Utwory audiowizualne i domena publiczna

Domena Publiczna – strefa wolna od prawników?
A. ZASADY OGÓLNE.
1. Utwór audiowizualny – co to?
Polska ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 roku1 (dalej: PAut ) nie
zawiera definicji utworu audiowizualnego. W większości przypadków jako cechy definiujące
utwór audiowizualny wymienia się zestawienie osobnych utworów wizualnych oraz audialnych
lub po prostu zestawienie sekwencji zdjęć oraz dźwięku.
Definicja utworu audiowizualnego jest ciągle poddawana krytyce doktryny prawa. Część
autorów definiuje utwór audiowizualny po prostu jako wizualne lub audiowizualne nagranie2.
Wyraźna wskazówką w tym zakresie jest artykuł 69 PAut, zgodnie, z którym utwór
audiowizualny jest wypadkową wkładu twórczego osób, które przyczyniły się do jego
powstania, włączając do tego grona głównego reŜysera oraz operatora. Na potrzeby naszego
opracowania moŜemy przyjąć, Ŝe utworem audiowizualnym jest po prostu kaŜdy film, który ma
charakter twórczy. Bardziej szczegółowe próby definicji wymagałyby zapewne osobnego
wykładu.
Jak kaŜde inne dzieło utwór audiowizualny prędzej czy później znajduje się w domenie
publicznej, co oznacza, Ŝe prawo umoŜliwi korzystanie z niego, np. kopiowanie, czy
rozpowszechnianie, bez zgody autora czy osoby uprawionej i bez konieczności uiszczania na
jej rzecz wynagrodzenia.
Postaramy się przybliŜyć i scharakteryzować koncepcję domeny publicznej i jej wpływ na
swobodę korzystania z cudzych utworów audiowizualnych.
2. Czym jest domena publiczna?
Prawa autorskie chronią własność intelektualną dając autorowi tak zwany „monopol autorski”.
Zgodnie z tym załoŜeniem osoby trzecie nie mogą – co do zasady – korzystać z chronionego
utworu bez wyraźnej zgody osoby uprawnionej. Zasada ta jednak doznaje licznych wyjątków.
Kiedy w osiemnastym wieku, wspierając postępujący rozwój ekonomiczny, uchwalono pierwsze
akty prawne mające na celu ochronę praw autorskich, wprowadzono takŜe zapisy
umoŜliwiające korzystanie z cudzych utworów przez osoby trzecie. Miało to na celu
zrównowaŜenie dwóch dóbr: 1) powszechnego dostępu do dóbr kultury oraz 2) ochrony
ekonomicznych interesów twórcy. Warto zauwaŜyć, Ŝe przed uchwaleniem wspomnianych
aktów, utwory nie były objęte ochroną w ogóle.
Czym jest zatem domena publiczna? Najogólniej rzecz ujmując domena publiczna jest oazą,
do której nieuchronnie trafią wszystkie utrwalone przejawy myśli i wraŜliwości ludzkiej,
pozbawione w wyniku upływu czasu ochrony prawnej. Lawrence Lessing nazywa domenę
publiczną „sferą wolną od prawników”3, co jest nie tylko obrazowe, ale i nie pozbawione
podstaw.
Jak widać na tym świecie nie ma ideałów i wbrew Ŝyczeniom Pana Lessinga sfera domeny
publicznej – jak kaŜda inna – jest mimo wszystko dogłębnie badana przez prawników.
Co do zasady do domeny publicznej wchodzą następujące utwory:
1) które nigdy nie były objęte ochroną prawnoautorską (na przykład dzieła dawnych mistrzów);
1
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tj. Dz.U.06.90.631 ze zm.)
zob. więcej w J Barta, R. Markiewicz [w:] System prawa prywatnego. Tom 13 Prawo autorskie, Warszawa
2007, s. 32.
3
zobacz: 'Free Culture' by Lawrence Lessig: http://www.futrega.org/wk/
2
2) które nie są chronione na mocy wyraźnych zapisów ustawowych (na przykład materiały i
dokumenty rządowe);
3) których okres ochrony prawnoautorskiej dobiegł końca..
