Prawo pracy – zagadnienia ogólne - Podkarpacki Ośrodek Rozwoju

„Aktywni obywatele – świadome społeczeństwo”
Prawo pracy
–
zagadnienia ogólne
Rzeszów 2012
1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa
Obywatelskiego
ul. Fredry 4/58
35-959 Rzeszów
tel/fax (0-17) 86 20 122
[email protected]
www.porso.cba.pl
Broszura opracowana przez Magdalenę Grześkiewicz
Publikacja finansowana przez Szwajcarię w ramach
szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami
członkowskimi Unii Europejskiej
2
STOSUNEK PRACY
Stosunek pracy jest to stosunek prawny, na mocy którego
pracownik
zobowiązuje
się
do
wykonywania
pracy
określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego
kierownictwem
oraz
w
miejscu
i
czasie
przez
niego
wyznaczonym, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za
wynagrodzeniem. Pracodawca jest zatem obowiązany nie tylko
wypłacać
pracownikowi
stosowną
pensję,
lecz
również
zapewniać mu pracę wynikającą z wiążącej ich umowy o pracę.
Cechami charakterystycznymi stosunku pracy są:
•
podporządkowanie
pracownika
kierownictwu
pracodawcy,
•
odpłatność wykonywanej pracy,
•
wykonywanie pracy osobiście przez pracownika,
•
wykonywanie pracy w miejscu i czasie wyznaczonym
przez pracodawcę.
3
UMOWA O PRACĘ
Umowa o pracę powinna zawierać:
− określenie stron tejże umowy,
−
jej rodzaj (np. na okres próbny, na czas określony),
−
datę jej zawarcia,
−
warunki pracy i płacy, czyli przede wszystkim:
− rodzaj pracy, czyli stanowisko, na jakim pracownik będzie
zatrudniony, bądź funkcję, jaką będzie pełnił, czy też
czynności, które będzie wykonywał,
−
miejsce wykonywania pracy,
−
wysokość
wynagrodzenia
ze
wskazaniem
jego
składników, czyli np. wynagrodzenie zasadnicze, premia
uznaniowa itd.,
−
wymiar czasu pracy (np. pełen etat 1/2 etatu), termin
rozpoczęcia pracy.
4
INNE INFORMACJE NA TEMAT WARUNKÓW
PRACY I PŁACY
Pracodawca, nie później niż w terminie 7 dni od zawarcia
umowy o pracę, ma obowiązek przekazać pracownikowi
pisemną informację o:
• dobowej i tygodniowej normie czasu pracy,
• częstotliwości wypłaty wynagrodzenia za pracę, 4 urlopie
wypoczynkowym,
• długości okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
• układzie zbiorowym pracy, którym pracownik jest objęty.
Pracodawca, który nie ma obowiązku ustalenia regulaminu
pracy, musi w ww. piśmie zawrzeć dodatkowo informację o:
• porze nocnej,
• miejscu, terminie i czasie wypłaty wynagrodzenia,
• przyjętym sposobie:
• potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności
w pracy,
• usprawiedliwiania nieobecności w pracy.
5
Pracodawca, u którego został ustalony regulamin pracy,
powyższe informacje zawiera w tym regulaminie.
INFORMACJE, JAKIE MOŻE ŻĄDAĆ PRACODAWCA OD
KANDYDATÓW NA PRACOWNIKÓW ORAZ NOWO
ZATRUDNIONYCH PRACOWNIKÓW
Pracodawca może żądać od osoby ubiegającej się o dane
stanowisko przedstawienia jedynie następujących danych:
• imię (imiona) i nazwisko,
• imiona rodziców,
• miejsce zamieszkania,
• data urodzenia,
• wykształcenie,
• przebieg dotychczasowego zatrudnienia.
Od pracownika, oprócz powyższych danych pracodawca może
żądać również:
6
• innych danych osobowych, a także imion i nazwisk oraz
dat urodzenia dzieci, jeżeli podanie takich danych jest
konieczne ze względu na korzystanie przez pracownika ze
szczególnych
uprawnień
przewidzianych w prawie
pracy,
• numeru PESEL.
