Babia Góra 2020 - Fundacja Sendzimira
Transkrypt
Babia Góra 2020 - Fundacja Sendzimira
Challenges of Sustainable Development in Poland Babia Góra 2020 Budowanie porozumienia w procesie tworzenia zrównoważonej społeczności Regionu Babiogórskiego Fundacja Sendzimira Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie University of Florida Fundacja Partnerstwo dla Środowiska Mogilany, 6-26 Lipca 2003 WPROWADZENIE...................................................................................................................... 6 POJĘCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU ...................................................................................... 8 AGENDA 21 ..................................................................................................................................... 8 LOKALNA AGENDA 21 .................................................................................................................... 9 1. ROLA I MIEJSCE ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH, KOŚCIELNYCH ORAZ NIEFORMALNYCH GRUP LOKALNYCH WE WDRAŻANIU ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU...................................................................................... 11 1.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH, KOŚCIELNYCH ORAZ NIEFORMALNYCH GRUP LOKALNYCH .......................................................................................... 11 1.1.1. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE .......................................................................................... 11 1.1.2. LOKALNE GRUPY NIEFORMALNE ....................................................................................... 13 1.1.3. ORGANIZACJE KOŚCIELNE ................................................................................................. 14 1.2. CHARAKTERYSTYKA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH, KOŚCIELNYCH ORAZ NIEFORMALNYCH GRUP LOKALNYCH DZIAŁAJĄCYCH W REGIONIE BABIOGÓRSKIM ORAZ ICH DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU ................................... 14 1.3. OCENA ROLI ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH I GRUP NIEFORMALNYCH ORAZ PROPOZYCJE POSZERZENIA ZAKRESU ICH DZIAŁAŃ ................................................................... 18 1.3.1. NOWE OBSZARY FUNKCJONOWANIA TYCH ORGANIZACJI I GRUP ....................................... 18 1.3.2. PROGRAM DIALOG I JEGO WYKORZYSTANIE DO DOKONYWANIA OCENY POTRZEB MIESZKAŃCÓW MIAST I GMIN ......................................................................................................... 19 1.3.3. 1.4. 2. CENTRUM AKTYWIZACJI LOKALNEJ ................................................................................. 22 PODSUMOWANIE ................................................................................................................. 23 ZASTOSOWANIE PROJEKTÓW I INICJATYW LOKALNYCH DO WPROWADZANIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W REGIONIE BABIOGÓRSKIM...................................................................................................................... 25 2 2.1. LOKALIZACJA REGIONU „BABIA GÓRA” – „BURSZTYNOWY SZLAK” ............................. 25 2.2. OMÓWIENIE POJĘCIA EKOMUZEUM .................................................................................. 25 2.2.1. EKOMUZEUM PRZEDSIĘWZIĘCIEM INTEGRUJĄCYM REGION ............................................... 25 2.2.2. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA LOKALIZACJĘ EKOMUZEUM:................................................. 26 2.2.3. KORZYŚCI PŁYNĄCE Z FUNKCJONOWANIA EKOMUZEUM................................................... 26 2.2.4. EKOMUZEUM NA ŚWIECIE ................................................................................................. 27 2.3. TWÓRCZOŚĆ LUDOWA ........................................................................................................ 29 2.3.1. HISTORIA .......................................................................................................................... 29 2.3.2. STAN OBECNY ................................................................................................................... 29 2.4. GRUPA PARTNERSKA „ŁĄCZY NAS BABIA GÓRA” ............................................................ 31 2.5. ORGANIZACJE KULTURALNE DZIAŁAJĄCE W POWIECIE SUSKIM ..................................... 32 2.5.1. GMINA ZAWOJA ................................................................................................................ 32 2.5.2. GMINA SUCHA BESKIDZKA ............................................................................................... 33 2.5.3. GMINA JORDANÓW .......................................................................................................... 34 2.5.4. GMINA BYSTRA-SIDZINA .................................................................................................. 35 2.6. PROJEKTY DYNAMIZUJĄCE ROZWÓJ REGIONU BABIOGÓRSKIEGO .................................. 36 2.6.1. 2.7. KRYTERIA OKREŚLENIA PROJEKTÓW PROWADZĄCYCH DO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 36 PROPOZYCJE PROJEKTÓW WPISUJĄCYCH SIĘ W ZRÓWNOWAŻONY ROZWOJU REGIONU 38 2.7.1. ROZWÓJ REGIONU ZWIĄZANY Z TURYSTYKĄ: ................................................................... 38 2.7.2. ROZWÓJ REGIONU NIEZWIĄZANY Z TURYSTYKĄ: .............................................................. 39 3. MIĘDZYNARODOWY REZERWAT BIOSFERY ORAZ BABIOGÓRSKI PARK NARODOWY – ICH ROLA I ZNACZENIE WE WDRAŻANIU PROCESU ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU REGIONU BABIOGÓRSKIEGO........................... 40 3.1. WSTĘP................................................................................................................................. 40 3.2. INFORMACJE O REZERWACIE I PARKU ............................................................................. 40 3.3. ROLA PARKU W PROCESIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ . 42 3.3.1. AKTYWIZACJA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ ......................................................................... 42 3.3.2. SPOSÓB ŻYCIA................................................................................................................... 43 3.4. KWESTIE OCHRONY ŚRODOWISKA..................................................................................... 44 3 3.4.1. OCHRONA PRZYRODY ....................................................................................................... 44 3.4.2. EDUKACJA EKOLOGICZNA ................................................................................................. 45 3.4.3. TURYSTYKA ...................................................................................................................... 46 3.5. ROLA OBSZARÓW CHRONIONYCH W ROZWOJU EKONOMICZNYM REGIONU .................... 46 3.5.1. ZATRUDNIENIE I LOKALNA PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ .............................................................. 47 3.5.2. INWESTYCJE I INFRASTRUKTURA....................................................................................... 48 3.6. PROPOZYCJE DOTYCZĄCE DALSZYCH DZIAŁAŃ PARKU WPŁYWAJĄCYCH NA ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY REGIONU ......................................................................................................... 49 3.7. 4. PODSUMOWANIE ................................................................................................................. 50 ROLA WŁADZ LOKALNYCH WE WDRAŻANIU ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO ........................................................................................................... 52 4.1. GMINA................................................................................................................................. 52 4.1.1. ZADANIA GMINY ............................................................................................................... 53 4.1.2. BUDŻET GMINY – FUNKCJE ............................................................................................... 54 4.2. ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY W GMINIE............................................................................... 55 4.3. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA INWESTYCJI LOKALNYCH .......................................................... 57 4.3.1. TRADYCYJNE SPOSOBY FINANSOWANIA INWESTYCJI ........................................................ 58 4.3.2. NOWATORSKIE SPOSOBY FINANSOWANIA INWESTYCJI ...................................................... 58 4.4. PRZEDSIĘWZIĘCIA PUBLICZNO – PRYWATNE (PPP) ......................................................... 59 4.5. ROZWÓJ GOSPODARCZY GMINY ........................................................................................ 60 4.5.1. 4.6. INSTRUMENTY ROZWOJU GOSPODARCZEGO ...................................................................... 61 DIALOG SPOŁECZNY ........................................................................................................... 62 4.6.1. NARZĘDZIA DIALOGU PUBLICZNEGO ................................................................................. 63 4.6.2. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE JAKO PARTNER DIALOGU ................................................... 63 4.7. 5. PODSUMOWANIE I SUGESTIE .............................................................................................. 63 SPOŁECZNOŚCI LOKALNE – STAN ZAANGAŻOWANIA, POTENCJALNA ROLA I ICH MIEJSCE WE WDRAŻANIU ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO W REGIONIE ............................................................................................................................. 66 4 5.1. SPOŁECZNOŚCI LOKALNE................................................................................................... 66 5.1.1. DEFINICJA ......................................................................................................................... 66 5.1.2. WARTOŚCI LICZBOWE ....................................................................................................... 66 5.2. CHARAKTERYSTYKA LUDNOŚCI ......................................................................................... 68 5.2.1. 5.3. MIEJSCOWOŚCI I LICZBA LUDNOŚCI .................................................................................. 68 LOKALNA SPOŁECZNOŚĆ A ... :........................................................................................... 68 5.3.1. BABIOGÓRSKI PARK NARODOWY ..................................................................................... 68 5.3.2. SORTOWANIE ODPADÓW ................................................................................................... 69 5.3.3. PROGRAMY PROWADZONE PRZEZ GMINĘ .......................................................................... 69 5.3.4. IDEA EKOMUZEUM ............................................................................................................ 71 5.3.5. KULTYWOWANIE TRADYCJI .............................................................................................. 72 5.3.6. STOWARZYSZENIA LOKALNE – UDZIAŁ, INFORMACJA O DZIAŁALNOŚCI ............................ 74 5.3.7. KSZTAŁTOWANIE ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ. ............................................................. 76 5.4. POTENCJALNA ROLA I MIEJSCE SPOŁECZNOŚCI WE WDRAŻANIU ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU – PROPOZYCJE PLANÓW DZIAŁAŃ ............................................ 77 5.4.1. ASPEKT EKONOMICZNY..................................................................................................... 77 5.4.2. ASPEKT SOCJALNY ............................................................................................................ 78 5.4.3. ASPEKT EKOLOGICZNY ..................................................................................................... 78 6. INSTRUMENTY WSPÓŁPRACY W REGIONIE I ŹRÓDŁA ICH FINANSOWANIA 80 6.1. WSTĘP................................................................................................................................. 80 6.2. WSPÓŁPRACA ..................................................................................................................... 80 6.3. WIZJA FORUM POROZUMIENIA I WSPÓŁPRACY ................................................................. 82 6.4. MAŁE INICJATYWY ............................................................................................................. 86 6.5. PODSUMOWANIE ................................................................................................................. 89 PODSUMOWANIE .................................................................................................................... 91 AUTORZY ROZDZIAŁÓW ..................................................................................................... 93 5 Wprowadzenie Autorzy raportu są studentami letniego kursu pt. „Wyzwania zrównoważonego rozwoju” organizowanego przez Fundację Sendzimira, University of Florida, Akademię GórniczoHutniczą oraz Fundację Partnerstwo dla Środowiska w Krakowie. Celem Kursu jest zapoznanie słuchaczy z szeregiem zagadnień dotyczących rozwoju społeczności lokalnych. Omawiane zagadnienia to m.in.; etyka środowiskowa, ekonomia ekologiczna, ekologia systemowa, problematyka zasobów naturalnych, zrównoważony rozwój społeczny, zrównoważone budownictwo i architektura, czysta produkcja, wprowadzanie idei zrównoważonego rozwoju do edukacji i in. Niniejszy projekt jest podsumowaniem zajęć praktycznych umożliwiających studentom zdobycie doświadczenia we wspieraniu rozwoju regionu. Zróżnicowane przygotowanie zawodowe studentów (m.in. w dziedzinie ochrony środowiska, architektury, socjologii, fizyki, psychologii środowiskowej, ekonomii i in.) umożliwia zintegrowane, interdyscyplinarne spojrzenie na problemy rozwoju lokalnego. Dane użyte podczas przygotowywania raportu pochodziły z kilku źródeł. Pierwszym z nich były spotkania z przedstawicielami władz samorządowych, dyrekcją Parku Narodowego, członkami lokalnych stowarzyszeń i pozarządowych organizacji ekologicznych. Ważnym źródłem informacji były też materiały informacyjne, broszury i książki dotyczące regionu. Dodatkowo pozyskiwano dane ze stron internetowych różnych organizacji, jak też z odpowiednich aktów prawnych. Pierwszą próbą uporządkowania zagadnień związanych z tematem zrównoważonego rozwoju regionu babiogórskiego była praca p.t. „Projekt Babia Góra” autorstwa uczestników poprzedniej edycji Kursu. Praca ta stanowi szeroko zakrojony opis kwestii kluczowych w konstruowaniu planu rozwoju regionu. Na podstawie badań ankietowych podsumowuje on: - jakość życia w regionie - najważniejsze wartości regionu - działalność różnych organizacji i instytucji 6 - rolę Parku Narodowego w funkcjonowaniu regionu - alternatywne rozwiązania ekonomiczne - możliwą wizję przyszłości regionu widziane oczami jego mieszkańców. Niniejszy raport ma stanowić uzupełnienie i kontynuację poprzedniego. Głównym jego tematem będzie opisanie najważniejszych aktorów regionu, tj. organizacji i instytucji, które mogą odegrać rolę w rozwoju lokalnym. Nie ma on przy tym stanowić ścisłej recepty, lecz raczej dostarczyć inspiracji dla dalszego zacieśniania współpracy między aktorami oraz wskazywać, jaki potencjał drzemie w takiej wspólnocie. Region Babiogórski obejmuje kilka gmin położonych w południowej części Polski, w województwie małopolskim, w większości w powiecie suskim. Wyjątkowość tego obszaru związana jest z Babią Górą , która położona jest w Beskidzie Zachodnim, we wschodniej części Beskidu Żywieckiego i stanowi fragment tych gór określany jako Pasmo Babiej Góry. Region ten kryje w sobie głębokie bogactwo związane z przyrodą i człowiekiem. Do obecnych czasów zachował się podział babiogórskiego świata na trzy części: po polskiej stronie świat Górali Babiogórskich i Orawy, a po słowackiej stronie świat Górnej Orawy. Walory przyrodniczo-krajobrazowe tego regionu od dawna objęte są ochroną. Niemal 70 lat temu utworzono Babiogórski Park Narodowy, który 25 lat temu włączony został do międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery. Na tym obszarze realizowanych jest wiele ciekawych inicjatyw, również o znaczeniu ponadregionalnym. Przez Region Babiogórski przebiega na przykład międzynarodowa trasa dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, która łączy lokalne inicjatywy, ciekawe miejsca leżące wzdłuż historycznego Bursztynowego Szlaku w Polsce na Słowacji i Węgrzech. Ważnym przedsięwzięciem regionalnym jest utworzenie Ekomuzeum Regionu Babiogórskiego. Dzięki temu możliwa będzie prezentacja najciekawszych obiektów dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego prezentujących walory regionu i dorobek jego mieszkańców. Przekształceniom ulegają relację między światem ochrony przyrody, a światem okolicznych społeczności. Wstępem do tych zmian stało się porozumienie między Stowarzyszeniem Gmin Babiogórskich a Babiogórskim Parkiem Narodowym. Dalsze zacieśnienie współpracy powinno mieć miejsce przede wszystkim w ramach Rezerwatu 7 Biosfery. Rozwija się również współpraca pomiędzy lokalnymi władzami, licznymi na tym obszarze organizacjami pozarządowymi, nieformalnymi grupami oraz przedstawicielami Kościoła. Inicjatywą zasługująca na szczególna uwagę jest Partnerstwo „Łączy nas Babia Góra”. Skupia ono organizacje i instytucje działające na tym terenie. Organizacja ta dąży do stworzenia i realizacji wspólnej wizji rozwoju zrównoważonego. Pojęcie zrównoważonego rozwoju Zrównoważony rozwój jest to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń. Na poziomie lokalnym proces zrównoważonego rozwoju wymaga aby rozwój ekonomiczny wspomagał życie lokalnej społeczności, opierając się na jej potencjale. Korzyści rozwoju gospodarczego powinny być sprawiedliwie rozdzielane pomiędzy mieszkańców, a wszystkie grupy społeczne powinny mieć możliwość korzystania z dobrodziejstw wzrostu w długiej perspektywie czasowej. Agenda 21 W 1992 r. w Rio de Janeiro odbyła się Konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, w której wzięło udział 181 państw. Końcowym dokumentem Konferencji, zwanej też Szczytem Ziemi był Globalny Program Działań popularnie zwany Agendą 21, zobowiązujący sygnatariuszy do podejmowania działań w celu zapewnienia harmonijnego, zrównoważonego rozwoju na Ziemi. Aby to było możliwe, konieczne jest skoordynowanie działań na rzecz ochrony środowiska z zagadnieniami społecznymi i ekonomicznymi oraz uwzględnianie równocześnie globalnej, krajowej i lokalnej skali działalności. 8 Lokalna Agenda 21 Zgodnie z założeniami Globalnego Programu Działań, władze lokalne powinny nawiązywać dialog z mieszkańcami w celu utworzenia na poziomie lokalnym partnerstwa na rzecz zrównoważonego rozwoju, czyli Lokalną Agendę 21. Międzynarodowa Rada Inicjatyw Lokalnych Na Rzecz Środowiska (ICLEI) określiła definicję Lokalnej Agendy: „Praca nad Lokalną Agendą polega na dokładnym rozeznaniu problemów, określeniu priorytetów i koniecznych działań dla osiągnięcia celu długofalowego, jakim jest zrównoważony rozwój na poziomie lokalnym.” W Lokalnej Agendzie 21 nacisk kładziony jest na aktywny udział społeczeństwa i oddolne inicjatywy. Tworzenie Lokalnej Agendy 21 jest procesem długotrwałym, wieloetapowym, którego kolejne fazy zmierzają do uzyskania coraz wyższego poziomu zrównoważonego rozwoju w regionie. Trzeba jednak pamiętać, że dobrze wykonane pierwsze działania wprowadzają największe zmiany, a zarazem inicjują proces stałego doskonalenia działań zmierzających w kierunku pełnej realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Tworzenie Lokalnej Agendy 21 przebiega w pięciu podstawowych etapach: 1. Partnerstwo: jego celem jest stworzenie struktur organizacyjnych dla planowania przez dostarczycieli i użytkowników usług, a także wypracowanie wspólnej wizji danej społeczności lokalnej. 2. Analiza problemów lokalnej społeczności: identyfikacja kwestii, które muszą zostać podjęte dla osiągnięcia wizji społeczności; ocena szczegółowych problemów i zagadnień. 3. Planowanie działań: ustalenie i osiągnięcie zgody co do celów działań, wyznaczenie celów, strategii i udziału poszczególnych grup w osiąganiu tych celów; stworzenie formalnego, konkretnego planu działań. 4. Wdrażanie i nadzorowanie: stworzenie struktur partnerskich dla wdrażania i wewnętrznego zarządzania planem działań; monitorowanie działań i zmian w usługach. 5. Ocena i informacja zwrotna: systematyczne oceny z użyciem skierowanych na cel wskaźników; powtórna analiza i/lub planowanie działań na poziomach poszczególnych celów; świętowanie i nagradzanie osiągnięć! 9 Rys. 1 Schemat tworzenia Lokalnej Agendy 21. Źródło: opracowanie własne. 