Ta ostatnia kategoria będzie kanwą naszego artykułu.
Co waŜne, pobieranie opłat za korzystanie z utworów znajdujących się w domenie publicznej
jest niedozwolone, chyba Ŝe opłata dotyczy usługi o charakterze czysto technicznym (np.
opłata za wyprodukowanie i utrwalenie na nośniku). Mamy tu jednak do czynienia z opłatą za
banalną usługę, a nie wynagrodzeniem dla twórcy dzieła.
W tym miejscu krótka dygresja dla bardziej wtajemniczonych w meandry prawa autorskiego:
pojęcie domeny publicznej nie jest równoznaczne z dozwolonym uŜytkiem publicznym, czyli
bezpłatnym pozwoleniem na uŜytek utworów w ściśle określonych przypadkach lub z
koncepcją licencji copyleft / open-source. Ponadto, wbrew powszechnemu mniemaniu do
domeny publicznej nie wchodzą utwory, które nie mają charakteru twórczego. W jej zakresie
znajdują się natomiast dzieła pochodzące z czasów, gdy koncepcja ochrony własności
intelektualnej jeszcze nie istniała. Wątku tego nie będziemy rozwijać.
B. WYGAŚNIECIE MAJĄTKOWYCH PRAW AUTORSKICH.
3. Prawa autorskie a upływ czasu.
Największe znaczenie praktyczne ma chyba kategoria zaliczana do domeny publicznej
związana z wygasaniem majątkowych praw autorskich do utworów spowodowane upływem
czasu.
Okres czasu, po upływie którego majątkowe prawa autorskie wygasają ewoluował na
przestrzeni dziejów. Ustawodawstwa krajowe początkowo przyjmowały okres dwudziestu
pięciu lat od śmierci autora/współautorów. Później ustaliła się reguła pięćdziesięciu lat od
śmierci, by ostatecznie dość powszechnie przyjąć, Ŝe okres ten powinien wynosić lat
siedemdziesiąt.
Konwencja Berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z roku 1886 (dalej:
Konwencja) ustala generalną zasadę okresu ochronnego na czas nie krótszy niŜ lat
pięćdziesiąt po śmierci autora, co stanowi tzw. minimum konwencyjne. Podobne rozwiązane
zostało przyjęte w Porozumieniu w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności
Intelektualnej (TRIPS) Światowej Organizacji Handlu z roku 1994.
JednakŜe ochrona na szczeblu europejskim poszła krok dalej i Dyrektywa Rady Unii
Europejskiej 93/98/EWG z dnia 29 października 1993 roku w sprawie harmonizacji czasu
ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych (dalej: Dyrektywa) ustanawia ogólny
okres, po którym majątkowe prawa autorskie wygasają na siedemdziesiąt lat po śmierci autora,
bez względu na moment zgodnego z prawem podania utworu do publicznej wiadomości.
Wkrótce po tym jak Dyrektywa została przyjęta w Europie, po drugiej stronie oceanu – w
Stanach Zjednoczonych, w roku 1998 uchwalono regulację o podobnym skutku nazwaną
ustawą o przedłuŜeniu czasowej ochrony praw autorskich (Copyright Extension Act). Ustawa ta
nazwana została takŜe ustawą o ochronie Myszki Miki (Mickey Mouse Protection Act).
Powodem tej złośliwości był fakt, Ŝe jej uchwalenie znacząco przesunęło moment, po którym
kreskówki koncernu Walt'a Disney'a utracą ochronę prawnoautorską4. Warto w tym momencie
zwrócić uwagę na fakt, Ŝe zagadnienie domeny publicznej w Stanach Zjednoczonych jest
bardziej skomplikowane niŜ w Polsce, a w jej zakres wchodzi stosunkowo wiele utworów, takŜe
utworów audiowizualnych. Na podstawie regulacji wewnętrznych znajdują się tam między
innym wszystkie utwory stworzone przed rokiem 19235, niezaleŜnie od tego kiedy umarli ich
4
zobacz: sprawa Eldred Et Al. v. Ashcroft, Attorney General: www.supremecourtus.gov/opinions/02pdf/01618.pdf
5
patrz: ‘How to Investigate the Copyright Status of a Work’
http://www.copyright.gov/circs/circ22.html#duration (21 listopad 2007 r.)
twórcy.
