegar T., 2003, Integracja obszaru metropolitalnego Warszawy, „Studia Regionalne i Lokalne”, 1 (11),
s. 75–96.
Związki funkcjonalno-przestrzenne w województwie mazowieckim, 2005, Mazowieckie Biuro Planowania Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego w Warszawie, Oddział Terenowy w Radomiu, Radom.
155
ZAŁĄCZNIK 1. Wzór ankiety gminnej (w części dotyczącej OMW)
156
157
Seria wydawnicza TRM
W serii wydawniczej Trendy Rozwojowe Mazowsza publikowane są wyniki badań wykonanych w ramach projektu o tej samej nazwie: Trendy Rozwojowe Mazowsza. Opracowania mają na celu
dostarczenie czytelnikom rzetelnej i wszechstronnej wiedzy eksperckiej na temat procesów rozwojowych
w województwie mazowieckim. Autorami badań są eksperci oraz zespoły badawcze instytucji naukowych zajmujących się polityką regionalną, rozwojem regionalnym i gospodarką przestrzenną. Opublikowane badania pozwolą ocenić bieżącą sytuację społeczno ekonomiczną województwa mazowieckiego
oraz wyciągnąć wnioski na przyszłość w postaci prognoz i projekcji. Seria dedykowana jest samorządowcom, decydentom odpowiedzialnym za politykę regionalną, naukowcom i mieszkańcom województwa
Mazowieckiego.
Dotychczas w serii ukazały się następujące pozycje:
NR 1 Zadania do realizacji przez samorządy na Mazowszu
opracowanie: Tomasz Sałański, ss. 72
MAZOWIECKIE BIURO
PLANOWANIA REGIONALNEGO
W WARSZAWIE
TRENDY ROZWOJOWE MAZOWSZA NR 1
ISSN 2084-5669
ZADANIA DO REALIZACJI
PRZEZ SAMORZĄDY NA MAZOWSZU
Publikacja współfinansowana
przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
Pierwszy numer serii TRENDY ROZWOJOWE MAZOWSZA pod tytułem „Zadania do realizacji przez
samorządy na Mazowszu” opracowano na podstawie
wyników badania ankietowego przeprowadzonego
w gminach i powiatach województwa mazowieckiego.
Badanie miało na celu zidentyfikowanie najważniejszych i najpilniejszych zadań jednostek samorządu terytorialnego. Na jego podstawie wskazano dziedziny,
w których są prowadzone, lub powinny zostać podjęte
inwestycje, skutkujące lepszym zagospodarowaniem
infrastrukturalnym oraz poprawą dostępności do
usług dla mieszkańców. Na podstawie uzyskanych informacji powstała hierarchia priorytetów samorządów
terytorialnych Mazowsza. Wyniki badania pozwoliły
również na identyfikację problemów ekonomicznych
i społecznych gmin oraz powiatów, a także ich oczekiwań adresowanych do samorządów wyższych poziomów administracji.
158
NR 2 Trendy zmian w poziomie i strukturze zatrudnienia w województwie mazowieckim w latach
1999–2008 (na tle kraju i Unii Europejskiej)
opracowanie: dr hab. Andrzej Karpiński, dr Stanisław Paradysz, ss. 92
MAZOWIECKIE BIURO
W WARSZAWIE
ISSN 2084-5669
TRENDY ZMIAN W POZIOMIE
I STRUKTURZE ZATRUDNIENIA
W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM
W LATACH 1999-2008
Drugi numer serii wydawniczej TRENDY ROZWOJOWE MAZOWSZA pt. „Trendy zmian w poziomie
i strukturze zatrudnienia w województwie mazowieckim w latach 1999-2008 (na tle kraju i Unii Europejskiej)”
powstał na podstawie raportu z badania autorstwa
dr hab. Andrzeja Karpińskiego i dr Stanisława Paradysza. Przesłankami do zrealizowania badania, była
potrzeba dokonania bilansu i rozpoznania długookresowych trendów zmian na rynku pracy, jak również
konieczność przeprowadzenia studiów nad stanem
i perspektywami rozwoju kapitału społecznego na terenie województwa. Autorzy raportu przedstawili analizę struktury zatrudnienia w układzie sektorowym,
z podkreśleniem wpływu sektorów nowoczesnych
i ekologicznych oraz dziedzin nierozwojowych. Wyniki zaprezentowano w układzie regionalnym z i bez