1. Partnerstwo i opracowanie wizji rozwoju 2. Analiza problemów lokalnej 5. Ocena i wyciągniecie wniosków na przyszłość KONSULTACJA społeczności SPOŁECZNA 4. Wdrożenie i monitorowanie Lokalnej Agendy 21 3. Opracowanie planu działań 10 1. Rola i miejsce organizacji pozarządowych, kościelnych oraz nieformalnych grup lokalnych we wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju 1.1. Ogólna charakterystyka organizacji pozarządowych, kościelnych oraz nieformalnych grup lokalnych 1.1.1. Organizacje pozarządowe Aktywność społeczno-gospodarcza nowoczesnych państw demokratycznych dzieli się na trzy sektory: • sektor pierwszy – administracja publiczna – określana również jako sektor państwowy, • sektor drugi – sfera biznesu – czyli wszelkie instytucje i organizacje, których działalność jest nastawiona na zysk – nazywany również sektorem prywatnym, • sektor trzeci – to ogół prywatnych organizacji działających społecznie i nie dla zysku – czyli organizacje pozarządowe (organizacje non-profit) Określenie organizacje pozarządowe akcentuje niezależność tych organizacji od administracji publicznej. Z kolei określenie non-profit odróżnia te organizacje od drugiego sektora i podkreśla, że ich działalność nie jest nastawiona na zysk. Organizacje te często bywają określane jako wolontarystyczne, ponieważ ich działalność jest w znacznym stopniu oparta na pracy ochotników czyli wolontariacie. Czasami organizacje te bywają również określane jako organizacje społeczne lub organizacje użyteczności publicznej. Popularne jest również określanie organizacji pozarządowych jako NGO. Nazwa ta jest skrótem od angielskiego określenia non-governmental organization. Największa aktywność tych organizacji występuje w dziedzinie ochrony zdrowia, szeroko rozumianej pomocy społecznej, akcji charytatywnych, edukacji i ochrony środowiska. Krótko mówiąc, wszystkie te działania można zaliczyć do działań na rzecz dobra publicznego. 11 Przynależność do organizacji pozarządowych jest dobrowolna. Organizacje te istnieją tak długo, jak istnieje cel dla którego je powołano. Posiadają one zdolność sądową i procesową. Najpopularniejszą formą zrzeszania się w celu aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym są stowarzyszenia. Każde stowarzyszenie powinno posiadać statut w którym są określone: • nazwa organizacji, • teren jej działania oraz siedziba, • cele, dla których została założona organizacja oraz sposoby ich osiągnięcia, • sposób nabywania i utraty członkostwa, • sposób wybierania i kompetencje władz organizacji, • zasady zmiany statutu. W systemie prawnym Polski i Unii Europejskiej organizacje pozarządowe posiadają dość szerokie uprawnienia. Możliwości ich działań są znacznie większe niż pojedynczych osób. Dobrze i sprawnie funkcjonujące państwo nie może się obejść bez aktywnego społeczeństwa obywatelskiego. Aktywność ludzi działających na rzecz dobra publicznego odzwierciedla liczba osób zaangażowanych w działania NGO. Według bazy danych Klon/Jawor w Polsce istnieje ponad 40 tys. zarejestrowanych organizacji pozarządowych. Rola organizacji pozarządowych we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju Planowanie, wdrażanie i funkcjonowanie rozwoju zrównoważonego wymaga zaangażowania zarówno mieszkańców, instytucji, poszczególnych grup interesu jak również NGO. NGO są zazwyczaj najbardziej wyczulone na problemy społeczne, znają lokalną sytuację i jako inicjatywa oddolna mają doskonały kontakt ze społecznością lokalną. Z tych względów organizacje te powinny być włączane we wszelkie działania związane z planowaniem, wdrażaniem i funkcjonowaniem programów dotyczących lokalnej społeczności. Lokalne NGO mogą stanowić również łącznik z dużymi NGO działającymi na terenie kraju lub na arenie międzynarodowej co może np. ułatwić pozyskiwanie funduszy dla regionu. Organizacje pozarządowe mogą działać na polu każdej ze składowych zrównoważonego rozwoju – ekonomicznej, społecznej, ekologicznej. Udział organizacji społecznych w budowie partnerstwa oraz budowaniu wizji społeczności zapewnia, że planowany efekt będzie 12 odzwierciedlał oczekiwania ludności, brał pod uwagę kluczowe problemy, a także że zapewni współpracę pomiędzy różnymi grupami oraz przepływ informacji. Sprawia to, że tworzony program jest pełniejszy i ma większe szanse na powodzenie. NGO mogą również być szczególnie skuteczne i użyteczne na polu zbierania informacji i formułowania proponowanych działań. Nieformalne grupy społeczne powinny być włączone w proces planowania ponieważ stanowią one bardzo ważne ogniwo komunikacji ze społecznością lokalną. NGO oraz nieformalne grupy społeczne mogą też dostarczyć często niezbędnych zasobów ludzkich. NGO mogą również być pomocne podczas prowadzenia wywiadów i konsultacji środowiskowych. Organizacje pozarządowe są bardzo pomocne w definiowaniu zrozumieniu różnic pomiędzy wiedzą społeczeństwa a opiniami ekspertów. Ponieważ niemożliwa jest współpraca z każdym członkiem lokalnej społeczności bezpośrednio, tym ważniejsza staje się współpraca z lokalnymi NGO. Nie każdy obywatel ma również wyrobione własne i niezależne zdanie na większość ważnych dla lokalnej społeczności kwestii. W imieniu tej grupy obywateli głos mogą zabrać organizacje pozarządowe jako niezależni, dobrze poinformowani i cieszący się zaufaniem recenzenci. Jeśli lokalne NGO zdobędą zaufanie wśród społeczeństwa, to ich opinia będzie miała duży wpływ na opinię obywateli nie zainteresowanych daną kwestią. 1.1.2. Lokalne grupy nieformalne Poza organizacjami pozarządowymi zarejestrowanymi w sądzie, posiadającymi statut i strukturę organizacyjną, istnieją również nieformalne grupy środowiskowe. Do takich grup należą między innymi koła gospodyń wiejskich, uczniowskie kluby sportowe, koła łowieckie, orkiestry, chóry itp. Nieformalne grupy mają bardzo różne cele, jednak są doskonałą płaszczyzną, na której można przekazać założenia i krzewić ideę zrównoważonego rozwoju. Organizacje pozarządowe i grupy nieformalne są bardzo ważnym partnerem w różnych działaniach, ponieważ często skupiają najaktywniejszych ludzi w regionie. 13 1.1.3. Organizacje kościelne Kościół katolicki jako instytucja religijna posiada własną administrację, która obejmuje obszar całej Polski. Dzięki temu jest jedną z nielicznych instytucji w Polsce, która w bardzo krótkim czasie potrafi dotrzeć do każdego obywatela. Trudno też nie doceniać autorytetu Kościoła i jego wpływu na kształtowanie świadomości społecznej i postaw obywateli w wielu ważnych kwestiach. Rolę Kościoła w na tym polu można łatwo zauważyć i docenić zwłaszcza na terenach wiejskich, gdzie często Kościół jest jedyną instytucją, która może bardzo szybko i skutecznie skontaktować się z obywatelami. 1.2. Charakterystyka organizacji pozarządowych, kościelnych oraz nieformalnych grup lokalnych działających w regionie babiogórskim oraz ich działań podejmowanych na rzecz zrównoważonego rozwoju Region Babiogórski charakteryzuje się wyjątkowym bogactwem występowania organizacji pozarządowych oraz grup nieformalnych. Miejscowa ludność podejmuje wspólne działania na rzecz zrównoważonego rozwoju gospodarczego regionu, ochrony środowiska, zachowania miejscowych zwyczajów, kultury i tradycji, stając się znaczącym partnerem dla władz samorządowych jak i instytucji państwowych. Obecnie na terenie regionu aktywnie działają m.in.: • PTTK Oddział Sucha Beskidzka, • Sekcja Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego, • Małopolskie Stowarzyszenie Promocji Agroturystyki w Suchej Beskidzkiej, • Stowarzyszenie Inicjatyw Babiogórskich - „Zawoja”, • Stowarzyszenie Na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop” - Zawoja, • Stowarzyszenie „Tradycja i Natura” - Bystra Sidzina, • Jordanowskie Stowarzyszenie Twórców „Pasja” - Jordanów, • Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, 14 • Zawojskie Stowarzyszenie Właścicieli Lasów Prywatnych - Zawoja, • Stowarzyszenie Kwaterodawców, • Przyjaciele Babiej Góry, • Uczniowski Klub Sportowy „Zawojak” - Zawoja, • Uczniowski Klub Sportowy „Podwilk” - Podwilk, • Fundacja Partnerstwo dla Środowiska - Kraków, • Fundacja „Lutnia Staropolska” - Dwór w Wysokiej, • Izba Rzemieślnicza, • Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, • Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne, • Towarzystwo Przyjaciół Orawy, • Towarzystwo Przyjaciół Zawoi, • Towarzystwo Miłośników Ziemi Suskiej - Sucha Beskidzka, • Towarzystwo Miłośników Ziemi Babiogórskiej, • Towarzystwo Miłośników Ziemi Jordanowskiej, • „Oaza”, • ZHP, • Zespół Folklorystyczny „Juzyna”, • Mała Juzyna, • Holniki – Dziecięcy Zespół Góralski z Sidziny, • Zawojanki – Zespół Regionalny KGW z Zawoi, • Babiogórcy, • Gronicki – Dziecięcy Zespół Regionalny z Jordanowa, • Małe Podhale – Międzyszkolny Zespół Pieśni i Tańca z Jabłonki, • Halniok – Szkolny Zespół Regionalny z Zubrzycy Górnej, • Zespół Regionalny „Babiogórcy”, • Koła Gospodyń Wiejskich, • Koło Emerytów i Rencistów, • Koło Charytatywne Sióstr Zakonnych, • Sekcje Ochotniczej Straży Pożarnej (OSP). 15 Większość tych organizacji realizuje konkretne cele związane z zrównoważonym rozwojem. Najczęściej są to: 1. Krzewienie wśród społeczeństwa idei ochrony środowiska naturalnego. 2. Organizowanie i popieranie wszelkich prac związanych z ochroną i rozwojem regionu pod względem kulturalnym i gospodarczym. 3. Popieranie regionalnej twórczości artystycznej. 4. Krzewienie regionalnych obyczajów, kultywowanie tradycji. Wyżej wymienione organizacje przeprowadzają działania zmierzające do aktywizacji społeczności lokalnej i współpracują z władzami samorządowymi. Poniżej zamieszczone zostają krótkie opisy działalności wybranych organizacji działających w Regionie Babiogórskim i zakresu podejmowanych przez nie inicjatyw. Z powodu ograniczonego czasu pobytu w terenie, uczestnicy Kursu nie zdołali spotkać się z przedstawicielami wszystkich organizacji. Autorzy mieli możliwość rozmowy między innymi z przedstawicielami następujących NGO: Fundacja Lutnia Staropolska prowadzi działalność kulturalno-edukacyjną, skupiającą się na ochronie tradycji staropolskich m.in. muzyki renesansowej. Organizuje koncerty, spotkania towarzyskie. Kompleks starego XVI-wiecznego dworu łącznie z budynkami pomocniczymi oraz ogrodem, polem uprawnym i kompleksem leśnym jest zarządzany w sposób przyjazny środowisku naturalnemu. Fundacja ta pracuje nad różnorodnymi projektami m.in. nad przyszłym Ekomuzeum Regionu Babiogórskiego. Jordanowskie Stowarzyszenie Twórców „Pasja” opiera swoją działalność na edukacji młodzieży wiejskiej. Prowadzi warsztaty artystyczne, budujące świadomość i umiejętności młodych ludzi w sztuce regionalnej. Jednym z najnowszych dokonań stowarzyszenia była współpraca przy tworzeniu znaku promocyjnego „Łączy Nas Babia Góra”. 16 Stowarzyszenie „Tradycja i Natura” działające na terenie gminy Bystra-Sidzina promuje akcje kulturalne i przyrodnicze oraz wspiera inicjatywy społeczności lokalnej. Między innymi zorganizowana została wystawa pt. „Ukryte Talenty” oraz Wystawa Twórczości Lokalnej na której prezentowana była rzeźba, haft, potrawy regionalne (w tym nagrodzony logo „Łączy Nas Babia Góra” wędzony ser biały). Zawojskie Stowarzyszenie Właścicieli Lasów Prywatnych – celem stowarzyszenia jest zrzeszenie właścicieli lasów i realizacja celów dotyczących gospodarki leśnej i promocji zrównoważonego rozwoju. Stowarzyszenie zrealizowało szereg imprez i spotkań poświęconych tematyce gospodarki lasami, certyfikacji lasów oraz wymianie doświadczeń z podobnymi, krajowymi jak i zagranicznymi stowarzyszeniami. Ostatnio Stowarzyszenie zorganizowało „Dzień Lasu”, pierwszą tego typu imprezę w Regionie Babiogórskim. Towarzystwo Przyjaciół Orawy ma na celu organizowanie i popieranie wszelkich inicjatyw związanych z ochroną i rozwojem Regionu pod względem kulturalnym i gospodarczym. Jedną z inicjatyw jest utworzenie warsztatów garncarskich – tradycyjne wyroby z gliny. Stowarzyszenie Inicjatyw Babiogórskich powstało w celu pobudzania aktywności lokalnej społeczności budowania świadomości obywatelskiej. Wśród inicjatyw SIB-u należy wymienić przyczynienie się do powstania sekcji żeglarskiej, która m.in. będzie organizowała programów szkolnych dla dzieci. Stowarzyszenie umożliwiło szereg spotkań społeczności lokalnej z propagatorami nowych rozwiązań ekologicznych np. przydomowych oczyszczalni ścieków oraz ochrony bioróżnorodności w Regionie itp. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska z siedzibą w Krakowie jest organizacją pozarządową wspierającą lokalne inicjatywy i budowanie społeczności opartej na zrównoważonym rozwoju. Programy Fundacji obejmują całą Polskę m.in. Region Babiogórski. Program „Szlak Bursztynowy” koncentruje się na tworzeniu sieci szlaków turystycznych łączących lokalne inicjatywy i współtworzących międzynarodowy szlak z Krakowa do Budapesztu (w dalszym planie do Gdańska). W ramach Szlaku Bursztynowego tworzy się również Ekomuzeum Regionu Babiogórskiego. Działania Fundacji przyczyniły się do powstania 17 Grupy Partnerskiej „Łączy Nas Babia Góra” i uruchomienia zespołów roboczych zajmujących się ważnymi tematami dla rozwoju regionu babiogórskiego. Na uwagę zasługuje działalność klasztoru Ojców Karmelitów Bosych, którego przeor swoją długoletnią działalnością przyczynił się do rozwoju przysiółka Przysłop, a w szczególności Szkoły Podstawowej Nr 4 oraz do budowy elektrowni wiatrowej. Klasztor wspomaga wysiłki dotyczące utworzenia modelowego Centrum Edukacji Środowiskowej. Przy parafiach działają ruchy religijne – np. Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży oraz grupy oazowe. Jedną z nich jest Oaza św. Franciszka z Asyżu przy Parafii Matki Boskiej Częstochowskiej w Skawicy. Prowadzą one działania charytatywne, organizują wyjazdy dla dzieci oraz kultywują tradycje i zwyczaje religijne i lokalne. 1.3. Ocena roli organizacji pozarządowych i grup nieformalnych oraz propozycje poszerzenia zakresu ich działań 1.3.1. Nowe obszary funkcjonowania tych organizacji i grup Organizacje pozarządowe oraz grupy nieformalne pełnią ważną rolę w realizacji poszczególnych etapów Lokalnej Agendy 21. Aby proces ten był skuteczny, konieczna jest koordynacja działań wszystkich partnerów w regionie w celu sformułowania wspólnej wizji i priorytetów. Ich rola jest szczególnie istotna gdyż funkcjonują na poziomie najbliższym mieszkańcom i zazwyczaj cieszą się ich dużym zaufaniem. Posiadają również dużą wiedzę na temat lokalnych problemów i sposobów ich rozwiązywania. Dzięki temu ich działania mogą być istotne w identyfikowaniu barier na poszczególnych etapach realizacji celów cząstkowych. Organizacje pozarządowe bez wątpienia odgrywają ważną rolę w życiu społecznym Regionu Babiogórskiego. Uczestnicy kursu mieli okazję zapoznać się z działaniami stowarzyszeń kulturalnych i artystycznych, organizacji działających na rzecz zrównoważonego rozwoju, samorządów i z nielicznymi zrzeszeniami lokalnego biznesu. Mimo że liczba inicjatyw w skali regionu oraz ze względu na liczbę mieszkańców, wydaje się być znacząca, istnieją grupy społeczne, które nie posiadają własnej reprezentacji, 18 przez co nie są bezpośrednio uwzględniane w kontaktach z samorządem i innymi organizacjami. Potencjalni pracodawcy, jak i pracobiorcy powinni zorganizować się by lepiej dbać o swoje interesy. Swej reprezentacji nie posiadają np. miejscowi bezrobotni, którzy w innych dotkniętych bezrobociem regionach potrafili zrzeszyć się by wspólnie walczyć o swoje prawa (np. Stowarzyszenie Bezrobotnych w Ełku). Samo zrzeszenie się nie zapewni bezrobotnym pracy, ale z pewnością może sprzyjać wzajemnej solidarności i samopomocy, a także zwiększeniu możliwości dochodzenia swoich praw. Lokalni drobni przedsiębiorcy często narzekają na trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej. Pośród licznych organizacji nie znaleziono takiej, która mogłaby być uznana za wiarygodną i szeroką reprezentację drobnych przedsiębiorców z regionu. Kolejną ważną grupą, która powinna rozważyć zrzeszenie się i włączenie w dialog międzysektorowy są przedstawiciele branży turystycznej, zwłaszcza ci oferujący „łagodną” turystykę: agroturystykę i ekoturystykę. Podsumowując, istnieje duża potrzeba tworzenia zrzeszeń grup interesów, które odzwierciedlają realne potrzeby na poziomie lokalnym jak i regionalnym. Poniżej przedstawione zostaną dwa programy, które prezentują metody budowania społeczeństwa obywatelskiego opartego o zasady zrównoważonego rozwoju. Należy zwrócić uwagę na to, że programy te wdrażane są na terenie całej Polski, tworząc sieci współpracy. Region babiogórski, oprócz paru ośrodków, nie jest dotychczas reprezentowany w tych sieciach. 1.3.2. Program DIALOG i jego wykorzystanie do dokonywania oceny potrzeb mieszkańców miast i gmin DIALOG jest stosowany od kilku lat w różnych miejscach Polski. Jego celem jest aktywizacja społeczności lokalnej na różnych płaszczyznach życia społecznego i kulturalnego oraz stwarzanie warunków umożliwiających wpływ obywatela na bieg spraw publicznych oraz wymianę informacji wśród społeczności lokalnej. Podstawowymi zadaniami są: 19 • Zachęcenie i przygotowanie mieszkańców do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, • Rozwój kontaktów między mieszkańcami na płaszczyźnie sąsiedzkiej i zawodowej, • Poprawa przepływu informacji pomiędzy organizacjami społecznymi, władzą lokalną a obywatelami, • Pokazanie potrzeby współdziałania dla rozwiązywania problemów trapiących członków społeczności lokalnych. Program Dialog działa opierając się na takich strukturach jak koalicja, określająca strategię i cele programu, skupiająca wszystkich ważniejszych przedstawicieli gmin i regionu. Konkretne działania wynikające z tej współpracy to warsztaty zachęcające mieszkańców do aktywności, umożliwiające poznanie się ludzi i porozmawianie o tym, co zmienić w swoim najbliższym otoczeniu. Zamiast proponować gotowe rozwiązania, mieszkańcom zostaje dana szansa na rozpoznanie swoich potrzeb. W trakcie warsztatów poszukuje się liderów, tzn. osób które zorganizują grupy w swoim miejscu zamieszkania i wspólnie podejmą konkretne działania. W ramach programu Dialog będzie możliwe przeprowadzenie cyklu szkoleń poświęconych zasadom zakładania stowarzyszeń oraz możliwości zrzeszania się reprezentantów grup społecznych, które jeszcze nie posiadają własnych przedstawicieli pośród istniejących organizacji pozarządowych. Omawia się na nich również to, kto ma wpływ na rozwiązywanie problemów, czyli jakie sprawy kierować do urzędu gminy, jakie do Policji a jakie do innych jednostek. Kolejnym etapem programu realizowanego przez Dialog jest akcja Ekogmina, której celem jest edukacja ekologiczna i działania w kierunku poprawy czystości gminy. Podobny program mógłby znaleźć zastosowanie w Regionie Babiogórskim. W budowaniu społeczności lokalnej należałoby uwzględnić głosy wszystkich mieszkańców, również tych młodych na co dzień pozostających bez prawa głosu. Tutaj po raz drugi można skorzystać z doświadczeń zespołu Dialog. Rozwiązaniem mogłoby być powołanie Młodzieżowej Akademii Lidera. Inicjatywa ta ma na celu zachęcenie młodych ludzi do większej aktywności w regionie oraz przełamanie niewiary w nieskuteczność przedsięwzięć obywatelskich. Młodzieży można zaproponować cykl spotkań na temat: 20 • kształtowania społeczeństwa obywatelskiego i demokratycznych procedur życia społecznego, • wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju, • zasad funkcjonowania władzy lokalnej, instytucji i organów samorządowych, • podstaw relacji władza-obywatel, różnych systemach demokratycznych istniejących w Europie oraz o funkcjonowaniu sektora pozarządowego. Dzięki temu młodzi ludzie zyskują umiejętność samodzielnego oceniania, wnioskowania i podejmowania decyzji. Ponadto uczą się jak planować i promować własne działania, kierować grupą i rozwiązywać konflikty. Po przeprowadzeniu cyklu spotkań można starać się zachęcić młodzież do konkretnych działań. Mogą to być rozmaite akcje charytatywne lub promocyjne regionu. Następną grupą, którą należałoby zaangażować w działania na rzecz regionu i jego społeczności są dzieci. Rozwiązaniem mogłyby się stać badania ich potrzeb, które należałoby przeprowadzić na terenie poszczególnych gmin. Przy pomocy nauczycieli i dyrektorów szkół wybierani będą przedstawiciele samorządów uczniowskich ze szkół podstawowych i gimnazjalnych do Rady Młodzieżowej. Następnym krokiem jest organizacja spotkań, w których uczestniczą dzieci oraz przedstawiciele dorosłych z kluczowych dla regionu organizacji. Dzieci i młodzież w trakcie dyskusji poruszają ważne dla nich kwestie. Proponują konieczne według nich przedsięwzięcia i inicjatywy które należałoby zrealizować, aby: • lepiej zorganizować czas wolny dzieci, • zwiększyć ilość terenów rekreacyjnych i miejsc zabaw, • stworzyć miejsca spotkań młodych ludzi, • poprawić stan bezpieczeństwa. Efektem dziecięcych obrad powinna być dogłębna analiza potrzeb przez nie zgłoszonych. Należy pamiętać, że nie wszystko da się zrobić od razu, ale zgłoszone postulaty należałoby przedyskutować z osobami i organizacjami mającymi realny wpływ na ich realizację. 