Zgodnie z polskim ustawodawstwem okres, po którym prawa autorskie wygasają został
ustalony na dwadzieścia lat po śmierci autora. Obecna ustawa obowiązująca od początku 1995
roku wydłuŜyła ten okres do lat pięćdziesięciu, a potem nowelizacją z roku 2000 do lat
siedemdziesięciu po śmierci autora (art. 36 PAut). Wypada zaznaczyć, Ŝe w określonych
przypadkach ten okres liczony jest od daty rozpowszechnienia utworu, na przykład w
przypadku utworu, którego autor nie jest znany 6.
Okres ochronny liczy się w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło
zdarzenie, od którego zaczyna się bieg takiego terminu (artykuł 39 PAut).
Dodatkowo naleŜy zauwaŜyć, Ŝe postanowienie ustawy dotyczą wygaśnięcia majątkowych
praw autorskich do utworów, których twórca lub współtwórca jest obywatelem polskim, które
zostały opublikowane po raz pierwszy na terytorium Polski albo równocześnie na tym
terytorium i za granicą, które zostały opublikowane po raz pierwszy w języku polskim lub
których ochrona wynika z umów międzynarodowych.
Z praktycznego punktu widzenia zapis ten oznacza, Ŝe zdecydowana większość utworów
audiowizualnych jakie powstały ciągle podlega ochronie prawnoautorskiej tak na terytorium
Polski, jak i na terenie innych krajów Unii Europejskiej.
Inaczej sytuacja wygląda w Stanach Zjednoczonych, gdzie – jak juŜ wcześniej
sygnalizowaliśmy – znacznie więcej utworów audiowizualnych znajdzie się w domenie
publicznej, w tym wszystkie powstałe przed rokiem 1923.
NaleŜy pamiętać, Ŝe nawet po wygaśnięciu majątkowych praw autorskich, prawa osobiste
twórcy nie gasną. Korzystający z dzieła znajdującego się w domenie publicznej jest
nieodmiennie zobowiązany do respektowania praw osobistych twórcy, w szczególności do
podania autorstwa. W przypadku naruszenia praw osobistych twórcy, jego następcy prawni lub
upowaŜnione organizacje (np. organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi) mają
prawo wystąpić z roszczeniami w tym zakresie.
4. Specyfika wygasania praw do utworów audiowizualnych.
Wszystkie powyŜsze reguły odnoszą się oczywiście do utworów audiowizualnych. JednakŜe,
czas wygaśnięcia majątkowych praw autorskich do tego typu utworów został uregulowany w
specyficzny sposób. Mamy bowiem w tym wypadku do czynienia z utworem, który ma wielu
ojców – czytaj współtwórców. Artykuł 36.4 PAut stanowi, Ŝe majątkowe prawa autorskie w
odniesieniu do utworów audiowizualnych wygasają po okresie siedemdziesięciu lat od śmierci
najpóźniej zmarłej z wymieniony poniŜej osób:
1) głównego reŜysera;
2) autora scenariusza
3) autora dialogów
4) kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego .
Podobnie jak to się ma z innymi utworami, wygaśnięcie majątkowych praw autorskich do
utworu audiowizualnego jest niezaleŜne od czasu jego pierwszej publicznej prezentacji.
Wprowadzone tego rodzaju rozwiązania znakomicie przedłuŜa okres w jakim prawa autorskie
pozostają chronione przez prawo autorskie7. Co waŜne artykuł drugi Dyrektywy ustanawia
podobną zasadę.
6
PAut definiuje utwór rozpowszechniony jako utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek
sposób udostępniony publicznie.
7
Mimo, Ŝe status współautora jest przyznany kaŜdej osobie, która wniosła twórczy wkład w postanie utworu
audiowizualnego, to producent nabywa wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji ich utworów w ramach
tegoŜ utworu jako całości (art. 70 Paut).