Powyższe dane pracownik składa w formie oświadczenia.
Pracodawca ma jednak prawo żądać udokumentowania tych
informacji.
7
RODZAJE UMÓW O PRACĘ
Umowa na okres próbny – to umowa zawierana na czas
nieprzekraczający 3 miesięcy. Dzięki tej umowie zarówno
pracownik, jak i pracodawca mogą podjąć świadomą decyzję co
do dalszej współpracy. Po upływie tego okresu strony mogą
nawiązać umowę na czas określony, na czas nieokreślony, na
czas wykonania określonej pracy lub tzw. umowę na
zastępstwo.
Mogą
także
podjąć
decyzję
o zakończeniu
współpracy. Nie mogą natomiast zawrzeć kolejnej umowy na
okres próbny. Mają prawo jednak przedłużyć dotychczasową
umowę na okres próbny, np. z dwóch tygodni do miesiąca, nie
więcej jednak niż do trzech miesięcy łącznie.
Umowa na czas określony - koniec obowiązywania tej umowy
musi być wskazany w treści umowy i nie podlega żadnym
ograniczeniom wynikającym z przepisów prawa. Może być on
określony bezpośrednio przez wskazanie konkretnej daty, albo
pośrednio poprzez wskazanie przyszłej okoliczności, np.
uzyskania dyplomu studiów wyższych.
8
Pracodawca może podpisać z jednym pracownikiem tylko dwie
kolejne umowy na czas określony. Trzecia powinna być umową
na czas nieokreślony. Nakaz ten dotyczy jednak tylko tych
umów, pomiędzy którymi przerwa nie przekracza 1 miesiąca.
Gdy pracodawca zawarł kolejną umowę na czas określony,
pomimo obowiązku zawarcia umowy na czas nieokreślony,
wówczas taka umowa wywołuje skutki prawne jak umowa na
czas
nieokreślony.
Tak
więc
pracownikowi
przysługują
wszystkie uprawnienia, jakie wynikają z treści umowy o pracę
na czas nieokreślony.
Umowa na czas wykonania określonej pracy - końcowy
termin
jej
obowiązywania
nie
jest
oznaczony
poprzez
wskazanie określonej daty, lecz przez wskazanie pracy, wraz
z zakończeniem której strony ustalają rozwiązanie umowy, np.
zbiór jabłek czy remont budynku itp.
Umowa na czas nieobecności innego pracownika w pracy,
czyli tzw. umowa na zastępstwo - termin zakończenia tejże
umowy
musi
być
wyznaczony
przez
termin
powrotu
zastępowanego pracownika do pracy, gdyż umowa ta jest
9
zawierana na czas usprawiedliwionej nieobecności w pracy
innego pracownika.
Umowa na czas nieokreślony jest umową bezterminową, czyli
strony nie określają końcowego terminu jej trwania. Umowa ta
najpełniej realizuje ochronę pracownika przed rozwiązaniem
stosunku pracy i zapewnia stabilność zatrudnienia. Zawierana
jest najczęściej po uprzedniej umowie na okres próbny oraz
jednej lub dwu umowach na czas określony.
10
CECHY UMOWY O PRACĘ
− przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje
się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz
pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu
i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem, umowę
o pracę zawiera się na piśmie, zmiana warunków umowy
o pracę oraz jej rozwiązanie również wymaga formy
pisemnej,
− postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na
których podstawie powstaje stosunek pracy, nie mogą być
mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy,
− umowę o pracę zawiera się na czas nie określony, na czas
określony lub na czas wykonania określonej pracy, każda
z umów, o których mowa może być poprzedzona umową
o pracę na okres próbny, nie przekraczający 3 miesięcy,
zawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony jest
11
równoznaczne z zawarciem umowy o pracę na czas
nieokreślony,
jeżeli
poprzednio
strony
dwukrotnie
zawarły umowę o pracę na czas określony o ile przerwa
między rozwiązaniem poprzedniej a nawiązaniem kolejnej
umowy o pracę nie przekroczyła l miesiąca,
− państwo określa minimalną wysokość wynagrodzenia za
pracę
i prowadzi
politykę
zmierzającą
do
pełnego
produktywnego zatrudnienia, pracownik ma prawo do
godziwego wynagrodzenia za pracę, warunki realizacji
tego prawa określają przepisy prawa pracy oraz polityka
państwa w dziedzinie płac, w szczególności poprzez
ustalanie minimalnego wynagrodzenia za pracę,
− pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają
przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz
o urlopach wypoczynkowych, pracodawca, stosownie do
możliwości i warunków, zaspokaja bytowe, socjalne
i kulturalne potrzeby pracowników,
12
− nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym
przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy i Państwowa
Inspekcja Sanitarna, pracownikowi przysługuje prawo
odwołania do sądu pracy, w razie naruszeń przez
pracodawcę przepisów prawa pracy.
13
ROZWIĄZANIE UMOWY O PRACĘ
Umowa o pracę rozwiązuje się:
− na mocy porozumienia stron,
− przez oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu
wypowiedzenia,
− przez oświadczenie jednej ze stron bez zachowania okresu
wypowiedzenia,
− z upływem czasu, na który była zawarta,
− z dniem ukończenia pracy, dla której wykonania była
zawarta.
Każda umowa o pracę może ulec rozwiązaniu w drodze
porozumienia stron.
Wypowiedzenie umowy o pracę powoduje, że umowa
rozwiązuje
się
po
upływie
okresu,
zwanego
okresem
wypowiedzenia.
Długość okresu wypowiedzenia umowy zawartej na czas
nieokreślony
uzależniona
jest
od
długości
pracownika u danego pracodawcy i wynosi:
14
zatrudnienia
• 2 tygodnie, jeżeli okres zatrudnienia jest krótszy niż
6 miesięcy,
• 1 miesiąc, jeżeli okres zatrudnienia wynosi co najmniej
6 miesięcy,
• 3 miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej
3 lata.
Długość okresu wypowiedzenia umowy zawartej na okres
próbny wynosi:
• 3 dni robocze, jeżeli okres próbny nie przekracza
2 tygodni,
• 1 tydzień, jeżeli okres próbny jest dłuższy niż 2 tygodnie,
• 2 tygodnie, jeżeli okres próbny wynosi 3 miesiące.
Długość okresu wypowiedzenia umowy zawartej na czas
nieobecności innego pracownika w pracy wynosi zawsze 3 dni
robocze.
Umowa zawarta na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy może
być wypowiedziana z zachowaniem 2-tygodniowego okresu
15
wypowiedzenia tylko wtedy, gdy strony zapisały taką
możliwość w tejże umowie.
Umowa na czas określony zawarta na okres nie dłuższy niż 6
miesięcy nie może zaś być wypowiedziana w ogóle. Taka
umowa kończy się bowiem wraz z upływem czasu, na który
została zawarta. Z upływem czasu rozwiązują się także
wszystkie inne umowy terminowe, które nie zostały wcześniej
wypowiedziane.
Okres wypowiedzenia umowy o pracę obejmujący tydzień lub
miesiąc, albo ich wielokrotność kończy się odpowiednio
w sobotę lub w ostatnim dniu miesiąca.
Okres wypowiedzenia to czas, w którym pracodawca ma
obowiązek zapewnić takiemu pracownikowi pracę. Jeśli jednak
zwolni go z obowiązku świadczenia pracy, to mimo tego za
czas
wypowiedzenia
przysługuje
normalne wynagrodzenie.
16
temu
pracownikowi
Rozwiązanie
umowę
o
pracę
bez
zachowania
okresu
wypowiedzenia, czyli ze skutkiem natychmiastowym jest
możliwe w przypadku:
− ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych
obowiązków
pracowniczych,
− popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy
o pracę
przestępstwa,
które
uniemożliwia
dalsze
zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli
przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone
prawomocnym wyrokiem,
− zawinionej
przez
pracownika
utraty
uprawnień
kierowniczych do wykonywania pracy na zajmowanym
stanowisku.
Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy
pracownika nie może nastąpić później niż po upływie
1 miesiąca od uzyskania przez pracodawcę wiadomości
o okoliczności uzasadniającej rozwiązanie umowy.
17
ŚWIADECTWO PRACY
Świadectwo pracy musi zawierać informacje dotyczące:
•
okresu i rodzaju wykonywanej pracy,
•
zajmowanych stanowisk,
•
trybu rozwiązania albo okoliczności wygaśnięcia stosunku
pracy (z podaniem podstawy prawnej),
•
inne informacje niezbędne do ustalenia uprawnień
pracowniczych i uprawnień z ubezpieczenia społecznego,
czyli informacje o:
− wymiarze czasu pracy,
−
urlopie wypoczynkowym wykorzystanym w roku
kalendarzowym, w którym ustał stosunek pracy,
−
wykorzystaniu dodatkowego urlopu lub świadczenia
przewidzianego
przepisami
prawa
pracy
(np.
dodatkowego urlopu dla niepełnosprawnych),
−
okresie korzystania z urlopu wychowawczego oraz
urlopu bezpłatnego i podstawy prawnej jego udzielenia,
18
− liczbie
dni,
za
które
pracownik
otrzymał
wynagrodzenie chorobowe w roku, w którym ustał
stosunek pracy,
− wykorzystaniu zwolnienia od pracy na opiekę nad
dzieckiem,
− okresie, za który wypłacono odszkodowanie z tytułu
skrócenia wypowiedzenia,
− okresach
nieskładkowych
uwzględnianych
przy
ustalaniu prawa do emerytury,
− okresie
wykonywania
pracy
w
szczególnych
warunkach i o szczególnym charakterze,
− należności ze stosunku pracy uznanych i z braku
środków
finansowych
niezaspokojonych
przez
pracodawcę do dnia ustania stosunku pracy.
Świadectwo
pracy
powinno
zawierać
informację
o ewentualnym zajęciu wynagrodzenia, np. przez komornika.
Następny pracodawca zobowiązany jest na tej podstawie
poinformować komornika o zawarciu z nim umowy przez tego
pracownika.
19
Tylko i wyłącznie na żądanie pracownika pracodawca
zobowiązany jest do podania w świadectwie pracy informacji
o wysokości i składnikach wynagrodzenia oraz o uzyskanych
przez pracownika kwalifikacjach.
W razie potrzeby pracodawca zobowiązany jest do wydania
odpisu tego dokumentu.
20
ZATRUDNIANIE MŁODOCIANYCH
Młodocianym jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie
przekroczyła 18 roku życia.
Zasadniczo niedozwolone jest zatrudnianie na podstawie
umów o pracę osób, które nie ukończyły 16 roku życia.
Również co do zasady pracodawca może zatrudnić tylko
takiego młodocianego, który ukończył co najmniej gimnazjum
i przedstawił świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca
danego rodzaju nie zagraża jego zdrowiu.
Młodociany, który nie posiada kwalifikacji zawodowych, może
być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego,
a jego
umowa
o
pracę
zawarta
w
tym
celu
musi
w szczególności określać:
–
rodzaj przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub
przyuczenie do wykonywania określonej pracy),
–
czas
trwania
i
miejsce
zawodowego,
21
odbywania
przygotowania
–
sposób dokształcania teoretycznego,
–
wysokość wynagrodzenia.
Pracownik młodociany może być zatrudniony na podstawie
umowy o pracę przy wykonywaniu prac lekkich, ale tylko
takich, które nie mogą powodować zagrożenia dla życia
i zdrowia psychofizycznego młodocianego oraz nie mogą mu
utrudniać wypełniania obowiązku szkolnego.
22
UMOWY CYWILNOPRAWNE
Umowa o dzieło (ogólna charakterystyka):
− imowa o dzieło polega na tym, iż jedna ze stron tej umowy
zobowiązuje się wykonać oznaczone dzieło, a druga
zapłacić za wykonania tego dzieła wynagrodzenie.
− przedmiotem umowy jest dzieło. Dzieło może mieć
charakter materialny oraz niematerialny. W wypadku
dzieł niematerialnych powinno zostać w jakiś sposób
utrwalone.
−
umowa o dzieło jest bardzo korzysta dla zamawiającego
dzieło. W przeciwieństwie do umowy o pracę, jest ona
umową
rezultatu
(przyjmujący
zamówienie
ponosi
odpowiedzialność za efekty swojej pracy, na „drugi” plan
schodzi sam proces jej wykonywania), a ponadto
wykonywana jest bez kierownictwa oraz nie musi być
realizowana osobiście (chyba, że np. co innego wynika
z umowy);
23
− umowa o dzieło jest umową rezultatu, to znaczy, że ważne
jest
osiągnięcie
określonego
efektu
końcowego,
wytworzenie dzieła, sama praca nie jest istotą umowy.
− przy
umowie
o
dzieło
nie
ma
obowiązku
ubezpieczeniowego, także nie odprowadza się składek
ZUS.
Zaliczki
przedsiębiorca,
na
jeżeli
podatek
dochodowy
wykonawcą
dzieła
nie
płaci
jest
przedsiębiorca, jeżeli wykonawcą jest przedsiębiorca on
sam będzie zobowiązany do rozliczenia się z urzędem
skarbowym.
− umowa o dzieło pozostawia zamawiającemu dzieło dużą
swobodę ingerencji w wykonywanie zobowiązania przez
twórcę dzieła.
− jeżeli dzieło ma wady, zamawiający może żądać ich
usunięcia.
− w razie zwłoki w wykonaniu dzieła zamawiający może od
umowy odstąpić bez wyznaczenia terminu do wykonania
dzieła.
− zamawiający nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia
mimo
niewykonania
dzieła,
24
jeżeli
przyjmujący
zamówienie
był
gotów
je
wykonać,
lecz
doznał
przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego.
Umowa zlecenia (ogólna charakterystyka):
− sposób ukształtowania relacji pomiędzy stronami zależy
w przeważającej części od ustaleń samych stron.
− przez
umowę
zlecenia
przyjmujący
zlecenie
(zleceniobiorca) zobowiązuje się do dokonania określonej
czynności prawnej dla dającego zlecenie (zleceniodawcy);
− umowa zlecenia jest tzw. umową starannego działania.
− umowa zlecenia jest z reguły umową odpłatną. Jeżeli
ani z umowy,
ani z
okoliczności
nie
wynika,
że
przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez
wynagrodzenia,
za
wykonanie
zlecenia
należy
się
wynagrodzenie. Jeżeli strony nie ustaliły w umowie
wysokości
wynagrodzenia za
wykonanie
zlecenia,
zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie odpowiadające
wykonanej pracy.
− przyjmujący zlecenie powinien udzielać dającemu zlecenie
potrzebnych wiadomości o przebiegu sprawy, a po
25
wykonaniu zlecenia lub po wcześniejszym rozwiązaniu
umowy złożyć mu sprawozdanie. Powinien mu wydać
wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla niego uzyskał,
chociażby w imieniu własnym
− wypowiedzenie
umowy
zlecenia.
Zlecenie
może
wypowiedzieć każda ze stron, jest to bowiem stosunek
oparty na wzajemnym zaufaniu.
26
Wzór umowy o pracę
Pełna nazwa pracodawcy
Miejscowość,
data
numer NIP, adres
(pieczątka pracodawcy)
Umowa o pracę
zawarta w dniu ……... w …….… pomiędzy ………… zwanym
dalej Pracodawcą, reprezentowanym przez
………………....,
a
…………………. zwanym dalej Pracownikiem
§1
Pracodawca zatrudnia Pracownika na stanowisku …… .
§2
Umowa zostaje zawarta na czas ……………
§3
Miejscem wykonywania pracy będzie …………
§4
Praca będzie wykonywana w wymiarze…………..
27
§5
Do obowiązków Pracownika będzie należało:
a) …………...……
b) …………….…..
§6
Za
pracę
Pracownik
otrzyma
wynagrodzenie
w wysokości ....................................... za miesiąc płatne z dołu
do ................... dnia każdego miesiąca.
§7
Pracownik rozpocznie pracę dnia ……….. .
§8
Umowę
sporządzono
w
trzech
jednobrzmiących
egzemplarzach, z których jeden otrzymał Pracownik.
28