21 1.3.3. Centrum Aktywizacji Lokalnej Kolejnym programem, który mógłby zostać zastosowany w regionie babiogórskim jest Centrum Aktywizacji Lokalnej (CAL). Program działa w całej Polsce. W Regionie Babiogórskim reprezentowany jest przez Gminne Centrum Kultury, Promocji i Turystyki w Zawoi oraz przez Gminny Ośrodek Kultury w Jordanowie. Organizacje pozarządowe, kościelne oraz nieformalne grupy lokalne odgrywają znaczącą rolę w sukcesie tego programu. Celem programu jest integracja lokalnego życia obywatelskiego, wykreowanie liderów tzw. profesjonalnych animatorów społecznych, i dążenie do usamodzielnienia działalności grup obywatelskich. Aby móc efektywnie określić i zdiagnozować problemy lokalne potrzebna jest przede wszystkim komunikacja społeczna docierająca do wszystkich grup społecznych. Pośrednikami w przekazywaniu tej informacji i wiedzy na temat problemów lokalnych mogą być właśnie organizacje pozarządowe. Należy podkreślić, że działania podejmowane przez babiogórskie organizacje pozarządowe są w wielu przypadkach zbliżone do celów Programu CAL. Nie chodzi zatem o to, aby pomniejszać osiągnięcia organizacji lokalnych, ale o to, aby pokazać inne możliwości, które są wykorzystywane w innych miejscach w Polsce, a które w Regionie Babiogórskim mogłyby znaleźć zastosowanie. Dobrym sposobem na wyzwolenie potencjału drzemiącego w młodych ludziach i zaangażowanie ich w działania społeczno-edukacyjne jest wolontariat. Na przykład: Orański Ośrodek Adaptacyjny dla Młodzieży Niepełnosprawnej „Nowiny”, działający w Gdańsku oprócz wielu działań integracyjnych, utworzył bazę wolontariuszy – Orański Wolontariat „Parowóz”. W wolontariacie bierze udział 40 osób. Młodzież licealna oraz studenci zajmują się szeregiem działań społecznych, są to m.in.: prowadzenie biura pośrednictwa pracy, pomoc osobom niepełnosprawnym, pomoc przy organizowaniu festynów. Ponadto wolontariusze mają okazję wypracować indywidualny program edukacyjny. Gimnazjum z Wierzchowa jako jedno ze swoich działań zorganizowało „Mapę zasobów i potrzeb Gminy Wierzchów”, co zainicjowało akcje mobilizacji młodzieży do działań na rzecz swojego otoczenia. Program „Edukacja Obywatelska w Gimnazjum w Wierzchowie” przewiduje m.in.: 1. Udział uczniów w sesjach Rady Gminy, 22 2. Spotkania z radnymi i sołtysami, 3. Pisanie sprawozdań z posiedzeń sesji Rady Gminy i publikowanie ich w gazecie szkolnej, 4. Wykonanie informatora „Poradnik obywatela”, W celu informowania lokalnej społeczności o działaniach gimnazjalistów, każdy realizowany projekt jest łączony z akcją promocyjną. Można to uczynić przez szeroko rozumianą współpracę ze środkami masowego przekazu, na bieżąco informując o przeprowadzanych działaniach. 1.4. Podsumowanie Działalność organizacji pozarządowych, kościelnych i nieformalnych grup lokalnych w Regionie Babiogórskim cechuje się dużym zróżnicowaniem pod kątem zakresu działań, kręgu odbiorców, jak i zasięgu geograficznego. Każda z tych organizacji odgrywa istotną rolę w integrowaniu podobnych interesów i kultywowaniu tradycji, działalności edukacyjnej oraz dostarczaniu wiedzy o regionie jak i najbliższym otoczeniu każdemu mieszkańcowi. Jednocześnie kwestia nie wystarczającego przepływu informacji i słabej świadomości o potrzebie budowania silnego ruchu pozarządowego utrudnia identyfikowanie wspólnych celów dla całego regionu. Regularne spotkania reprezentantów tych grup pozwoliłoby na koordynację działań i wymianę informacji o bieżących działaniach lokalnych jak też na pozyskanie nowego kapitału ludzkiego w formie umiejętności, wiedzy i doświadczenia. Bibliografia: Publikacje: Ludzie i Współpraca i Rozwój – Budowanie partnerstwa i poparcia społecznego dla parków narodowych (2002). Zeszyty Problemowe Sekcji Parków Narodowych Nr 8 Polski Klub Ekologiczny; Kraków-Zawoja,. Łącka E. i Rymarowicz P., red (2000). Uprawnienia organizacji społecznych w dziedzinie ochrony środowiska: Teoria i praktyka. Kraków: Ogólnopolskie Towarzystwo Zagospodarowania Odpadów „3R”. Projekt Babia Góra – “The Challenges of Sustainable Development” Mogilany-Zawoja, 2002. 23 The Local Agenda 21 Planning Guide: An Introduction to Sustainable Development Planning (1996). Toronto: International Council for Local Environmental Initiatives/The International Development Research Centre; Toronto, 1996. Strony internetowe: www.cal.ngo.pl www.frdl.org.pl http://www.frdl.org.pl/spolecze/dialog.htm www.ngo.pl 24 2. Zastosowanie projektów i inicjatyw lokalnych do wprowadzania zrównoważonego rozwoju w Regionie Babiogórskim 2.1. Lokalizacja regionu „Babia Góra” – „Bursztynowy Szlak” Międzynarodowa trasa dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego „Bursztynowy Szlak” łączy miejsca o szczególnych walorach kulturowych leżących wzdłuż historycznego szlaku w Polsce, na Słowacji i na Węgrzech (z Budapesztu poprzez Kraków aż po Gdańsk). „Europejska trasa dziedzictwa” przebiega również poprzez Region Babiej Góry. Lokalizacja na głównej osi Bursztynowego Szlaku stwarza możliwość wielokierunkowego rozwoju badanego Regionu (szczególnie jednak pod względem turystyki), nakładając jednocześnie na zainteresowane gminy obowiązek skupienia się na problematyce rozwoju zrównoważonego. Bardzo ważna w przypadku Regionu Babiogórskiego jest ochrona środowiska przyrodniczego. Z tego względu dalszy rozwój tego regionu musi uwzględniać przede wszystkim racjonalne korzystanie z zasobów. Ciekawym pomysłem na rozwój okolic Babiogórskiego Parku Narodowego jest wprowadzenie na tym obszarze idei Ekomuzeum. Ponieważ jest to temat stosunkowo „świeży” na terenie Polski, należy przed przystąpieniem do prac nad wdrożeniem projektu Ekomuzeum bardzo wnikliwie wykonać analizy badanego obszaru oraz zbadać jego potencjał. 2.2. Omówienie pojęcia Ekomuzeum 2.2.1. Ekomuzeum przedsięwzięciem integrującym region Ekomuzeum to rodzaj „żyjącego muzeum”, w którym punktem zainteresowania są, w odróżnieniu od typowych muzeów, ludzie i ich życie codzienne. Przenikające się elementy przyrodnicze, kulturowe i historyczne są prezentowane w miejscu ich pierwotnego występowania, na terenie nazywanym Ekomuzeum. Celem powoływania Ekomuzeów jest ponadto ochrona zabytków kultury materialnej (np. kościołów, dworków, pałaców, starych 25 wiejskich chat o cechach architektury lokalnej), przyrodniczej oraz charakterystycznych dla regionu tradycji, obyczajów i obrzędów. Ekomuzeum ma ukazywać walory regionu i dorobek jego mieszkańców. Struktura Ekomuzeów jest zdecentralizowana. Charakteryzują się one niskim zinstytucjonalizowaniem, a kluczową rolę odgrywa udział społeczności lokalnej oraz współpraca w grupie oparta na zasadzie równouprawnienia wszystkich jej członków. Ekomuzea są finansowane przez źródła lokalne. Celem powołania Ekomuzeum jest m.in. kolekcjonowanie dotychczasowego dorobku mieszkańców danego regionu, dokumentacja, badania naukowe, konserwacja, ewaluacja oraz edukacja. 2.2.2. Czynniki wpływające na lokalizację Ekomuzeum: • zasoby przyrodnicze np. wartościowe zespoły fauny i flory, zjawiska geologiczne, hydrologiczne, • zasoby dziedzictwa kulturowego stanowiska archeologiczne, miejsca historyczne, zabytki, bogate tradycje, specyficzna gospodarka, przemysł, • infrastruktura turystyczna obecność miejsc noclegowych, najlepiej o zróżnicowanym standardzie, obiekty gastronomiczne, trasy i ścieżki turystyczne, usługi przewodnickie, i in., • ludzie świadomi lokalnych wartości, aktywni i pełni entuzjazmu, • partnerska współpraca w ramach Ekomuzeum niezbędna do stworzenia zintegrowanej sieci „żywych eksponatów”, • oferta kulturalna związana z obrzędami zakorzenionymi w regionalnych tradycjach. 2.2.3. Korzyści płynące z funkcjonowania Ekomuzeum Do korzyści płynących zarówno z procesu tworzenia Ekomuzeum jak i jego funkcjonowania należą m.in.: • inwentaryzacja i waloryzacja lokalnych zasobów, • podniesienie świadomości mieszkańców na temat wartości lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, 26 • szansa na zachowanie i eksponowanie lokalnych tradycji, form gospodarowania, charakterystycznego rzemiosła czy sposobu życia poprzez prezentacje, warsztaty, pokazy dla turystów jako dodatkowe źródło zarobkowania, • lepsze poznanie i zrozumienie własnej historii i tradycji, • kultywowanie lokalnych zwyczajów i przekazywanie ich następnym pokoleniom, • dla lokalnych producentów żywności i rzemieślników możliwość sprzedawania swoich towarów bezpośrednio odbiorcy oraz prowadzenie warsztatów i umożliwianie zwiedzania gospodarstw rolnych i ogrodniczych stanowi dodatkowe źródło dochodów, • podniesienie atrakcyjności poszczególnych obiektów i przedsięwzięć turystycznych (np. poprzez system informacji turystycznej, tworzenie wspólnego informatora, przewodnika, strony internetowej). Choć wiele z wymienionych tu korzyści płynących z funkcjonowania Ekomuzeum bezpośrednio nie gwarantuje szybkiego wzrostu gospodarczego, może jednak stanowić ważną i cenną alternatywę w rozwoju terenów wiejskich, zwłaszcza tak prężnie rozwijającej się gałęzi gospodarki, jaką stanowi turystyka. Warto również zwrócić uwagę na duży potencjał regionu w związku z promowaniem dziedzictwa kulturowego, na które składa się wspólne pochodzenie i doświadczenia wielu pokoleń, poczucie wspólnej historii i tradycji (decydujące o sile więzi społecznych i odporności na zmieniające się warunki). 2.2.4. Ekomuzeum na świecie Przed przystąpieniem do prac nad wdrażaniem projektu Ekomuzeum na terenie Polski wskazane byłoby zapoznanie się z podobnymi projektami funkcjonującymi już w wielu krajach. Charakterystyczny dla koncepcji Ekomuzeum jest unikatowy charakter tego typu realizacji, który wynika z walorów lokalnych danego obszaru. Tematem Ekomuzeum mogą być lokalne, specyficzne tradycje, historia, kultura, unikatowe wartości przyrodnicze, budowa geologiczna, ukształtowanie terenu etc. 27 Jednymi z pierwszych Ekomuzeów funkcjonujących w różnych krajach (nie tylko europejskich) są: • Ekomuzeum Orzecha Włoskiego w Perigord, Włochy, • Ekomuzeum Wina, Francja, • Ekomuzeum Cevennes, Francja, • Ekomuzeum Ithaca, NY, USA, • Kalyna Country Ecomuseum, Kanada, • Ecomuseum Bergslagen, Szwecja, • Ekomuzeum Winterland. Adresy wybranych stron internetowych związanych z tematyką Ekomuzeum: www.ecomuseum.dk www.aaa.dk www.ecomuseum.ca www.kalynacountry.ab.ca www.provincia.pistoia.it www.alagna.it www.ecomuseum.ithaca.ny.us www.cresp.sn www.opa.no www.museumsnett.no www.totenmuseet.no www.umu.se www.wia.be www.emabb.be www.ecohearts.com www.ivs.unibe.ch 28 2.3. Twórczość ludowa 2.3.1. Historia Najsłynniejszym wyrobem rzemieślników z regionu babiogórskiego są stryszawskie zabawki, wytwarzane od początku XIX wieku. Wytwarzaniem zabawek zajmowały się czasem całe rodziny i tradycja ta przechodziła z pokolenia na pokolenie, stanowiąc często główne źródło utrzymania. Zabawki z drewna wykonywano przy użyciu tradycyjnych narzędzi i wzorów, będących własnością rodzinną. Zabawki zdobiono różnymi technikami: malowano i ryzowano używając wzorów roślinnych i geometrycznych. Do najstarszych zabawek należą: taczki, wózki, kołyski, grzechotki i karetki z konikami. Później pojawiły się koniki na kółkach, karuzelki i klepoki – machające skrzydłami ptaki. Następnie koniki zwane wyścigowymi z namalowaną uprzężą i sidłem i capy, przysadziste i pomalowane zwykle na czerwono. Do ludowego zabawkarstwa zalicza się również drewniane ptaszki, masowo produkowane od początku XX wieku. Typowymi ptaszkami stryszawskimi są kogutki, dudki, sowy, jaskółki, bociany i zięby oraz ich kompozycje na gałązce czy w gniazdku – rodzinki. Są one bardziej kolorowe niż w rzeczywistości. Natomiast w Orawie wytwarzano zabawki – przytulanki z gałganków. Wyrabiano też zabawki i figurki z siana. Rzeźbiono również figury świętych, które zdobiły kościoły i przydrożne kapliczki. Ozdabiano je bibułkowymi kwiatami. Służyły one również do ozdabiania świętych obrazów w domu. 2.3.2. Stan obecny • Warsztaty Twórcze w Stryszawie – pod okiem instruktorów dzieci i młodzież uczy się wytwarzania ptaszków stryszawskich, eko-zabawek z siana, zdobnictwa bibułkowego i malarstwa na szkle. Znajduje się tam również stała ekspozycja zabawek twórców ludowych z terenu Gmina Stryszawa. • Zajęcia edukacyjne w Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej. Dzieci mogą nauczyć się wyrobu ozdób z bibuły, zabawek szmacianych oraz malarstwa na szkle, oprócz tego wypieku pieczywa, obróbki lnu i ludowej muzyki Karpat. 29 • Klub Młodego Rzeźbiarza w Wysokiej gmina Jordanów - założycielem jest twórca ludowy Stanisław Szaliga, prowadzone są cykliczne warsztaty artystyczne rzeźbienia w drewnie lipowym. Organizowane są wystawy rzeźby i rysunku. Stworzony przez dzieci Aniołek z Bursztynowego Szlaku stał się symbolem miejscowości i lokalnym markowym produktem. • Izba Regionalna w Szkole Podstawowej nr 5, Zawoja-Gołynia. Znajduje się tam ekspozycja tradycyjnych sprzętów domowych i narzędzi rolniczych z tego regionu. Odbywają się warsztaty artystyczne – wyrób kwiatów z bibuły i pokaz wytwarzania przędzy. • Izba Regionalna w Szkole Podstawowej nr 4, Zawoja-Przysłop. • Stowarzyszenie Tradycja i Natura w Bystrej Sidzinie organizuje wystawę Ukryte Talenty. Prezentowane są na niej haftowane bluzki, obrusy, firanki, makatek oraz rzeźb w drewnie i węglu oraz obrazy • Sklepiki Babiogórskie – miejsca sprzedaży wyrobów lokalnych rzemieślników. 2.3.3. Perspektywy rozwoju • Zakładanie Sklepików Babiogórskich na szlakach turystycznych np. w schroniskach górskich, muzeach, sklepach. W miejscach tych znajdują się już sklepy z pamiątkami lub artykułami spożywczymi, nie wymaga to więc tworzenia od podstaw, a tylko rozszerzenie asortymentu sklepów już istniejących. • Otwarcie Sklepiku Babiogórskiego w Krakowie, a następnie w innych miastach. Umożliwi to znacznie szerszą promocję wyrobów jak i Regionu Babiogórskiego. • Utworzenie strony internetowej w kilku językach prezentującej dzieła lokalnych rzemieślników wraz z możliwością sprzedaży wysyłkowej. • Organizowanie kolonii dla dzieci, połączonych z warsztatami artystycznymi. 30 2.4. Grupa partnerska „Łączy nas Babia Góra” Mieszkańcy terenów położonych wokoło Babiej Góry muszą rozwiązywać problemy, które dotyczą całego obszaru Polski. Bezrobocie, niezadowalająca jakości życia, niska aktywność społeczna to sprawy, które wpływają na ogólny potencjał działań podejmowanych w ramach Agendy 21. Jednak poza wspólnymi czynnikami kształtującymi zachowania społeczne, teren powiatu suskiego posiada wyjątkowe walory krajobrazowe, które mogą stać się elementem jednoczącym aktywność mieszkańców w sposób, który będzie zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju. Wśród unikalnych wartości regionu położonego wokół Babiej Góry znajdziemy m.in.: • zróżnicowane i niezniszczone środowisko przyrodnicze, • więzi międzyludzkie oparte na wzajemnym poszanowaniu, • potencjał otaczającego środowiska do kreowania rozwoju gospodarczego, • lokalną tradycje, • tożsamość regionalną. Tworzenie Lokalnej Agendy 21 jest procesem wieloetapowym, którego kolejne fazy zmierzają do uzyskania coraz wyższego poziomu zrównoważonego rozwoju w regionie. Trzeba jednak pamiętać, że dobrze wykonane pierwsze działania wprowadzają największe zmiany, a zarazem inicjują proces stałego doskonalenia działań zmierzających w kierunku pełnej realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Wizja rozwoju regionu, poza zgodnością z planem zagospodarowania zgodnym dla każdej z gmin powiatu, powinna brać pod uwagę wartości uważane przez mieszkańców za ważne. Pomimo zróżnicowania kulturowego mieszkańcy jednoczą się wokół wartości, które dla mieszkańców różnych gmin powiatu suskiego okazały się podobne. Do największych wartości Regionu społeczność powiatu suskiego przede wszystkim zalicza Babią Górę, z jej potencjałem, jakim jest czyste powietrze, krajobraz oraz możliwość kontaktu z naturą. Poza elementem budowy krajobrazu przez Babią Górę, jako ważną bądź unikatową należy wymienić architekturę regionu. Zaliczyć do niej należy kapliczki, piwniczki oraz chaty 31 charakteryzujące się wyrazistym charakterem dla tego regionu. Bardzo istotnym elementem, jednoczącym lokalną społeczność jest gwara. Jest ona specyficzna dla Zawoi oraz Orawy. O powodzeniu działań podejmowanych przez lokalną społeczność w powiecie suskim decydują grupy społeczne aktywnie działające i wspierające się nawzajem. Ważne jest, by wszyscy kluczowi gracze mieli możliwość wyartykułowania istotnych dla każdego z nich zadań bądź oczekiwań. Wskutek tego typu potrzeb powstają coraz liczniejsze organizacje społeczne oraz różnego typu inicjatywy lokalne. 2.5. Organizacje kulturalne działające w powiecie suskim Poniżej przedstawiono organizacje i ośrodki aktywizacji życia kulturalnego lokalnej społeczności oraz podejmowane przez nie inicjatywy lokalne i regionalne. Wymienione podmioty zostały uszeregowane ze względu na podział terytorialny regionu obejmującego cały powiat suski oraz wybrane gminy wchodzące w skład powiatów nowotarskiego i żywieckiego. 2.5.1. Gmina Zawoja Organizacje i ośrodki aktywizacji społecznej: • Urząd Gminy Zawoja, • Stowarzyszenie Inicjatyw Babiogórskich w Zawoi, • Klasztor oo. Karmelitów Bosych w Zawoi Zakamień, • Centrum Kultury, Promocji i Turystyki w Zawoi, • Izba Regionalna, • Ośrodek Edukacyjny i Ogród Roślin BgPN, • Szkoła Podstawowa nr 4 o profilu ekologicznym w Zawoi Przysłopiu wraz z działającym przy niej Ośrodkiem Edukacji Środowiskowej na Bursztynowym Szlaku, • Szkoła Podstawowa w Zawoi Gołyni, • Uczniowski Klub Sportowy Zawoja, 32 • Stowarzyszenie na rzecz Zrównoważonego Rozwoju „Przysłop”. Inicjatywy lokalne i regionalne: • Sympozja – np. Dziedzictwo Kulturowe Obszaru Babiej Góry, • Rajd Szlakiem księdza kardynała Karola Wojtyły, • Międzynarodowe zawody w trialu rowerowym o puchar Babiej Góry, Imprezy folklorystyczne (m.in.): • „Babiogórska Jesień” • „Misterium Męki Pańskiej na Przysłopiu” • Noc Kupały • Dożynki gminne • Jarmark Babiogórski • Letni Piknik Pod Diablakiem • Babiogórska Szopka Regionalna • Tropienie Niedźwiedzia Babiogórskiego • Powiatowe Biesiady Gawędziarskie • Święto Kwitnącej Tarniny 2.5.2. Gmina Sucha Beskidzka Organizacje i ośrodki aktywizacji społecznej • Gminny Ośrodek Kultury w Stryszawie, • Stowarzyszenie Regiony Wspólnej Europy – Małopolska w Tarnawie, • Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości działający przy Stowarzyszeniu „Samorządowe Centrum Przedsiębiorców i Rozwoju”, • Małopolskie Stowarzyszenie Promocji Agroturystyki, 33 Inicjatywy lokalne i regionalne • warsztaty plastyczne (ptaszki stryszawskie, eko-zabawki z siana, zdobnictwo bibułkowe, malarstwo na szkle, • Powiatowe Zawody Strzeleckie Władz Samorządowych, • Imprezy folklorystyczne: Karnawał Beskidzki Małopolski Festiwal Form Muzycznych i Tanecznych Suskie Spotkania z Folklorem 2.5.3. Gmina Jordanów Organizacje i ośrodki aktywizacji społecznej Urząd Gminy Jordanów Stowarzyszenie Twórców „Pasja” Miejski Ośrodek Kultury Zespół Pieśni i Tańca oraz Chór Zespoły rozrywkowe Koło szachowe i brydża sportowego Orkiestra dęta (OSP) Klub sportowy „Jordan” Inicjatywy lokalne i regionalne Konkurs Palm Wielkanocnych Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Miasto Jordanów Wita Wiosnę Dni Ziemi Jordanowskiej Przełajowy Wyścig Kolarski o Puchar Polski Spotkania Wysockie – Wieczerza w Wysokiej 34 Ogólnopolskie Zawody w Rajdach Długodystansowych (konnych) Klub jeździecki „Bór” w Toporzysku – Folwark Przemysł: Jordanowska Fabryka Armatur (500-600 pracowników); rynek krajowy i eksport do USA Zakład Przemysłu Tekstylnego „Jordanianka”; eksport do Danii 2.5.4. Gmina Bystra-Sidzina Organizacje i ośrodki aktywizacji społecznej Przez obszar gminy przebiegają atrakcyjne szlaki turystyczne. Ze względu na małą powierzchnię gospodarstw (~2,4 ha) występuje dwuzawodowość (brak możliwości utrzymania się z działalności rolniczej). W tym przypadku system prawny nie przewiduje dofinansowania. Skansen Muzeum – Oddział Orawskiego Parku Etnograficznego Urząd Gminy Bystra – Sidzina Inicjatywy lokalne i regionalne Imprezy folklorystyczne: Konkurs Palm Wielkanocnych Podbabiogórskie Posiady Przegląd Piosenki Biwakowej Przemysł: niewielkie zakłady przemysłu drzewnego (redukcja z 360 do 140 zakładów) duża ilość drobnych przedsiębiorstw (brak kooperacji) trzy gospodarstwa ekologiczne (nierentowne ze względu na małą powierzchnię) dwanaście gospodarstw agroturystycznych trzy ośrodki wypoczynkowe 35 2.6. Projekty dynamizujące rozwój regionu babiogórskiego 2.6.1. Kryteria określenia projektów prowadzących do zrównoważonego rozwoju Pojęcie zrównoważonego rozwoju obejmuje wszystkie dziedziny życia i dlatego też posiada wiele wzajemnie uzupełniających się definicji. Dlatego właśnie kryteria określenia projektów prowadzących do zrównoważonego rozwoju są bardzo zróżnicowane. Obejmują one trzy sfery: ekonomiczną, socjalną i ekologiczną oraz demokrację partycypacyjną albo wpisują się w pryncypia pozwalające na wprowadzanie zrównoważonego rozwoju. A) wskaźnik świadomości społeczności lokalnej: liczba osób mających podstawową wiedzę o projekcie, w procentach. Ten wskaźnik pokazuje wiedzę społeczeństwa o projekcie, jego rozpropagowanie, powszechność. liczba osób znających projekt = [%] liczba mieszkańców regionu B) wskaźnik świadomości samorządów lokalnych: liczba osób w samorządach mających podstawową wiedzę o projekcie, w procentach. Ten wskaźnik pokazuje stan wiedzy samorządów lokalnych o projekcie, jego rozpropagowanie, powszechność. liczba pracowników samorządów lokalnych znających projekt = [%] liczba pracowników samorządów lokalnych C) wskaźnik aktywności społeczności lokalnej: liczba osób czynnie biorących udział w projekcie w procentach. liczba osób czynnie zaangażowanych w projekt = [%] liczba mieszkańców regionu D) wskaźnik aktywności samorządów lokalnych: liczba gmin biorących udział w projekcie liczba gmin biorących udział w projekcie = [%] liczba gmin badanego terytorium 36 E) wskaźnik akceptacji społecznej projektu: liczba osób aprobujących projekt, w procentach. liczba osób aprobujących projekt = [%] liczba mieszkańców regionu F) wskaźnik zaangażowania samorządów lokalnych: zaangażowanie władz lokalnych w projekt, w procentach środki finansowe zaangażowane przez władze samorządowe = [%] całkowite środki finansowe zaangażowane H) wskaźnik kreatywności społeczności lokalnej: liczba projektów zgłoszonych przez społeczność lokalną do całkowitej liczby projektów, w procentach. liczba projektów zgłoszonych przez społeczność lokalną = [%] całkowita liczba projektów Strategie, które zostają zaproponowane przez lokalną społeczność („bottom-up strategies”) mają szczególną wartość dla wprowadzania zrównoważonego rozwoju – aktywizują mieszkańców i pobudzają ich do wspólnego kreatywnego działania. G) współczynnik jawności projektu: dostępność sprawozdań organizacyjnych i finansowych projektu, jawność wyników, transparentne kryteria wyboru wykonawców projektów i podziału środków finansowych (skala ocen od 1 do 5, gdzie 5 - bardzo dobry, a 1 niedostateczny). I) współczynnik wrażliwości projektu - „act locally, think globally” – tylko poprzez działanie lokalne, ale myślenie globalne o wszystkich aspektach i możliwych konsekwencjach możemy wprowadzić działania na skalę światową (skala od 1 do 5, gdzie 5 bardzo dobry, a 1 - niedostateczny). 