cam cam amatorskie
Transkrypt
cam cam amatorskie
Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 Mikołaj Urbanowski Wizualna dokumentacja zabytków Zainteresowanie rozwojem metod dokumentacji wizualnej związane jest z pracą doktorską realizowaną przez autora. Jej przedmiotem są środkowopaleolityczne kultury z nożami dwustronnymi. W trakcie zbierania materiału do pracy okazało się, że istniejąca dokumentacja zabytków w postaci publikowanych rysunków w większości wypadków nie spełnia minimalnych wymogów analizy. Wymagania studiów technologicznych pociągają za sobą m.in. konieczność rejestrowania obrazu zabytków w wielu, optymalnie w sześciu rzutach. Tylko w ten sposób można analizować związki między negatywami odbić widocznymi na różnych płaszczyznach i krawędziach artefaktu, co umożliwia rekonstrukcję procesów produkcji i napraw narzędzia. Z tego względu konieczne okazało się ponowne przestudiowanie i zadokumentowanie zabytków z większości znanych skądinąd kolekcji. Konieczność opracowania standardu dokumentacji, który umożliwiałby zrealizowanie założonych analiz, jak również znaczny zakres prac, obejmujący studia tysięcy zabytków wymusił opracowanie rozwiązań wspomagających proces dokumentacji. Przyjętym rozwiązaniom teoretycznym i sprzętowym nadano nazwę Systemu Dokumentacji Artefaktów (SAD). Celem systemu było wspomaganie szybkiego i szczegółowego dokumentowania zabytków analizowanych w trakcie zbierania materiałów do pracy. Wobec tak zdefiniowanych celów i wobec założeń analizy, system musiał spełniać określone wymagania: − rejestracja obrazu w co najmniej 4, a optymalnie w 6 rzutach. Poza wspomnianymi wcześniej przyczynami, dodatkowym powodem takich wymagań jest fakt, iż dokumentacja tego typu umożliwia teoretycznie pełną rekonstrukcję trójwymiarową obiektu. Taka dokumentacja może być w przyszłości wykorzystana do prowadzenia złożonych analiz trójwymiarowych, co sprawia, że zastosowany standard ma charakter przyszłościowy. − znacząca redukcja czasu dokumentowania pojedynczego zabytku. Czas poświęcony na czynności takie jak dokumentacja ma duże znaczenie logistyczne przy realizacji projektu badawczego. Z reguły jest on mocno ograniczony, szczególnie w trakcie studiów kolekcji zagranicznych. Przy badaniach wymagających szczegółowej dokumentacji tysięcy zabytków minimalizacja tego czasu ma kluczowe znaczenie dla powodzenia projektu. System powinien również mieć charakter przenośny, tak, by można było korzystać z niego w dowolnym miejscu. − oddzielenie interpretacji od właściwej dokumentacji zabytku. Tradycyjnej metoda – rysunek – wyraża oceny badacza, przedstawiając obraz zabytku tak, jak postrzega go rysujący. Tymczasem niuanse w rodzaju oceny kierunków odbić widocznych na powierzchni artefaktów mogą być czasem dyskusyjne. Biorąc pod uwagę ich znaczenie dla zrozumienia narzędzia krzemiennego, należałoby oddzielić sferę dokumentacyjną publikacji zabytku od sfery interpretacyjnej. To pozwoliłoby na samodzielną ocenę i weryfikację publikowanego materiału przez innych badaczy. − łatwe i bezpieczne zarządzanie danymi zabranymi podczas dokumentacji. Ten postulat sprowadza się do przeniesienia całej dokumentacji do standardu cyfrowego, umożliwiającego obróbkę komputerową materiału, jego publikację w sieci, gromadzenie w bazach danych i archiwizację na wymiennych nośnikach. 