5. Warto pamiętać
1) Wizualne, słowne, muzyczno-słowne utwory, które znajdują się w domenie publicznej mogą
zostać wykorzystane w ramach tworzonego utworu audiowizualnego. Uzyskując prawo do
darmowego powielania, czy teŜ rozpowszechniania filmowcy mogą w znakomity sposób
wzbogacić swoją własną pracę twórczą o cenne elementy. To swego rodzaju okazja dla
początkujących filmowców, ale takŜe dla małych producentów, których budŜety produkcyjne
nie zawsze są wystarczające. Korzystanie z utworów będących w domenie publicznej moŜe
natomiast znakomicie obniŜyć ponoszone koszty.
Korzystanie z ryciny, zdjęcia, czy teŜ mapy stworzonej wcześniej niŜ przed
siedemdziesięciu laty od daty śmierci twórcy/współtwórców moŜe przecieŜ wpłynąć
znakomicie na wartość poznawczą i edukacyjną produkcji nie generując dodatkowych
kosztów.
Oczywiście największym źródłem darmowych materiałów jest Internet. Dobra orientacja w
jego zasobach pozwala na pozyskanie wielu bardzo interesujących legalnych materiałów.
Niestety zasoby internetowe pełne są utworów umieszczanych przez osoby, które w sposób
nagminny łamią prawo8.
Wielu uŜytkowników działa w przekonaniu, Ŝe ich poczynania są całkowicie legalne,
niezmienia to jednak sprawy – następuje przekroczenie prawa, tyle Ŝe w sposób
nieświadomy.
Jest takŜe druga strona. Na rynku funkcjonują podmioty, które starają się pobierać
wynagrodzenie tytułem udzielanych licencji na utwory, które znajdują się juŜ w domenie
publicznej.
2) W polskim prawie korzystanie z utworów, do których majątkowe prawa autorskie wygasły
nie jest zwolnione z wszelkich opłat. Zgodnie z art. 40 PAut korzystanie takie – co do
zasady – powoduje konieczność zapłaty wynagrodzenia na rzecz Funduszu Promocji
Twórczości, którego środki przeznaczone są między innymi na cele takie jak stypendia, czy
pomoc socjalna dla artystów. Producenci lub wydawcy „egzemplarzy utworów literackich,
muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych” są obowiązani do
przekazywania na rzecz Funduszu wpłaty wynoszącej od 5 % do 8 % wpływów brutto ze
sprzedaŜy egzemplarzy tych utworów. Zwracamy uwagę, Ŝe na tej liście brak jest utworów
audiowizualnych. Oznacza to, Ŝe obowiązek odprowadzania opłat na rzecz Funduszu nie
dotyczy producentów filmowych.
3) NaleŜy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe w momencie przedłuŜenia okresu ochronnego niektóre
utwory niejako „powróciły” z domeny publicznej i ponownie zostały objęte ochroną
prawnoautorską. Zakres tego rozwiązania został jednak ograniczony i obecny
siedemdziesięcioletni okres ochronny znajduje zastosowanie do utworów obywateli obcych
stale zamieszkałych za granicą, tylko pod warunkiem wzajemności. Oczywiście opisana
powyŜej zasada „odŜycia praw” nie odnosi się do utworów, które nigdy nie podlegały
ochronie prawnoautorskej9.
4) Podobnie jak prawa autorskie, z upływem czasu wygasają takŜe prawa pokrewne. PAut
wprowadza między innymi ochronę prawa do wideogramu, który jest definiowany jako
pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, z dźwiękiem lub bez, niezaleŜnie od
tego, czy stanowi ono utwór audiowizualny (art. 94 PAut). Podmiotem uprawnionym do
wykonywania tych praw jest producent, który posiada wyłączne prawa do dysponowania
wideogramem. Prawo to wygasa z upływem pięćdziesięciu lat od momentu jego
sporządzenia. Podobne ale nie identyczne rozwiązanie wprowadza takŜe Dyrektywa. Tego
8
Na przykład niektórzy uŜytkownicy internetowego portalu Wikipedia starają się zdobywać utwory, do
których nie mają uprawnień poprzez umieszczanie ich na portalu na licencjach typu open-source. Zjawisko
to moŜna by nazwać praniem nielegalnych utworów (poprzez analogię do prania brudnych pieniędzy).