37 J) współczynnik świadomości: projekt powinien przewidywać w jak najszerszym stopniu wszystkie długo- i krótkofalowe konsekwencje. Powinniśmy zrównoważyć szanse przyszłych pokoleń i zastawić im taką samą lub lepszą sytuacje ekonomiczną, społeczną i ekologiczną (skala ocen od 1 do 5, gdzie 5 - bardzo dobry , a 1 - niedostateczny). Naszym celem jest propozycja zestawu wskaźników określających ewaluację projektu pod kątem zrównoważonego rozwoju. Wskaźniki, których zadaniem jest między innymi określenie stopnia aktywności społeczności lokalnej i stopnia ich realizacji przez organizacje pozarządowe i inne organizacje lokalne. 2.7. Propozycje projektów wpisujących się w zrównoważony rozwoju regionu Oto kilka propozycji, które przy dobrej organizacji i dużej partycypacji społecznej, mogą wzmocnić zrównoważony rozwoju regionu. Tradycyjna turystyka nie może być jedynym źródłem dochodu regionu, dlatego proponujemy tu rozwiązania alternatywne związane z turystyką „wirtualną” (za pomocą internetu), specyficzną lub inne możliwości dochodu. 2.7.1. Rozwój regionu związany z turystyką: wycieczki multimedialne po Babiogórskim Park Narodowym z wykorzystaniem sieci internetowej – wykorzystanie kamer umieszczonych w niedostępnych obszarach BgPN i obserwowanie przyrody w czasie rzeczywistym, multimedialny szlak – stworzenie wirtualnego przewodnika po szlakach biegnących przez i w rejonie Babiej Góry z umieszczeniem zdjęć najatrakcyjniejszych miejsc wyróżniających się walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi, edukacyjnymi i architektonicznymi, e-learning – możliwość uczestniczenia w odpłatnych kursach malowania na szkle, wyrobu kwiatów i zabawek oraz haftu regionalnego, turnieje i wycieczki zbójnickie – ścieżka zbójnicka, napady na turystów, noclegi w warowniach na szlaku bursztynowym i stodołach góralskich na sianie, 38 praktyczny kurs wyrobu oscypka i bryndzy. 2.7.2. Rozwój regionu niezwiązany z turystyką: przetwórstwo drewna - wykorzystanie lokalnie wytworzonych desek do wyrobu mebli, elementów wykończeniowych budynków, sztuka lokalna - produkcja zabawek i wyrobów rzemieślniczych, hodowla owiec i kóz oraz wyrób przetworów mleczarskich i mięsnych, uprawa ziół i zdrowej żywności bez użycia nawozów i pestycydów, stworzenie sieci producentów i sklepów w dużych miastach regionu. 39 3. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery oraz Babiogórski Park Narodowy – ich rola i znaczenie we wdrażaniu procesu zrównoważonego rozwoju Regionu Babiogórskiego. 3.1. Wstęp Istnienie Rezerwatu Biosfery UNESCO oraz Babiogórskiego Parku Narodowego to jeden z najważniejszych elementów społecznej, ekonomicznej i ekologicznej rzeczywistości regionu opisywanego w tym raporcie. Z jednej strony Park jest kluczowy dla zachowania w nienaruszonym stanie środowiska naturalnego z unikalnymi gatunkami fauny i flory oraz piętrowym układem roślinności, stanowi podstawową atrakcję turystyczną regionu, a także istotnie przyczynia się do ochrony dziedzictwa kulturowego. Z drugiej strony, może stanowić pewne zagrożenie dla okolicznych mieszkańców, ograniczać ich swobodę i możliwości rozwoju gospodarczego. W niniejszym rozdziale przedstawiono wpływ Parku i Rezerwatu na wprowadzanie zasad rozwoju zrównoważonego w regionie, biorąc pod uwagę płaszczyzny ekonomii, socjologii i ekologii. Wpływ ten związany jest głównie z rozwojem turystyki, ochroną środowiska i edukacją ekologiczną. Na końcu rozdziału zawarte są również sugestie, co do dalszych warunków działania, tak by w przyszłości istnienie obszarów ochrony przyrody przyczyniało się do zrównoważonego rozwoju regionu, by troska o środowisko naturalne nie była przeszkodą dla rozwoju, lecz pomocą. 3.2. Informacje o Rezerwacie i Parku Babiogórski Park Narodowy powstał w 1955 roku, choć propozycje objęcia tego terenu ochroną pojawiały się już od początku XX wieku. Po powiększeniu obszaru w 1997 roku, obecnie Park obejmuje 3392 ha. W styczniu 1977 roku Biuro Międzynarodowej Rady Koordynacyjnej UNESCO programu MaB („Człowiek i Biosfera”) uznało go za element 40 międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery. Główne zadania tych rezerwatów to zachowanie gatunków i ochrona bioróżnorodności, wyznaczenie terenów do badań ekologicznych, szkolenie i kształcenie zespołów badawczych. Babiogórski Park Narodowy i Rezerwat Biosfery spełniają trzy podstawowe funkcje: ochronną, rozwojową i edukacyjną. Pierwsza z nich – ochronna – chroni unikalne zbiorowiska i gatunki - na terenie Babiogórskiego Parku Narodowego celem głównym ochrony jest zachowanie naturalnych ekosystemów górskich i wysokogórskich dla zabezpieczenia zachodzących w nim naturalnych procesów. W ramach Rezerwatu wyszczególniono trzy strefy ochronne: - centralną, która obejmuje ekosystemy naturalne i zbliżone do naturalnych wyłączone spod ingerencji człowieka; - buforową, gdzie prowadzona jest działalność możliwa do pogodzenia z celami ochronnymi; - przejściową, pokrywającą się z powierzchnią otuliny BgPN, w której działalność człowieka jest dozwolona, nie powinna jednak degradować przyrody tej strefy (Przewodnik – Dolina... 2003). Funkcja rozwojowa realizowana jest w strefie przejściowej na obszarach rolnych i leśnych. Ma na celu wspieranie wzrostu gospodarczego i zasobów ludzkich, w zrównoważony sposób. Funkcja edukacyjna realizowana jest przez Ośrodek Edukacyjny, który posiada wystawę stałą, prezentującą przyrodę Parku i elementy dziedzictwa kulturowego, oraz Ogród Roślin Babiogórskich. Przykładowe działania Ośrodka to: - imprezy i konkursy dla okolicznych szkół, - spotkania edukacyjne na szlakach Parku, np. „Odkrywamy Królową Beskidów” - zajęcia dla szkół w Terenowej Izbie Edukacyjnej - warsztaty skierowane do nauczycieli, - szkolenia tematyczne dla przewodników beskidzkich. BgPN przygotowuje i wydaje także liczne wydawnictwa – mapy, broszury, książki, a także kwartalnik dla dzieci. Ponadto prowadzona jest strona internetowa Parku. Cele istnienia BgPN i Rezerwatu Biosfery oraz spełnianie przez nie funkcje stanowią bardzo istotny wkład do procesu wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju regionu Babiej Góry. 41 3.3. Rola Parku w procesie zrównoważonego rozwoju społeczności lokalnej Jedną z zasad zrównoważonego rozwoju jest wspieranie rozwoju społeczności lokalnej powstawanie płaszczyzn współpracy i inicjatyw w celu lepszego realizowania potrzeb ludzkich, propagowanie zdrowego, zrównoważonego stylu życia, podejmowania świadomych decyzji konsumenckich. Dotyczy to też tego, by cele ekonomiczne i związane z ochroną środowiska osiągać możliwie najniższym kosztem społecznym. 3.3.1. Aktywizacja społeczności lokalnej Istnienie terenów chronionych jest czynnikiem silnie sprzyjającym aktywizacji mieszkańców regionu i powstawaniu lokalnych inicjatyw i organizacji. Przykłady działalności organizacji pozarządowych i lokalnych projektów, takich jak Ekomuzeum, zostały przedstawione w poprzednich rozdziałach. Ich spora liczba świadczy o aktywności mieszkańców regionu, skierowanej na pielęgnowanie tradycji i kultury babiogórskiej oraz ochronę przyrody. Park Narodowy może te oddolne działania inicjować i wspierać, leżą one w interesie Parku, jako że pełnią funkcję wspomagającą dla działalności edukacyjnej, ochronnej i rozwojowej BgPN. Przyczyniają się do zwiększania świadomości ekologicznej i obywatelskiej, kreowania identyfikacji z regionem oraz zachowania dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń. To samo dotyczy współ- lub organizowanych przez Park imprez kulturalnych i folklorystycznych – poza funkcją czysto rozrywkową pełnią one rolę edukacyjną, przypominają dawne zwyczaje i produkty oraz pozwalają poczuć przynależność do wspólnoty, społeczności lokalnej. Aktywizacji lokalnej społeczności sprzyjają także pewne konflikty interesów i konieczność współpracy między lokalnymi mieszkańcami a Parkiem – konieczna jest komunikacja między nimi, dyskusje, wypracowywanie kompromisów. To zmusza do zrzeszania się, tworzenia platform współdziałania między lokalną społecznością, władzami samorządowymi i władzami BgPN. Takie działania uczą kooperacji i podnoszą poziom świadomości obywatelskiej. Ważny jest tylko odpowiedni przepływ informacji między lokalną społecznością a władzami Parku, tak 42 by decyzje BgPN mogące mieć wpływa na życie mieszkańców regionu były z nimi konsultowane. Istotnym elementem działalności Parku jest także rozwój współpracy międzyregionalnej i ponadgranicznej. Nawiązywana jest współpraca między parkami narodowymi czy w ramach Euroregionów; odbywają się wycieczki studyjne i spotkania polsko – słowackie, liczne są też wizyty gości i turystów z zagranicy, zainteresowanych przyrodą i kulturą regionu, rozsławionego istnieniem tu Rezerwatu Biosfery UNESCO. Nawiązywana jest stała i doraźna współpraca, służąca promocji regionu i sprzyjająca rozszerzaniu horyzontów lokalnych mieszkańców. 3.3.2. Sposób życia Działania edukacyjne prowadzone i inicjowane przez Babiogórski Park Narodowy, poza wzrostem świadomości ekologicznej mieszkańców regionu, prowadzą też do wzrostu ogólnego poziomu edukacji. Przyczyniają się do zmiany stylu życia, czy sposobu spędzania wolnego czasu. Warte wspomnienia są takie sprawy jak popieranie lokalnej wytwórczości i uczestnictwo okolicznych mieszkańców w imprezach rozrywkowych propagujących lokalną kulturę, podczas których prezentowane są lokalne zespoły i twórcy ludowi. Istnienie w bliskiej okolicy terenów umożliwiających uprawianie sportów górskich ma także pozytywny wpływ na sportową aktywność mieszkańców regionu. Elementy te sprzyjają modyfikacji modelu konsumpcji w kierunku zrównoważonego, działając na rzecz ekologicznie i społecznie przyjaznych decyzji i zachowań. Ponadto nie można zapomnieć, że ochrona przyrody daje rezultat w postaci czystego powietrza, gleby i wody – a to z kolei, oprócz zdrowego stylu życia, przyczynia się wydatnie do dobrej kondycji zdrowotnej i psychicznej mieszkańców regionu. Istnienie Parku oznacza ponadto, że zasoby naturalne i dziedzictwo kulturowe zachowane zostaną dla przyszłych pokoleń – a międzypokoleniowa równość jest jedną z podstawowych zasad zrównoważonego rozwoju. Istnienie Parku Narodowego sprzyja ponadto zmianie struktury społecznej regionu i dynamizacji zawodowej społeczności lokalnej. Mieszkańcy uzyskują szansę uzyskiwania dochodu z innych sektorów niż produkcji rolnej i leśnej – mogą wytwarzać lokalne produkty, działać w branży turystycznej – takie zróżnicowanie sprzyja zrównoważonemu rozwojowi społeczności lokalnej. 43 Wymienione powyżej aspekty działalności Babiogórskiego Parku Narodowego mają znaczny wpływ na procesy społeczne dokonujące się w regionie. Jest on czynnikiem aktywizującym, mobilizującym do działania, działa na rzecz zrównoważonej konsumpcji i wzrostu poziomu edukacji. 3.4. Kwestie ochrony środowiska Zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, wszelkie zachowanie równowagi przyrodniczej oraz trwałości procesów przyrodniczych jest podstawowe dla zagwarantowania możliwości zaspokajania potrzeb współczesnego i kolejnych pokoleń. Rola Parku Narodowego jest tu kluczowa, gdyż w znacznym stopniu ogranicza on destrukcyjny wpływ człowieka na środowisko naturalne. 3.4.1. Ochrona przyrody Priorytetowym zadaniem BgPN i Rezerwatu Biosfery jest zachowanie istniejących, naturalnych ekosystemów oraz takie kierowanie procesami przyrodniczymi, które pozwoliłoby przywrócić im utracony, dawny układ. W Parku występują zarówno obszary, na których procesy przyrodnicze przebiegały samoistnie, jak i obszary dawniej eksploatowane gospodarczo. Zachowane pierwotne ekosystemy są najcenniejsze i zostały objęte przez Park ochroną ścisłą, polegającą na ochronie przed wszelką zewnętrzną ingerencją. Ekosystemy zniekształcone gospodarczo zostały poddane ochronie częściowej – przywraca się je do naturalnego stanu poprzez stosowanie różnorodnych zabiegów. Oprócz ochrony ścisłej i częściowej, Park sprawuje również ochronę genetyczną różnorodności gatunków w celu zapewnienia ciągłości procesów ewolucyjnych. Szczególną troską objęte są gatunki rzadkie i osobliwe, których występowanie jest bardzo istotne dla Parku. Poddawane są one ścisłym obserwacjom, które pozwalają na określenie kierunku zmian zachodzących w populacjach. 44 Wszelkie działania ochronne inicjowane przez BgPN mają przyczynić się do zapewnienia równowagi w przyrodzie, tak by zachować ją dla przyszłych pokoleń. Park ma w dużym stopniu wpływ na decyzje podejmowane przez lokalne podmioty, a związane z ochroną środowiska. Przede wszystkim opiniuje wnioski władz dotyczące dofinansowania inwestycji ekologicznych, może także inspirować podejmowanie przez lokalne samorządy inwestycji sprzyjających ochronie przyrody – wodociągów, kanalizacji, oczyszczalni ścieków, a także związane z gospodarką odpadami. 3.4.2. Edukacja ekologiczna Edukacja ekologiczna jest elementem edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju i ukierunkowana jest na zagadnienia związane z ochroną środowiska przyrodniczego. Podstawowymi celami edukacji ekologicznej na rzecz zrównoważonego rozwoju jest, oprócz kształtowania pełnej świadomości, budzenia zainteresowania społeczeństwa sprawami ochrony środowiska naturalnego, również tworzenie nowych, zrównoważonych wzorców zachowań. Park jako aktor, który aktywnie uczestniczy w działaniach edukacyjnych podejmowanych wśród społeczności lokalnej, przyczynia się do pobudzania tej świadomości a także propaguje wśród mieszkańców troskę o jakość środowiska. Ponadto inicjując i organizując działania, adresowane do wszystkich mieszkańców (np. organizacja szkoleń dla uczniów, nauczycieli oraz pozostałych członków lokalnej społeczności), umożliwia każdej jednostce zdobywanie wiedzy i umiejętności niezbędnych do poprawy stanu środowiska. Dzięki tej wiedzy kształtuje się model zrównoważonej konsumpcji, a zasoby naturalne oraz dziedzictwo kulturowe regionu zostaną zachowane dla przyszłych generacji, co stanowi jeden z podstawowych elementów zrównoważonego rozwoju. Oprócz działań o charakterze szkoleniowym Park podejmuje szereg zadań związanych z informowaniem lokalnej społeczności o stanie środowiska. Do zadań tych należą między innymi przygotowywanie, edycja i rozpowszechnianie wydawnictw w postaci broszur informacyjnych, map oraz publikacji naukowych. Oferta ta skierowana jest zarówno dla dorosłych, jak i dzieci – dla tych ostatnich wydawany jest kwartalnik, zawierający ciekawe opisy przyrody, zagadki, krzyżówki i konkursy. 45 Park Narodowy jest też obiektem badań naukowych. Od chwili jego powstania zrealizowano tutaj ponad 600 tematów badawczych. Pracownicy Parku zajmują się też dokumentacją przyrodniczą i kulturową oraz prowadzą rejestr ważniejszych wydarzeń z regionu, zjawisk przyrodniczych oraz gromadzą dokumentację zawierającą spis wszystkich gatunków roślin i zwierząt występujących na terenie Parku. 3.4.3. Turystyka Istnienie BgPN sprzyja rozwojowi tradycyjnej i kwalifikowanej turystyki w regionie. Specyfika i rozmiar Babiogórskiego Parku Narodowego nie sprzyja istnieniu turystyki masowej, co jest korzystne dla harmonijnego, zrównoważonego rozwoju regionu. Dobrze zachowana przyroda w Parku, wciąż żywe lokalne tradycje oraz ludzie - pasjonaci tego regionu i jego wartości, to największe atuty, które przyciągają określony typ turystów, nastawionych na kontakt z naturą i poznanie lokalnych zwyczajów i tradycji. Postępowanie władz Parku jak najbardziej sprzyja tej tendencji, do tego prowadzona przez Park polityka nastawiona jest na informowanie i edukowanie, a nie jedynie czystą rozrywkę dla osób odwiedzających. Natomiast w relacjach z lokalnymi władzami i mieszkańcami Park popiera i promuje wizerunek regionu nastawionego na ekologiczną turystykę rodzinną oraz specjalistyczne formy turystyki przyrodniczej – to wszystko znowu działa na rzecz zrównoważonego rozwoju. Jako przykłady wspomnieć można inicjatywę Bursztynowego Szlaku czy Ekomuzeum. 3.5. Rola obszarów chronionych w rozwoju ekonomicznym regionu W aktualnej sytuacji gospodarczej, priorytetem dla lokalnej społeczności i władz jest zapewnienie wzrostu gospodarczego, umożliwiającego zwiększenie zatrudnienia i liczby małych i średnich firm, prowadzenie inwestycji modernizacyjnych i zatrzymanie odpływu przedsiębiorczych młodych osób. Rola Parku i Rezerwatu najbardziej widoczna jest w sektorze turystycznym, możliwy jest jednakże szerszy wpływ na zrównoważony rozwój regionu. Wskazanie i wypracowanie możliwości pozytywnego wpływu Parku na wzrost gospodarczy jest tym bardziej konieczne, że istnienie BgPN stanowi dla miejscowej ludności znaczne ograniczenie, 46 wynikające z zakazu prowadzenia określonych typów działalności na terenie Parku, niemożności korzystania z runa leśnego, czy ze szkód wyrządzanych przez zwierzęta z Parku. Ponadto wielu mieszkańców postrzega hamowanie rozwoju wielkich inwestycji turystycznych na terenie Parku za hamulec wobec rozwoju regionu. 3.5.1. Zatrudnienie i lokalna przedsiębiorczość Bezpośredni wpływ Babiogórskiego Parku Narodowego w tym aspekcie polega głównie na tym, że BgPN jest jednym z ważniejszych pracodawców w regionie. Zatrudnia, także poprzez prowadzone przy Parku Gospodarstwo Pomocnicze, ok. 50 pracowników, natomiast okresowo ta liczba zatrudnionych sięga 100 mieszkańców regionu. Istotnym elementem wpływu istnienia BgPN na gospodarczy rozwój regionu, jest możliwość wspierania rozwoju lokalnej przedsiębiorczości poprzez zlecanie prac na terenie Parku firmom lokalnym, z Regionu Babiogórskiego. Preferowanie takich przedsiębiorstw przy przeprowadzaniu przetargów mogłoby spowodować przyspieszenie rozwoju gospodarczego rejonu Parku oraz przynieść zwiększenie zatrudnienia. Trudnym do przecenienia wpływem istnienia Parku i Rezerwatu dla zrównoważonego rozwoju gospodarczego Regionu Babiogórskiego jest możliwość czerpania dochodów z turystyki przez Park, mieszkańców regionu i samorządy. Odbywa się to dzięki prowadzeniu baz noclegowych i gospodarstw agroturystycznych, produkcji i sprzedaży pamiątek, a także bazy gastronomicznej, rozrywkowej czy usługowej. Atrakcyjność przyrody Parku oraz międzynarodowe rozsławianie tego miejsca przez ustanowienie Rezerwatu Biosfery UNESCO przyciągają wielu turystów. Dla nich powstają liczne punkty produkcyjne i usługowe, wytwarzające i sprzedające produkty lokalne, rękodzieła, żywność i świadczące inne usługi na rzecz osób odwiedzających region Babiej Góry. Dochody z działalności trafiają bezpośrednio do przedsiębiorstw i mieszkańców, a pośrednio poprzez podatki do budżetów samorządowych. Jest to o tyle istotne, że umożliwia dywersyfikację dochodów mieszkańców, uniezależnienie ich od produkcji rolniczej. Rozwój lokalnych firm stwarza możliwość finansowego wspierania inicjatyw lokalnych społeczności. Można jednak zauważyć pewne niebezpieczeństwo wynikające z nastawienia tylko na jedną gałąź gospodarki – turystykę, bardzo podatną na okresowe wahania koniunktury. Z rozmów przeprowadzonych z przedstawicielami władz samorządowych oraz z wypowiedzi mieszkańców wynika, że takie jednostronne nastawienie jest powszechne i tak 47 naprawdę nie ma pomysłów, gdzie i jak można poszukiwać jeszcze innych źródeł zatrudnienia i dochodu. Warto tu jeszcze wspomnieć o idei znaku promocyjnego „Łączy nas Babia Góra”, który jest wyróżnikiem dla lokalnych produktów rzemieślniczych, potraw regionalnych i tradycyjnych wyrobów. Znak ten umożliwia wyróżnienie regionalnych produktów, lepszą ich promocję, a w konsekwencji zwiększenie sprzedaży. 