1 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 Od początku założono, że docelowe rozwiązanie powinno mieć charakter systemu komputerowego, złożonego z urządzenia rejestrującego obraz zabytku i jednostki przetwarzającej zebrane dane, czyli komputera przenośnego typu notebook. Prace nad stworzeniem systemu dokumentacji spełniającego sformułowane wyżej wymagania były procesem prowadzonym równolegle ze zbieraniem danych na potrzeby pracy doktorskiej. To umożliwiało bezpośrednie testowanie wprowadzanych rozwiązań. Zbierane na bieżąco doświadczenia ułatwiały modernizację systemu. Rozwój systemu przebiegał w trzech etapach: 1 Etap pierwszy – wspomaganie rysowania. W pierwszym okresie prac podstawą systemu było urządzenie optyczne skonstruowane w oparciu o zasadę działania episkopu. Przypominało ono działaniem stacjonarne stanowiska do rysowania zabytków, stosowane w niektórych instytucjach archeologicznych. Obraz artefaktu powstały dzięki odbiciu dużej ilości światła był rzutowany przez obiektyw na matówkę – kalkę techniczną. Dzięki takiemu rozwiązaniu obraz był pozbawiony zakłóceń powodowanych paralaxą, a samo rysowanie było szybkie i nie wymagało uciążliwego wymiarowania artefaktu. Obrazy na kalkach były następnie skanowane, Ryc. 1 Urządzenie optyczne wspomagające rysowanie. umieszczane w bazie danych i archiwizowane na nośnikach CD-R. Urządzenie oferowało możliwości skalowania rysunków w proporcji 2:1 i 1:2, stosowanie oświetlenia różnego typu (halogenowego i fluorescencyjnego) oraz zmianę kąta padającego światła, co pozwalało uwypuklać detale w rodzaju fal odbić. Technologia ta miała jednak sporo ograniczeń, związanych głównie z dużymi rozmiarami samego urządzenia (50x40x30 cm) oraz niewielkimi maksymalnymi rozmiarami rysowanego artefaktu. Urządzenie teoretycznie umożliwiało rysowanie okazów o długości do 15 cm, ale przy tych rozmiarach obraz był już silnie zakrzywiony. Podstawową wadą systemu było to, że nie spełniał on postulatu oddzielenia interpretacji i dokumentacji. Przedmiotem analizy nadal były rysunki zabytków, jakkolwiek ich tworzenie odbywało się nieomal mechanicznie. Ponadto problemem były gabaryty systemu i konieczność ręcznego pośredniczenia w digitalizacji obrazu artefaktu. 2 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 2 Etap drugi – Skanowanie Istotnym krokiem na przód było zastąpienie nieporęcznego urządzenia optycznego płaskim skanerem CCD, umożliwiającym tworzenie dwuwymiarowych skanów z trójwymiarowych artefaktów. Skanery tego typu są powszechnie dostępne na rynku, i w odróżnieniu od urządzeń typu LED (diodowych) posiadają elementy optyczne, co umożliwia ich wykorzystanie do celów dokumentacji zabytków. Dużą zaletą tych urządzeń jest ich cena, w granicach 200-500 zł. Ostatecznie wybrano urządzenie Plustek OpticPro9636T. Dzięki temu gabaryty systemu uległy znacznemu zmniejszeniu i całość nabrała charakteru przenośnego. Platforma Ryc. 2 System dokumentacji wykorzystujący skaner. sprzętowa składała się ze teraz ze skanera, komputera typu notebook i tabletu graficznego. Obraz zabytku wprowadzany był do komputera bez dodatkowego pośrednictwa i stał się podstawowym elementem obiektywnej dokumentacji. Proces rysunkowej interpretacji zabytku wykonywany był teraz w programie graficznym, a nie odręcznie, tak jak poprzednio. Ze względu na potrzebną precyzję rysunku konieczne stało się korzystanie z dodatkowych urządzeń, takich jak tablet graficzny, ułatwiający rysowanie subtelnych detali zabytku. Przeniesie rysowania na platformę komputerową umożliwiło wspomaganie tego procesu programami automatyzującymi niektóre czynności, np. sporządzanie obrysów. Do pliku wprowadzano także