Historia Romów

Historia Romów
Tajemnice i historyczne zagadki
Historia Romów jest zagadkowa i nie do końca zbadana. Dzięki śladom migracji można odtworzyć
niektóre wydarzenia i przybliżyć obraz tej licznej społeczności, wędrującej wiekami po całym świecie.
Kim są Romowie
Romowie to bardzo zróżnicowana wewnętrznie grupa etniczna rozproszona w Europie, obu
Amerykach oraz części Azji. Brak własnego terytorium na przestrzeni wieków zmuszał Romów do
wędrownego trybu życia. Dane o ich liczebności wahają się od 8 do 15 mln.
Romska odyseja
Najnowsze badania nad pochodzeniem Romów wykazały, że pochodzą oni z Indii.
Zanim dotarli do Europy, przebyli długa drogę przez Persję i Bizancjum (V-X w.), osiedlając się tam,
gdzie ich los był zależny od wojen, polityki i kontaktów z lokalną ludnością.
Romowie w Europie
Pojawienie się Romów w Europie na początku XIV w. zapoczątkowało nowe liczne migracje z kraju do
kraju. Zaczęły powstawać legendy o ich pochodzeniu. Pojawiły się kontrowersje, które trwają do
dzisiaj. W średniowiecznej Europie otwierano wrota Cyganom – wędrownym pielgrzymom,
pozwalano im przemieszczać się z miasta do miasta, a tym samym rozprzestrzeniano jeden z
przekazów o prześladowanych, szukających schronienia wędrowcach przybywających z biblijnych
ziem.
Prześladowania
Z czasem, gdy migracje Romów nasilały się, dochodziło do zatrzymań, prześladowań, często
krwawych napadów i zniewolenia całych taborów. Powstał mit mówiący o tym, że Cyganie pochodzą
z rodu Kaina, który za zabicie Abla został skazany na tułaczkę. Nie brakowało również zwolenników
teorii o rzekomych grupach przestępczych.
Kontrowersje
Na przełomie XV i XVI w. wiele państw wprowadziło surowe prawa wymierzone w Romów. W Polsce
wydano między XVI a XVII w. ustawy banicyjne, ale ich egzekwowanie było częściowe. Romowie
wypełniali nisze gospodarcze, a zapotrzebowanie na ich usługi wpływało na przychylny stosunek
wobec wędrujących taborami rodzin. Znane są przypadki, gdy całe wioski wstawiały się w obronie
prześladowanych Cyganów.
Eksterminacja Romów
Wraz z upływem czasu powstawały najrozmaitsze dekrety, odmawiające lub dające Romom prawa.
Jednym z ważniejszych i najbardziej tragicznych momentów romskiej historii jest II Wojna Światowa.
Gdy mieszkańcy Europy zostali podzieleni na różne gatunki ludzi, Cyganów oznaczono czarnymi
trójkątami z literą Z jak Zigenuer (Cygan) i poddano planowej eksterminacji. Szacuje się, że w czasie II
Wojny Światowej zginęło około 150-600 tys. Romów.
Unieruchomione tabory
Miejsce Romów w powojennej rzeczywistości ponownie zaczęły wyznaczać nowe prawa
i idee. Podczas kolejnych wędrówek Romowie odnowili swoją sławę jako dobrzy rzemieślnicy,
wróżbici, muzycy. Starano się wprowadzić przymusowe osiedlania, przeprowadzić spis ludności
cygańskiej i ułatwić im znalezienie pracy. W Polsce po 1964 r., gdy został wprowadzony zakaz
podróżowania taborami, liczba koczujących osób malała
(z 10 tys. w latach 50 do około 400 w latach 80). Ówczesne władze starały się doprowadzić do
integracji przez pomoc w znalezieniu pracy oraz nałożenie obowiązku szkolnego na dzieci romskie.
Działania te zmieniły dotychczasowy tryb życia Romów, przyczyniły się do powstania instytucji
ułatwiających Romom jednoczenie się i dochodzenie swoich praw.
Najnowsza historia
W 1971 r. powołano organizację Romani Union mającą na celu prezentowanie interesów romskich na
forach międzynarodowych, unifikację języka romani i uznanie Romów w wielu krajach za mniejszość
narodową. Obecnie społeczność romska w Polsce liczy około 20 tys. osób, a ich „problematyczna”
sytuacja społeczno-ekonomiczna ulega zmianie.
Romowie dzisiaj
Romowie decydują o sobie, zdobywają nowe umiejętności, pojawiają się na rynku pracy, kończą
szkoły, studia i kursy. Współpracują też z pedagogami, aby przygotować swoje dzieci do nowego
życia. Pracują nad nową kartą w swojej historii, integrują się, wychodzą ze społecznego ukrycia i
pokazują nam, że są jednymi z wielu. Przyszłość należy do Romów, którzy znajdują pełnoprawne
miejsce w społecznościach lokalnych.
Kultura romska
Wieczna wędrówka
Podróże kształcą. Wyobraźmy sobie, że podróżujemy przez całe życie. Że całe pokolenia naszych
przodków też przemierzały świat i wchodziły w interakcje z miejscową ludnością. Jakie wartości z
tego płyną? Jaka kultura mogła wytworzyć się na bazie takiego modelu życia?
Dlaczego kultura romska jest niepowtarzalna?
Kultura romska kształtowana przez wieki wędrówek nie ma głębokich korzeni ani w literaturze, ani w
architekturze. Mimo to jest żywa, wielobarwna i niepowtarzalna. Etnolodzy zaznaczają, że nomadyzm
był najistotniejszą cechą tożsamości grupowej. Niósł ze sobą specyficzny styl i filozofię, wpływał na
strukturę wewnętrzną, normy społeczne, instytucje, zwyczaje i obrzędy w życiu Romów.
Tradycyjne zajęcia
Romowie funkcjonowali na obrzeżach społeczeństwa i nauczyli się wykorzystywać swoje umiejętności
tak, aby współgrać z otoczeniem. Świadczyli usługi, na które było zapotrzebowanie. Jednocześnie
zachowywali kastowe podziały między przynależnością grupową, a wykonywanym zawodem. Istniały
grupy cygańskie specjalizujące się w tresurze niedźwiedzi lub handlujące końmi. Główne dziedziny
tradycyjnej działalności Romów to rzemiosło, handel, rozrywka i wróżba. Cyganie byli znani jako
znakomici kowale, ślusarze czy stolarze. Kobiety romskie często zajmowały się handlem.
Jakie tradycyjne zawody romskie przetrwały próbę czasu?
Zmieniająca się na przestrzeni lat gospodarka wyparła większość zwyczajowych dziedzin działalności
romskiej: handlarze końmi, wróżki, cyrkowcy i kuglarze znikali z dróg wraz z taborami. Spośród
najbardziej tradycyjnych romskich zajęć przetrwały handel i muzyka. Dziś Cyganie sprzedają
samochody, tekstylia, sprzęty AGD. A ich muzykę można usłyszeć na ulicach, weselach, koncertach i
festiwalach.
Zawody romskie dzisiaj
Społeczność romska poszukuje nowych dróg rozwoju wraz ze zmieniającymi się okolicznościami,
zmianami cywilizacyjnymi i coraz silniejszą potrzebą integracji społecznej. Romowie zaczynają
wykonywać takie same zawody, jak inne grupy społeczne. Są nauczycielami, urzędnikami,
przedsiębiorcami.
O czym mówi romskie prawo romanipen?
Najważniejsze wartości kultury romskiej można odnaleźć w niepisanym i znanym tylko Romom
zbiorze obowiązujących ich praw – romanipen. Jest to kodeks postępowania, którego
nieprzestrzeganie zagrożone jest skalaniem. Kodeks ten dotyczy każdej dziedziny życia, odnosi się do
wykroczeń dokonanych w obrębie własnej i obcej grupy.
Prawa mówiące o czystości
W romanipen zawarte są normy dotyczące czystości pożywienia oraz zachowań – szczególnie wobec
kobiet, a osoby i rzeczy są podzielone na czyste oraz nieczyste.
Za nieczyste uważa się np. spożywanie końskiego mięsa, bieliznę kobiety, kobietę w czasie
menstruacji czy porodu. Wewnętrzne zróżnicowanie wśród rodów cygańskich wpływa na odmienne
podejście do przedmiotów i zachowań nieczystych. Dla pewnych grup skalany jest kontakt z ziemią,
co wyklucza wykonywanie zawodu rolnika czy górnika.
W walce o tożsamość
Z zawartych w romanipen praw wynika, że jednym z najgorszych przestępstw jest oszustwo wobec
„swoich”, a najważniejszą wartością jest lojalność wobec grupy. Doskonałym przykładem
świadczącym o wierności własnemu środowisku jest język romani. Romowie posługują się między
sobą mową, której nie przekazują „gadziom” (nie Cyganom), ta nadrzędna zasada przestrzegana od
wieków we wszystkich rodach cygańskich pomagała utrzymać w tajemnicy odrębność i zachować
tożsamość.
Przenikanie kultury romskiej i polskiej
Kulturoznawcy zaznaczają, że każda kultura posiada swój zbiór wartości. Nie ma kultury „lepszej” lub
„gorszej”. Kultura romska jest odmienna od polskiej, przez co wzbudzała wiele kontrowersji.
Krytykowano bądź podziwiano cygański styl bycia, obyczaje i obrzędy. Polacy, którzy z sentymentem
opowiadają o cygańskich wróżkach odnajdą je w filmach
i książkach. Romowie wywarli duży wpływ na polską literaturę, kinematografię i malarstwo. Ich
wizerunek w sztuce różni się od medialnego, gdzie Cygan to żebrak, oszust, złodziej lub ofiara
nietolerancji. To co powszechnie wzbudzało najwięcej sporów, dotyczyło modelu cygańskiej rodziny
(bardzo młode małżeństwa, wielodzietność, analfabetyzm, brak pracy czy stałych dochodów) lub
często powtarzającego się obrazu Cygana-złodzieja. Wszystkie te elementy powodowały niechęć lub
agresję, zwiększały wzajemne uprzedzenia.
Zmiana negatywnych postaw
Obecnie sytuacja ulega zmianie. Od momentu przymusowych osiedleń kultura romska ulega licznym
przeobrażeniom. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat Romowie dostosowują swoje zwyczaje do norm
społecznych przyjmowanych w kulturach, w których goszczą i uczą się od swoich sąsiadów
wszystkiego, co może im zapewnić lepszą przyszłość.
Romowie dzisiaj
Skomplikowany kontekst
Po osiedleniu Romowie przez długie lata byli postrzegani w kategoriach problemu. Kojarzono z nimi
zjawiska takie jak przestępczość, bieda, bardzo niskie wykształcenie i bezrobocie. Zrozumienie
położenia Cygan wymaga wnikliwego przeanalizowania ich historii i kultury oraz tendencji, jakie
panowały w krajach, po których wędrowali, a także przedsięwzięć, jakie zostały podjęte w ich
sprawie.
Historyczny przełom
Po powołaniu do życia licznych organizacji romskich mających na celu ochronę praw i
reprezentowanie interesów tej grupy w 1971 r. podczas I Światowego Kongresu Romów
zaprezentowano romski hymn i flagę. Rozpoczęła się nowa epoka w historii Romów.
Trzy pokolenia po osiedleniu
Polscy Romowie dzielą się na cztery grupy pod względem etnograficzno-językowym: polscy Cyganie
nizinni (Polska Roma), polscy Cyganie wyżynni (Łabanca lub Bergitka Roma), Kełderasza i Lowari.
Historia i obyczaje każdej z grup wpłynęły na ich obecną sytuację.
Dla większości Romów osiedlenie było postrzegane jako degradacja społeczna.
Żyli na marginesie społeczeństwa, pozbawieni przywilejów przez nieznajomość prawa, nieufni wobec
programów, jakie im proponowano.
Droga do integracji
Programowe działania na rzecz społeczności romskiej mają na celu poprawę ich sytuacji społecznoekonomicznej w miejscu zamieszkania. Kierowane do Romów programy napotykały wiele przeszkód.
Zarzucano, że uczyły one biernych postaw lub mijały się z faktycznymi potrzebami. Z czasem
współpraca polsko-romska stała się bardziej uszczegółowiona, dopasowana do potrzeb obu grup. Na
przestrzeni kilkudziesięciu lat sytuacja Romów w Polsce zaczęła się stabilizować i poprawiać. Widać
pierwsze owoce romskiej pracy. Są nimi dzieci czytające i piszące po polsku, prosperujące romskie
firmy, powstające centra kultury romskiej, liczne stowarzyszenia, zwiększająca się liczba asystentów
edukacji romskiej, a także Romowie pracujący i odnoszący sukcesy zawodowe. Te fakty składają się
na awans społeczny Romów.
Nowe spojrzenie na Romów
Nie tylko działacze społeczni i przedstawiciele mediów zaczęli dostrzegać zachodzące zmiany w
wizerunku Romów. Również artyści inspirowani tą grupą etniczną uwieczniają jej wizerunek w swoich
pracach. W 2008 r. na World Press Photo został wyróżniony projekt „Gypsy Interiors”. Zafascynowany
przestrzenią życia różnych kultur fotograf Carlo Gianferro spotkał na swojej drodze architekta
projektującego romskie wille w Mołdawii. Według jego relacji głowa rodziny wybiera styl, rozmiar i
wykończenia adekwatnie do swoich preferencji. Często projekty te były inspirowane wspomnieniami
z podróży przekazywanymi ustnie przez członków rodziny. Tak powstały zaskakujące budowle,
przypominające baśniowe zamki, nierealne, zawiłe i kolorowe. Carlo Gianferro fotografował
mieszkających w nich Romów, wesołych, pogodnych i dumnych ze swoich domów.
Jedni z wielu
Dotychczas powszechne było przedstawianie Romów w sztuce jako koczowników żyjących na
obrzeżach społeczeństwa, hermetycznych i niedostępnych. Amerykański portrecista Chad Evans
Wyatt zaskoczony stereotypem Romów w Czechach i Polsce przez lata fotografował postaci łamiące
ten utarty wizerunek. Bohaterowie jego fotografii to Romowie wykształceni i pracujący. Nie są na tyle
kontrowersyjni, aby przedstawiać ich w mediach, ponieważ nie pasują do sensacyjnych programów o
biedzie i uprzedzeniach. To zwyczajni obywatele, którzy przyczyniają się do tworzenia nowej romskiej
rzeczywistości. Kampania społeczna „Jedni z wielu” pokazuje w szerszym ujęciu, że Romowie to grupa
bardzo dynamiczna, przystosowująca się do zastanych warunków, dbająca o swoją tożsamość.
Zwraca uwagę na fakt, że w Polsce – podobnie jak w innych krajach europejskich – zmienia się
sytuacja społeczno-ekonomiczna Romów. Coraz częściej kończą szkoły i studia, podejmują wiele
działań na rzecz swojej społeczności i dążą do polepszenia warunków, w jakich żyją.