3.5.2. Inwestycje i infrastruktura Inwestycje gospodarcze i infrastrukturalne w regionie Babiej Góry planowane są przy wzięciu pod uwagę jego specyfiki. Władze BgPN kładą nacisk na realizację takich inwestycji jak budowa wodociągów, kanalizacji czy oczyszczalni ścieków, gdyż przyczyniają się one do poprawy stanu środowiska naturalnego. Z kolei inwestycje drogowe są potrzebne dla zwiększenia atrakcyjności regionu wobec turystów i inwestorów, a także dla poprawy warunków życia i bezpieczeństwa lokalnej społeczności i przyjezdnych. Dzięki rekomendacji udzielonej przez Park Narodowy, władze samorządowe mają znacznie łatwiejszy dostęp do funduszy przeznaczonych na współfinansowanie przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska i innych. Dotyczy to zarówno pomocy finansowej ze strony Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, jak i funduszy pomocowych Unii Europejskiej. Istnienie Parku Narodowego i Rezerwatu Biosfery musi być także uwzględniane w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego i wymusza konkretne rozwiązania architektoniczne. Te plany i przepisy powinny brać pod uwagę zasady zrównoważonego rozwoju i przyczyniać się do procesu rozwoju zrównoważonej społeczności. W tym samym kierunku działa rozsądna gospodarka zasobami naturalnymi, prowadzona przez BgPN. Wszystkie opisane czynniki powodują zwiększanie zatrudnienia, wzrost stabilności dochodów ludności oraz, w konsekwencji, wysoki poziom życia mieszkańców. Wszystko to może przyczynić się do zwiększania atrakcyjności regionu, przekonać młodych ludzi do pozostania w rodzinnych stronach i działania na rzecz lokalnych społeczności. 48 3.6. Propozycje dotyczące dalszych działań Parku wpływających na rozwój zrównoważony regionu Bardzo ważne dla regionu Babiej Góry jest przygotowanie spójnej wizji rozwoju regionu. Taka wizja powinna zostać opracowana przy udziale wszystkich grup i instytucji, które w jakikolwiek sposób związane są z okolicami Babiej Góry. Jak już wspomniano, istnienie Parku Narodowego oraz Rezerwatu Biosfery ma znaczący wpływ na proces wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju w regionie Babiej Góry, gdyż Park jest elementem spajającym działania i interesy w regionie. Dostrzeżenie tej roli ma kluczowe znaczenie przy podejmowaniu decyzji i działań przez Park. Naszym zdaniem, w przyszłości należy rozważyć następujące kwestie: • Park powinien zainicjować i brać udział w tworzeniu długoterminowej strategii rozwoju terenów go otaczających. Taka wizja mogłaby kształtować wizerunek regionu, w którym można spotkać się z dziką przyrodą i lokalnymi tradycjami, nastawionego na turystykę ekologiczną i turystykę konferencyjną na małą skalę. Należy też uwzględnić alternatywne źródła dochodu poza turystyką. • Aktywna współpraca w dziedzinie kultury i edukacji między Parkiem a władzami samorządowymi regionu oraz z lokalnymi organizacjami pozarządowymi. Dotyczy to realizacji wspólnych projektów edukacyjnych, turystycznych i propagujących kulturę i tradycje regionu. Park może także sam inicjować takie działania, angażując do współpracy partnerów zewnętrznych oraz podążać w kierunku upowszechniania istniejących już działań edukacyjnych. Wszystkie te działania powinny mieć na celu podwyższenie poziomu świadomości ekologicznej mieszkańców regionu oraz turystów. • Zaproponowanie lub stworzenie oferty turystycznej zawierającej propozycje dla turystów poza tradycyjnym sezonem, a także kreowanie innych turystycznie atrakcyjnych miejsc (np. Zawoja Przysłop), odciążając w ten sposób rejony o natężonym ruchu turystycznym; pomocne byłoby w stworzeniu takiej oferty przeprowadzenie badań rynku w celu poznania zainteresowań i potrzeb gości przybywających w region Babiej Góry, • W celu realizacji powyższych propozycji przydatne może okazać się wyznaczenie przez BgPN pełnomocnika do spraw kontaktów z lokalnymi władzami i organizacjami pozarządowymi, 49 • Konieczna jest prawidłowa i skoordynowana polityka informacyjna. Park powinien w wydawanych przez siebie materiałach informacyjnych i reklamowych uwzględniać lokalne działania, wydarzenia, zaplecze noclegowe i gastronomiczne. Sprzyjać to będzie poprawie przepływu informacji, zarówno pomiędzy Parkiem a społecznością lokalną i turystami. Generalnie niezwykle ważna jest rola Parku w promocji regionu. Stanowi on podstawową atrakcję w okolicy i przyciąga wielu turystów i osoby zainteresowane przyrodą i górami. Park powinien więc stanowić integralną część wszelkich inicjatyw podejmowanych w regionie, takich jak Jesień Babiogórska czy Ekomuzeum, • BgPN powinien aktywnie uczestniczyć w organizowaniu lokalnych imprez kulturalnych w okresie sezonu, ale również poza nim, powodując jego wydłużenie, • Powinien również korzystać z miejscowych zasobów siły roboczej, przy realizacji wszelkich prowadzonych przez siebie prac; Istotne wydaje się też stwarzanie możliwości lokalnym przedsiębiorstwom na wykonywanie prac zleconych przez Park, tak by nawiązana została stała komunikacja i współpraca między lokalnym biznesem a BgPN. Ma to służyć głównie temu, by środki finansowe wydawane w regionie – pozostawały w nim i mogły służyć do jego rozwoju • Konieczne jest utrzymywanie infrastruktury turystycznej (szlaków, schronisk, właściwe oznakowanie) na odpowiednim poziomie, tak by zapewnić turystom komfort i bezpieczeństwo oraz warunki do spokojnego wypoczynku, 3.7. Podsumowanie Babiogórski Park Narodowy wywiera znaczący wpływ na wprowadzanie zasad zrównoważonego rozwoju na terenie gminy Zawoja. Nie da się pominąć jego roli w procesie aktywizowania lokalnej społeczności oraz w powstawaniu lokalnych inicjatyw. Działania prowadzone przez Park wpływają w istotny sposób na styl życia mieszkańców, przyczyniają się do podnoszenia świadomości ekologicznej zarówno dzieci jak i dorosłych oraz wyzwalają w nich troskę o jakość środowiska naturalnego. Istnienie Parku sprzyja rozwojowi turystyki tradycyjnej, która już w swych założeniach opiera się na zasadach zrównoważonego rozwoju. Należy również podkreślić, że Park jest 50 jednym z ważniejszych pracodawców w regionie i tym samym przyczynia się do zatrzymania procesu emigracji mieszkańców. Wspiera on również rozwój małej i średniej przedsiębiorczości przez zlecanie wykonania prac na terenie Parku lokalnym firmom. Dzięki rekomendacji Parku władze samorządowe mają łatwiejszy dostęp do funduszy przeznaczonych na inwestycje uwzględniające aspekt ochrony środowiska. Zalecenia na przyszłość uwzględniają zainicjowanie tworzenia długoterminowej strategii rozwoju okolic Parku oraz nasilenie współpracy z lokalnymi władzami, instytucjami i organizacjami poza rządowymi. Ponadto ważne jest kontynuowanie działalności edukacyjnej, wspieranie lokalnych przedsiębiorstw i promowanie regionu Babiej Góry. Bibliografia: Ludzie i Park. Współpraca i rozwój (2002). Zeszyty Problemowe Sekcji Parków Narodowych, nr 8. Polski Klub Ekologiczny, Kraków-Zawoja. Przewodnik po ścieżkach edukacyjnych – Dolina Rybnego Potoku, Jak chronimy babiogórską przyrodę” (2003). Babiogórski Park Narodowy. Przewodnik po ścieżkach edukacyjnych – Echa pierwotnej puszczy karpackiej, Śladami Wawrzyńca Szkolnika (2003). BgPN. Przewodnik po ścieżkach edukacyjnych – U źródlisk Morza Czarnego, W reglu dolnym Babiogórskiego Parku Narodowego (2003). BgPN. Światy Babiej Góry pod red. prof. dr hab. Danuty Ptaszyckiej – Jackowskiej (2002). Zawoja: Babiogórski Park Narodowy & Drukarnia i Wydawnictwo „Grafikon”. 51 4. Rola władz lokalnych we wdrażaniu rozwoju zrównoważonego Żyjemy w zglobalizowanym świecie, który podlega ciągłym, dynamicznym przemianom. Rewolucja technologiczna, coraz szybszy przepływ informacji, wolny rynek to tylko nieliczne aspekty procesów globalizacyjnych. Jako obywatele globalnego społeczeństwa mamy moralny obowiązek zapewnienia godnej przyszłości następnym pokoleniom. Idea zrównoważonego rozwoju mówi w jaki sposób i przy użyciu jakich narzędzi możemy osiągnąć ten cel. Agenda 21 zaleca budowanie programów rozwoju zrównoważonego dla krajów, regionów (np. region Babiogórski), gmin, czy miejscowości. Powinny one stworzyć warunki stymulujące rozwój z zachowaniem wartości przyrodniczych. Lokalne programy – Lokalne Agendy 21, służą wyodrębnieniu specyficznych cech danego regionu, jego uwarunkowań i kierunków rozwoju. Lokalna Agenda 21 powinna spełniać m.in. następujące warunki: • włączyć mieszkańców w proces tworzenia i realizacji, • gromadzić informacje o stanie środowiska, w tym także zasobach naturalnych, • włączać zasady rozwoju zrównoważonego w planowanie rozwoju wszystkich obszarów funkcjonalnych gminy oraz w ich gospodarkę przestrzenną Niezmiernie istotnym jest fakt, iż bez udziału zarówno zwykłych obywateli, jak i organizacji pozarządowych czy rządowych, cele te nie zostaną osiągnięte. Proces, którego konsekwencje odczuwalne będą w skali globalnej swoje źródła ma na szczeblach lokalnych, regionalnych i państwowych. Dlatego też tak niezmiernie istotna jest dla nas rola władz lokalnych we wdrażaniu rozwoju zrównoważonego. 4.1. Gmina Samorząd Terytorialny wykonuje zadania nie zastrzeżone w Konstytucji lub ustawach dla innych organów władzy publicznej. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina, która wykonuje wszystkie zadania nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego. Ustawowo posiada osobowość prawną. Gminie przysługuje prawo własności i inne prawa majątkowe. Jej 52 samodzielność podlega ochronie sądowej. Władzę ustawodawczą sprawuje Rada Gminy, natomiast władzę wykonawczą Wójt, Burmistrz lub Prezydent. 4.1.1. Zadania gminy Ustawa o samorządzie gminnym z dn. 8.03.1990 r. (Dz.U.1990.16.95 z późn. zmianami) określa, iż gmina wykonuje podstawowe zadania publiczne o charakterze lokalnym. Należą do nich: 9 Ład przestrzenny 9 Gospodarka nieruchomościami i ochrona środowiska 9 Usługi komunalne (zaopatrzenie w wodę, unieszkodliwianie odpadów komunalnych, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną oraz gaz, itd.) 9 Lokalny transport zbiorowy (również budowa gminnych dróg, mostów) 9 Budownictwo mieszkaniowe 9 Ochrona zdrowia 9 Pomoc społeczna (ośrodki i zakłady opiekuńcze) 9 Edukacja publiczna, biblioteki 9 Polityka prorodzinna 9 Kwestia sportu i turystyki (tereny rekreacyjne i sportowe) 9 Targowiska i hale targowe 9 Cmentarze gminne 9 Gminne tereny zielone 9 Porządek publiczny, ochrona przeciwpożarowa i przeciwpowodziowa 9 Utrzymanie gminnych obiektów użyteczności publicznej oraz administracyjnych 9 Wspieranie idei samorządowej 9 Promocja gminy 9 Współpraca z organizacjami pozarządowymi 9 Współpraca ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw Gmina, czyli wspólnota samorządowa zamieszkująca pewne terytorium, powinna spełniać takie funkcje jak: aktywizacyjną (stymulowanie rozwoju), regulacyjną (władztwo 53 podatkowe, stanowienie prawa miejscowego), policyjną (egzekucja prawa), zarządczą (np. gospodarka mieniem), usługową (np. usługi komunalne, administracyjne) oraz funkcję dystrybucyjną (zapewnianie usług na odpowiednim poziomie poprzez odpowiednią alokacje zasobów). 4.1.2. Budżet gminy – funkcje Budżet gminy jest rocznym planem dochodów i wydatków. Przy pomocy uchwały budżetowej dokonywana jest kontrola finansów jednostki. Ponadto budżet może być wykorzystywany jako narzędzie zarządzania. Będzie on nim jednak wyłącznie w sytuacji, gdy zapisano w nim cele szczegółowe, jakie władze zamierzają osiągnąć, a ponadto wyznaczono osoby odpowiedzialne za realizację owych celów. Aby budżet stanowił narzędzie zarządzania, musi być przygotowana dokumentacja dotycząca działań zmierzających do osiągnięcia poszczególnych celów (plan działania, harmonogramy, plany wydatków, plany rzeczowo-finansowe). Budżet traktowany być może również jako narzędzie komunikacji z lokalną społecznością. Ustawa o finansach publicznych z dn. 26.11.1998 r. (Dz.U.1998, nr 155, poz.1014 wraz z późn. poprawkami) obliguje gminy do: „podania do publicznej wiadomości : omówienia ustawy budżetowej oraz kwot dotacji udzielonych z budżetu”. Lokalna społeczność powinna zostać zaznajomiona z priorytetami przyjętymi przez władzę na dany rok, listę nowych inwestycji oraz listę kontynuowanych inwestycji. Informacje te mogą być przekazane, udostępnione w Internecie, bądź opublikowane w specjalnym wydaniu gazety lokalnej. Powszechna znajomość planów rozwojowych gminy jest kluczowa zarówno dla harmonijnego kształtowania przez władzę, polityki rozwojowej jak również dla mieszkańców i lokalnych podmiotów gospodarczych, korzystających z usług świadczonych przez samorząd. 54 4.2. Rozwój zrównoważony w gminie Zarządzenie i ulepszanie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju w ramach władz lokalnych powinno uwzględniać zagadnienia takie, jak kupowanie produktów przyjaznych dla środowiska i wyprodukowanych na danym terenie, minimalizacja zużycia energii, unikanie szkodliwych substancji i odpadów. Działania podejmowane przez lokalne władze powinny opierać się, o ile to możliwe, na bogactwach gospodarki lokalnej. Władze gminne muszą zdać sobie sprawę z faktu, iż podstawowymi bogactwami gospodarki lokalnej są zasoby: 9 naturalne (bogactwa naturalne, usługi, żywność, zasoby wodne, rezerwaty, usługi turystyczne, pozyskiwanie energii z naturalnych źródeł) 9 społeczne (spójność społeczna, więzi międzyludzkie, wzajemne zaufanie, wspólne zasady i normy) 9 ludzkie (sytuacja i status indywidualnych członków społeczności, stan zdrowia, poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych) 9 fizyczne (infrastruktura lokalna, drogi, mosty, komunikacja, targowiska, transport, ziemia) 9 finansowe (oszczędność, dostępność kredytów, renty i emerytury, opieka społeczna, subsydia, stypendia, granty) W zrównoważonej gospodarce lokalnej następuje akumulacja tych bogactw. Gospodarka niezrównoważona narusza równowagę pomiędzy owymi bogactwami. Zrównoważona gospodarka lokalna powinna opierać się na: a) wykorzystaniu własnych zasobów odnawialnych. Zasobami tymi są: 9 zrównoważona gospodarka rolna (wykorzystywanie głównie naturalnych technik upraw) 9 rozwój lokalnego handlu 55 9 promowanie lokalnego biznesu 9 wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii b) ożywienie wewnętrznych obrotów finansowych poprzez zakup lokalnych produktów i usług. Służą temu: 9 spółdzielnie kredytobiorców 9 alternatywne formy wymiany handlowej oraz lokalnych środków płatniczych 9 lokalne banki, organizacje pozarządowe 9 towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych – wykorzystują wygenerowany zysk do obniżenia przyszłych składek, a nie do generowania zysków, np. w celu polepszenia notowań giełdowych komercyjnych zakładów ubezpieczeń. W ten sposób większy kapitał pozostaje w regionie c) podnoszenie wartości lokalnych produktów przed sprzedaniem ich na zewnątrz. Realizuje się to poprzez: 9 targi farmerskie 9 agroturystykę 9 systemy znakowania, etykiety i symbole 9 rozwijanie lokalnego przetwórstwa i wytwórczości d) promowanie wymiany i kontaktów pomiędzy uczestnikami procesu gospodarczego, tworzenie spójnych grup, tworzenie wzajemnego zaufania. Realizuje się to poprzez: 9 tworzenie lokalnych sieci usług 9 dialog ze wspólnotą 9 wspieranie organizacji pozarządowych 9 zakładanie lokalnych spółdzielni e) przyciąganie zewnętrznego kapitału, kwalifikacji, nowych technik poprzez: 9 tworzenie atrakcyjnych warunków gospodarczo-ekonomicznych 9 promocja regionu 9 technologie wykorzystujące alternatywne źródła energii Powyższe procesy wymagają różnorodnych metod i narzędzi, które mogą pomóc władzom lokalnym podjąć pewne kroki w kierunku zrównoważonego rozwoju poprzez: • opracowane wizji rozwoju 56 • współpracę między różnymi sektorami gospodarczymi i grupami społecznymi • promocja zrównoważonego rozwoju • sporządzenie listy zagadnień związanych ze zrównoważonym rozwojem oraz kryteriów uwzględniające je w polityce decyzyjnej • stosowanie systemów zarządzania środowiskiem (np. w aspekcie przystąpienia Polski do struktur unijnych - system EMAS) • szkolenia dla pracowników urzędów Należy szczególnie uwzględnić aspekty zrównoważonego rozwoju w projektach, planach, polityce i działaniach prowadzonych przez władze lokalne. Wszystkie działania będące w zakresie kompetencji nie pozostają bez wpływu na zrównoważony rozwój. Istotne są także działania czy strategie dotyczące ochrony różnorodności biologicznej, ochrony krajobrazu, polityki socjalnej i zdrowotnej czy w końcu walki z ubóstwem. Jednym z głównych podmiotów branych pod uwagę przy zrównoważonym rozwoju jest społeczność lokalna. Należy zrozumieć, że jeśli ludność lokalna ma czynnie brać w nim udział, to musi aktywnie uczestniczyć w życiu regionu i działać na rzecz jego rozwoju i powinna zrozumieć celowość takiego działania. Dobrym punktem wyjścia wszelkich działań może być dbałość o czystość regionu. Ważne jest prowadzenie odpowiednich kampanii, procesu uświadamiania społeczności, aby zachęcić ją do działań pro-ekologicznych, na rzecz zrównoważonego rozwoju. Do takich działań zaliczyć można konkursy i festiwale, na których można zorganizować stoiska dla firm oferujących np. zakup produktów energooszczędnych. Do wszystkich akcji powinny być włączone media lokalne. Świadomość ekologiczna powinna być kształtowana również w szkołach i na uczelniach. 4.3. Źródła finansowania inwestycji lokalnych Działalność inwestycyjna samorządu należy do podstawowych funkcji samorządu gminnego poprzez stabilizację procesu zarządzania gminą, promocja rozwoju lokalnego itd. 57 4.3.1. Tradycyjne sposoby finansowania inwestycji a) Przychody własne b) Kredyty i pożyczki c) Przesunięcia międzybudżetowe d) Pomoc rządowa innych państw e) Opłaty odbiorców 4.3.2. Nowatorskie sposoby finansowania inwestycji a) Wpływy z inwestycji towarzyszących – metoda ta polega na tym, że prywatny inwestor realizując przedsięwzięcie infrastrukturalne ma możliwość realizacji mniejszych inwestycji towarzyszących o charakterze czysto komercyjnym. Z towarzyszących inwestycji inwestor czerpie wyższe zyski niż z właściwej inwestycji. b) Samopomoc – technika polegająca na mobilizacji lokalnej społeczności. Stosowana jest przy niewielkich przedsięwzięciach infrastrukturalnych. Tą formę zastosowano w Zawoi, gdzie władze dostarczyły materiały budowlane natomiast mieszkańcy własnymi siłami wybudowali drogę i most. c) „Przymusowe” obligacje komunalne – w ramach tej metody mieszkańcy zobowiązani są do wykupienia obligacji, w zamian za pewne świadczenia, które są gwarantowane przez władzę. d) Banki infrastrukturalne – są to publiczne instytucje kredytujące określone inwestycje infrastrukturalne. Banki te są finansowane przez emisje obligacji, fundusze państwowe, itd. Udzielane są pożyczki nie tylko samorządom lokalnym ale również lokalnym przedsiębiorstwom użyteczności publicznej. e) Podatki na cele specjalne – takie podatki nakłada się wyłącznie na finansowanie określonych inwestycji f) Wkłady kapitałowe inwestorów – zaliczki kapitałowe wnoszone przez inwestorów na rozbudowę infrastruktury miejskiej. 58 4.4. Przedsięwzięcia publiczno – prywatne (PPP) Ponieważ istnieje potrzeba inwestowania w dziedzinach istotnych dla osiągnięcia rozwoju zrównoważonego, a samorząd gminny nie posiada wystarczających środków finansowych (posiada jednak zasób nieruchomości), podejmuje się przedsięwzięcia z zaangażowaniem kapitału prywatnego. Udział podmiotów prywatnych w gminnej inwestycji charakteryzuje się większymi możliwościami finansowymi oraz wzrostem efektywności, w przeciwieństwie do sektora publicznego. Sytuacja ta spowodowana jest kilkoma czynnikami. Jednym z najważniejszych jest fakt, iż działalność przedsiębiorstwa w sektorze prywatnym weryfikowana jest przez jego konkurencyjność związaną z jakością świadczonych usług. Ponadto jasno określone cele przedsiębiorstwa, udział własnego kapitału oraz autonomia w zakresie zarządzania prowadzą do efektywniejszego wykorzystywania dostępnych zasobów (ludzkie, finansowe, rzeczowe, informacyjne i środowiskowe). Jednak w zaistniałym przedsięwzięciu może nastąpić konflikt pomiędzy interesem publicznym a interesem partykularnego przedsiębiorstwa. Problem może pojawić się również w początkowym stadium przedsięwzięcia, gdy poszukuje się partnera prywatnego. Prywatne przedsiębiorstwo nie jest skore do angażowania kapitału w innowacyjne przedsięwzięcia, lecz w sprawdzone gwarantujące wysoki zysk. Przedsięwzięcia publiczno – prywatne (PPP) funkcjonują przeważnie w formie spółek prawa handlowego, gdzie udział podmiotu publicznego polega na wniesieniu aportu, zaś podmiot prywatny wnosi kapitał i doświadczenie. W celu realizacji skomplikowanych przedsięwzięć powoływane są złożone struktury finansowo – organizacyjne: 9 Struktura BOO – (buduj – posiadaj – eksploatuj) Realizacja inwestycji polega na tym, iż w zamian za zainwestowanie kapitału, prywatny podmiot uzyskuje prawo własności i czerpania finansowych korzyści z eksploatacji przedsięwzięcia będącego 59 przedmiotem projektu. Przykładem tego rodzaju przedsięwzięć jest budowa parkingów w centrum miasta. 9 Struktura BOT – (buduj – eksploatuj – przekaż) Podmiot prywatny zarządza projektem inwestycji, wykonuje projekt oraz eksploatuje przedsięwzięcie (np. budynek) przez określony wcześniej okres czasu. Czas ten musi być wystarczająco długi aby zwrócił się koszt inwestycji oraz wygenerowany zysk (zwykle 15 – 20 %). Po tym czasie (przyjmuje się że 15 – 20 lat), na mocy umowy, przedsięwzięcie przekazywane jest bez żadnej opłaty samorządowi (np. gminie). Te przedsięwzięcia muszą być zabezpieczone gwarancjami państwowymi. 