dodatkowe informacje, takie jak np. waga mierzona przy pomocy dodatkowych urządzeń czy uwagi nasuwające się podczas bezpośredniej obserwacji. Kompletna dokumentacja artefaktu zawierała zdjęcia (skany w rozdzielczości od 300 dpi do 1200 dpi w zbliżeniach) i umieszczone w osobnej warstwie dodatkowe dane oraz uwagi interpretacyjne, w tym obrysy negatywów i kierunki odbić. Dzięki temu uzyskiwano dokumentację spełniającą zarówno kryteria obiektywnego opisu (zdjęcia), jak i interpretacji (rysunki grani, uwagi). Dane archiwizowano na płytach CD. System nie był pozbawiony pewnych wad. Procedura dokumentacji, choć wielokrotnie krótsza niż w pierwszej wersji systemu, nadal jednak zabierała sporo czasu. Działo się tak za sprawą trudności w pozycjonowaniu artefaktów na szybie skanera. Mimo skonstruowania specjalnego stelaża mocującego zabytki, nadal było to dość uciążliwe. Także przenośność systemu pozostawiała nieco do życzenia – do transportu systemu konieczny był duży plecak. Jednak największą wadą skanera był brak głębi ostrości i niedoświetlenie dalszych planów. Powodowało to, że o ile dokumentacja powierzchni płaskich wychodziła bardzo dobrze, o tyle skany noży krzemiennych od strony krawędzi czy wierzchołków były w części ciemne i nieostre. 3 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 3 Etap trzeci – fotografia cyfrowa Kolejnym etapem było zastąpienie skanera aparatem cyfrowym. Po przetestowaniu różnych urządzeń wybrano aparat posiadający niezbędne cechy, w tym rozdzielczość matrycy powyżej 3 mln pixeli, obrotowy obiektyw i pełną manualną kontrolę ustawień ekspozycji. Ceny aparatów tego typu wahają się między 2 a 4 tysiące zł. Zdecydowano się na model Nicon Coolpix 995. Aparat umieszczono na specjalnie wykonanym statywie. Aby ułatwić przenoszenie, statyw, wykonany z lekkiego aluminium, miał konstrukcję składaną. Dzięki specyficznej budowie aparatu, umożliwiającej odchylanie obiektywu pod kątem 90 stopni w stosunku do korpusu, pozycjonowanie artefaktów dokonywane było bez większych trudności. Podczas ustawiania obiektu do zdjęcia można było na bieżąco kadrować scenę widoczną na kolorowym wyświetlaczu ciekłokrystalicznym. Artefakty umieszczano na blacie roboczym, Ryc. 3 SAD - dokumentacja z użyciem aparatu cyfrowego. pokrytym kontrastowym tłem na zasadzie tzw. blue-box. Znacznie krócej trwało teraz wykonanie zdjęcia, także jego przesył do komputera był szybszy dzięki użyciu łącza USB. Zastosowanie aparatu cyfrowego sprawiło, że system stał się szybszy, bardziej przenośny i umożliwiał wykonywanie ostrych, dobrze doświetlonych zdjęć w dowolnych rzutach. Ujawniły się jednak i wady takiego rozwiązania. Możliwość wykonywania zbliżeń artefaktów ułatwiała fotografowanie małych obiektów, jednocześnie jednak powodowała różnice w skali pomiędzy poszczególnymi zdjęciami. Powodowało to konieczność skalowania zdjęć podczas obróbki graficznej. W odróżnieniu od skanera, fotografowanie odbywało się bez użycia stałego systemu oświetlenia. Nie używano również nie używano flesza, ze względu na niepożądane odbłyski na powierzchni artefaktu. Większa elastyczność sterowania oświetleniem dawała teoretycznie lepsze możliwości uwypuklania detali zabytku. W praktyce jednak stosowanie dodatkowego oświetlenia było trudne w warunkach przenośności systemu i każdorazowo należało dostosować się do lokalnych warunków oświetleniowych. Kompensowanie różnic w oświetleniu wymagało zatem precyzyjnych ustawień parametrów ekspozycji i balansu bieli. Mimo kompensacji, wpływ zewnętrznego oświetlenia mógł powodować czasem różnice w kolorystyce kolejnych serii zdjęć, robionych w odmiennych warunkach oświetleniowych. Wymagało to wówczas dodatkowej kompensacji podczas obróbki graficznej zdjęć. Pewien problem stanowią również cienie, które choć dodają zdjęciu plastyczności, utrudniają wycinanie obiektów z tła, wydłużając proces obróbki graficznej. Najpoważniejszy problem był jednak związany z zakrzywieniem obrazu, powstającego szczególnie podczas zbliżeń. Zakrzywienie to jest immanentną cechą stosowania obiektywu i stanowi cenę, jaką trzeba zapłacić za możliwość regulowania głębi ostrości. Z tego względu niektóre zdjęcia musiały być poddawane dodatkowej obróbce z zastosowaniem przekształceń fotogrametrycznych. Podsumowując, zastosowanie fotografii cyfrowej zamiast skanera uczyniło system naprawdę przenośnym, skróciło czas tworzenia dokumentacji i umożliwiło uzyskiwanie ostrych, doświetlonych zdjęć w dowolnych rzutach. Zaowocowało jednak wydłużeniem czasu obróbki zdjęć. 4 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 4 Perspektywy: dokumentacja trójwymiarowa. Doświadczenia z tworzenia i użytkowania systemu podpowiadają kierunki dalszych usprawnień. Należałoby połączyć zalety testowanych rozwiązań m.in. poprzez skonstruowanie specjalizowanego zastawu oświetleniowego, w miarę możliwości opartego o lampy bezcieniowe. Bardzo istotne jest opracowanie efektywnych narzędzi informatycznych wspierających proces obróbki i interpretacji obrazów zabytków, w tym np. automatycznie niwelujących zakrzywienia obrazu, czy dokonujących interpretacji sekwencji negatywów. Prawdziwy postęp w metodach dokumentacji dokona się jednak wraz z upowszechnieniem metod dokumentacji trójwymiarowej. Tylko w ten sposób możliwe jest pozyskanie informacji umożliwiających tworzenie zaawansowanych systemów eksperckich i automatyzację najbardziej czasochłonnych analiz. W przypadku badań nad wytwórczością narzędzi krzemiennych chodziłoby przede wszystkim o automatyzację metody składanek, czyli odtwarzania sekwencji produkcyjnych lub naprawczych narzędzia w drodze rekombinacji odłupków krzemiennych będących produktami lub odpadami tego procesu. Operowanie przestrzennymi odwzorowaniami artefaktów umożliwi też zaawansowane analizy morfologiczno-stylistyczne. Trójwymiarowe modele zabytków mogą być publikowane w Internecie dzięki technologii VRML (Gillings, M., Goodrick, G., 1996) w postaci kolekcji dla specjalistów lub wirtualnych muzeów dla szerszej publiczności. Możliwe jest również automatyczne wykonanie kopii z masy plastycznej, dzięki urządzeniom w rodzaju ploterów frezujących czy obrabiarek laserowych. W chwili obecnej istnieje wiele metod uzyskiwania trójwymiarowego odwzorowania zabytków. Żadna z nich nie jest jeszcze w pełni funkcjonalna, ale warto się im przyjrzeć z myślą o docelowym kierunku rozwoju prezentowanego tu systemu dokumentacji zabytków: - Fotogrametria bliskiego zasięgu, umożliwiająca tworzenie modeli 3D poprzez przetwarzanie zestawów klasycznych zdjęć dwuwymiarowych. Teoretycznie, w przypadku nieskomplikowanych obiektów możliwe jest stworzenie ich trójwymiarowej rekonstrukcji na podstawie zaledwie dwóch zdjęć, wykonanych z przeciwnych kierunków. Oczywiście, im więcej zdjęć, tym bardziej precyzyjna może być rekonstrukcja. Z tego powodu prezentowany tu sposób dokumentacji, zakładający wykonywanie optymalnie 6 zdjęć zabytku powinien stać się standardem, ponieważ umożliwia późniejsze przekształcenie dokumentacji na w pełni