9
patrz: Wyrok SN z 06.06.2002, I CKN 654/00
rozwiązania mają za zadanie umoŜliwić producentom utworów audiowizualnych obronę ich
gospodarczych interesów. W rezultacie producent uzyskuje podwójną ochronę – z tytułu
majątkowych praw autorskich oraz z tytułu praw do wideogramu.
C. PODSUMOWANIE.
Koncepcja domeny publicznej jest złoŜonym zagadnieniem. W jej stosowaniu oprócz
przepisów prawa swoje znaczenie ma takŜe utarta praktyka i zwyczaj. Dobrym przykładem
niech będzie polskie tłumaczenie “Ody do radości”, oficjalnego hymnu Unii Europejskiej.
Polskie tłumaczenie słów wykonał Konstanty Ildefons Gałczyński zmarły w 1953 roku. Mimo,
Ŝe siedemdziesięcioletni okres ochronny liczony od jego śmierci jeszcze nie minął, jego
tłumaczenie jest powszechnie wykorzystywane, takŜe przez instytucje publiczne. Z informacji
jakie trafiły do opinii publicznej wynika, Ŝe Ŝadne wynagrodzenie lub tantiemy nie są
odprowadzane10. Prawdopodobnie tylko nieliczni uŜytkownicy w ogóle rozwaŜali potrzebę
zakupu licencji na wykorzystanie tego utworu. Co waŜne, hymnem Unii Europejskiej jest sama
melodia, nie tekst. Odpada więc takŜe argumentacja, Ŝe jako część hymnu tłumaczenie nie
podlega ochronie jako materiał urzędowy.
Rola domeny publicznej staje się coraz to waŜniejsza dla całego przemysłu filmowego oraz
niezaleŜnych twórców. Długa ochrona majątkowych praw autorskich zabezpiecza bowiem
ekonomiczne interesy producentów, ponoszących ryzyko gospodarze związane z produkcją
filmu.
Z drugiej strony po wygaśnięciu praw ochronnych do utworu, producenci i twórcy filmowi,
szczególnie dokumentaliści, w tym twórcy (producenci) filmów przyrodniczych, podróŜniczych,
historycznych czy edukacyjnych, korzystając z niechronionych materiałów mogą angaŜować
się w większą ilość nowych produkcji, a bezpłatnie pozyskane materiały mogą uatrakcyjnić
produkt końcowy.
Szczególnie w erze Internetu, gdy dostęp do dóbr kultury staje się coraz łatwiejszy. NaleŜy
pamiętać, Ŝe czas biegnie nieubłaganie i kaŜdy upływający rok zwiększa zawartość domeny
publicznej.
Rozwój społeczeństwa informatycznego cały czas zmienia sytuację na rynku dóbr
niematerialnych. W tej sytuacji najwaŜniejsze wydaje się zachowanie zdrowej równowagi
między nienasyconym w dzisiejszych czasach popytem na darmową sztukę i kulturę a
dbaniem o interesy finansowe twórców i producentów. MoŜna powiedzieć, Ŝe sfera domeny
publicznej się kurczy, a czas obowiązywania majątkowych praw autorskich zostaje wydłuŜony.
Z drugiej jednak strony potencjał domeny publicznej jest olbrzymi, większy niŜ kiedykolwiek.
Kultura Internetu, czy teŜ łatwość kreowania nowych dzieł za pomocą współczesnej techniki
jest ogromna i w niespotykany dotąd sposób wpływa na rynek dóbr kultury. Choćby dlatego,
Ŝe wszyscy stajemy się twórcami, a takŜe odbiorcami utworów stworzonych przez osoby
zupełnie nam nieznane.
Niestety proces ten ma teŜ i swoje ciemne strony, czyli piractwo autorskie na niespotykaną
dotąd skalę. To fenomen, który kaŜdego roku jest przyczyną gigantycznych strat dla przemysłu
filmowego.
Michał Trowski
10
patrz: Piotr Waglowski "Oda do radości i prawa autorskie” na http://prawo.vagla.pl/node/7521 (22 listopad
2007 r.)