4.5. Rozwój gospodarczy gminy Poprzez rozwój gospodarczy należy rozumieć proces długofalowych przemian, zarówno ilościowych jak i jakościowych. Parametrami dotyczącymi zmian ilościowych są: 9 ilość inwestycji dokonywanych na terenie gminy 9 wielkość produkcji 9 zatrudnienie 9 poziom dochodów mieszkańców Do parametrów jakościowych zaliczyć należy: 9 postęp techniczny i technologiczny 9 wzrost poziomu kwalifikacji siły roboczej 9 poziom struktury gospodarczej 9 innowacyjność gospodarki 60 4.5.1. Instrumenty rozwoju gospodarczego 1. Instrumenty społeczno-polityczne i kulturowe. Do instrumentów tych należą wszelkiego rodzaju działania podejmowane przez władze, zmierzające do popularyzowania wizji rozwojowej danej gminy oraz idei rozwoju zrównoważonego. Owe działania polegać mogą na organizowaniu konkursów, festiwali, wszelkiego rodzaju akcji promocyjnych. Działania te zmierzać powinny do aktywizacji procesu zarządzania społecznością lokalną. Należy inicjować dialog społeczny wokół misji rozwojowej gminy. 2. Instrumenty planowania rozwoju. Zalicza się do nich wszelkiego rodzaju strategie ogólne, plany zagospodarowania przestrzennego oraz plany operacyjne (np. Wieloletni Plan Inwestycyjny). 3. Instrumenty instytucjonalne rozwoju (struktury) W ramach tych instrumentów wyróżnić należy: specjalne komórki organizacyjne tworzone w urzędach, komitety społeczne, struktury konsultacyjne, agencje rozwojowe oraz parki przedsiębiorczości. Ośrodki wspierania przedsiębiorczości i aktywności lokalnej mogą oferować bogatą paletę szkoleń, prowadzić konsultacje indywidualne oraz dostarczać potrzebną informację. Specjalne instytucje zwane inkubatorami mogą zostać utworzone przez lokalną władzę. Ułatwiają one rozpoczynanie działalności gospodarczej. Inkubator przedsiębiorczości jest strukturą, która przykładowo przejmuje lokal i wynajmuje pomieszczenia po niższej niż rynkowa cenie. Ponadto może oferować usługi i wspólne korzystanie z urządzeń biurowych. Na terenach wiejskich proponuje się stworzenie inkubatorów związanych z drobnym przetwórstwem i handlem. Zasadą działania inkubatora jest umożliwienie wszystkim zainteresowanym podmiotom dostępności do infrastruktury związanej z lokalną produkcją i przetwórstwem żywności. Istnieje również pogląd, iż można utworzyć na terenach gdzie rozproszenie potencjalnych przedsiębiorców jest bardzo duże, „wirtualny” inkubator, nie mieszczący się w konkretnym budynku. Jego działalność 61 opierać powinna się na tworzeniu współpracy pomiędzy uzupełniającymi się firmami, w ramach tzw. „sieci powiązań”. Do instrumentów instytucjonalnych rozwoju zaliczyć należy również struktury BOO i BOT związane z partnerstwem publiczno - prywatnym. 4. Instrumenty organizacyjne (systemy zmian). Poza w/w metodami, władze lokalne mogą oddziaływać na pobudzenie rozwoju gospodarczego poprzez: udział w rządowych i unijnych programach wsparcia, odpowiednio gospodarując mieniem publicznym, wdrażając odpowiednią politykę finansową (może ona poprzez wysokość podatków i opłat wpływać na wzrost inwestycji oraz zatrudnienia na danym terenie), tworząc strategie i środki oddziaływania marketingowego w celu podniesienia konkurencyjności gminy. 4.6. Dialog społeczny Władza lokalna nie może zapominać o tym iż winna służyć społeczności lokalnej. Niestety w obecnej rzeczywistości daje się zaobserwować odejście od tego. Władza wydaje się egzystować „sama dla siebie”. Warunkiem koniecznym pełnienia służby publicznej jest zaufanie. Zaufanie można osiągnąć wyłącznie poprzez uczciwe i jawne działanie rządzących. Zatem wszelkie podejmowane przez władzę działania muszą być zrozumiałe dla lokalnej społeczności. Transparentność działań władzy można osiągnąć poprzez sprawnie działający system komunikacji pomiędzy rządzącymi a społecznością lokalną. W ten właśnie sposób buduje się demokrację lokalną. Mieszkańcy nie posiadający informacji o planach rozwojowych gminy oponują przeciwko wszelkim działaniom władz, gdyż brak informacji rodzi w nich niepewność. Zdaniem autorów, nie istnieje wystarczający przepływ informacji pomiędzy władzą a mieszkańcami, czego wynikiem są konflikty i nieporozumienia lokalne. 62 4.6.1. Narzędzia dialogu publicznego Narzędziami dialogu publicznego w gminie powinny być: 9 Dyskusje dotyczące bieżących i kluczowych dla mieszkańców tematów 9 Regularne konferencje prasowe 9 Informacje zamieszczane w lokalnej prasie 9 Drobne wydawnictwa zawierające listę programów i usług świadczonych przez gminę 9 Prezentacje budżetu, ważnych dla miasta programów, sprawozdań i planów wieloletnich Bardzo istotną kwestią jest uzyskanie informacji zwrotnej od społeczności lokalnej poprzez takie narzędzia jak: ankiety, kwestionariusze, wywiady z mieszkańcami, sondaże uliczne, itd. 4.6.2. Organizacje pozarządowe jako partner dialogu Liczba organizacji pozarządowych funkcjonujących na danym terenie jest wyznacznikiem aktywności lokalnej/regionalnej społeczności. Im lepiej jest zorganizowana ludność danego obszaru, tym łatwiej jest nawiązać dialog z lokalną władzą. Ponadto organizacje pozarządowe są liderami opinii publicznej, wpływają na postrzeganie przez społeczność, inicjatyw podejmowanych przez lokalną władzę. Silne organizacje pozarządowe są warunkiem efektywności demokracji lokalnej. Przykładem aktywnie działającej wspólnoty lokalnej są inicjatywy podejmowane przez pozarządowe organizacje działające na obszarze Babiogórskim (np. Stowarzyszenie na rzecz Zrównoważonego Rozwoju). 4.7. Podsumowanie i sugestie Rozwój zrównoważony wymaga zbalansowania systemów ekonomicznego, społecznego i ekologicznego, wymaga zatem dyskusji między różnymi grupami interesów. Władze lokalne 63 w planach strategicznych, opartych na idei zrównoważonego rozwoju, powinny uświadomić sobie, że wizje muszą być oparte na rzeczywistych potrzebach i oczekiwaniach mieszkańców. W rozdziale zawarto wszystkie możliwe do realizacji narzędzia oparte na idei rozwoju zrównoważonego. Należy jednak podkreślić, iż zastosowanie ich w praktyce może być trudne. Wynika to z uwarunkowań, niejednokrotnie niezależnych od wszystkich zainteresowanych stron. Dlatego też autorzy niniejszego rozdziału obrali sobie za cel przedłożenie do wglądu najważniejszych rozwiązań, bez których nie można mówić o zrównoważonej społeczności lokalnej. Zaliczyć do nich można: • Podejmowanie decyzji i wdrażanie rozwiązań nie tylko na podstawie opinii wąskiej grupy nacisku, ale na szerokich podstawach i dogłębnej ocenie potrzeb mieszkańców, połączonej z opiniami ekspertów • Wizja społeczności lokalnej powinna być budowana zgodnie z oczekiwaniami wyborców, a nie wbrew ich oczekiwaniom • Aby ludność regionu zaaprobowała działania władz lokalnych, musi dużo o nich wiedzieć i być przekonana, że są prowadzone w jej interesie. • Pamiętać również należy o stworzeniu systemu kontaktów z szeroko rozumianym otoczeniem. Z tym, że kontakt ten musi odbywać się w obie strony – z góry na dół i z dołu do góry • Nie tylko mieszkańcy powinni wiedzieć co planują władze, ale właśnie lokalni dysydenci powinni orientować się, czego oczekują mieszkańcy i jak oceniają podejmowane działania. W celu realizacji powyższych założeń proponujemy stworzenie wydziału, którego kompetencje będą polegać wyłącznie na pośrednictwie komunikacyjnym pomiędzy miejscową ludnością a lokalna władzą. W celu aktywnego przeciwdziałania bezrobociu stworzony powinien zostać program umożliwiający zatrudnienie lokalnej społeczności w pracach sezonowych. Autorzy raportu są zdania, iż na terenie gminy Zawoja nie istnieje wystarczające zaplecze kulturalne (wskazują na ten problem ankietowani mieszkańcy). Dlatego tez proponujemy utworzenie na terenie gminy lokali, gdzie młodzież czy turyści mogliby spędzać wolny czas. Ponadto autorzy uważają iż błędem lokalnych władz jest wiązanie przyszłości wyłącznie z turystyką (agroturystyką). Powyższy raport zawiera pewne propozycję i instrumenty stymulacji 64 rozwoju gospodarczego, które mogą być pomocne dla lokalnych władz w budowaniu zbalansowanego systemu ekonomicznego. Ponieważ idea zrównoważonego rozwoju łączy w sobie zarówno aspekt społeczny, ekonomiczny jak i ekologiczny, istnieje potrzeba usprawnienie infrastruktury gospodarki odpadami oraz rozbudowania sieci wodociągowej. W regionie wciąż bardzo poważnym problemem jest nielegalny zrzut nieczystości z gospodarstw indywidualnych. Na skutek tego obniżają się parametry cieków oraz zanieczyszczone są ujęcia korzystające z wód podziemnych. Dlatego niezbędna jest dalsza rozbudowa sieci kanalizacyjnej lub zakładanie indywidualnych oczyszczalni ścieków. Należy również zadbać o świadomość ekologiczną mieszkańców. W tym celu lokalne władze mogą zorganizować przykładowo festyn, podczas którego propagowana będzie idea ochrony środowiska (bądź inne przedsięwzięcie, charakterystyczne dla danego obszaru). Bibliografia: materiały informacyjne Noworól, A. (2001). Podstawy Zarządzania w Samorządzie Terytorialnym – skrypt. Kraków: Uniwersytet Jagielloński. Zespół Trenerów FRDL (1997). Planowanie i zarządzanie strategiczne. Poradnik dla menadżerów miast w samorządach terytorialnych. Warszawa: Wydawnictwo Samorządowe Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej. 65 5. Społeczności lokalne – stan zaangażowania, potencjalna rola i ich miejsce we wdrażaniu rozwoju zrównoważonego w Regionie 5.1. Społeczności lokalne 5.1.1. Definicja W niniejszym raporcie pojęciem „społeczność lokalna” zdefiniowano całą ludność zamieszkującą okolice Babiej Góry, która nie działa w samorządach i nie jest zrzeszona w stowarzyszeniach. Społeczność zrównoważona to taka, która żyje w otoczeniu zaprojektowanym, skonstruowanym i funkcjonującym tak, by minimalizować ilość odpadów, efektywnie korzystać z zasobów naturalnych i gospodarować nimi z myślą o przyszłych pokoleniach. Zrównoważony rozwój wymaga lokalnych i globalnych zmian. Do zrównoważonej społeczności należy przeprowadzanie zmian na poziomie lokalnym. Społeczność zrównoważona współdziała w celu rozwoju ekonomicznego, społecznego i ekologicznego. 5.1.2. Wartości liczbowe Tabela 5.1.1. zawiera dane dotyczące województwa małopolskiego dające ogólny pogląd na strukturę zaludnienia na przestrzeni lat 1998 – 2001. Z danych wynika, że liczba ludności zwiększyła się nieznacznie (8‰). Względnie urodziło się więcej kobiet. 66 Tabela 5.1.1. Wybrane wskaźniki demograficzne dla kraju i województwa Tabela 5.1.2. A – udział osób z wykształceniem ponadpodstawowym (%), w gminach o najniższym wskaźniku poziomu rozwoju rolnictwa W tabeli 5.1.2. zamieszczono dane dotyczące gmin w rejonie babiogórskim, Koszarawa i Zawoja. Koszarawa i Zawoja, zgodnie z danymi, będące gmina reprezentują przeciętny poziom względnej liczby osób z wykształceniem ponadpodstawowym. 67 5.2. Charakterystyka ludności 5.2.1. Miejscowości i liczba ludności Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich obejmuje trzy miasta: Jordanów, Maków Podhalański i Suchą Beskidzką oraz 39 wsi: Baczyn, Białkę, Bielikówkę, Budzów, Bystrą Podhalańską, Chyżne, Grzechynię, Hucisko, Jabłonkę, Jachówkę, Juszczyn, Kiczory, Kojszówkę, Koszarawę, Krzeszów, Kuków, Kurów, Lachowice, Lipnicę Małą, Lipnicę Wielką, Marcówkę, Orawkę, Palczę, Pewelkę, Podwilk, Sidzinę, Skawicę, Stryszawę, Śleszowice, Targoszów, Tarnawę Dolną, Tarnawę Górną, Wieprzec, Zachełmną, Zawoję, Zembrzycę, Zubrzycę Dolną, Zubrzycę Górną i Żarnówkę. Wsie te wchodzą w skład dziewięciu gmin: Budzowa, Jabłonki, Koszarawy, Lipnicy Wielkiej, Makowa Podhalańskiego, Sidziny, Stryszawy, Zawoi i Zembrzyc. Gminy stowarzyszone zajmują obszar 1006 km2 , zamieszkiwany przez około 95 tysięcy osób. Z tej liczby na powiat suski przypada 593 km2 i około 71 tysięcy osób (3 miasta, 28 wsi). 5.3. Lokalna społeczność a ... : 5.3.1. Babiogórski Park Narodowy Władza lokalna aktywnie współdziała z Babiogórskim Parkiem Narodowym w zakresie rozbudowy infrastruktury gminnej. Dyrektor Parku popiera poczynania wójta w zakresie wszelkich podejmowanych przez niego przedsięwzięć. Dzięki wspólnym staraniom ukończono budowę dwóch oczyszczalni ścieków o łącznej zdolności do oczyszczenia 500 m3 ścieków /godzinę. Zmodernizowano cztery kotłownie, zmieniając źródło energii z węglowego na olejowe. Babiogórski Park Narodowy wspiera starania o rozbudowę sieci kanalizacyjnej w gminie. Wszystkie przedsięwzięcia podejmowane w gminie są zgodne z interesem BgPN ze względu na fakt, iż, prawie 80% terenów gminy Lipnica Wielka leży w strefie otuliny BgPN. Z rozmowy z wójtem gminy Lipnica Wielka oraz rozmów z mieszkańcami gminy wynika, że współpraca z Parkiem Narodowym układa się dobrze. Obecne władze parkowe zażegnały spory na temat zbyt restrykcyjnych ograniczeń wstępu ludności miejscowej na teren parku. Park jest także lokalnym pracodawcą na czas robót sezonowych. Jedyną niedogodnością są prawne ograniczenia dla nowo powstających inwestycji wynikające z lokalizacji w strefie buforowej parku narodowego. 68 Do zwiększania świadomości ekologicznej przyczyniają się zajęcia edukacyjne dla dzieci organizowane corocznie przez pracowników Ośrodka Edukacyjnego Babiogórskiego Parku Narodowego. Uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów oraz szkół średnich zapoznają się z zasadami działalności parku, pojęciem ochrony biernej i czynnej, wpływem turystyki na środowisko naturalne. Oprócz tematów związanych ściśle z przyrodą Parku na zajęciach realizowany jest również program dotyczący zagadnień ogólnych, związanych z szeroko pojętą ideą ekologii i ochrony przyrody „Recykling”, „Ekosystem lasu”, „Ekologia”, „Formy ukształtowania powierzchni ziemi”. Wszystkie te programy znacząco pogłębiają świadomość ekologiczną w społeczeństwie i stanowią doskonałą podstawę do wprowadzania idei zrównoważonego rozwoju. (na podstawie pracy magisterskiej Agnieszki Ostruszki) 5.3.2. Sortowanie odpadów Gmina Sucha Beskidzka w swoim działaniu kieruje się koniecznością polepszenia obecnego stanu środowiska dla przyszłych pokoleń. W 2003r. w Suchej Beskidzkiej powstało wspólne dla kilku gmin składowisko i rejonowa sortownia odpadów. Akcja segregacji odpadów rozpoczęła się od propagowania idei ochrony środowiska poprzez wysyłanie wszystkim mieszkańcom gminy ulotek. Wprowadzono system segregacji i składowania odpadów (dostarczono mieszkańcom worki na odpady mokre i suche). Są one periodycznie odbierane z każdego gospodarstwa domowego. Ponadto gmina Zawoi zakupiła kontenery do segregacji plastiku, papieru i szkła. Mieszkańcy przystosowali się do nowych zasad. Przeprowadzona została tam kampania informacyjna. Zdarzają się jednak przypadki mieszania surowców segregowanych z odpadami organicznymi. 5.3.3. Programy prowadzone przez gminę Zadaniem tego punktu jest przedstawienie, w ogólny sposób, stanu zaangażowania gminy w działalność bezpośrednio skierowaną do mieszkańca (do działań gminy zalicza się m.in. organizowanie ludności wokół nowych projektów). W tej części pracy starano się także 69 przedstawić stan poinformowania mieszkańców i ich ogólne odczucie w sprawie inicjatyw podejmowanych przez gminę. Stosunek mieszkańców gminy Zawoja do możliwości wdrażania zrównoważonego rozwoju w opinii wójta pana Marka Listwana jest bardzo pozytywny. Pan wójt podkreślając znaczenie licznych inwestycji związanych z ochroną środowiska podjętych przez gminę (budowa wodociągu, kanalizacji) dostrzega wśród lokalnej społeczności wzrost świadomości ekologicznej. Nie wyobraża on sobie funkcjonowania gminy bez współpracy ze społecznością i organizacjami lokalnymi. Wynikiem prowadzenia tego swoistego dialogu społecznego jest świadomość lokalnych problemów (budowa kanalizacji np. na osiedlu Czatoża w Zawoi). Jednak z drugiej strony, krótka ankieta przeprowadzona wśród mieszkańców Zawoi ujawnia stan faktyczny odmienny od oficjalnie propagowanego. Badani w większości bardzo negatywnie oceniali działalność gminy i to zarówno w stosunku do inwestycji ekologicznych, jak i gospodarczych. („zamyka się miejsca pracy, jest coraz gorzej”, „mało się dzieje”, „gmina się zadłuża i nie podejmuje rozsądnych inwestycji”). Niewielu z pytanych potrafiło wskazać organizacje ekologiczne działające na terenie gminy. Wójt gminy Lipnica Wielka omawiając działania gminy w zakresie edukacji wymienił konferencje, które miały miejsce w ostatnim roku dotyczące: • rozwoju turystyki • promocji tradycji kulturalnej Dodatkowo Gmina zorganizowała wyjazd szkoleniowy do Austrii i Francji, której celem było zapoznanie uczestników z nowymi technologiami w przetwórstwie mleka. Jedną z form uzupełnienia oferty edukacyjnej Urzędu Gminy była współpraca z Akademią Rolniczą w Krakowie. Celem współpracy była promocja zielarstwa jako formy wykorzystania potencjału regionu do hodowli ziół na skalę przemysłową. Wymienione działania edukacyjne były prowadzone dla grupy obejmującej lokalnych przedsiębiorców, władzę lokalną (radni) oraz mieszkańców zainteresowanych nowymi technologiami lub trendami. W gminie Lipnica Wielka utworzono Komitet Rozwoju Strategii Turystyki w gminie. W skład komitetu wchodziło 30 osób obejmujących lokalnych przedsiębiorców, władzę lokalną (radnych) oraz przedstawicieli stowarzyszeń. Komitet skorzystał z pomocy finansowej z USA na przeszkolenie zawodowe rolników oraz bezrobotnych. Wynikiem szkoleń jest zmiana profilu 70 zawodowego mieszkańców i utworzenie alternatywnych miejsc pracy jak np.: zielarstwo, agroturystyka, rzemiosło, rękodzielnictwo artystyczne. Wynikiem pracy komitetu było opracowanie dokumentu obejmującego Strategię Rozwoju Turystyki na najbliższe dziesięć lat. Strategię przyjęto do realizacji w 2001 roku. Na podstawie nielicznych wywiadów środowiskowych z mieszkańcami można stwierdzić, że nie wszyscy mieszkańcy wiedzą o inicjatywach podejmowanych przez władze gminy. Z drugiej strony zainteresowanie i uczestnictwo mieszkańców w programach prowadzonych przez gminę jak opisują to wójtowie (Lipnica Wielka) i organizatorzy - pozwalają przypuszczać, że biorą w nich udział tylko osoby naprawdę zainteresowane. 5.3.4. Idea Ekomuzeum Ekomuzeum Regionu Babiogórskiego jest ważnym przedsięwzięciem regionalnym, którego celem jest „żywa” prezentacja najciekawszych obiektów dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Idea Ekomuzeum nie jest na razie precyzyjnie określona. Obecnie zbierane są ankiety od dyrektorów obiektów pragnących przystąpić do projektu Ekomuzeum. Ankiety wysyłane były przez lokalnych liderów, którzy kierowali je do osób, których działalność wpasowuje się w koncepcję Ekomuzeum. Ma to swoje zarówno wady jak i zalety. Z jednej strony ankiety trafiały do ludzi mogących faktycznie dużo wnieść do Ekomuzeum, jednakże mogło to wyeliminować osoby, których działalność, aczkolwiek wpisująca się w ideę Ekomuzeum nie została dostatecznie dostrzeżona. Dla wójta gminy Lipnica Wielka, działania obejmujące Ekomuzeum to konieczność stworzenia skansenu promującego lokalne produkty i usługi. Koncepcja rozwoju Ekomuzeum jest jednak odmienną od przyjętych działań przez innych przedstawicieli społeczności lokalnych w regionie. Rozwój Ekomuzeum ma być oparty na budowie nowych obiektów w oparciu o lokalną tradycję architektoniczną, a nie koniecznie na renowacji i przenoszeniu obiektów już istniejących. Ekomuzeum będzie także obejmować obiekty już istniejące i działające zgodnie z założeniami przedsięwzięcia. Jednym z takich obiektów jest na pewno Park Etnograficzny na Orawie. Dla dyrektor Parku Etnograficznego, pani Ewy Rutkowskiej Ekomuzeum, to żywe przedsięwzięcie. Pani Rutkowska pragnie by Park Etnograficzny był częścią składową 71 większego projektu obejmującego sieć podobnych placówek. Ekspozycje prezentowane w muzeum mają sprawiać wrażenie „ożywionych” – ważne jest by połączyć przedmioty mające wartość etnograficzną z ludźmi, którzy będą wykonywać na nich prace. Ta idea jest bliska, podobnemu przedsięwzięciu, realizowanemu z powodzeniem od kilku lat – ścieżek edukacyjnych, które łączą tradycję z ekologią. O ile oferta ścieżek edukacyjnych skierowana jest przede wszystkim do młodzieży, to Ekomuzeum ma proponować ofertę skierowaną do wszystkich turystów przebywających na Ziemi Orawskiej. O idei Ekomuzeum wypowiadali się głównie decydenci z gmin rejonu Babiogórskiego oraz przedstawiciele stowarzyszeń zainteresowanych uczestniczeniem w nowotworzonej inicjatywie. Z prowadzonych rozmów wynikało, że potrzebne jest opracowanie samej idei Ekomuzeum i sformułowanie statusu. Jest pewne, że istnieje grono osób zainteresowanych przyłączeniem się do tej inicjatywy. Istotną rolę w „ożywieniu” muzeów muszą grać ludzie, którzy kultywują tradycję lokalną oraz potrafią ją przekazać nie tylko w formie werbalnej, ale czynnie uczestnicząc w prezentacji folkloru i rękodzieła regionalnego. Ze względu na brak funduszy nie jest możliwe zatrudnienie wspomnianych osób. Wiek i doświadczenie życiowe sprawia, że nie chcą pracować jako wolontariusze. 5.3.5. Kultywowanie tradycji W Jordanowie działa „Towarzystwo Miłośników Ziemi Jordanowskiej”, posiadające 85 członków, głównie lekarzy, nauczycieli, pracowników przemysłowych. Towarzystwo wydaje lokalną gazetkę „Echo Jordanowa”, który jest dwumiesięcznikiem o nakładzie w wysokości 400 egzemplarzy. Informuje on o najważniejszych wydarzeniach i ma charakter promocyjny. Towarzystwo prowadzi również Kronikę Miasta, która obejmuje już 30 tomów i było także inicjatorem powstania Izby Historii Miasta Jordanowa, w której obejrzeć można eksponaty, dokumenty i zdjęcia z dawnych lat. Jest to klub o długoletniej tradycji. Zawodnicy uczestniczą w rozgrywkach piłkarskich różnych kategorii. W tym mieście działa Ludowy Klub Sportowy „Jordan”, do którego należy około 100 zawodników. 