trójwymiarową. Istnieje oprogramowanie wspierające proces przekształceń 2D-3D, zarówno jako składnik większych aplikacji, jak również w postaci samodzielnych programów. W porównaniu z innymi, metoda jest relatywnie tania, koszt oprogramowania lokuje się poniżej 4 tys zł. Co ciekawe, metoda umożliwia wykorzystanie jako źródła także tradycyjnych rysunków, co daje możliwość odtworzenia np. zabytków, które uległy zniszczeniu lub zaginęły i nie są obecnie dostępne. Niestety, na razie procedury przekształceń są dość żmudne i raczej nie pozwalają uzyskać precyzji niezbędnej do większości profesjonalnych analiz. Problem wydaje się jednak być związany z aktualnymi możliwościami oprogramowania i należy się spodziewać w tej dziedzinie, szybkiego postępu. Rozwój oprogramowania umożliwiającego konwersję 2D-3D powinien więc stać się istotnym elementem prac nad rozwojem archeologicznego warsztatu badawczego. Warto dodać, że istnieją systemy umożliwiające automatyczne tworzenie modeli 3D z konwencjonalnych zdjęć. Systemy te oparte są na metodzie stereoskopowej, zakładającej wykonanie zdjęć z dwóch aparatów ustawionych pod pewnym kątem. W grę wchodzi też metoda światła strukturalnego, wykorzystująca pojedynczy aparat oraz projektor rzutujący na obiekt specjalny wzór, którego odkształcenia są później interpretowane przez komputer. W obu wypadkach niezbędne są więc specyficzne rozwiązania sprzętowe, jakkolwiek oparte na dość standardowych komponentach. Cena profesjonalnych urządzeń tego typu przekracza jednak 12 tys zł. Koszty wykorzystania urządzeń amatorskich lub samodzielnej ich budowy są minimalne, jednak precyzja otrzymanych 5 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 modeli 3D może być niewystarczająca. Niemniej, rysuje się tu interesująca możliwość dalszych badań nad rozwojem systemu SAD. - Digitalizacja, umożliwiająca tworzenie modeli 3D przy użyciu elektro-mechanicznych urządzeń dotykowych (digitizerów) podłączonych do komputera. Tego typu urządzenia, sprzedawane samodzielnie lub jako dodatek do aplikacji graficznych są wciąż dostępne na rynku, mimo ekspansji innych rozwiązań. Generalnie konstrukcją przypominają pantograf, którego ramię, prowadzone przez operatora wzdłuż powierzchni obiektu przekazuje komputerowi informacje o kształcie bryły. Metoda tworzenia modeli trójwymiarowych przy użyciu takich urządzeń ma wady podobne do wcześniej opisanej – pochłania dużo czasu, wymaga stałej obecności operatora i nie zapewnia precyzyjnego oddania mikrostruktury powierzchni, niezbędnej do zaawansowanych analiz. Ceny tego typu urządzeń oscylują między 12 tys a 20 tys zł w przeliczeniu. Inną ciekawą metodę zaimplementowano w urządzeniach działających w oparciu o technologię piezoelektryczną. Skanery tego typu można kupić w cenie poniżej 5 tys zł. Powodem relatywnie niskiej ceny jest poważne ograniczenie tej technologii – skanowane mogą być jedynie bardzo niewielkie przedmioty, nie grubsze niż 6 cm. - Skanowanie laserowe. Interesująca metoda tworzenie modeli 3D, w której większa część procesu tworzenia modelu trójwymiarowego odbywa się automatycznie. Urządzenie pozyskuje informacje o kształcie bryły analizując jej powierzchnie za pomocą promienia lasera. Ceny urządzeń w ciągu ostatniej dekady znacznie się obniżyły. Mimo wszystko dobrej klasy skanery o potencjalnym zastosowaniu archeologicznym kosztują od 40 do 100 tys zł w przeliczeniu. W przypadku zaawansowanych urządzeń umożliwiających skanowanie obiektów wielkogabarytowych cena osiąga wielokrotność tej