Warszawy oraz na tle sytuacji w kraju i Unii Europejskiej. Wyniki analiz zostały przez autorów wykorzystane do oszacowania wstępnej projekcji zatrudnienia
w województwie mazowieckim do 2030 r.
NR 3 Społeczno-demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza
redakcja: dr hab. prof. PAN Przemysław Śleszyński, ss. 52
MAZOWIECKIE BIURO
W WARSZAWIE
ISSN 2084-5669
SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE
UWARUNKOWANIA
ROZWOJU MAZOWSZA
Trzeci numer serii wydawniczej Trendy rozwojowe Mazowsza pt. „Społeczno-demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza” został
opracowany na podstawie wyników badania społeczno-demograficznych zjawisk zachodzących w województwie mazowieckim oraz trendów ich zmian.
Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu „Trendy rozwojowe Mazowsza” jako element
diagnozy stanu i perspektyw rozwoju województwa mazowieckiego. Zaobserwowane dzięki niemu wnioski posłużą do opracowania kompleksowej
diagnozy rozwoju regionu i zostaną wykorzystane
do modelowania i prognozowania zmian społeczno-gospodarczych w województwie mazowieckim.
Analiza zaprezentowana w raporcie obejmuje przemiany zachodzące na terenie regionu od 1990 r. wraz
z prognozą zjawisk do 2030 r. Raport porusza tematykę struktury ludności województwa mazowieckiego,
sytuacji edukacyjnej regionu, mazowieckiego rynku
pracy, jak również zjawiska wykluczenia społecznego
i jego znaczenia dla rozwoju Mazowsza.
159
NR 4 Zagospodarowanie infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność
rozwoju Mazowsza,
redakcja: dr hab. Tomasz Komornicki, prof. IGiPZ PAN, dr Konrad Ł. Czapiewski, Barbara Solon, ss. 56
MAZOWIECKIE BIURO
W WARSZAWIE
ISSN 2084-5669
ZAGOSPODAROWANIE
INFRASTRUKTURALNE
I KAPITAŁ FIZYCZNY
ORAZ POLICENTRYCZNOŚĆ
ROZWOJU MAZOWSZA
Czwarty numer serii wydawniczej Trendy rozwojowe Mazowsza pt. „Zagospodarowanie infrastrukturalne i kapitał fizyczny oraz policentryczność
rozwoju Mazowsza” powstał na podstawie raportu
z badania o tej samej nazwie. Objęło ono analizy stanu
szeroko rozumianej infrastruktury i kapitału fizycznego województwa mazowieckiego oraz trendów ich
zmian. Autorzy wykonali również badanie roli Obszaru Metropolitalnego Warszawy dla rozwoju Mazowsza. W opracowaniu znalazła się ponadto analiza
zjawiska policentryczności zachodzącego w regionie.
Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu
„Trendy rozwojowe Mazowsza” jako element diagnozy stanu i perspektyw rozwoju województwa
mazowieckiego. Wnioski z przeprowadzonego badania posłużą do opracowania kompleksowej diagnozy
rozwoju województwa mazowieckiego i zostaną wykorzystane do modelowania i prognozowania zmian
społeczno-gospodarczych na Mazowszu. Publikacja współfinansowana
NR 5 Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania
opracowanie: Wojciech Dziemianowicz, Marta Mackiewicz, Janusz Zaleski, ss. 44
MAZOWIECKIE BIURO
W WARSZAWIE
ISSN 2084-5669
KONKURENCYJNOŚĆ MAZOWSZA
I JEJ UWARUNKOWANIA
Piąty numer serii wydawniczej Trendy rozwojowe Mazowsza pt. „Konkurencyjność Mazowsza
i jej uwarunkowania” został opracowany na podstawie
wyników badania postaw przedsiębiorczych i konkurencyjności województwa mazowieckiego oraz trendów
ich zmian. Badanie zostało przeprowadzone w ramach
projektu „Trendy rozwojowe Mazowsza” jako element
diagnozy stanu i perspektyw rozwoju województwa
mazowieckiego. Powstałe na jego bazie wnioski posłużą
do opracowania kompleksowej diagnozy rozwoju województwa mazowieckiego i zostaną wykorzystane do
modelowania i prognozowania zmian społeczno-gospodarczych na Mazowszu. Autorzy raportu przedstawili
analizy struktury przestrzennej i sektorowej gospodarki