72 W Bystrej – Sidzinie od stycznia 2002 działa stowarzyszenie „Tradycja i Natura”. Zajmuje się ono m.in. promocją lokalnych twórców i ich dzieł. W lipcu 2003 zorganizowało wystawę, podczas której można było zapoznać się z lokalną twórczością, taką jak obrazy, rzeźby czy haftowane obrusy, można było także poczęstować się lokalnym wyrobem, jakim jest biały ser wędzony. Z rozmowy z prezesem stowarzyszenia Tradycja i Natura, panią Janiną Totoś można było wywnioskować, że ponownie wzrasta wśród młodszego pokolenia zainteresowanie tradycyjnymi zajęciami jak haftowanie czy robienie kwiatków z bibuły. Jest to bardzo pozytywne zjawisko, jako że wiedzy tego typu nie można nauczyć się z książek, a niestety coraz mniej jest osób będących w stanie przekazać te bezcenne umiejętności następnym pokoleniom. Obecnie w przygotowaniu jest projekt, z którego pozyskane środki będą przeznaczone na naukę tych tradycyjnych zajęć. Z rozmowy ze Starostą Powiatu Suskiego – Andrzejem Pająkiem wynika, że głównym problemem na drodze rozwoju tego regionu, oczywiście poza brakiem zaplecza finansowego, jest tzw. „czynnik ludzki”. Jego zdaniem „ludzie nastawieni są roszczeniowo i chcą przede wszystkim zysku, (...) istnieje bariera indywidualności, brak chęci do dogadywania się”. Trudno jest lokalnym społecznościom wyjść poza perspektywę własnych potrzeb i zrobić coś na rzecz całej społeczności. Jednak pojawiają się coraz częściej nowe, przybierające różne formy, inicjatywy kultywowania tradycji. Starosta Andrzej Pająk przytoczył kilka najbardziej charakterystycznych przykładów efektów takich działań, m.in. – „ptaszki stryszawskie”, szachy z Białki, hafty z Makowa Podhalańskiego, wyroby wikliniarskie z Brzozowa. Jego zdaniem, ze względu na położenie geograficzne i zasoby naturalne, podstawą rozwoju regionu powinna być turystyka i właśnie tradycyjne rzemiosło. Starostwo prowadzi pomoc przy zakładaniu i obejmuje patronatem stowarzyszenia (np. Powiatowy Związek Pszczelarzy, Samorządowe Forum Rzemieślników). Samorządowe Centrum Przedsiębiorców i Rozwoju, jak mówi jego prezes – dr Ryszard Janiszewski, podjęło próby stworzenia bazy danych na temat lokalnych produktów w celu ich promocji. Plany te jednak nie zostały zrealizowane ze względów finansowych. Wśród lokalnej społeczności zdarzają się pasjonaci, którzy swoją pasją pobudzają innych do współpracy. Świetnym przykładem tego jest Stowarzyszenie „Pasja”. Świeżą inicjatywą cieszącą się dużym powodzeniem są „Sklepiki Babiogórskie”, w których sprzedawane są ręcznie robione 73 tradycyjne zabawki (m.in. „ptaszki stryszawskie”) – te miejsca dobrze ilustrują fakt, że czyjaś pasja i zaangażowanie potrafią przyciągnąć kapitał. Zadanie kultywowania lokalnej tradycji i przekazywania jej młodzieży spada w większej części na nauczycieli szkolnych mających do dyspozycji regionalne placówki kulturalne i muzealne. Mające powstać w przyszłości Ekomuzeum stanie się na pewno jednym z ważniejszych ośrodków uczących lokalnej tradycji nie tylko przyjezdnych, ale i mieszkańców. 5.3.6. Stowarzyszenia lokalne – udział, informacja o działalności Stowarzyszenia i inne przejawy inicjatywy obywatelskiej można zaobserwować w społecznościach, w których liderami są osoby o silnej osobowości. Dobrze ilustruje to przykład pani Zofii Bugajskiej, emerytowanej nauczycielki w Szkole Podstawowej nr 5 w Zawoi Gołyni, inicjatorki powstania Izby Regionalnej. W Izbie znajdują się dawne stroje, sprzęty gospodarstwa domowego, śpiewniki itp. Pomimo że to wszystko zgromadzone jest w zwykłym pomieszczeniu, duch tych przedmiotów, a przede wszystkim charyzmatyczna osobowość pani Bugajskiej sprawiają, że trudno to dostrzec. Innym pozytywnym przykładem inicjatywy społecznej jest pan Marek Bogan, lider klubu sportowego „Zawojak”, który przewodził idei wyremontowania strzelnicy. Obecnie znajduje się tam strzelnica pneumatyczna, ale sala może służyć także do innych celów, jak np. organizacja wesel. Niemniej jednak takich inicjatyw wciąż brakuje. Ludzie nie zawsze potrafią uświadomić sobie, że opłaca im się współpraca, współdziałanie. W gminie Bystra-Sidzina swego czasu działało 360 zakładów drzewnych, w chwili obecnej jest ich tylko 140. Część z tych zakładów została zamknięta na skutek naturalnej selekcji na wolnym rynku. Niewykluczone jednak, że gdyby właściciele potrafili porozumieć się między sobą, niektóre z nich istniałyby do dziś. Na terenie miasta Sucha Beskidzka działa Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości Stowarzyszenie „Samorządowe Centrum Przedsiębiorców i Rozwoju”. W ramach jego działań prowadzone jest przede wszystkim doradztwo i szkolenia dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą, tzw. „starterów”, oraz właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw. Stowarzyszenie prowadzi „interwencje” bezpośrednio na rzecz określonych grup (np. firm transportowych, firm eksportujących) jak również w formie otwartej przeciwdziała bezrobociu, 74 tworząc nowe miejsca pracy. Główne usługi są bezpłatne, a pozostałe objęte niewielką opłatą na pokrycie kosztów manipulacyjnych. Zdaniem dr Ryszarda Janiszewskiego - prezesa Stowarzyszenia, ogólna świadomość społeczna jest bardzo mała; powszechnie panuje analfabetyzm funkcjonalny. Winą za to obarcza się elity (władze powiatowe i gminne). Mimo długoletniej i względnie silnej dla tego regionu tradycji prywatnych inicjatyw, barierą nie do pokonania dla większości osób rozpoczynających działalność gospodarczą okazuje się być już pierwszy etap – wypełnianie dokumentów niezbędnych do zarejestrowania firmy, wniosków o dofinansowanie z programów UE, konstruowanie projektów inwestycji. Właśnie na tym etapie prac i przygotowań początkującym stara się pomagać Stowarzyszenie. Dotychczasowe działania Ośrodka Wspierania Przedsiębiorczości wyczerpują jednak możliwości finansowe i kadrowe, jakimi dysponuje. Starając się podtrzymać zwyczaj organizowania się lokalnych społeczności w różnego rodzaju stowarzyszenia, wójt gminy Lipnica Wielka podjął starania w celu utworzenia oddziału Związku Podhalan. Przynależność do związku jest honorem każdego górala. Statutowymi celami związku jest kultywowanie tradycji lokalnej oraz dziedzictwa narodowego. Mimo aktywnego zaangażowania się w utworzenie oddziału, wójt zrezygnował z aktywnego uczestnictwa we władzach wspomnianego związku. Konsekwencją tej decyzji jest pozostawanie oddziału związku poza politycznym wpływem. Władza samorządowa, poprzez własne inicjatywy w ramach Stowarzyszenia Gmin Babiogórskich, wypełnia brak aktywności mieszkańców do samoorganizowania się w inicjatywach obywatelskich. Mieszkańcy gminy mogą liczyć na pomoc, udzielaną przez władze samorządowe, dotyczącą promowania ich twórczości. W tym celu organizowane są stałe wystawy w Gminnym Ośrodku Kultury. Wójt wspomaga imprezy kulturalne (przeglądy, konkursy, festiwale). W regionie działa także Stowarzyszenie Właścicieli Lasów Prywatnych. Z uwagi na lokalne uwarunkowania geopolityczne, na terenie gmin w rejonie babiogórskim istnieje duże rozdrobnienie obszarów leśnych pozostających w posiadaniu prywatnym. Lasy te znajdują się głównie w strefie otuliny BgPN. Stowarzyszenie zajmuje się głównie bieżącymi sprawami związanymi z lasami, istnieje także możliwość nawiązania współpracy międzynarodowej w celu uzyskania pomocy lub umożliwienia podjęcia okresowej pracy zagranicą w sektorze leśnym. 75 5.3.7. Kształtowanie świadomości ekologicznej. Jednym z bardzo ważnych instrumentów kształtujących świadomość obecnych i przyszłych pokoleń w zakresie ochrony środowiska oraz racjonalnego gospodarowania jego zasobami jest edukacja dzieci i młodzieży. Program nauczania w Szkole Podstawowej nr 4 na Przysłopiu został rozszerzony o wiele aspektów ekologicznych; dzieci poznając przyrodę jednocześnie uczą się jak ją chronić - jak segregować odpady, jak rozróżniać zanieczyszczenia i jak je ograniczać. Sprzyja to tworzeniu się pozytywnych wzorców. Szkoła jako jedna z czterech pierwszych w Polsce otrzymała Zielony Certyfikat – świadectwo jakości działania placówki oświatowej jako lokalnego ośrodka rozwoju zrównoważonego. Wysoka skuteczność działań szkoły została potwierdzona w badaniach pani Anny Ostruszka, która na potrzeby swojej pracy magisterskiej przeprowadziła ankietę wśród uczniów szóstych klas czterech szkół podstawowych w gminie. Badania te wykazały wyraźnie większą świadomość ekologiczną wśród dzieci uczęszczających do szkoły w Przysłopiu. Kiedy zdecydowana większość uczniów wszystkich szkół (ogółem 85%) deklaruje, że zrobiła coś dla środowiska, uczniowie szkoły w Zawoi Przysłop w 100% zapewniają o swoich działaniach na rzecz środowiska. Pani Ostruszko zauważa, że choć dzieci znają źródła zanieczyszczeń w ankiecie nie deklarują chęci podjęcia działań w kierunku ich zmniejszenia. Podsumowując wyniki badań pani Ostruszko na podstawie porównania opinii uczniów dotyczących stanu środowiska w Polsce i gminie stwierdza, że dzieci postrzegają zamieszkały przez siebie region za znacznie mniej zanieczyszczony od reszty kraju. Podobnie w Jordanowie – edukacja ekologiczna prowadzona jest przede wszystkim na poziomie szkół podstawowych i średnich. Zajęcia prowadzone są przez wyznaczonych nauczycieli, niemniej jednak na prelekcje zapraszani są także goście. Dla lokalnych społeczności tego regionu przeważnie problemy ekologiczne mają charakter drugo- lub nawet trzeciorzędny. Długofalowa wizja rozwoju nie istnieje i nie jest kwestią tak pilną, jak bieżące problemy finansowe. Świadomość ekologiczna miejscowej ludności jest już mniej lub bardziej kształtowana z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo Parku Narodowego. Wprowadzone zostało sortowanie odpadów komunalnych. Świadomość ekologiczna w zakresie inwestycji bardziej kompleksowych wymaga jednak pomocy ze strony gminy w postaci szkoleń lub umożliwienia kontaktu ze specjalistami. 76 5.4. Potencjalna rola i miejsce społeczności we wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju – propozycje planów działań We wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju niebagatelne znaczenie ma lokalna społeczność. Bardzo ważne jest nie tylko godzenie, ale także łączenie aspektów ekonomicznych, ekologicznych i socjalnych. Urzeczywistnienie wizji obejmującej niżej wymienione aspekty z pewnością przełożą się na poprawę jakości życia. 5.4.1. Aspekt ekonomiczny • podniesienie atrakcyjności produktów lokalnych • stworzenie nowych form zarobkowania Z zebranych informacji wynika, iż w gminie istnieje wysokie bezrobocie. Zadaniem gminy powinno być stworzenie nowych form zarobkowania. Sposobem realizacji tego mogłoby być podniesienie atrakcyjności produktów lokalnych, takich jak wędzony biały ser czy stryszawskie zabawki. Ważne jest, żeby mieszkańcy informowali turystów o takich atrakcjach, zwłaszcza, że nie są one dostatecznie znane poza regionem. Należałoby położyć nacisk na promowanie produktów lokalnych. Zapomnianą tradycją wśród mieszkańców regionu jest uprawa lnu i produkcja lnianych wyrobów (m.in. ubrań, serwetek). Powrót do tego zajęcia i wykonywanie go na większą skalę mógłby trafić w niszę rynkową i przynieść dochód mieszkańcom. Dla realizacji tego projektu konieczne jest przeprowadzenie na szeroką skalę badań zapotrzebowania rynku, co z kolei jest bardzo kosztowne i wymaga wsparcia gminy. Innym sposobem na ożywienie gospodarcze regionu mogłoby być założenie punktów doradztwa rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, w których osoba wykształcona w zakresie możliwości i form dofinansowywania projektów pomagałaby rozpocząć działalność gospodarczą. Dobrym pomysłem na usprawnienie pracy Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Przedsiębiorczości mogłyby być praktyki dla studentów organizowane w ramach 77 obowiązkowych zajęć na uczelni, co wymagałoby zawarcia odpowiednich porozumień z uczelniami. 5.4.2. Aspekt socjalny • podtrzymywanie lokalnych zwyczajów i tradycji • ukierunkowanie edukacji na lokalne potrzeby W zakresie stosunków międzyludzkich bardzo ważne jest uświadomienie konieczności nawiązywania współpracy wśród mieszkańców gminy. Dobrym przykładem mogłoby być usprawnienie komunikacji między władzami lokalnymi a społeczeństwem, ponieważ ludzie będąc niedoinformowani nie zawsze popierają działania na rzecz regionu. Potrzebne są zakrojone na większą skalę akcje informacyjne na temat projektów i planów proponowanych przez gminę. O konieczności współpracy powinny uczyć się dzieci już w szkole podstawowej np. podczas warsztatów promujących sposób zachowania, dzięki któremu obie strony mogą czuć się zwycięzcami. Szkoła podstawowa powinna także być miejscem, w którym dzieci i młodzież poznają rodzimy folklor i tradycje. Działania w tym zakresie zostały już podjęte np. w Szkole Podstawowej Nr 5 w Zawoi-Gołyni. Niemniej jednak tego typu działalność nie jest wystarczająco rozpowszechniona i powinna być wspierana. Ciekawym pomysłem na wypromowanie lokalnej kultury mogłoby być organizowanie festiwali ludowych zespołów dziecięcych. Śpiew i taniec w zespołach byłby jednocześnie alternatywnym sposobem na spędzanie wolnego czasu przez dzieci. 5.4.3. Aspekt ekologiczny • zachowanie naturalnych walorów regionu • edukacja ekologiczna Unikalne walory środowiska naturalnego w regionie sprawiają, że priorytetem powinno być zachowanie ich dla przyszłych pokoleń. Jednym ze sposobów na poprawę świadomości ekologicznej wśród lokalnej społeczności mogłyby być festyny o tematyce prośrodowiskowej, 78 na których zachęcano by ludzi do włączenia się w działania na rzecz ochrony środowiska. Mieszkańcy powinni być świadomi korzyści dla środowiska wynikających z segregacji śmieci. Młodsza część lokalnej społeczności mogłaby zdobywać wiedzę o segregacji odpadów np. w szkołach podstawowych. W szkołach można by także prowadzić dodatkowe zajęcia dotyczące ekologii i środowiska regionu babiogórskiego. Prelekcje mogliby wygłaszać nie tylko nauczyciele, ale także zaproszeni goście związani z ochroną środowiska w regionie. Bibliografia: materiały promocyjne miasta Jordanów www.igipz.pan.pl/rolnic/banski/hab_3.pdf www.krakow.pl/samorzad/studium/u_3.2.1_demografia_16.04.pdf 79 6. Instrumenty współpracy w regionie i źródła ich finansowania 6.1. Wstęp „Jeszcze do schyłku XIX wieku podstawą bytu tutejszych mieszkańców była hodowla i związane z nią partnerstwo” (Kociołek). Tradycja góralska łączyła się zawsze z aktywnością, przedsiębiorczością i zaradnością. Sprzyja to spontanicznemu zrzeszaniu się ludzi i powstawaniu wielu lokalnych inicjatyw społecznych, takich jak: - Gminne Centrum Kultury, Promocji i Turystyki w Zawoi, - Orawskie Centrum Kultury i Sportu w Jabłonce, - Fundacja „Lutnia Staropolska”, Dwór w Wysokiej, - Jordanowskie Stowarzyszenie Twórców „Pasja”, Jordanów - Małopolskie Stowarzyszenie Promocji Agroturystyki w Suchej Beskidzkiej - Stowarzyszenie Inicjatyw Babiogórskich, Zawoja, - Stowarzyszenie Na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Przysłop, Zawoja - Stowarzyszenie Samorządowe Centrum Przedsiębiorczości i Rozwoju, Sucha Beskidzka, - Stowarzyszenie „Tradycja i Natura”, Bystra Sidzina, - Towarzystwo Miłośników Ziemi Suskiej, Sucha Beskidzka, - Uczniowski Klub Sportowy „Zawojak”, Zawoja, - Uczniowski Klub Sportowy „Podwilk” w Podwilku, - Zawojskie Stowarzyszenie Właścicieli Lasów Prywatnych, Zawoja. Konieczna jest jednak szersza współpraca, pozwalająca na łatwiejsze i skuteczniejsze pozyskiwanie funduszy na przedsięwzięcia obejmujące swym zasięgiem cały Region Babiogórski. 6.2. Współpraca Niektóre mniejsze inicjatywy zrzeszają się w większe grupy, bądź prowadzą współpracę przy projektach, przekraczających możliwości finansowe i organizacyjne pojedynczych stowarzyszeń. 80 Wynikiem takiej współpracy jest realizowany projekt Ekomuzeum, tworzący otwarte muzeum tematyczne. „Ekomuzeum to rodzaj „muzeum bez murów”. Przyroda, kultura i historia są prezentowane wspólnie, w miejscu ich pierwotnego występowania” (Zaręba i Kazior, 2002). Sieć ekomuzealną będą tworzyć m.in. Dwór na Wysokiej, Warsztaty Twórcze w Stryszawie, Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Zawoi Przysłop, Klub Młodego Rzeźbiarza i wiele innych. W regionie Babiej Góry obecne są również – opisane w poprzednich rozdziałach – stowarzyszenia, instytucje i organizacje o szerokim polu interesów i oddziaływań, takie jak: - Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich, - Partnerstwo „Łączy nas Babia Góra”, - Babiogórski Park Narodowy - Lasy Państwowe Nadleśnictwo Sucha. Ponadto w rozwój regionu angażują się organizacje działające poza Regionem Babiogórskim, służące pomocą merytoryczną i doradczą. Przykładem takiej organizacji jest Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, czy Sekcja Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego z Krakowa. Przykładami przedsięwzięć rozwijanych w regionie w ramach współpracy, tak organizacji rządowych, jak i pozarządowych, jest rozbudowa infrastruktury w ramach „Bursztynowego Szlaku” przebiegającego przez region Babiej Góry. Ta międzynarodowa trasa dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, łącząca lokalne inicjatywy, skupia się na ciekawych miejscach leżących wzdłuż historycznego Bursztynowego Szlaku w Polsce, na Słowacji i Węgrzech. Rozbudowywana jest główna oś Bursztynowego Szlaku oraz rowerowy transgraniczny polsko-słowacki szlak wokół Babiej Góry, uzupełniony lokalną siecią tras pieszych, rowerowych i konnych. Szlaki łączą najbardziej wartościowe miejsca w regionie, tworząc szeroką ofertę produktów. Jako inny przykład podać można starania o wprowadzenie „produktu lokalnego”. Rozwój produktów lokalnych pod Babią Górą związany jest przede wszystkim z rzemiosłem, tradycyjnymi zawodami oraz regionalnymi potrawami. Zrzeszanie się producentów pod znakiem wspólnej marki, promowanej tak poza Regionem Babiogórskim, jak i poza granicami państwa, stanowić może warunek utrzymania się na rynku. Ponadto wymiana informacji i doświadczeń pomiędzy lokalnymi producentami ułatwi tworzenie wspólnej oferty regionu. 81 6.3. Wizja forum porozumienia i współpracy W rozdziałach wcześniejszych zaakcentowana była już potrzeba stworzenia swoistego forum porozumienia w regionie. Stanowiłoby ono platformę umożliwiającą wymianę opinii i informacji, ale przede wszystkim byłoby równoznaczne z utworzeniem struktury mającej istotny wpływ na decyzje podejmowane w regionie. W obliczu przystąpienia do Unii Europejskiej zasadne wydaje się korzystanie z doświadczeń państw Wspólnoty. Warto zwrócić szczególną uwagę na jeden z pryncypiów demokracji krajów Europy Zachodniej odzwierciedlający się w zasadzie subsydiarności. Podkreśla ona udział w procesie podejmowania decyzji najniższych szczebli administracji państwowej i lokalnej, co z kolei wiąże się z udziałem „zwykłych” obywateli w kształtowaniu polityki. Faktyczna realizacja zasady subsydiarności w regionie babiogórskim umożliwiłaby i przyspieszyła jego rozwój. Toteż zasadne wydaje się stworzenie oddolnych, nieformalnych grup na poszczególnych szczeblach administracji państwowej i lokalnej w oparciu o wytyczne, jakim kieruje się Agenda 21 (równowaga pomiędzy czynnikami: ekologicznym, społecznym i gospodarczym) mających równy wpływ na system decyzyjny. Realnym skutkiem oddolnego sformalizowania inicjatyw i stowarzyszeń obywatelskich byłaby konkretyzacja i wizualizacja potrzeb lokalnych społeczności. Tym samym powstałoby faktyczne forum porozumienia w regionie; organizacja, w której „obecni” byliby wszyscy zainteresowani. Nie jest to jedyna korzyść wynikająca z takiej formalizacji; poszczególnym inicjatywom o wiele łatwiej byłoby uzyskać fundusze wspomagające te organizacje (wsparcie pochodzące zarówno ze strony państwa, jak i organizacji międzynarodowych). Szczególnie istotny jest fakt, że byłyby to organizacje, których wyznacznik działania stanowiłaby realizacja określonego celu, a co za tym idzie byłyby to instytucje skupiające się wokół rozwiązania jakiegoś problemu – w tym wypadku polepszenia koniunktury w Regionie Babiogórskim, bądź poprawienia współpracy. Godny polecenia jest więc podział społeczności na grupy robocze, z którymi łatwo się identyfikować. Przykładem organizacji, której zasady funkcjonowania mogłyby posłużyć jako wzór strukturom lokalnym i regionalnym jest Transparency International (TI) (www.transparency.org). 82 Podstawowym argumentem wyróżnienia TI jest fakt, że wyjątkowy nacisk kładzie się tu na kwestię dialogu społecznego. To mieszkańcy danego kraju, regionu mają wpływ na to, w jaki sposób jest kształtowana i wdrażana. Dialog ten bezpośrednio wiąże się z kolei z civil society – ideą społeczeństwa obywatelskiego, w którym każdy człowiek jest odpowiedzialny przede wszystkim za siebie i własne, świadome uczestnictwo w życiu społecznym. Kolejną wytyczną funkcjonowania TI jest przejrzystość, rozumiana jako jasność i jawność przekazywanych informacji; głównie informacji związanych z funkcjonowaniem organizacji, w szczególności z jej finansowaniem. Często przeprowadzane są konkursy projektów rozstrzygane w oparciu o ustalone wcześniej kryteria współzawodnictwa i finansowe. Informacje o wszelkich spotkaniach i decyzjach są podawane do publicznej wiadomości. Ułatwia to prowadzenie faktycznego dialogu społecznego. Również w przypadku większych projektów czy kontrowersji przeprowadzana jest otwarta debata, która umożliwia ludziom udział w dyskusji. Przedstawione powyżej priorytety działalności TI w ogromnym stopniu przyczyniają się przejrzystości funkcjonowania instytucji, ich sprawności i zwalczania korupcji. Obok sformalizowania i umiejscowienia poszczególnych inicjatyw społecznych w procesie decyzyjnym, istotny jest również jego finalny kształt. W proponowanym systemie istotną rolę odgrywałaby tzw. grupa główna (decyzje podejmowane np. na szczeblu powiatu), podgrupy (decyzje podejmowane na niższych szczeblach) i mniejsze zespoły (decyzje lokalnych społeczności). Istotny jest fakt, że w procesie tym interesy żadnej z grup nie powinny być jednak lekceważone. Rozwiązanie problemów regionalnych w zgodzie z lokalnymi umożliwiałby tzw. kooperatywny styl zarządzania, wdrażany przede wszystkim poprzez spotkania grupy głównej z lokalnymi zespołami roboczymi. Zachowanie reguł, jakimi kieruje się Agenda 21 przejawiałoby się przede wszystkim w systemie głosowania; a w szczególności w przeznaczeniu identycznej liczby głosów reprezentantom każdej z grup organizacji (ekologicznym, społecznym i gospodarczym). Umożliwiłoby to zrównoważony rozwój regionu, nie dopuszczając do dominacji żadnego z nich. Narzędziem organizującym współpracę przedstawicieli różnych grup wchodzących w skład forum może być formuła „okrągłego stołu”. Idea ta została z powodzeniem zastosowana 83 w Warszawie przy rozwiązywaniu problemów systemu transportu miejskiego. Jest to swoisty zbiór zasad porządkujących system prowadzenia obrad, a co za tym idzie również proces porozumienia. Po pierwsze, wszystkie zainteresowane strony powinny być obecne przy stole obrad. Wszyscy uczestnicy powinni też uznać, że ich podstawowym zadaniem jest działanie na rzecz całej społeczności i rozwiązywanie konkretnych problemów. Grupa ta ma charakter transwydziałowy i obraduje pod okiem niezależnego moderatora. Czuwa on nad przestrzeganiem zasad dyskusji, ustalonych wspólnie podczas pierwszego spotkania. Proponowane reguły dyskusji i dochodzenia do porozumienia to: 1) wypowiedź każdej osoby jest jednakowo wartościowa, niezależnie od wykształcenia i wiedzy o danej dziedzinie; 2) jedna wypowiedź trwa nie dłużej niż 5 minut, mówi tylko jedna osoba na raz; 3) przedmiotem dyskusji są konkretne problemy i zagadnienia, nigdy osoby; 4) wszelkie decyzje podejmowane są na zasadzie konsensusu, tj. z uwzględnieniem potrzeb i interesów wszystkich zainteresowanych oraz za ich jasno wyrażoną zgodą. Taka formuła prowadzenia obrad zapewnia możliwie największy udział wszystkich stron, niezależnie od wielkości organizacji i charyzmy liderów. Do podstawowych zadań proponowanego wyżej forum porozumienia można zaliczyć: 1. Określanie celów strategicznych dla regionu, z uwzględnieniem interesów wszystkich jego mieszkańców. Oznacza to, że wybór celów najważniejszych w danym momencie dla rozwoju regionu powinien być obiektem publicznej debaty, a decyzje podejmowane z uwzględnieniem opinii i interesów wszystkich osób, których pośrednio lub bezpośrednio dotkną konsekwencje podjętych decyzji. 2. Zdobywanie funduszy i profesjonalne nimi zarządzanie. Przygotowanie dokumentów koniecznych do starania się o dofinansowanie wymaga sporo czasu, doświadczenia i zaplecza finansowo-technicznego. Co więcej, zarówno w przypadku funduszy państwowych, jak i dotacji Unii Europejskiej (np. PHARE) duże projekty gwarantujące współpracę wielu podmiotów mają większe szanse na uzyskanie dofinansowania. Zarządzanie otrzymanymi pieniędzmi również wymaga określonych kwalifikacji. Dlatego zatrudnienie wyszkolonej osoby może usprawnić ten proces. Należy tu 84 zaznaczyć, że wszelkie operacje finansowe powinny być przejrzyste – tj. informacje o nich powinny być dostępne dla każdej osoby, która o to poprosi. 3. Rozdzielanie pieniędzy pomiędzy projekty opracowywane przez różne grupy powinno odbywać się wedle kryteriów ustalonych na zasadzie konsensusu przez przedstawicieli wszystkich organizacji i instytucji. Jednym z kryteriów może być zgodność projektu z wypracowanym strategicznym celem regionu. 4. Ważnym obszarem działania platformy może być skoordynowana promocja Regionu i to zarówno pod względem walorów turystycznych, jak i innych obszarów działalności (handel, rzemiosło, wytwórczość, usługi i in.). Dobrym przykładem działań już podjętych są projekty Ekomuzeum oraz Bursztynowego Szlaku. Obiecującym pomysłem jest promowanie własnej marki w sieci firmowych sklepików. Kolejną propozycją może być organizacja targów tematycznych (np. regionalnych wyrobów spożywczych, rzemiosła, rozwiązań ekologicznych w budownictwie lub turystyce, usług turystycznych i in.). 5. Platforma może też zaangażować się w poprawę warunków dla rozpoczynania i prowadzenia działalności gospodarczej. Taka pomoc może obejmować umożliwienie osobom zakładającym firmę dostępu do istniejącej infrastruktury (np. pomieszczeń należących do gminy), doradztwo w kwestiach prawnych, finansowych i formalnych (prowadzone np. przez studentów odbywających staż), organizacje szkoleń oraz umożliwienie wymiany doświadczeń (np. poprzez organizowanie spotkań, publikacje itp.) 6. Rozwój istniejących form współpracy międzynarodowej oraz szukanie nowych możliwości w tym zakresie. Jak dotąd atutem Regionu Babiogórskiego jest Rezerwat Biosfery. Region znajduje się też na Bursztynowym Szlaku, fakt ten nie jest jednak wystarczająco zaakcentowany w materiałach promocyjnych a stan przygotowania infrastruktury jest bardzo zróżnicowany w poszczególnych gminach. Również Ekomuzeum będzie członkiem większej, międzynarodowej sieci podobnych obiektów. Udział we wszystkich tych projektach okaże się zapewne jeszcze korzystniejszy, jeśli promocja regionu będzie odbywała się na zasadzie wzajemności z międzynarodowymi partnerami – polegającej na przykład na udostępnianiu turystom w jednym miejscu informacji o ośrodku partnerskim. 85 7. Kolejną formą współpracy może być zacieśnienie kontaktów z innymi regionami górskimi w kraju i za granicą w celu wspólnego zdobywania funduszy, wymiany doświadczeń, wzajemnych szkoleń oraz lobbingu na szczeblu władz państwa i Unii Europejskiej. 8. Wsparciem merytorycznym przy realizowaniu różnych projektów mogą być studenci z małopolskich uczelni zapraszani do odbycia stażu. Reprezentują oni szerokie spektrum specjalności. Mogą służyć pomocą w zależności od bieżących potrzeb. Ich obecność wymagałaby wyznaczenia opiekunów na miejscu, a więc byłaby równoznaczna z pewnym wysiłkiem organizacyjnym i nakładami finansowymi. Jest to rozwiązanie tańsze i bardziej elastyczne niż zatrudnianie specjalistów na stałe nie wyklucza jednak korzystania z usług firm doradczych. 9. Usprawnienie przepływu informacji pomiędzy formalnymi stowarzyszeniami, władzami lokalnymi a mieszkańcami regionu. Jest to zadanie niełatwe, a o szczególnym znaczeniu. Ważne wiadomości mogłyby być podawane do publicznej wiadomości przez użycie lokalne prasy, telewizji, strony WWW oraz przede wszystkim przy pomocy księży z miejscowych parafii. 6.4. Małe inicjatywy Wytyczenie małych, łatwych do realizacji projektów, sprzyja procesowi aktywizacji społeczeństwa, a także rozbudowie i zacieśnieniu współpracy pomiędzy już działającymi organizacjami. Dlatego istotne jest uwzględnienie takich projektów już na etapie planowania dalszych kierunków rozwoju regionu. Sukces każdej z lokalnych inicjatyw, angażującej do współpracy jakąś grupę mieszkańców, bądź organizacji, jest w stanie dać nadzieję na poprawę sytuacji w regionie. Pozwoli on także uwierzyć wszystkim partnerom biorącym udział w takim przedsięwzięciu we własne możliwości i w skuteczność wspólnie podejmowanych działań. Przykładami łatwo realizowalnych projektów mogłyby być: 1. Turnieje i pokazy rycerskie w Dworze na Wysokiej. Pierwszym etapem tego projektu jest zgromadzenie partnerów i sponsorów. W związku z lokalizacją przedsięwzięcia, konieczne jest zaangażowanie Fundacji „Lutnia Staropolska”. Niezbędny jest również udział lokalnych przedsiębiorców w procesie organizacji zaplecza 86 gastronomiczno-technicznego. W przypadku turnieju rycerskiego konieczne jest ufundowanie nagrody dla zwycięzcy, w postaci ekwipunku do walki (miecza, kolczugi, tarczy, czy zbroi). Nagroda mogłaby zostać wykonana przez miejscowego kowala. Drugim etapem powinna być promocja planowanego projektu w mediach regionalnych i ogólnopolskich. Zalecane byłoby nawiązanie współpracy z bractwem, bądź stowarzyszeniem rycerskim w celu konsultacji projektu i uzyskania pomocy w promocji turnieju lub pokazu, a także akredytacji zgłaszających się uczestników. Reklama w formie plakatu powinna również znaleźć się w instytucjach/jednostkach edukacyjnych, jak np. uczelnie wyższe, gdyż to właśnie z nich wywodzą się najczęściej członkowie bractw i stowarzyszeń rycerskich. Wszelkie wydarzenia towarzyszące uzależnione byłyby od współpracujących przy projekcie organizacji. W przypadku sukcesu przedsięwzięcia korzystne wydaje się włączenie go – jako stałego punktu – do kalendarza wydarzeń regionalnych. 2. Wystawa rzeźb i malarstwa, połączona z warsztatami artystycznymi w Dworze na Wysokiej. W wyniku współpracy Fundacji „Lutnia Staropolska” Dwór w Wysokiej, Jordanowskiego Stowarzyszenia Twórców „Pasja”, a także władz samorządowych, lokalnych przedsiębiorców i innych, działających w regionie organizacji, możliwe byłoby zorganizowanie wystawy rzeźb i malarstwa, połączonej z warsztatami artystycznymi. Przy stosunkowo niewielkim nakładzie finansowym i zastosowaniu odpowiedniej strategii promocyjnej przedsięwzięcie to mogłoby stać się ważnym, cyklicznym wydarzeniem artystyczno-kulturalnym regionu. 3. Program „doradców domowych” jako narzędzie do racjonalnego gospodarowania odpadami. Program „doradców domowych” jest częścią kampanii informacyjnej, opartej na angielskim programie „Doradców domowych”, którego adaptacji do warunków polskich dokonał Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Z powodzeniem został on wykorzystany w Jaśle. Tzw. „Doradcy Domowi” są uczniami lokalnych gimnazjów i szkół średnich. Ich zadaniem jest przekonywanie i uświadamianie mieszkańcom regionu potrzeby segregacji odpadów i wyjaśnianie korzyści z niej płynących. Rola doradców polega również na wyjaśnianiu wszelkich wątpliwości stojących za całym procesem segregacji i recyclingu, dlatego 87 też uczniowie zgłaszający się do tego programu przechodzą szkolenie z zakresu gospodarki odpadami. Mogą oni wówczas służyć kompetentną pomocą merytoryczną. Drugim – po edukacyjnym – zadaniem doradców jest odwiedzanie mieszkańców w trakcie projektu, sprawdzanie wydajności segregacji i pomoc w rozwiązywaniu problemów z nią związanych. U podstawy sukcesu programu „Doradców Domowych” leży fakt, iż osoby odwiedzające mieszkańców nie są anonimowymi nieznajomymi. Zazwyczaj są one dziećmi sąsiadów, bądź krewnymi, przez co łatwiej nawiązują kontakt z rozmówcą. Ponadto w przypadku nie wywiązywania się mieszkańców z obowiązku segregacji, już samą swoją obecnością wzbudzają poczucie winy pokolenia swoich rodziców i dziadków, które stara się robić wszystko dla dobra „następnych pokoleń”. „Część opisowa do wykonania planu przychodów i wydatków Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Jaśle za rok 2002” w punkcie: „Wdrażanie zasad racjonalnej gospodarki odpadami komunalnymi w Jaśle poprzez organizację kampanii promocyjnej i edukacyjnej dla jego mieszkańców” opisuje jego realizację: „Kontynuacja programu na rzecz segregacji odpadów realizowanego wspólnie z Uniwersytetem Jagiellońskim oraz nauczycielami i uczniami szkół średnich i gimnazjów z terenu Jasła. Oprócz metod tradycyjnych zastosowano aktywne metody edukacji i promocji w zakresie gospodarki odpadami w oparciu o „doradców domowych”. Zorganizowano szkolenie dla młodzieży tzw. doradców domowych, wykonano materiały promocyjne, wydrukowano materiały informacyjne: ulotki, plakaty, harmonogramy odbioru posegregowanych odpadów, zorganizowano seminarium podsumowujące wyniki I etapu akcji, wydano publikację opisującą zorganizowaną w Jaśle kampanię promocyjno – edukacyjną w zakresie gospodarki odpadami. Na ten program uzyskano dotację z WFOŚiGW w Rzeszowie w kwocie 20 000 zł. Program zgłoszono do konkursu „Gmina Przyjazna Środowisku” – został wysoko oceniony i był podstawą do przedłużenia na rok 2003 dla Jasła tytułu „Gmina Przyjazna Środowisku”.” Program tego typu mógłby zostać z powodzeniem wprowadzony w całym Regionie Babiogórskim, prowadząc do podwyższenia poziomu świadomości ekologicznej mieszkańców i polepszenia wydajności segregacji odpadów. 4. Zacieśnienie współpracy między Babiogórskim Parkiem Narodowym a samorządami lokalnymi poprzez realizację wspólnych programów edukacyjnych 88 BgPN w ramach działalności dydaktycznej prowadzi szkolne programy edukacyjne w bezpośrednim sąsiedztwie swoich granic. Posiada on odpowiednie zaplecze merytorycznotechniczne, by móc rozwijać współpracę z zainteresowanymi organizacjami i jednostkami administracyjnymi. Ośrodek Edukacyjny BgPN współpracuje ze szkołami podstawowymi i gimnazjami z terenu Zawoi i Orawy, dla których oferta Ośrodka realizowana jest bezpłatnie. Dodatkowo Ośrodek Edukacyjny organizuje stoiska i zajęcia dydaktyczne podczas trwania imprez ekologicznych i regionalnych oraz prowadzi sprzedaż wydawnictw. Jest to jednak wciąż ograniczona współpraca, nie wykorzystująca wszystkich możliwości oferowanych ze strony parku. Możliwe jest organizowanie warsztatów dla nauczycieli przedmiotów wchodzących w skład bloku przyrody, a także biologii. Ponadto BgPN dysponuje szeroką – rzadko wykorzystywaną – ofertą ścieżek edukacyjnych i zajęć terenowych. Stworzenie przez samorząd lokalny i Babiogórski Park Narodowy wspólnych programów edukacyjnych przyniosłoby korzyści tak lokalnej ludności, jak i samemu parkowi. 6.5. Podsumowanie Region Babiogórski cechuje długa i bogata tradycja przedsiębiorczości i współpracy. Dzięki temu stanowi on doskonałe miejsce do wprowadzenia idei zrównoważonego rozwoju opartego na zasadach społeczeństwa obywatelskiego. Jako punkt wyjścia i platformę dla porozumienia i współpracy można zaproponować zgromadzenie przedstawicieli trzech podstawowych grup organizacji: społecznych, ekologicznych i ekonomicznych. Ten wąski zespół miałby za zadanie sformowanie grupy reprezentantów wszystkich formalnych i nieformalnych organizacji i stowarzyszeń działających w regionie, a następnie wspólne stworzenie wizji rozwoju regionu przy użyciu formuły okrągłego stołu jako narzędzia organizacji obrad. Wprowadzenie tej wizji w życie wymagałoby szeregu działań mających na celu zapewnienie systematycznego dopływu pieniędzy, realizowania potencjalnie korzystnych projektów oraz zarządzania zasobami ludzkimi. Do zadań stworzonej platformy regionalnej należałoby: gromadzenie i profesjonalne zarządzanie funduszami, promocja turystyczna i gospodarcza regionu, aktywizacja obywateli poprzez program małych projektów i rozszerzanie współpracy międzynarodowej. Dodatkowym zadaniem organizacyjnym, a jednocześnie szansą na pozyskanie wielu wszechstronnie wykształconych współpracowników byłaby współpraca z uczelniami. Studenci wielu 89 specjalności mogliby odbywać staże na terenie Regionu Babiogórskiego, służąc swą wiedzą teoretyczną, jednocześnie nabywając doświadczenia. Jednym z najważniejszych zadań proponowanego forum byłoby znaczne usprawnienie komunikacji społecznej poprzez ścisłą współpracę z księżmi oraz systematyczną obecność w lokalnych mediach. Niezależnie od formalno-prawnej struktury takiego porozumienia, jego działania miałyby spełniać założenie o przejrzystości, tj. całkowitej jawności wszelkich poczynań. Bibliografia: Kociołek, J. (brak daty). Gminy Babiogórskie. Informator turystyczny. Zawoja: Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich. www.transparency.org/about_ti/deutsch_intro.html (z dn. 03.07.2003) Zaręba, D., & Kazior, B. (red).(2002). Ludzie i Park. Współpraca i rozwój. Budowanie partnerstwa społecznego dla parków narodowych. Kraków: Polski Klub Ekologiczny – Zarząd Główny i Fundacja Partnerstwo dla Środowiska. 90 Podsumowanie W Regionie Babiogórskim działa wiele organizacji pozarządowych oraz innych grup nieformalnych. Zakres ich działalności jest godny uwagi, aczkolwiek wciąż istnieją grupy społeczne które nie mają przedstawiciela w istniejących organizacjach pozarządowych. Należy podkreślić, że dużą wartością jest nawiązanie współpracy pomiędzy tymi organizacjami i naturalnym wydaje się być podjęcie kolejnego wyzwania jakim jest rozpowszechnienie idei zaangażowania społecznego i budowania koalicji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Taka koalicja miałaby większą szansę na pozyskanie środków finansowych pochodzących z Unii Europejskiej, budżetu państwa oraz z międzynarodowych organizacji pozarządowych wspierających aktywne działania społeczności lokalnych. Zaangażowanie grup społecznych dotychczas pominiętych w działaniach NGO pozwoli na pełniejsze zdefiniowanie celów i potrzeb, a przyjęta strategia rozwoju regionu babiogórskiego będzie miała większą szansę na realizację. Mieszkańcy regionu Babiogórskiego są społecznością bardzo aktywną. W regionie istnieje bardzo duża liczba lokalnych inicjatyw i projektów. Jednym z nich, mającym przewidywalnie największy wpływ na zrównoważony rozwój regionu, jest koncepcja Ekomuzeum, położonego na Bursztynowym Szlaku. Aby uporządkować istniejące inicjatywy i projekty został przygotowany zespół kryteriów określających w jaki sposób wpisują się one w zrównoważony rozwój regionu oraz aktywizują mieszkańców. Kluczowym graczem w regionie babiogórskim jest Park Narodowy z Rezerwatem Biosfery UNESCO. Jego istnienie i działalność wywierają znaczący wpływ na gospodarczą, społeczną i ekologiczną sytuację w regionie, oraz mogą istotnie przyczyniać się do jego zrównoważonego rozwoju. Po pierwsze, Park pobudza aktywność społeczności lokalnej i wpływa na kształtowanie sposobu życia mieszkańców. Po drugie, chroni naturalne ekosystemy, pozostawiając je dla następnych pokoleń, pobudza świadomość ekologiczną i promuje ekologiczną turystykę. Po trzecie, wpływa pozytywnie na wzrost gospodarczy w regionie, poprzez zatrudnianie mieszkańców oraz zlecanie prac lokalnym przedsiębiorstwom, a także umożliwia uzyskiwanie wpływów z turystyki. Zalecenia na przyszłość obejmują inicjowanie tworzenia długoterminowych strategii rozwoju regionu, z uwzględnieniem interesów lokalnej społeczności oraz budowanie współpracy z lokalnymi władzami i organizacjami społecznymi. 91 Region Babiogórski, z jego bogatą tradycją przedsiębiorczości i współpracy stanowi doskonałe miejsce do budowy systemu rządzenia opartego na zasadach społeczeństwa obywatelskiego. Jako punkt wyjścia, a jednocześnie platformę dla porozumienia i współpracy można zaproponować zgromadzenie przedstawicieli trzech podstawowych grup organizacji: społecznych, ekologicznych i ekonomicznych. Taki zespół miałby za zadanie sformowanie grupy reprezentantów wszystkich grup, organizacji i stowarzyszeń działających w regionie, a następnie wspólne stworzenie wizji rozwoju regionu. Wprowadzenie tej wizji w życie wymagałoby szeregu działań mających na celu gromadzenie i zarządzanie funduszami, promocję regionu, aktywizację obywateli poprzez program małych projektów, współpracę międzynarodową i współpracę z uczelniami. Niezależnie od formalno-prawnej formy takiego porozumienia, jego działania miałyby spełniać założenie o przejrzystości, tj. całkowitej jawności wszelkich poczynań. Ważnym problemem społeczności regionu babiogórskiego wydaje się być brak dostatecznego dialogu z władzami lokalnymi. Mieszkańcy są skłonni popierać i angażować się w różne inicjatywy, pod warunkiem, że są o nich dobrze poinformowani i świadomi korzyści, jakie mogą z tego czerpać. Produkty lokalne powinny stać się znane szerszemu ogółowi, zwłaszcza że poprzez swoją unikatowość mogą stać się swoistymi symbolami regionu babiogórskiego. Aby to urzeczywistnić, należy zwrócić szczególną uwagę na przepływ informacji między władzami lokalnymi a mieszkańcami. Ludzie muszą uświadomić sobie konieczność współpracy, bo samemu trudno wiele osiągnąć. Współdziałając łatwiej będzie także dążyć do polepszenia stanu środowiska, które poprzez swoje niewątpliwe walory jest wspólnym skarbem nas wszystkich. Nie można przecenić roli władz lokalnych w propagowaniu rozwoju zrównoważonego. Władza lokalna jest jednym z kluczowych graczy w promowaniu idei rozwoju zrównoważonego. Jej zadaniem jest koordynacja wszelkich przedsięwzięć podejmowanych na danym terenie. Ponieważ Region Babiogórski charakteryzuje się prężnością inicjatyw obywatelskich, tym większa odpowiedzialność spoczywa na władzach lokalnych. Jest to olbrzymi potencjał, który wykorzystany w odpowiedni sposób może zaowocować długotrwałymi korzyściami dla regionu. 92 Autorzy rozdziałów Rozdział 1: Piotr Bielski, Piotr Szmigielski, Anna Wiktor, Robert Siudak, Andrzej Gawlik Rozdział 2: Małgorzata Frąckowiak, Marta Podedworna, Tomasz Olejnik, Natalia Zamiara, Dorota Kamrowska Rozdział 3: Agnieszka Dujka, Małgorzata Czerwińska, Kamil Kłeczek, Łukasz Obtułowicz, Krzysztof Pawlikowski Rozdział 4: Olga Janikowska,, Agnieszka Kodeńska, Roland Tarnawski, Kajetan Kościk Rozdział 5: Ewa Kłoszewska, Maria Michalewicz, Joanna Pająk, Mateusz Słupiński Rozdział 6: Joanna Stefańska, Michał Stochmal, Paulina Pawlak, Iwona Nowakowska 93