kwoty. Pojawiły się jednak tańsze urządzenia amatorskie w cenie ok. 4 tys zł. Skanery laserowe są od pewnego czasu wykorzystywane do dokumentacji zabytków archeologicznych, w tym narzędzi krzemiennych, a nawet do automatyzacji takich czynności badawczych jak wyszukiwanie składanek (Schurmans, U., Razdan, A., Simon, A., et al, 2001). Jak na razie efekty tych prac nie są imponujące. Istotną rolę odgrywają ograniczenia samej metody. Jak się okazuje, skaner laserowy nie radzi sobie z niektórymi materiałami o właściwościach refleksyjnych, zawodzi również w przypadku przedmiotów przeźroczystych. Promień lasera przechodzi przez półprzeźroczyste krawędzie krzemiennych odłupków, co powoduje konieczność uciążliwego, ręcznego korygowania tworzonych w ten sposób modeli. Ponadto mocowanie obiektu na obrotowej podstawie przesłania część płaszczyzn i powoduje, że, wskanowanie całego obiektu wymaga co najmniej dwóch sesji, rozdzielonych zmianą położenia skanowanego artefaktu. Wyniki obu sesji muszą być następnie łączone w programie graficznym. Jak na razie wyszukiwanie składanek wspomagane komputerowo zajmuje więcej czasu niż ręczne. Co więcej, wyniki ograniczają się do wskazywania prostych złamań. Chociaż ten ostatni problem, jak się wydaje, będzie stopniowo niwelowany w toku rozwoju oprogramowania, jednak techniczne ograniczenia samej metody wydają się poważną przeszkodą. Na marginesie warto dodać, że skanowanie laserowe znajduje także inne, bardziej skuteczne zastosowania w archeologii. Mowa tu o tzw. skanerach terenowych (terrestrial scaners), umożliwiających precyzyjne odwzorowanie 3D dużych obiektów, np. wykopów archeologicznych, budowli, wnętrz jaskiń i kopalń (Schaich, M., 1998). - Tomografia komputerowa. Ze względu na ograniczenia skanerów laserowych wzrasta zainteresowanie innymi metodami tworzenia modeli 3D, w tym m.in. metodami wykorzystującymi ultradźwięki, pola magnetyczne oraz inne niż światło rodzaje promieniowania. Z pośród tych ostatnich metod największe zainteresowanie wzbudza tomografia komputerowa (CT), od lat stosowana z powodzeniem w medycynie i przemyśle. Analizy tomograficzne są również od dawna wykorzystywane na potrzeby archeologii, m.in. w badaniach mumii egipskich (Baldock, C. et al, 1997,). Podstawową zaletą technologii CT jest całkowita automatyzacja procesu skanowania – artefakt nie wymaga obracania, a cały proces odbywa się bez konieczności 6 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 stałego nadzoru. Tomografia daje teoretycznie bardzo wysoką precyzję pomiaru i byłaby świetnym rozwiązaniem dla potrzeb dokumentacji archeologicznej. Podstawową wadą tego rozwiązania jest jednak bardzo wysoki koszt aparatury – dobrej klasy tomograf kosztuje ponad 1 300 000 zł. W efekcie próby zastosowań archeologicznych CT dokonywane są na sprzęcie projektowanym do celów medycznych lub przemysłowych, obsługiwanych przez personel nieobeznany z tematyką archeologiczną, co może decydować o ich niepowodzeniu (J. Burdukiewicz, informacja ustna). Z drugiej strony są też przykłady pozytywnego zastosowania tomografii w archeologii (Illerhaus, B. et al 1997). Te pozytywne przykłady, jak również brak zasadniczych ograniczeń metody każą przypuszczać, że stanowi ona najbardziej perspektywiczną drogę rozwoju dokumentacji archeologicznej. 