województwa mazowieckiego, analizy zmian w poziomie konkurencyjności firm funkcjonujących na Mazowszu i wpływającej na tę konkurencyjność innowacyjności.
W raporcie znalazła się także analiza postaw przedsiębiorczych mieszkańców regionu, sytuacji gospodarczej
województwa mazowieckiego w porównaniu z innymi
regionami Unii Europejskiej oraz pozaekonomicznych
czynników konkurencyjności Mazowsza.
160
NR 6 Społeczne, polityczne i ekonomiczne stymulanty i destymulanty rozwoju Mazowsza
redakcja: Mariusz Kowalski, Dariusz Świątek, Wojciech Dziemianowicz, Katarzyna Szmigiel-Rawska Tomasz Sałański, ss. 48
MAZOWIECKIE BIURO
W WARSZAWIE
ISSN 2084-5669
SPOŁECZNE, POLITYCZNE I EKONOMICZNE
STYMULANTY I DESTYMULANTY
ROZWOJU MAZOWSZA
Szósty numer serii wydawniczej TRENDY ROZWOJOWE MAZOWSZA pt. „Społeczne, polityczne i ekonomiczne stymulanty i destymulanty rozwoju Mazowsza” został
opracowany na podstawie wyników badania naukowego
o tym samym tytule. Autorzy raportu przedstawili analizy
trzech czynników z otoczenia regionu: społeczeństwa obywatelskiego, samorządu lokalnego oraz konfliktów, pod
kątem ich pozytywnego lub negatywnego wpływu na jego
rozwój. W raporcie znalazły się wnioski z analiz aktywności
społecznej, poziomu spójności społecznej oraz tożsamości
regionalnej i lokalnej. W kontekście samorządu lokalnego
dokonano analiz jakości samorządności, aktywności prorozwojowej samorządów oraz współpracy międzygminnej
i międzysektorowej. W odniesieniu do konfliktów autorzy
dokonali oceny ich wpływu na procesy rozwojowe w skali lokalnej i regionalnej. Badanie zostało przeprowadzone
w ramach projektu „Trendy rozwojowe Mazowsza” jako
element diagnozy stanu i perspektyw rozwoju województwa mazowieckiego. Zaobserwowane dzięki niemu wnioski posłużą do opracowania kompleksowej diagnozy rozwoju regionu i zostaną wykorzystane do modelowania
i prognozowania zmian społeczno-gospodarczych w województwie mazowieckim.
NR 7 Obserwatoria terytorialne i inne najlepsze praktyki dla Mazowsza
opracowanie: część I: Jan Charkiewicz i dr Katarzyna Szmigiel-Rawska, część II: Anna Laszuk i Tomasz Sałański, ss. 56
MAZOWIECKIE BIURO
W WARSZAWIE
ISSN 2084-5669
OBSERWATORIA TERYTORIALNE
I INNE NAJLEPSZE PRAKTYKI
DLA MAZOWSZA
Siódmy numer serii wydawniczej Trendy rozwojowe Mazowsza pt. „Obserwatoria Terytorialne i inne
najlepsze praktyki dla Mazowsza” został opracowany na
podstawie międzynarodowych warsztatów Najlepsze praktyki w Europie dla Mazowsza, które odbyły się w maju 2012 r.
oraz wyników dwóch ankiet przeprowadzonych podczas
warsztatów poświęconych budowie systemu ROT-ów
wPolsce,zorganizowanychwmaju2011r.iwczerwcu2012r.
Autorzy części I, na podstawie wypowiedzi reprezentantów: Brandenburgii, Hagi i Île de France zaprezentowali problemy i wyzwania rozwojowe tych terenów.
Opisali również stosowane tam sposoby pokonywania
barier wynikających z polaryzacji ich rozwoju. Wdrażane rozwiązania pozwoliły na sformułowanie wniosków
dotyczących rozwiązania tego problemu na Mazowszu.
W części II autorzy skoncentrowali się na bieżących pracach
realizowanych przez samorządy województw, stanu wiedzy na temat utworzenia ROT-ów oraz podstaw i stopnia
zaawansowania ich budowy. Następnie zaprezentowano
stosunek zarządów województw do budowy obserwatoriów, zagrożenia pojawiające się w trakcie ich budowy
i funkcjonowania, a także preferencje ich finansowania.

Warszawa i Obszar Metropolitalny Warszawy a rozwój

Transkrypt

Podobne dokumenty

MGrochowski TZegar Przemiany OMW

Wycieczka autokarowa z uwzględnieniem iluminacji świetlnych na

Moja Warszawa VII Mokotowskie Forum Wychowania Przedszkolnego