5 Literatura i odsyłacze - Artymiak J., 1998 a, Profesjonalne skanery trójwymiarowe, CAD/CAM Forum, 10/98. Artykuł zawiera dobry opis technologii skanowania laserowego. Ze względu na datę publikacji szczegóły odnośnie cen i produktów trochę zdezaktualizowane. Całość jednak warta przeczytania: http://cadcamforum.pl/10'98/skan3d.htm - Artymiak, J., 1998 b, Digitizery i skanery 3D, PC Kurier 23/98. Artykuł omawia różne technologie tworzenia modeli 3D i tworzenia wirtualnej rzeczywistości, także na potrzeby archeologii. Uwagi odnośnie aktualności – jak wyżej: http://www.pckurier.pl/archiwum/index.asp?Rok=1998&Dzial=8 - Baldock, C., Hughes, S., Whitaker, D., 1997, 3-D Reconstruction of Ancient Egyptian Mummy using X-ray Computer Tomography: http://www.sci.qut.edu.au/physci/seminar/mummies/ - Gillings, M., Goodrick, G., 1996, Sensuous and Reflexive GIS Exploring Visualisation and VRML, Internet Archaeology 1/96: http://intarch.ac.uk/journal/issue1/gillings_toc.html - Illerhaus, B., Goebbels, J., Riesemeier H., 1997, 3D Computerized Tomography - Synergism Between Technique and Art, Bundesanstalt für Materialforschung und -prüfung (BAM), Unter den Eichen 87, D-12205 Berlin, Germany: http://www.ct.bam.de/daten/paper.html - Schaich, M., 1998, Computergestützte Grabungsdokumentation, w: [ E. Gersbach, Ausgrabung heute. Methoden und Techniken der Feldgrabung (Darmstadt 3. Aufl. 1998) 117-142.]: http://www.arctron.de/Publikationen/Computergestuetzte_Grabungsdokumentation/ - Schurmans, U., Razdan, A., Simon, A., et al, 2001, Advances in Geometric Modelling and Feature Extraction on Pots, Rocks and Bones for Representation and Query via the Internet, http://3dk.asu.edu/archives/publication/g3dk/caa2001.pdf - Simply 3D. Bogata witryna ze szczegółowymi i aktualnymi informacjami o wszystkich technologiach i narzędziach generowania obrazów 3D. Zawiera ogromną ilość posegregowanych tematycznie odsyłaczy do stron producentów sprzętu i oprogramowania, w tym także wymienionego w niniejszym artykule. Znajdują się tu odnośniki do stron ilustrujących różne zastosowania 3D, także archeologiczne. Ponadto strona zawiera odnośniki do witryn poświęconych samodzielnemu konstruowaniu skanerów 3D: http://wwwx.netheaven.com/~simple3d/ 7 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com Mikołaj Urbanowski The visual documentation of archaeological finds SKAMANDER 1 - Paulo Cezar, IMPA. Witryna poświęcona fotografii 3D z informacjami i kursami nt. różnych technologii 3D i ich zastosowań. Zawiera m.in. opis samodzielnego tworzenia systemów fotografii 3D opartych na metodzie światła strukturalnego: http://w3.impa.br/~pcezar/3dp/original/ - Computed Tomography (CT) and Archaeology Research Project. Witryna projektu poświęconego zastosowaniu tomografii komputerowej do odczytywania zapieczętowanych listów klinowych (Applbaum, N., Applbaum, Y., Horowitz, W.,), poruszająca też ogólniejsze aspekty zastosowań CT w archeologii: http://www.hum.huji.ac.il/Archaeology/ct/index.htm. - BAM (Bundesanstalt fur Materialforschung). Witryna poświęcona tomografii komputerowej, także jej zastosowaniom archeologicznym. Bardzo obszerna bibliografia: http://www.ct.bam.de/daten/welcome.html - Photo Modeler. Oprogramowanie do konwersji obrazów 2D na modele 3D, także w darmowej wersji demo: http://www.photomodeler.com/ - Roland. Relatywnie tanie digitizery piezoelektryczne i plotery frezujące do tworzenia rzeczywistych kopii modeli 3D: http://www.roland3d.com/ - Geometrix. Relatywnie http://www.geometrix.com/ - Cyberware. Zaawansowane i drogie skanery laserowe: http://www.cyberware.com/ tanie digitizery oparte na fotografii 8 PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com stereoskopowej: