konsumpcja - Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur

Transkrypt

PISMO ŚRODOWISKA BADACZY PROBLEMÓW RYNKU
ukazuje się od 59 lat
handel wewnêtrzny
2013
• rynek • przedsiębiorstwo
nr 3 (344)
• konsumpcja • marketing dwumiesięcznik
Spis treści
Selected Aspects of Basic Dimensions of Sales Staff
of the Slovak Industrial Enterprises – Jaroslav Kita,
Katarína Máziková, Marta Grossmanová, Pavol Kita............................ 5
Situation of People Aged 50+ in the Labour Market
in Poland – Urszula Kłosiewicz-Górecka.............................................. 21
Institutional Analysis of Ukrainian Monetary Sector’s
Influence on Economic Growth – Iryna Hrabynska,
Olga Soltys............................................................................................. 35
Konsumpcja i ceny żywności pod presją spowolnienia
gospodarczego – Krystyna Świetlik....................................................... 47
Zróżnicowanie atrakcyjności głównych ośrodków
targowych Polski – analiza wielowymiarowa
– Andrzej Szromnik, Krzysztof P. Wojdacki............................................ 62
Strategie finansowania przedsiębiorstw handlowych
w warunkach spowolnienia gospodarczego
– Anna Skowronek-Mielczarek............................................................... 82
Jakość obsługi klienta w urzędach administracji publicznej
– Adam Rudzewicz, Jacek Michalak...................................................... 95
2
Działalność
placówek
naukowych
Sprawozdanie z konferencji Zachowania gospodarstw domowych
w warunkach zmian koniunktury (Poznań, 11 kwietnia 2013 roku)
– Mirosława Kaczmarek...................................................................... 105
Sprawozdanie z konferencji pt. Kontrowersje wokół
marketingu. Kreowanie wartości a wartość marketingu
(Warszawa, 6-7 czerwca 2013 roku) – Chrystyna Misiewicz.............. 109
!
Aktualności
Powołanie Rady Konsultacyjnej do spraw Handlu i Usług przy MG........112

3
Z dniem 15 kwietnia 2013 roku zmienił się skład Kolegium Redakcyjnego czasopisma
„Handel Wewnętrzny”. Z naszego grona odeszła dr prof. IBRKK Barbara Pokorska, wieloletnia członkini Kolegium, a od 2008 roku Redaktor Naczelna naszego dwumiesięcznika.
W imieniu całego środowiska naukowego, wszystkich osób życzliwych periodykowi i swoim własnym pragnę bardzo serdecznie podziękować Pani Profesor Barbarze Pokorskiej za
lata pracy w Redakcji, ogromne zaangażowanie i wkład w rozwój czasopisma, uzyskanie
i utrzymanie wysokiej oceny merytorycznej w środowisku nauki i praktyki gospodarczej,
w tym determinację związaną z utrzymaniem pozycji na liście B wykazu czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Dwumiesięcznik „Handel Wewnętrzny” jest jednym z najstarszych tytułów wydawniczych poświęconych szeroko rozumianej problematyce ekonomicznej związanej z funkcjonowaniem rynku, zarządzaniem przedsiębiorstwem, konsumpcją i marketingiem. Jako forum prezentacji analiz teoretycznych i wyników prac naukowo-badawczych reprezentantów
wszystkich ośrodków naukowych z Polski zyskał ugruntowaną pozycję na rynku czasopism
naukowych, stając się płaszczyzną integracji środowiska naukowego i praktyki gospodarczej.
Zdając sobie sprawę z nowych wyzwań, które stoją przed naukami ekonomicznymi
i czasopismami naukowymi, deklarujemy dołożenie wszelkich starań, aby utrzymać wysoką
pozycję i atrakcyjność czasopisma oraz nadal dobrze służyć popularyzacji nauki ku zadowoleniu naszych Czytelników.
Robert Nowacki
redaktor naczelny
4
HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;3(344):5-20
5
Jaroslav Kita
Katarína Máziková
Marta Grossmanová
Pavol Kita
University of Economics – Bratislava
Selected Aspects of Basic Dimensions of Sales Staff
of the Slovak Industrial Enterprises
Summary
An increased interest in sales as a function of the Slovak industrial enterprises
has been caused by the increasing activity of enterprises within the European
space, in which they are developing their sales effectiveness under the conditions
of radical changes of markets. Due to the consequences of demand of a permanently sustainable economic growth, the requirements concerning the sales staff
and their approaches to the market supply of organisations are changing. The article shows the features and competence of the sales people of Slovak enterprises
as for the sales managers as well as the approaches of the sales people to the
presentation of offer. On the basis of characteristics of the sales staff and its basic
dimensions it presents the research results, which illustrate the present situation
in the sphere of Slovak industrial enterprises. Finally the article shows not only
the positive aspects of the present sales people of the Slovak industrial enterprises
but also the ones which can become a source of revealing the unexpressed needs
of customers.
Key words: Slovak industrial enterprises, sales staff, business competition, competence of salespeople.
Jel codes: L0
Introduction
Lately the sales function of the Slovak enterprises has been greatly changing. Under the
market influence, the sales policy of enterprises is moving or has moved its emphasis from
the principle “product“ to the principle “customer“ and all attributes of the sales people are
aimed at their abilities to get and transform the existing customer to a loyal customer. This
fact is reflected in the interest in learning the aspects of relation and technical dimensions of
the sales staff with the aim of signalising the level of changes in this sphere.
The article gives a recent view of the features and competence of sales people of Slovak
enterprises from the point of view of sales managers as well as the approaches of sales
people to the offer presentation. On the basis of the characteristics of sales staff and its basic dimensions, it presents the research results which illustrate the present situation in the
sphere of the sales people of Slovak industrial enterprises. On the basis of verbal initiative,
6
SELECTED ASPECTS OF BASIC DIMENSIONS OF SALES STAFF...
the selected research method of interviewing has made it possible to get a relevant response.
To make an analysis of the gained data, a quantitative analysis, which made it possible to
express the research results by means of schematic information in the form of contingent
tables and explain the searched values of the variables on the basis of the hypotheses, was
used. At its end, the article gives not only the positive aspects of the present sales people of
Slovak enterprises, but also those ones which can be used as source of revealing the unexpressed needs of customers.
Characteristics of the sales staff and their dimensions
The term ‘sales staff’ denotes the enterprise employees who deal with sales to the existing or potential customer, with whom they are in a direct contact within a limited geographical area denoted as the sales sector. In the area where there are their customers, i.e. industrial
enterprises and distributor enterprises, the sales people collect orders, make business visits
of advisory character, renew contacts with customers, do market research, elaborate sales
strategies and plans, manage portfolios of customers and products, arrange after sales services, take part in exhibitions and other sales undertakings. At the same time, they have to
devote to clerical work related to sales (making reports, keeping databases of customers,
making statistical records of orders, and the like).
Traditionally, the job of a sales person was performed by a person who was sales- oriented, was able to make contacts, by his intentional being quiet he created a positive picture of the offered product in the buyer’s imagination, had numerous offers and the like. At
present, the jobs of sales people are increasingly performed by the sales people with MBB
degrees, thus increasing the level of the sales function not only in the relation to customers
but also in the relation to its performers. The preconditions of being good sales people are
some personal features, competence and expert attitudes. From this point of view, more and
more attention is paid to the two basic dimensions of sales people:
a) relation dimension,
b) technical dimension.
a) The relation dimension, which is a basis of the sales profession, lies in the personal
characteristics and it is completed by the gained expert knowledge and related practices. It
penetrates in all phases of development of the sales case from getting more and more knowledge of the customer as far as to successful business negotiation (getting an order). In the set
of elements of relation dimension, an important role is played by the personal characteristics
of sales people. The many-sided picture of the set of personal characteristics of a sales person is illustrated in the following Table 1.
C. M. Futrell (Futrell, 2009) and V. Černý (Černý, 2009) relate good personal features
of the right sales person with his ability to be self-controlled. As far as the sales person is
concerned, it means a conscious managing his own emotions, desires, work enthusiasm and
building his relation to other people. It also concerns perseverance, relation towards himself
and conscience of a sales person. The ability of self-control requires the sales person to be
highly endeavoured and disciplined in his dealing with the customer and not to use unfair
JAROSLAV KITA, KATARÍNA MÁZIKOVÁ, MARTA GROSSMANOVÁ, PAVOL KITA
7
practices such as pressure or lie, which would make customer buy a thing which is not
necessary or which is misinterpreted. This may result in a customer’s distrust and negative
evaluation of a sales person.
Table 1
Set of personal characteristics of a salesperson according to the selected authors
V. Černý
immoral, a social climber, a conformist, consciously irrational, rationally altruistic
R. Vairez
nice, kindly, eloquent, dynamic, motivated, honest, a psychologist, kind, punctual
C. M. Futrell
C. Bénaroya,
H. Lagrasse
F. M. Scheelen,
M. Lévitte
Y. de Préville
sympathetic, lively, calm, patient, amicable, morally ethical, loyal, honest
polite, charismatic, adaptable, emphatic, able to listen, able to accept decisions
diligent, receptive, hardworking, adaptable, active
eager, able to listen, self-disciplined, self-motivated, a good organiser of time fund
Source: V. Černý, 2009. Jak jednat s různymi typy lidí. (How to Deal with Different Types of People) 1st edition,
Praha: C Press 2009, p. 241-242. R. Vairez, 2007. Techniques de vente et management des vendeurs. 1st edition,
Bruxelles: De Boeck, 2003, p. 9-10. C. M. Futrell, 2009. ABC’s of Relationship Selling through Service. 11th edition Irwin: McGraw-Hill 2009, p. 21-24. C. Bénaroya, H. Lagrasse, 2009. L’efficience commerciale en B to B.
Paris: Édition EMS 2009, p. 149. F. M. Sheelen, M. Lévitte, 2001. Vendeur, acheteur, à chacun son style. Paris:
Organisations d’organisation, 2001, p. 301. Y. de Préville, 2003. Gestion des forces de vente. Paris: Maxima,
2003, p. 69-70. Own elaboration.
C. Bénaroya and H. Lagrasse (Bénaroya, Lagrasse, 2009) emphasise that the sales person
as an image bearer of the enterprise must conform his image (the way of dressing, utterance,
culture, and the like) to the participants of negotiation. He should feel the need of his image
being expected by his partners. He must present the evidence of his empathy without him
being totally identified with his/her customer, i.e. he must keep an adequate provision to
protect the interests of the enterprise he is representing. He must act as an ambassador of the
enterprise and must avoid responding personally. He should understand that each argument
of a customer is not a criticism of the sales person, or him being personally offended, but it is
a sign of customer’s standpoint which must be perceived in the right way. It does not require
an emotional reaction, but, on the contrary, the one backed by specific elements.
According to F. W. Scheelen and M. Lévitte (Scheelen, Lévitte, 2001), an excellent sales
person should make use of his intuition and respond to the customers’ needs tactfully, keep
contacts and stable relations with them. Y. de Préville adds that sales person ensures the relation between the enterprise and the customer. His profile is composed of his style, techniques
of sales, and education. He should be in harmony with the customer’s profiles and he should
realise the fact that customers are creating their image of enterprise through him.
b) The technical dimension makes the relation of sales person to his customer credible. It
makes the customer able to demonstrate that the salesman is an expert (G. Pellat, F. Poujol,
B. Siadou-Martin, p. 246) and knows the substance of his activity and the problems related
to it. The technical dimension itself is not sufficient and cannot substitute the relation dimension. There is a compementarity of both dimenions, which evokes a positive perception by
8
the sales person and which is extremely useful in business negotiation. At the same time,
the sales person should be adequately qualified to be able not only to understand the market
and his customers, but also to be able to formulate his expert standpoints, master the sales
techniques, manage his time and effectively optimise the use of modern communication
instruments. No more is his intention just to sell products with the only aim to sell and start
contacts with customers, but also to understand the customer, to manage the relations with
the customer and mainly to be responsible for the relation customer – supplier and its development on the basis of his knowledge of the customer (Hvizdová, Bažo, 2009), and thus
stabilise and develop the turnover of enterprise.
The technical dimension of the sales person is also oriented at the contributions of offer to the
activities of a specific customer as far as tailoring of its presentation to the customer.is concerned.
Depending on the markets, enterprises make various approaches to the offer presentation,
which result from the identified needs of customers.
Methodology and results of research
To gain information on some aspects of the relation and technical dimensions of the sales
staff of industrial enterprises operating on the territory of Slovakia as well as on the changes
in this sphere, we have made a research of a selective character. The sample searched was
represented by the sales managers of 476 industrial enterprises operating on the territory of
Slovakia and divided on the basis of the European classification of enterprises according to
the number of workers (Graph 1).
Graph 1
Classification of enterprises according to the number of workers (in %)
/DUJHHQWHUSULVHV
0HGLXPVL]HGHQWUSULVHV
0LFURHQWHUSULVHV
6PDOOHQWHUSULVHV
Source: P. Kita, 2010. Teoretické a praktické aspekty predaja na trhu výrobnej sféry (Theoretical and Practical
Aspects of Sales in the Production Sphere Market), Bratislava: Ekonóm, 2010, p. 23.
9
The research was based on the following hypotheses:
a) hypothesis H1, which claims that sales managers even being able to differentiate between
the terms sales and business negotiation fail in transforming business negotiation to sales;
b) hypothesis H2 claims that the very expressive aspects of enterprise presentation by enterprises are perceived by customers as a value.
Sales and business negotiation as elements of relation with customer
Sales and business negotiation are considered to be two different terms. Sales are usually connected with a short-term business transaction between the buyer and the seller.
(Homburg, Jensen, 2007), whilst business negotiation is taken for a privilege of top managers. In the business practice, these two terms are sometimes mixed up due to the fact that historically both the sales techniques and business negotiation were based on empirics (Blanc,
Chassagne, 2001). According to the research results, most respondents in each category of
enterprises differentiate between these terms, although there is a tendency to identify them.
Both terms are identified by managers of 30.6% microenterprises, 17.2% of small enterprises, 15.9% of medium-sized enterprises and 10.5% of large enterprises.
Table 1
Differentiating sales and business negotiation by respondents (in %)
Microenterprises
Small enterprises
Medium-sized
enterprises
Large enterprises
Yes
69.4
82.8
84.1
89.5
No
30.6
17.2
15.9
10.5
Source: P. Kita, Teoretické a praktické aspekty predaja na trhu výrobnej sféry. (Theoretical and Practical Aspects
of Sales in the Production Sphere Market), Bratislava: Ekonóm, 2010, p. 42.
If the correlation between the ability to differentiate the terms ‘sales’ and ‘business negotiation’ and the ability to transform business negotiation to sales by means of Pearson’s
correlation is researched, then the starting point is a zero hypothesis H01 which claims that
the sales managers even being able to differentiate between the terms sales and business
negotiation are not able to transform business negotiation to sales (Table 2).
We can claim that the zero hypothesis H01 has been confirmed. It means that in spite of
their differentiating between both terms, the sales managers may have some drawbacks as far
as their role of the seller or negotiator is concerned, for example, in listening to the customer,
analytic thinking, building good relations with the customer, and the like, as illustrated in the
Graphs 2 and 3. To illustrate these facts, the detailed results of research concerning personal
characteristics and competence of the sales staff are presented from the aspects of
a) seller,
b) negotiator.
10
Table 2
Correlation between the ability to differentiate the terms ‘sales’ and ‘business
negotiation’ and the ability to transform business negotiation to sales
Ability to
Ability to
differentiate
transform business
between sales and negotiation to sales
business negotiation
and vice versa
Ability to differentiate
between sales and
Ability to transform
to sales and vice versa
Pearson’s correlation
1
Importance (two-level classification)
.973
.005
.973
Importance (two-level classification)
.005
1
Explanations: ** Correlation is important since the level 0.01 (two-level classification).
Personal characteristics and competence of recent Slovak salespeople
A salesperson as a bearer of the relation dimension completes the enterprise image. In his
contact with the customer, he concludes the business matters. Through their energy, mood,
strength of persuasion, knowledge, perseverance or estimates of the needs of potential customers and by means of their satisfying them, the salespersons are preparing and directing
a customer to the purchase which will secure their satisfaction. From this point of view, sales
people should have the personal characteristics which will secure meeting their basic task.
According to these results, a good salesperson is the one who (Graph 2)
-- has communication abilities: 48.1% of microenterprises, 17.0% of large enterprises,
16.4% of small enterprises, 15.4% of medium-sized enterprises;
-- has adequate expert knowledge on the market, product, and the like: 47.2% of microenterprises, 15.7% of medium-sized enterprises, 14.6% of large enterprises, 12.8% of small
enterprises;
-- is trustworthy: 19.4% of microenterprises, 7.1% of small enterprises, 6.1% of mediumsized enterprises, 5.8% of large enterprises;
-- has professional behaviour: 29.6% of microenterprises, 6.7% of large enterprises, 6.3%
of small enterprises, 5.3% of medium-sized enterprises;
-- is actively influencing business partners: 33.4% of microenterprises, 13.8% of large enterprises, 10.4% of small enterprises, 12.1% of medium-sized enterprises;
-- has abilities to give arguments: 10.2% of microenterprises, 5.2% of small enterprises,
4.4% of large enterprises, 4.3% of medium-sized enterprises;
-- has ability to persuade: 9.3% of microenterprises, 6.0% of small enterprises, 5.3% of
large enterprises, 4.3% of medium-sized enterprises, and the like.
It is interesting to claim that having a good relation with the customer (2.8% of microenterprises, 1.9% of small enterprises, 0.9% of large enterprises and 0.3% of medium- sized
enterprises) and being able to listen to the customer carefully (2.8% of microenterprises,
11
0.8% of medium-sized enterprises, 0.6% of large enterprises) with the aim to learn “how to
sell“ do not belong to the accented features of Slovak salespeople.
Graph 2
Personal characteristics of a salesperson and his competence (in %)
$GHTXDWHSURIHVVLRQDONQRZOHGJHRQ
PDUNHWSURGXFW
$ELOLW\RIQRQFRQIOLFWDSSURDFK
$FWLYHLQIOXHQFLQJEXVLQHVHSDUWQHUV
0DNLQJFRPSURPLVHV
$ELOLW\WRGHIHQGWKHSULFH
$ELOLWLHVWRDUJXH
+RQHVW\
*RRGUHODWLRQWRFXVWRPHU
7UXVWZRUWKLQHVV
$QDQO\WLFDODELOLWLHV
&RPPXQLFDWLYHDELOLWLHV
)OH[LELOLW\
3URIHVVLRQDOEHKDYLRXU
$ELOLW\WRDWWUDFWDWWHQWLRQ
(ORTXHQFH
$ELOLW\WRQHJRWLDWH
$ELOLW\WROLVWHQWRFXVWRPHUFDUHIXOO\
0LFURHWHUSULVHV
6PDOOHQWHUSULVHV
&UHDWLYLW\
$ELOLW\WRSHUVXDGH
0HGLXPVL]HGHQWHUSULVHV
/DUJHHQWHUSULVHV
Source: P. Kita, 2010. Teoretické a praktické aspekty predaja na trhu výrobnej sféry (Theoretical and Practical
Aspects of Sales in the Production Sphere Market). Bratislava: Ekonóm, 2010, p. 32.
Personal characteristics and competence of a negotiator
Negotiation is usually considered to be an activity commonly used by all in the relations
between individuals as well as institutions. (Tournois, Mouillot, 2002). The research results
show that a salesperson must be able to negotiate (Graph 3) as he can make arguments and
present an offer attractively.
Good personal characteristics of a negotiator include (Graph 3):
-- communicative abilities: 22.7% of small enterprises, 20.5% of medium-sized enterprises,
18.2% of microenterprises, 17.3% of large enterprises;
-- adequate expert knowledge on the market, product, and the like: 12.6% of large enterprises, 12.0% of microenterprises, 10.9% of medium-sized enterprises, 9.0% of small
enterprises;
12
-- negotiation: 10.5% of large enterprises, 10.4% of small enterprises, 8.3% of mediumsized enterprises, 7.4% of microenterprises;
-- active influencing business partners: 8.5% of large enterprises, 7.9% of medium-sized
enterprises, 7.7% of microenterprises;
-- trustworthiness: 7.7% of microenterprises, 6.4% of small enterprises, 6.3% of mediumsized enterprises, 5.6% of large enterprises;
-- professional behaviour: 9.0% of small enterprises, 6.1% of large enterprises, 7.1% of
microenterprises, 5.3% of medium-sized enterprises;
-- analytical abilities: 7.4% of large enterprises, 5.6% of small and medium-sized enterprises, 5.4% of microenterprises;
-- ability to speak attractively: 4.8% of medium-sized enterprises, 4.7% of large enterprises,
3.9% of small enterprises, 3.4% microenterprises;
-- readiness: 5.3% of medium-sized enterprises, 4.5% of large enterprises, 4.3% microenterprises, 3.5% of small enterprises, and the like.
As far as a good relation to the customer is concerned, this characteristic of a negotiator
is valued more than that of a salesperson. But the ability to listen to the customer carefully
Graph 3
Personal characteristics and competence of a negotiator (in %)
$GHTXDWHH[SHUWNQRZOHGJHRQ
WKHPDUNHWSURGXFW
$FWLYHLQIOXHQFLQJEXVLQHVV
SDUWQHUV
$ELOLW\WRQRQFRQIOLFWDSSURDFK
0DNLQJFRPSURPLVHV
+RQHVW\
5HDGLQHVV
7UXVWZRUWKQLQHVV
$ELOLW\WRGHIHQGWKHSULFH
&RPPXQLFDWLRQDELOLWLHV
*RRGUHODWLRQWRFXVWRPHU
3URIHVVLRQDOEHKDYLRXU
(ORTXHQFH
$QDO\WLFDODELOLWLHV
)OH[LELOLW\
&UHDWLYLW\
$ELOLW\WRDWWUDFWDWWHQWLRQ
$ELOLW\WRSHUVXDGH
$ELOLW\WRQHJRWLDWH
$ELOLW\WRDUJXH
0LFURHQWHUSULVHV
6PDOOHQWHUSULVHV
$ELOLW\WROLVWHQWRFXVWRPHU
FDUHIXOO\
/DUJHHQWHUSULVHV
Source: P. Kita, 2010. Teoretické a praktické aspekty predaja na trhu výrobnej sféry. (Theoretical and Practical
13
is valued little almost equally with both. The requirements to have the abilities to argue are
lower with a negotiator in comparison with a salesperson. The value of ability to negotiate
is much higher with a negotiator than with a salesperson. It may result from the fact that,
to some extent, negotiation means solving a conflict, whilst the sales procedure presumes
more or less equal strengths of the participants of exchange. Trustworthiness is expected
from both a salesperson and a negotiator. With a salesperson, active influencing business
partners and ability to persuade are higher than active influencing and ability to persuade
with a negotiator.
Analytical abilities are valued more with a negotiator than with a salesperson. It is caused
by the fact that the business negotiation itself lies in the analysis of total situation with
a minimum of common interest, in which each party is trying to sell to the other party making the proposals, which were not expected at the beginning, with the aim to reach a satisfying agreement for both parties. With a salesperson the more valued ability is the one to
persuade the other party that the offered product meets the values and interests better. From
this point of view the creativity of a salesperson is valued more than the one of a negotiator. Sales are based on the ability to speak attractively, persuading and influencing the other
party more than business negotiation. Although in business negotiation communication and
ability to speak attractively are also very important, business negotiation is based mainly on
the rhetoric and concessions with the aim to reach an agreement. For this reason, in business
negotiation, the ability to reach compromise is valued more than in sales. We can say that
to sell is mainly to persuade and influence. To make business negotiations means mainly to
reach compromises. Sales are possible with no business negotiation but business negotiation
is not possible without sales.
2.2. Perception of offer presentation by a customer
Quality of relation customer – supplier can be reached more easily if the customer’s expectations are satisfied by the supplier’s offer (Bolton, Lemon, Verhoef, 2008). Depending
on individual market segments enterprises realise various approaches to presentation of their
offers.
The decision about presentation of offer to customers is based on global strategic decisions related to the market position, by which a supplier is trying to put a product in
a trustful, attractive and differentiated place in the customer’s mind, and in the market
in relation to the offer of competitors. For this reason, a salesperson must be interested
in a favourable presentation of his offer. His decision making should be cohesive with
marketing mix. From this point of view, it is important to know, on which aspects of the
offer the enterprises most often rely, and if these aspects themselves are perceived by
customers as a value in the customer – supplier relation or they must be mutually compatible and strengthen each other. The research results show that in presentation of offer the
salespeople mostly use sales offer (21.3% of microenterprises, 22.2% of small enterprises,
15.7% of medium-sized enterprises, and 16.7% of large enterprises), attributes of products
14
(15.4% of microenterprises, 13.2% of large enterprises, 12.4% of medium-sized enterprises, and 10.4% of small enterprises), customer care (13.1% of medium-sized enterprises, 12.0% of small enterprises, 9.6% of microenterprises, and 9.1% of large enterprises),
comparing the product quality with that of competitors (8.3% of large enterprises, 7.9%
of small enterprises, 6.8% of microenterprises, 6.6% of medium-sized enterprises), raw
materials being used (12.0% of microenterprises, 9.8% of small enterprises, 9.1% of large
enterprises, and 7.8% of medium-sized enterprises), disposability of the products offered
(8.8% of large enterprises, 6.8% of medium-sized enterprises, 5.9% of microenterprises,
and 5.2% of small enterprises). An element of offer presentation is also the category of users to whom the offer is addressed (10.2% of large enterprises, 9.9% of microenterprises,
9.3% of small enterprises, and 8.8% of medium-sized enterprises). Enterprises strengthen
their offer presentation by solving customer problems (13.1% of medium-sized enterprises, 9.0% of small enterprises, 8.5% of large enterprises, and 8.3% of microenterprises). An
important role is also played by innovation which is brought to the production process of
customer by the product (16.1% of large enterprises, 15.2% of medium-sized enterprises,
13.4% of small enterprises, and 8.6% of microenterprises). Other elements of the market
Graph 4
Elements of offer (in %)
3URGXFWDWWULEXWHV
2WKHUV
&XVWRPHUSUREOHVEHLQJVROYHG
3URGXFWGLVSRQLELOLW\
&DWHJRU\RIXVHUV
&XVWRPHUFDUH
&RPSDULQJTXDOLW\
6HOOLQJSULFH
,QQRYDWLRQV
5DZPDWHULDOVXVHG
0LFURHQWHUSULVHV
6PDOOHQWHUSULVHV
/DUJHHQWHUSULVHV
Source: P. Kita, 2010. Teoretické a praktické aspekty predaja na trhu výrobnej sféry. (Theoretical and Practical
15
position are the media used, positive relations with customers and meeting their wishes by
the supplier’s staff (2.2% of microenterprises, 0.8% of small enterprises, 0.5% of mediumsized enterprises) 0.3% of large enterprises.
Verification of individual elements of offer presentation in the research made has shown
that the mentioned elements of offer presentation themselves are not perceived as a value by
customers. To illustrate this fact we are presenting three chosen elements, i.e. the sales price,
the raw materials used, and the customer care.
As for the price, there exists homogeneity of enterprise behaviour in one aspect, namely
in the preference of price as a criterion of offer presentation. At present, through a good sales
price, enterprises can better express their offer position in their relation to competitors. But
this approach has disadvantages, especially in the period of economic problems and in the
cases when customers produce press on the price. In these situations, suppliers must persuade customers also about other values which are connected with their offer.
As far as the price is concerned, the hypothesis H2, which claims that the price itself as
one of expressive elements is a value for customer within the relation customer – supplier,
has not been confirmed. The decision concerning acceptance or refusal of the hypothesis has
been made on the basis of Pearson’s correlation which is given in Table 3. The test shows
that it is possible to accept the zero hypothesis H2.
Table 3
Correlation between the size of enterprise and maintaining relations
on the basis of price
Size of enterprise
Size of enterprise
1
Importance (two-tier sorting)
Maintaining relations Pearson’s correlation
Maintaining
relations
.917(**)
.005
.917
1
.005
Explanations: ** Correlation is important since the level 0.01 (two-tier sorting)
If the dependence between deepening relations with the customer on the basis of used
raw materials as an important element of offer presentation of enterprises of all sizes using
the Pearson’s correlation is being researched, then the hypothesis H2 has not been confirmed.
The raw materials themselves used to produce a product do not represent a value for the
customer within the relation customer – supplier.
Another selected element of offer presentation is customer care. The hypothesis H2 has
not been confirmed in this case either. The customer care itself is not a value within the
maintenance of customer – supplier relations.
16
Table 4
Correlation between the size of enterprise and maintaining relations on the basis
of raw materials used
Size of enterprise
Size of enterprise
Maintaining relations
1
Maintaining
relations
.834(**)
.005
Pearson‘s correlation
.834
.005
1
Table 5
Correlation between the size of enterprise and maintaining relations on the basis
of customer care
Size of enterprise
Size of enterprise
Maintaining relations
1
Maintaining
relations
.948
.005
.948
.005
1
The same result could also be given in an individual research of each following element
of offer presentation at enterprises of all sizes, which itself is not perceived as value by
customers. For enterprises, which are satisfied only with some aspect of their offer, a simple
existence of a product and its quality and drawbacks within different offers is usually sufficient. These products guarantee only a certain level of quality and some characteristics of
a product such as e.g. the origin, price and the like. It is up to the customer what decision he/
she will make and what opinion about the offer he/she will create.
Conclusion
Characteristics of the sales staff are an inevitable part of interaction with the customer
when selling a product and making a business negotiation. The research results show that
having a good relation to the customer and being able to listen to the customer carefully
with the aim to learn. “How to sell“ does not belong to the accented characteristics of the
sales staff of Slovak industrial enterprises. Not listening to customers does not help create
the atmosphere, which is a necessary precondition of a long-term relation and realisation of
the loyalty strategy, which makes it possible to decrease the risk of moving of customers to
17
competitors, because the relation with the customer is daily secured by common activities
with them. Not listening to customers is connected with the fact that for a long time enterprises have been making pressure on the sales staff to prefer the enterprise interests to the
ones of the customer, which, from the a long-term point of view, is reflected in degradation
of customer satisfaction and later loss of customer’s time.
The research results show that recently we can face different approaches to the offer
presentation, which are trying to reach harmony of offer and inquiry in different ways, but
they are not equal as for the ability to manage the relation to customers.
All offers need not be the decisions of enterprise aimed at strengthening the market position. Many offers are satisfied only with the existence of product within other offers. But in
relation to competitors, enterprises can best differentiate their offer by many advantages, the
best one being the price. But securing a permanently sustainable economic growth of enterprise requires more endeavour also on the side of salespeople and their managers through
offer presentation to influence the perception of customers in synergy with the elements of
marketing mix, thus increasing the value of offer and differing more from the competitors’
offers. Some existing approaches based on innovation, solving the customer problems and
the like are applied to a smaller extent, but they can be a source of revealing the unexpressed
needs of customers and thus secure success from a long-term point of view. This presupposes that offer presentation of salespeople should be based on qualitative and quantitative
studies of the market to see how customers value the offer of competitors, which helps increasing sales effectiveness.
Bibliography
Anderson, E., B. Weitz, 1989. Determinants of continuity in conventional industrial channel dyads.
In: Marketing science. ISSN 0732-2399. 1989. Vol. 8. No. 4, p. 62-67.
Anderson, J., J. A. Narus, 1990. A model of distributor firm and manufacturer firm working partnerships, In: Journal of marketing. ISSN 0022-2429. 1990. Vol. 54. No. 1, p. 42-58.
Arndt, J., 1979. Toward a concept of domesticated markets. In: Journal of Marketing. ISSN 0022-2429.
1979. Vol. 43. No. 3, p. 69-75.
Azimont, F. B. Cova, R. Salle, 1999: Vente de solutions et marketing de projets: une même recherche
d’intimité client pour une construction conjointe de l’offre et la demande. In: Revue française du
marketing. ISSN 0035-3051. 1999. Vol. 38. No. 173-174, p. 23-24.
Bénaroya, C., H. Lagrasse, 2009. L’efficience commerciale en B to B. Édition EMS 2009, p. 149.
ISBN 978-2-8476-9121-4.
Blanc, F., P. Chassagne, 2001. Mieux intégrer la négociqtion dans le marketing industriel. In: Revue
française du markering. ISSN 0035-3051. 2001. Vol. 40, No. 185, p. 73-77.
Bolton, R. N., N. Lemon, P. C. Verhoef, 2008. Expanding business-to-business customer relationships: Modelling the customer’s upgrade decision. In: Journal of marketing. ISSN 0022-2429.
2008. Vol. 72. No. 1, p. 46-64.
Dixon, A. L., R. L. Spiro, M. Jamil, 2001. Successful and unsuccessful sales calls: measuring salesperson attributions and behavioural intentions. In: Journal of marketing. ISSN 0022-2429. 2001.
Vol. 65, No. 3, p. 64-78.
18
Černý, V., 2009. Jak jednat s různymi typy lidí. 1st edition. Praha: C Press 2009, 260 p. ISBN 978-80251-2093-4.
Churchill, G. A., N. M. Ford, S. W. Hurtley, O. C. Walker, 1985. The Determinants of Salespersons
Performance. A meta analysis. Journal of marketing Research. ISSN 0022-2437, 1985, 22 May,
p. 103-118.
Futrell, C. M., 2009: ABC’s of Relationship Selling through Service. 11th ed. Irwin: McGraw-Hill
2009. 538 p. ISBN 978-0-07-340484-4.
Foret, M., P. Procházka, J. Vaculík, K. Kopřivová, N. Foret, 2001. Marketing – základy a postupy. 1st
edition. Praha: Computer Press, 2001. 280 p. ISBN 80-7226-558-X.
Homburg, C., O. Jensen, 2007. The thought worlds of marketing and sales: which differences make
a difference? In: Journal of marketing. ISSN 0022-2429. 2007. Vol. 71, No. 3, p. 124-142.
Hvizdová, E., L. Bažó, 2009. Integrácia tacitných a explicitných znalostí v strategickom riadení
ľudských zdrojov. In: Studia commercialia Bratislavensia. ISSN 1337-7493. 2009. Vol. 2,
No. 4, p. 38-48.
Joshi, A. W., 2010. Salesperson influence on product development: Insights from a study of small
manufacturing organizations. In: Journal of marketing. ISSN 0022-2429. 2010. Vol. 74, No. 1,
p. 94-107.
Kita, P., 2010. Teoretické a praktické aspekty predaja na trhu výrobnej sféry (Theoretical and
Practical Aspects of Sales in the Production Sphere Market). Bratislava: Ekonóm, 2010. 42 p.
ISBN 978-80-225-2947-1.
Pellat, G., F. Poujol, B. Siadou-Martin, 2010. L‘orientation client du vendeur du point de vue du
consommateur: les apports de la théorie de l’attachement. In: Management et Avenir. ISSN 17685958, 2010, Vol. 31, No. 1, p. 246-266.
Porter, M., 1996. L’avantage concurrentiel. 6th edition. Paris: InterÉdition, 1996. 647 p. ISBN 9782-729-60616-9.
De Préville, Y. 2003. Gestion des forces de vente. Paris: Maxima, 2003. 264 p. 69-70. 2840013428.
Vairez, R., 2003. Techniques de vente et management des vendeurs. 1st edition. Bruxelles: De Boeck,
2003. 324 p. ISBN 978-2-8041-5302-1.
Sheelen, F. M., M. Lévitte, 2001. Vendeur, acheteur, à chacun son style. Paris: Organistations
d’organisation, 2001. 307 p. ISBN 2-7081-2589-3.
Tournois, N., Ph. Mouillot, 2002. Comportement de négociation et religion. In: Revue française du
markering. ISSN 00035-3051, 2002, Vol. 41, No. 186, pp. 73-88.
Wybrane aspekty podstawowych wymiarów działów sprzedaży
słowackich przedsiębiorstw przemysłowych
Streszczenie
Zwiększone zainteresowanie sprzedażą jako funkcją słowackich przedsiębiorstw
przemysłowych jest spowodowane rosnącą aktywnością przedsiębiorstw w przestrzeni europejskiej, w której rozwijają swoją efektywność sprzedaży w warunkach
radykalnych zmian na rynkach. Z powodu skutków popytu stale zrównoważonego
wzrostu gospodarczego zmieniają się wymagania dotyczące personelu działów sprzedaży i jego podejścia do zaopatrzenia rynku przez organizacje. Artykuł ukazuje cechy
i kompetencje sprzedawców przedsiębiorstw słowackich jako kierowników działów
19
zbytu, jak również podejść sprzedawców do prezentacji oferty. Na podstawie charakterystyki personelu działu sprzedaży i jego podstawowych wymiarów przedstawia
on wyniki badań, które ilustrują obecną sytuację s sferze słowackich przedsiębiorstw
przemysłowych. Na koniec artykuł pokazuje nie tylko pozytywne aspekty dzisiejszych sprzedawców w słowackich przedsiębiorstwach przemysłowych, ale również
te, które mogą się stać źródłem ujawnienia niewyrażonych potrzeb klientów.
Słowa kluczowe: słowackie przedsiębiorstwa przemysłowe, personel sprzedaży,
konkurencja w biznesie, kompetencje sprzedawców.
Kody JEL: L0
Избранные аспекты основных размеров отделов сбыта словацких
промышленных предприятий
Резюме
Повышенный интерес к продажам как функции словацких промышленных предприятий вызван возрастающей активностью предприятий в европейском пространстве, в котором они развивают свою эффективность по продаже
в условиях коренных изменений на рынках. Из-за последствий спроса постоянно устойчивого экономического роста изменяются требования в отношении персонала продажи и его подхода к снабжению рынка организациями.
Статья указывает черты и компетенции продавцов словацких предприятий
в качестве начальников отделов сбыта, а также подходы продавцов к представлению предложения. На основе характеристики персонала отдела сбыта
и его основных измерений она представляет результаты исследований, которые иллюстрируют нынешнее положение в сфере словацких промышленных
предприятий. Наконец, статья указывает не только положительные аспекты
нынешнего персонала отделов сбыта словацких промышленных предприятий, но и те, которые могут стать источником выявления невыраженных потребностей клиентов.
Ключевые слова: словацкие промышленные предприятия, персонал отделов
сбыта, конкуренция между предприятиями, компетенции продавцов.
Коды JEL: L0
Artykuł nadesłany do redakcji w kwietniu 2013 r.
© All rights reserved.
Affiliation:
Prof. Ing. Jaroslav Kita, CSc.
University of Economics, Trade Faculty, Marketing Department
Tel.: +421-2-67291117
e-mail: [email protected]
20
Assoc. Prof. Katarína Máziková, PhD
University of Economics, Faculty of Economic Informatics, Accounting and Audit Department
Tel.: +421-2-67295 772
Assoc. Prof. Marta Grossmanová, PhD
University of Economics, Faculty of Applied Languages, Department of English Language
Tel.: +421-2-67295 320
Assoc. Prof. Pavol Kita, PhD
University of Economics, Trade Faculty, Marketing Department
Tel.: +421-2-67291117
21
Urszula Kłosiewicz-Górecka
IBRKK – Warsaw
Situation of People Aged 50+ in the Labour Market in Poland
Summary
The aim of author’s deliberations is to present the situation of people aged 50+
being in a specific situation in the labour market in Poland. The subjects of analysis
are: the level of economic activity of the selected group of individuals, level of
their employment, scale and structure of unemployment as well as opportunities of
economic activity. The analysis comprised the years 2005-2011 and the data available for the year 2012. An information base was, first of all, the figures provided
by the Central Statistical Office (GUS), which in various materials cover different
age groups, i.e. 45-54 years, 55-59/60 and 60/65 and more; 45-54 years and 55 and
more; 50-69 years; 50 and more. Usage of numerous books, articles and papers the
issues concerning the situation in the labour market of individuals aged 50+ allowed deepening the ratio analysis carried out in the article.
Key words: individuals aged 50+, labour market, unemployment, economic activity of individuals aged 50+.
JEL codes: J1, J7, N3
Preface
One of the more characteristic features of the contemporary economically developed
societies is their demographic ageing. This process is influenced, first of all, by the two factors: the lasting for many years low total fertility rate and the significant lengthening of the
average life expectancy. With these problems must also cope Poland where1:
-- total fertility rate is very low (in 1990, it accounted for 1.99 and in 2011 already for
merely 1.30);
-- there was extended the average life expectancy (in 1990, for men, it accounted for 66.2 years
and in 2011 – for 72.4 years; for women, those were, respectively, 75.2 years and 80.9 years);
-- there is quickly growing the share of people of the post-working age (60/65 years and
more): in 1990, it was 12.8% and in 2011 – 17.3%.
The CSO’s forecast foresees that in Poland the number of people of the post-working
age will decline from 24.6 million in 2009 to 20.7 million in 2035. The culmination of loss
of that subpopulation is to take place in 2015-2020. In the perspective of next twenty-five
years, there will have unfavourably changed burden of people of the working age by individuals from the pre-working and particularly post-working age. There will occur a quick
1
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2012 r. Material to the press conference on 22 January 2013,
GUS, Warsaw 2013.
22
SITUATION OF PEOPLE AGED 50+ IN THE LABOUR MARKET IN POLAND
growth of the age dependency ratio2; in 2035, per 100 people of the working age there will
be 46 individuals of the post-working age and 28 people of the pre-working age (at present,
per every 100 people of the working age there are 29 people of the pre-working age and
28 individuals of the post-working age)3.
The aim of the article is to present and assess the level of economic activity of individuals
aged 50+, the level of their employment, the scale and structure of unemployment as well
as the opportunities for their occupational development. Recognition of the situation in the
labour market of people aged 50+ should help in undertaking actions that would have led
to reduction of the fiscal burden of young generations and would have prevented a possible
generational conflict.
In the article, there are made the following research hypotheses:
-- mitigating the dilemmas issuing from the anticipated Poland’s unfavourable demographic situation may take place through undertaking actions that will have led to raising the
level of Poles’ economic activity, including, in particular, individuals aged 50+, i.e. to
their later leaving the labour market;
-- employers may become an important element in activities for raising economic activity
of people aged 50+ if they receive relevant legal solutions encouraging to employ the
said group of people; on the one hand, subsidising employment od elder people and, on
the other hand, measures facilitating raising their qualifications, skills and labour effectiveness of individuals aged 50+.
The article is prepared on the basis of analysis, first of all, of CSO’s figures whose scope
is not homogeneous from the point of view of age of the people surveyed (it covers the data
presented by the following profiles: 45-54 years, 55-59/60 and 60/65 and more; 45-54 years
and 55 and more; 50-69; 50 years and more). Use of numerous books, articles and papers
on the issues related to the situation in the labour market of people aged 50+ allowed for
deepening the ratio analysis carried out in the article.
Economic activity of people aged 50+
In Poland, in 2011, there were 3,844.3 thousand of economically active individuals aged
45-54 years what accounted for 23.3% of the total number of economically active population
aged 15 years and more and for 91.1% of the state of the previous year. On the other hand,
as regards people aged 55 and more, there were, in 2011, 2,042.1 thousand, i.e. 93.2% of
the number of the year 2010 and the accounted for 12.4% of all economically active people
in Poland – Table 1. The slowdown of economic growth caused an arrest of the few-year
growth of economically active people aged 55 and more what provided the opportunity for
a gradual resolution of one of the basic problems of the labour market in Poland, which is
too early withdrawal from the labour market. The scale of this problem is shown by the
economic activity ratio which is a measure of economic activity of the population and it
The age dependency ratio is calculated as the number of people of the non-working age per 100 individuals of the working age.
Raport z analizy programów skierowanych do osób 50+ zrealizowanych w Polsce w latach 2004-2009, scientific editors
B. Urbaniak and J. Wiktorowicz, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2011, p. 18.
2
3
23
URSZULA KŁOSIEWICZ-GÓRECKA
Table 1.
Economically active people aged 45-54 years and 55 and more
45-54 years
55 and more
thousand
dynamics
(the previous year
= 100.0
thousand
dynamics
(the previous year
= 100.0
2005
4 461.0
100.6
1 549.0
104.4
2006
4 362.0
97.8
1 544.0
99.7
2007
4 295.0
98.5
1 707.0
110.6
2008
4 290.0
99.9
1 821.0
106.7
2009
4 291.0
100.0
1 937.0
106.4
2010
4 220.0
98.3
2 190.0
113.1
2011
3 844.3
91.1
2 042.1
93.2
Year
Source: Elaborated on the basis of Roczniki Statystyczne GUS z lat 2006-2012 [CSO Statistical Yearbooks of the
years 2006-2012], GUS, Warsaw.
Chart 1
Rate of economic activity of individuals aged 45-54, 55-59/60 and 60/65 and more
in the period of 2005-2012; average in the year (in %)
,T
,T
&RXQWU\WRWDO
\HDUV
\HDUV
\HDUVDQGPRUH
Source: Elaborated on the basis of Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I kwartał 2012, GUS, Warsaw
2012.
24
expresses the percentage share of economically active people in the total number of the
population aged 15 years and more.
The analysis of the ratio of economic activity of individuals aged 45-54, 55-59/60 and
60/65 years and more shows that its value is rapidly decreasing in the subsequent presented
age groups of the people surveyed. If in 2011, for individuals aged 45-54 years, it amounted
to 79.8%, then for people aged 55-59/60 years – to 48.0%, and for those aged 60/65 and
elder – to merely 6.6%. Just to compare, the average age of professional deactivation (dropping out of the labour force), according to the recent available comparable data, amounted
in 2007 in Poland to 59.3 years; in the EU-15 – to 61.5 years; the EU-25 – to 61.2 years;
the EU-27 – to 61.2 years4. An early professional deactivation in Poland is an unfavourable
phenomenon, especially in the context of ageing on the Polish society. On the other hand,
positive is that there takes place a gradual growth of the ratio of economic activity of people
in all age groups in next years – Chart 1.
Employment rate among individuals aged 50+
The employment rate is a measure of population’s involvement in the process of work
and it expresses the percentage share of employees aged 15-64 in the total number of individuals being in a given age interval. In 2005-2012, the employment rate was systematically
increasing in all age groups, even in the period of economic slack – Table 2. This is a positive phenomenon, so more that the employment rate of individuals aged 50+ in Poland is
low as compared with other countries of the EU, particularly for the people in the age group
55-59/60, and dramatically low in the case of individuals aged 60/65 and elder.
Table 2.
Employment rate of individuals aged 45-54 years, 55-59/60 and 60/65 and more;
average in the year (in %)
Year
Total in the country
45-54 years
55-59/60 years
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2011 I q.
2012 I q.
45.2
46.5
48.5
50.4
50.4
50.4
50.7
50.0
50.1
64.2
65.6
68.6
71.7
72.8
73.2
73.7
73.0
73.6
33.2
32.3
34.5
37.3
38.4
40.7
44.5
42.6
44.7
60/65 years and more
6.8
6.0
5.8
5.8
5.9
6.2
6.5
6.3
6.4
Source: Elaborated on the basis of Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I kwartał 2012, GUS, Warsaw 2012.
Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I kwartał 2012, GUS, Warsaw 2012.
4
25
According to the CSO data, in Poland, in 2005, the employment rate for individuals aged
55-64 years accounted for 27.2%, while in other EU countries it was significantly higher
(Table 3). As a favourable phenomenon there should be noted the decrease of the difference
in the employment rate for people aged 55-64 years in Poland and in other EU countries in
2011 vis-à-vis the year 2005.
Table 3.
Employment rate for people aged 55-64 years in Poland and in other EU countries (in %)
EU countries
Poland
EU-15
EU-25
EU-27
2005
2011
27.2
44.2
42.6
42.3
36.9
49.5
47.8
47.4
Source: Author’s own elaboration based on Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I kwartał 2012, GUS,
Warsaw 2012
Unemployed among individuals aged 50+
After the year 2008, when the number of registered jobless people aged 50+ was the
lowest in the period of 2005-2011, unemployment among this group of individuals began
to increase. At the end of 2011, unemployment was higher by 4.7% as compared with the
similar period of the year 2010, and in the first quarter of 2012 it was higher (by 4.9%) than
in the first quarter of 2011 (Table 4). This means that unemployment among individuals aged
50+ has in the last 3 years been systematically growing.
Table 4.
The registered unemployed aged 50+ in the labour market in 2005-2012;
data as of the end of the year
Year
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2011 I q.
2012 I q.
Unemployed aged 50+
thousand
440.4
435.1
379.8
317.9
391.7
421.7
441.4
453.9
476.4
per cent of all unemployed
15.9
18.8
21.7
21.6
20.7
21.6
22.3
21.3
22.2
Source: Elaborated on the basis of Bezrobocie rejestrowane I-III kwartał 2012, GUS, Warsaw 2013.
26
At the end of June 2012, there were jobless 243 thou. Individuals aged 55+, i.e. by as
much as 16.9% more than one year earlier. The growth of the number of unemployed among
individuals being just before their retirement is accompanied by the decreasing number of
pensioners earning their additional incomes on definite-rime contracts. In 2011, as compared
with 2010, it decreased by 72.8 thousand. The declining number of retired people means an
unfavourable phenomenon in the context of the need to extend the time-period of economic
activity of the population of Poland5.
In the first quarter of 2012, among unemployed aged 55+ about one half were those who
lost their jobs and more than 40% (40.9% in the group of 45-54 years and 46.7% among individuals aged 55 and more) returning to jobs after a pause (Table 5). Among unemployed men
aged 50+ there prevail those who lost jobs, while among women aged 45-54 years, in equal
proportions (by around 40%) unemployment results from loss of job and desire to return to
work after a pause. Definitely there are more women than men aged 55 and more who are
returning to work after a pause (58.8% against 41.9%).
Table 5.
Categories of unemployed individuals aged 45-54 years and 55 and more.
State in the first quarter of 2012
Age
Total,
thousand
Unemployed who
lost their job
Resigned from
work
Return to work
after a pause
thou.
%
thou.
%
thou.
%
Undertake job for
the first time
thou.
5
%
45-54 years
327
174
53.2
14
4.3
134
40.9
55 and more
169
84
49.7
5
3.0
79
46.7
-
1.5
-
45-54 years
165
98
59.4
8
4.8
59
35.8
-
-
55 and more
117
65
55.6
.
.
49
41.9
-
-
3.7
75
46.3
.
.
.
30
58.8
-
-
Men
Women
45-54 years
162
76
46.9
55 and more
51
20
39.2
6
.
Among unemployed in total in the country, a higher share accounts for men aged 50+
than women. It particularly relates to women aged 55 and more, and it results from the hitherto statutory earlier retirement of women than men. The share of unemployed women and
men in the first quarter of 2012 was shaped as follows6: women – 7.2%; men – 16.1%.
Most unemployed aged 45-54 years and 55-74 years being registered in labour offices
are individuals with a relatively low level of education (Table 6). Among both age groups,
the most numerous population formed individuals with basic vocational education as well as
http://www.portalsamorzadowy.pl/praca/bezrobocie-zamiast-emerytury, 37427.html [access on 23.11.2012]
Bezrobocie rejestrowane I kwartał 2012. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warsaw 2012.
5
6
27
with post-secondary and secondary vocational one whose skills and qualifications do often
not meet the employers’ expectations. Also a high share among jobless people (16-19%)
had individuals after the middle school and with primary education whose level of education most often allows undertaking the job requiring performance of only simple activities.
The least number of unemployed among individuals aged 45-54 years and 55-74 years was
among those with the college degree (respectively: 5.2% and 7.1%).
Table 6.
Unemployed aged 45-54 years and 55-74 years by the level of education.
Education
Years
Total
higher
post-secondary
and secondary
vocational
general
secondary
basic
vocational
middle school,
primary and
incomplete
primary
education
thou.
%
thou.
%
thou.
%
thou.
%
thou.
%
thou.
%
45-54
327
100.0
17
5.2
76
23.2
26
8.0
154
47.1
54
16.5
55-74
169
100.0
12
7.1
40
23.7
14
8.3
71
42.0
35
18.9
Approach of individuals aged 50+ to increasing their economic activity
The results of the CSO’s survey carried out in 2007 on the reasons for continuing job by
individuals just before their pre-retirement age and at the retirement age show that for 70%
of respondents they were financial reasons, of which the most important was the need to
provide the household with indispensable income (Table 7).
Non-financial reasons are of an insignificant importance (it is mentioned by only 11.9%
of employed aged 50-54), but their importance grows with age (it is mentioned by as much
as 42.5% of employed aged 65 and more). This means that – despite the significant importance of financial aspects of staying in the workforce by individuals who already receive
their pensions – very important for them are non-financial reasons that allow them feel necessary, develop, and part of them is even convinced that work while being a pensioner allows
them keeping better physical and psychical condition.
The interest of individuals aged 50+ in extension of their economic activity is indicated
by the CSO’s survey’s findings, according to which almost 1/3 of individuals aged 50-69
plan to work as long as it will be possible, and about ¼ indicate they have no specific plans,
but they will probably stop their economic activity between 60 and 65 (Table 8). The distribution of those plans differs a little bit by sex; definitely more women than men indicate
they will probably stop their economic activity before they are 60 years old. There are also
28
differences in statements made by individuals being in various age groups on the plans connected with the age of withdrawal from their economic activity. In higher age groups, there is
definitely a higher percentage of individuals who plan to work as long as it will be possible;
to do so there plan 47.9% of individuals aged 60-64 years and 74.5% aged 65-69. If those
plans are realised in the labour market, it will be a favourable socioeconomic process.
Table 7.
Working by reasons of staying in the workforce (thousands)
Reasons for staying in the workforce
financial
Age
Total
sub-total
desire to
work out
a higher
pension
need to
provide the
household with
indispensable
income
another
financial
reason
non-financial
378
64
246
68
155
Total
533
50-54 years
42
37
9
23
5
5
55-64 years
325
246
47
151
48
79
65 years and more
176
96
9
72
15
71
Source: Author’s own elaboration based on Przejście z pracy na emeryturę. Informacje i opracowania statystyczne,
GUS, Warsaw 2007.
Optimistic results in this respect are delivered by the report Diagnoza Społeczna 2011
where there are provided results of an analysis of fates in the labour market of the two generations of people (who were 50 years old in the period of 2003-2004 and those who were
50 years old in the period of 2005-2006) having at their age of 50+ an approximate activity
rate. Individuals who had been 50 years old in 2003-2004 did, to a great extent, leave the
labour market already two years later, and in the subsequent years the process was going
on. On the other hand, the second group of observed 50-year-old people had increased, over
the two next years, their activity in the labour market, and a later drop in activity was slow
and, in result, aged 55-56, those individuals were in a similar degree of activity in the labour
market as at the age of 49-50. There is also stated that the trend to remain in economic activity at a similar level as having exceeded the 50-year threshold was also characteristic for the
subsequent observed groups of 50-year-olds7. If these plans are realised in the labour market,
it will be a favourable socioeconomic process, allowing for mitigation of the anticipated loss
of people of the working age.
Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – Diagnoza Społeczna 2011, editor-in-chief
I. E. Kotowska. The publication co-financed by the European Union within the framework of the European Social Fund,
Warsaw 2012.
7
29
Table 8.
Structure of the population aged 50-69 by the plan related to the age of withdrawal
from their economic activity (in %)
Plans related to the age of withdrawal from economic activity
Specification
Total
By sex:
men
women
By age:
50-54 years
55-59
60-64
65-69
Total
I do not have
any specific
plans, but it will
occur before
I am 60
age
I do not have
any specific
plans, but it
will occur
between 60
and 64
I do not have
any specific
plans, but it
will occur in
the 65th year of
my life
I plan to
work as
long as
possible
I do not
know
100.0
21.1
8.6
12.2
12.1
32.8
13.2
100.0
100.0
19.1
24.0
3.6
15.5
11.2
13.5
18.7
2.7
33.3
32.2
14.1
12.1
100.0
100.0
100.0
100.0
23.0
22.0
16.2
6.8
11.3
7.6
-
14.0
13.6
4.3
-
11.4
13.4
17.1
3.6
27.3
30.6
47.9
74.5
13.0
12.8
14.5
15.1
GUS, Warsaw 2007.
Table 9.
Reasons for which individuals by age and sex would like to extend their professional
work period (thousands)
Reasons for which people would like to extend the period of their work
Specification
Total
By sex:
men
women
By age:
50-54 years
55-59
60-64
65-69
Total
flexible working
time organisation
greater
opportunities
for raising
qualifications
better occupational safety and
health conditions
at the workplace
greater
accessibility of
care services
yes
no
yes
no
yes
no
yes
no
6 357
1 569
4 788
726
5 631
939
5 417
907
5 449
3 131
3 225
787
781
2 344
2 444
378
347
2 752
2 878
524
416
2 607
2 810
443
464
2 688
2 762
2 076
1 830
1 176
1 275
688
458
227
196
1 388
1 372
949
1 079
320
207
100
98
1 756
1 623
1 075
1 177
387
270
157
125
1 688
1 560
1 018
1 150
349
271
157
130
1 727
1 559
1 018
1 145
GUS, Warsaw 2007.
30
In Table 9, there are presented the reasons that have caused that individuals aged 50-69
would like to extend the period of their economic activity. In the first place there was mentioned a flexible working time organisation that would allow them work as part-timers. This
factor was indicated by ¼ of respondents, while by approximately 15% indicated better
occupational safety and health conditions at the workplace and a greater accessibility of
care services, what would have relieved them of care of their parents or ill and handicapped
individuals who need assistance at the part of family/relatives. There were not observed
any substantial differences in statements made by women and men. On the other hand, for
individuals aged 65-69, a less important reason than for 50-54 years old and 55-59 years old
is an opportunity for raising professional qualifications. A definitely more important is for
them the very economic activity, even at a limited time-period of employment than the opportunity for raising qualifications.
In Chart 2, there are presented the features which individuals aged 60-79 considered as
the most important in professional work.
The most important factors there appeared to be amount of salary as well as lack of tensions or stresses. This means that individuals aged 60-79 would like to have a rather quiet
work, not requiring demonstration of a specific activity/enterprise, while more than 1/3 of
Chart 2.
Features that people aged 60-79 consider as the most important in professional work
(in %)
1RWHQVLRQVDQGVWUHVVHV
*UHDWLQGHSHQGHQFH
2SSRUWXQLW\IRUSHUVRQDOGHYHORSPHQW
-REFRPSO\LQJWKHVNLOOV
2SSRUWXQLW\IRUTXLFNSURPRWLRQ
(PSOR\PHQWVWDELOLW\
&RQYHQLHQWZRUNLQJKRXUV
2SSRUWXQLW\WRSHUIRUPODERXUDWKRPH
/RQJOHDYH
:RPHQ
0HQ
-REUHVSHFWHGE\SHRSOH
$GHTXDWHVDODU\
2WKHUIDFWRUV
Source: Elaborated on the basis of Diagnoza Społeczna 2011, op. cit., p. 95.
31
them mention additionally such features of professional work as ‘the work complying the
skills’, ‘great independence’. Such individuals might have proved them well as a mentor
introducing young people to work in a given firm or to a definite post, sharing their professional experience.
Individuals aged 50+ seldom search for another job. In the first quarter of 2011, in the
group of 45-54 years old, there were less than 2%, and elder than 55 – only 1.1%, whereas
among young individuals those indices were few times higher. Elder people are rather focused on retention of their job till the time of retirement. Among those who, nevertheless,
search for another job, for 56.5% of aged 45-54 this is desire to find more favourable financial conditions (Table 10). The findings achieved in 2011 are similar to those of 2008. It is
only proper to note that in the period of economic slack seeking for better financial conditions is the reason to look for another job for a lesser group of individuals aged 45-54 years.
Table 10.
Reasons for searching for another job by individuals aged 45-54 years
and 55 and more
Total
Age
thou.
Reasons for job-seeking:
in %
seeking
threat of
of all
in %
for better
in %
seeking for
in %
loss of the
workers
of all
financial
of all
permanent
of all
present job,
in a given
workers conditions, workers job, thou. workers
thou.
group
thou.
45-54
69
1.8
5
7.2
39
56.5
8
11.6
55 and more
23
1.1
.
.
13
56.5
.
.
101
2.6
5
5.0
66
65.3
9
8.9
20
1.3
.
.
8
40.0
.
.
45-54
55 and more
Source: Elaborated on the basis of Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I kwartał 2012, GUS, Warsaw 2012
and Aktywność ekonomiczna ludności Polski (aneks), GUS, Warsaw 2009.
Economically inactive people
The CSO’s data show that in the group of aged 45-54 years, the prevailing reason for economic inactivity is illness or disability (44.8%), higher among men than women (Table 11).
The second mentioned reason is family duties and those related to housekeeping (26.6%),
which are for women an equally important reason for their economic inactivity as illness and
disability. Those are, first of all, women aged 45+ who undertake care of their elderly parents
as well as of grandchildren, what forces them to resign from further work. Discouragement
by impossibility to find a job is mentioned as the reason for economic inactivity by 13.6% of
individuals aged 45-54 years and only 2% of those aged 55+.
32
Maintaining economic activity by women aged 50+ might have been provided in Poland
by improvement of the system of professional care of individuals of the post-working age as
well as activation of assistance in raising children by young mothers (accessibility of nurseries and kindergartens, flexible job time schedules). The caretaking duties are mentioned as
one of major reasons for retirement.
Table 11.
Economically inactive among individuals aged 45-54 years and 55 and more
by reason. State in the first quarter of 2012
Age
People not
seeking for
a job, total,
thou.
Discouragement
by impossibility
to find a job
thou.
%
Family duties
and those
connected with
housekeeping
Pension
thou.
%
thou.
%
Illness, disability
thou.
%
45-54 years
998
136
13.6
116
11.6
265
26.6
447
44.8
55 and more
8225
168
2.0
6273
76.3
302
3.7
1204
14.6
45-54 years
407
44
10.8
97
23.8
37
9.1
218
53.6
55 and more
3045
65
2.1
2294
75.3
42
1.4
588
19.3
Men
Women
45-54 years
591
91
15.4
19
3.2
228
38.6
228
38.6
55 and more
5179
100
1.9
3980
76.8
260
5.0
616
11.9
Table 12.
Individuals aged 50-54 years, 55-64 years and 65 and more, not working, by the main
reason of retirement/early retirement (thousands)
Selected reasons for retirement
Total
50-54 years 55-64 years 65 and more
Threat of losing one’s job
261
-
157
102
Reaching the statutory retirement age
878
17
458
403
Health condition or disability
129
-
67
59
21
-
13
8
Other personal or family-related reasons
Mismatch of qualifications to the employer’s
requirements
Unfavourable working conditions
100
-
63
36
7
-
-
-
46
-
26
19
Favourable financial conditions for retirement
288
12
170
107
Caretaking duties
Source: Author’s own elaboration based on Przejście z pracy na emeryturę. Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warsaw 2007.
33
Among not working individuals aged 50-54 years, the main reason to stop working was
two factors, i.e. reaching the statutory retirement age and favourable conditions for retirement. On the other hand, for individuals aged 55-64 years, important appeared to be favourable financial conditions for retirement (17.8% of indications), threat of losing one’s
job (16.5%) as well as health condition and other personal or family-related reasons (by
approximately 7%) – Table 12.
Conclusions
The carried out ratio analysis has led to the conclusion that in Poland the average age of
economic deactivation (withdrawal from workforce) is unfavourable as compared with other
countries of the European Union, but positive is that it is being systematically improved.
Also the employment rate for individuals aged 55-64 was in Poland in 2011 considerably
lower than in other countries. On the other hand, extension of labour in case of individuals
aged 50+ may be an opportunity for supplementing the loss of people at the working age that
will appear particularly intensively in 2015-2020 and for mitigating the burden of people
of the working age by those from the groups of pre-working, and particularly post-working
age. To make it possible there is the need to continue the actions started in 2004 in the programmes aimed at individuals aged 50+. They should be directed to change of attitudes of
individuals aged 50+ towards their own situation in the labour market as well as propagating
a significant extension of economic activity of Poles, changing the social climate around
employment of people aged 50+, creating incentives for employers to hire elderly people,
popularising good practices as regards equalisation of opportunities in the labour market of
individuals aged 50 and more.
Sytuacja osób powyżej 50. roku życia na rynku pracy w Polsce
Streszczenie
Celem rozważań jest przedstawienie sytuacji osób powyżej 50. roku życia będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy w Polsce. Przedmiotem analizy jest poziom aktywności zawodowej wybranej grupy osób, poziom ich zatrudnienia, skala
i struktura bezrobocia oraz możliwości aktywizacji zawodowej. Analizą objęto lata
2005-2011 i dostępne dane za rok 2012. Podstawę informacyjną stanowiły przede
wszystkim dane liczbowe GUS, które w poszczególnych materiałach obejmują różne grupy wiekowe, tj.: 45-54 lata, 55-59/60 i 60/65 i więcej lat; 45-54 lata i 55
i więcej lat; 50-69 lat; 50 i więcej lat. Korzystanie z licznych książek, artykułów
i referatów dotyczących problematyki sytuacji na rynku pracy osób powyżej 50.
roku życia pozwoliło pogłębić przeprowadzoną w artykule analizę wskaźnikową.
Słowa kluczowe: osoby 50+, rynek pracy, bezrobocie, aktywność zawodowa osób
powyżej 50 lat.
Kody JEL: J1, J7, N3.
34
Ситуация людей в возрасте свыше 50 лет на рынке труда
в Польше
Резюме
Цель рассуждений – представить ситуацию людей в возрасте свыше 50 лет,
находящихся в особом положении на рынке труда в Польше. Предметом анализа являются: уровень профессиональной активности избранной группы
лиц, уровень их занятости, масштаб и структура безработицы и возможности
повышения их профессиональной активности. Анализ охватил период 20052011 гг. и доступные данные за 2012 г. Информационную основу составляли
прежде всего цифровые данные ЦСУ, которые в отдельных материалах охватывают собой разные возрастные группы, т.е. 45-54 года, 55-59/60 и 60/65
и больше лет; 45-54 года и 55 и больше лет; 50-69 лет; 50 и больше лет. Использование многочисленных книг, статей и докладов, касающихся проблематики ситуации на рынке труда лиц в возрасте свыше 50 лет, позволило углубить проведенный в статье анализ показателей.
Ключевые слова: лица в возрасте свыше 50 лет, рынок труда, безработица,
профессиональная активность лиц в возрасте свыше 50 лет.
Коды JEL: J1, J7, N3.
Artykuł nadesłany do redakcji w marcu 2013 r.
Afiliacja:
Zakład Rynku Usług
IBRKK
http://www.ibrkk.pl
[email protected]
35
Iryna Hrabynska
Olga Soltys
Ivan Franko National University of Lviv (Ukraine)
Institutional Analysis of Ukrainian Monetary Sector’s Influence
on Economic Growth
Summary
The institutional structure and fundamental indicators of the national monetary
sector are analysed. On the basis of size and activity indicators’ evaluation of separate segments of monetary sector we can conclude that during 2000-2011 the national monetary sector grew more rapidly than the real one. Using the correlation
analysis, the impact of individual segments of the monetary sector on economic
growth is revealed. The banking system plays a key role in the monetary sector
of the Ukrainian economy. An increase in openness and transparency of the stock
market, improvement of its government regulation will increase efficiency of the
national monetary sector.
Key words: monetary sector, financial depth, market capitalisation of listed companies, bank assets, assets of non-bank financial institutions, budget expenditures,
Pearson correlation, world economic crisis, unsettled economic systems.
JEL codes: N1
Introduction
The monetary sector is becoming increasingly important as a mediator of most processes
and structural changes in national and global economies and has a positive influence on
economic growth.
Due to a further improvement of the monetary sector’s functioning, its mechanisms are
increasingly providing the redistribution of resources to the most profitable and promising
industries and businesses, stimulating structural changes in national production and economic growth. In particular, most recessions have monetary character and to overcome them
and provide a sustainable economic growth the effective functioning of monetary sector’s
institutions is needed.
A high share of the shadow economy in Ukraine, underdeveloped financial and securities
markets, lack of public confidence in the monetary authorities, inflation expectations and
political instability – these are the main factors that reduce the effectiveness of monetary
sector’s influence on economic growth in Ukraine.
It is important to determine the monetary sector model, because the effectiveness of monetary sector structure determines the efficiency of the entire economy.
36
INSTITUTIONAL ANALYSIS OF UKRAINIAN MONETARY SECTOR’S INFLUENCE...
Taking this into consideration, the purpose of this article is an analysis of the institutional
structure and indicators of the monetary sector’s performance and their influence on economic growth.
Problems of different segments of monetary sector’s development and performance is
a subject of scientific research of many Ukrainian scholars such as P. Heine, R. Hubbard,
M. Stolbov, O. Hoduyev, N. Deyeva, R. Kirchner, V. Oparin, I. Liutyi , O. Korniychuk,
O. Mozhovyi and others.
The question of bank- or market-oriented economy is a subject of research carried out
by such domestic scholars as V. Geets, A. Dzyubliuk, V. Korneyev, S. Lieonov, F. Myshkin,
A. Frost, N. Sheludko, S. Shumskaya and others. However, the analysis of only two segments of the monetary sector is a little bit narrow, since in present unsettled economic systems a significant role goes to public finance and non-bank financial institutions.
The gist of institutional analysis of the national monetary sector
The purpose of institutional analysis of the national monetary sector is investigation of its
institutional structure and the efficiency of monetary sector’s performance and identification
of its impact on economic growth.
Before talking about efficiency of the monetary sector, we need to determine what the
“monetary sector” means, since in domestic and foreign literature the definition of “monetary sector” is not found. Economists often use such terms as monetary system, monetary
economics.
In our opinion, the monetary sector is a part of the national economy, which consists
of monetary and financial institutions, which create, accumulate or redistribute financial
resources between lenders and borrowers, thereby ensuring the functioning of the real economy.
The national monetary sector includes the following components:
-- banking system (National Bank and commercial banks);
-- financial market (stock market, currency market, market of services provided by nonbank institutions);
-- state finance (state budget, public credit, allocated funds and finance of public enterprises);
-- non-state finance (finance of companies and households);
-- international finance (finance of international financial institutions and finance of monetary institutions of other countries).
The leading role in the national monetary sector belongs to banks through which the main
part of financial resources in production and non-production areas moves. So we can talk
about the bank-oriented model of the monetary sector in Ukraine.
IRYNA HRABYNSKA, OLGA SOLTYS
37
In modern economics, we distinguish two types of financial systems: market-oriented
(common in England, the USA) and bank-oriented or bank-based (Germany, France, Poland,
Ukraine and other countries of Central and Eastern Europe)1.
The bank-oriented model of the national monetary sector can be proved by many factors.
The most significant of them are more developed and well-formed banking system with
legal norms regulated at the appropriate level, the prevalence of banking transactions on the
stock market’s, a relatively higher level of confidence in the banking system compared to
the stock market, a lower degree of risk. The bank-oriented model of the monetary sector is
more suitable for unsettled economic systems as it involves a smaller gap in income distribution that greatly mitigates tension in the country.
Analysis of financial depth indicators
Effectiveness of the monetary sector depends on its scale in relation to the overall economy. To calculate this value economists commonly use indicators of financial depth.
The term “financial depth” was introduced in the late 1980’s in publications of the World
Bank. Financial depth indicators are a relative measure which shows the proportion of a particular segment of the monetary sector relative to GDP or other financial indicators.2
The experts of the World Bank keep a publicly available Financial Structure Database
(FSD) which includes 22 indicators of financial depth.3 Most indicators included in the FSD
are calculated on the basis of indicators of International Financial Statistics of the IMF.
These indicators allow detecting the level of development of separate segments and the
monetary sector as a whole.
Clearly, a higher value of the financial depth indicator shows a higher level of development of the institutional segment of monetary sector, which it describes.
If the level of financial depth is low, then a large number of market participants remain
outside the monetary sector.
A balanced growth of the financial depth level plays a significant role in the unsettled
economic systems. During this growth, a significant strengthening of confidence in the national monetary sector occurs, the so-called effect of “everybody does it.”
In our analysis of monetary sector performance in Ukraine, as a starting point we take the
year 2000, since after the introduction of the national currency in 1996 there was a significant lack of means of payment, so the first question was where to get the money and nowhere
to store them.
The analysis of national monetary sector effectiveness for the period of 2000-2011 suggests a faster growth of the monetary sector compared to the real one. There was an increase
in all types of financial institutions and in the value of their assets, share capital and scope
R. Levine, Bank-based or Market-based Financial Systems: Which is better? “NBER Working Paper” September 2002,
No. 9138, 44 p.
2
M. I. Stolbov, Financial Market and Economic Growth: the problem's outline, Academic book, Moscow 2008, 201 p.
3
The World Bank official website. – Available from: data.worldbank.org.
1
38
of financial services. It should be noted that as of 1 January 2012 the NBU provided 176
banks with banking licence, their assets during 2011 increased by 12.4% in comparison to
the previous year – to 1,058.6 billion.4
Ukraine has experienced a significant increase of such indicator as the ratio of bank loans
to GDP, which in fact is one of the most frequently used indicators of financial depth. In
particular, during the years 2000-2011, it tripled from 23.8% of GDP to 71% of GDP, 5and in
2008 reached its peak – 82.2% of GDP, while it was 41% of GDP in Russia, 49% of GDP in
Kazakhstan, and even only 55% of GDP in Poland.6
It should be noted that although the ratio of loans to GDP in Ukraine is higher than in
many European countries, most credit resources go not to the real sector of the economy and
this is considerably hindering economic growth.
An important indicator that characterises the monetary sector’s effectiveness is also stock
market capitalisation to GDP. Global investors consider the financial market of Ukraine
as a frontier market. Also to this category belong seven other countries: Latvia, Bulgaria,
Romania, Lithuania, Estonia, Slovenia, and Croatia. Ukraine took the first place in terms
of stock market capitalisation in the group of countries with frontier markets in 2008-2010.
The drawback of interpretation in Ukrainian literature the term “stock market capitalisation” is that it is based not on the market value of securities listed on the Stock Exchange
but on the total nominal value of registered shares. That means that the basis for determining
the market capitalisation of the stock exchange in Ukraine is not a derivative market but the
primary one which is not the subject of research in developed countries.
Therefore, to estimate the effectiveness of stock exchanges in Ukraine we need to conduct a comparative analysis with countries that also have developing financial markets.
Fig. 1 shows the dynamics of the market capitalisation of listed companies in Ukraine,
Poland, Russia, and the average global market capitalisation over the period 2000-2011.
As seen from the figure, in Ukraine, during 2003-2007, the ratio of market capitalisation
to GDP increased rapidly from 9.7% to 78.35%, but at the end of 2008, due to global financial crisis, it felt sharply to 19.07% of GDP.7 A similar situation was observed in Poland and
Russia. The higher than in Ukraine degree of stock market’s development in Poland causes
very similar to the global trend change in the dynamics of stock market capitalisation in the
country. Meanwhile, the Russian stock market is characterised by much higher volatility
even than the stock market in Ukraine.
Compared to countries with developed market economies, the capitalisation of Ukrainian
stock markets is extremely low and accounts for only 0.4% of total world GDP, while the
U.S. – 21.1% of world GDP, Japan – 7% of world GDP, Germany – 4.5% of world GDP,
Africa – 3.2% of world GDP, Russia – 2.6% of world GDP.8
Ibid.
Ibid.
6
R. Kirchner, R. Giucci et al., Bankivskyi sektor v Ukrayini: mynuli podiyi ta maybutni vyklyky, Berlin-Kyiv 2011, 48 p.
7
N. E. Deyeva, Kapitalizatsiya fondovoho rynku Ukrayiny: problemy otsinky i reaktsiya na kryzu, ”Ekonomichnyi visnyk
Donbasu” 2009, No. 4 (18), pp. 115-121.
8
European Bank for Reconstruction and Development, available from: www.ebrd.com.
4
5
39
Fig. 1
Market capitalisation of listed companies in Ukraine, Poland, Russia, and the average
global market capitalisation over the period 2000-2011 (% of GDP)
8NUDLQH
3RODQG
86$
5XVVLD
:RUOG
Source: The World Bank official website. – Available from: data.worldbank.org.
It should be noted that the share of the organised market in Ukraine in 2011 was only
13.16%, while 86.84% of trading securities occurred in the over-the-counter market.9 This
predominance of an unorganised market reduces the liquidity and attractiveness of the stock
market to foreign investors. The world practice shows that the share of organised market in
total trades should be not less than 30%.
So let’s analyse the dynamics of the main indicators of financial depth for the period
2000-2011 (Table 2).
On the basis of the data presented in the table, we can make the following conclusions:
-- in 2002-2003, there was a kind of jump in dynamics of financial depth indicators and
level of confidence in the banking system. During these two years, a significant increase
in all indicators of banking system performance occurred, which can be the result of consistently carried out market reforms in the previous period;
-- usually the year with high growth rates in the dynamics of financial depth follows a year
of a significant decline in these rates. The best evidence of this phenomenon is such indicator as the ratio of market capitalization to GDP. In 2007, this ratio increased by 96.7%
Annual Report of the State Commission on Securities and Stock Market in 2011, available from: www.nssmc.gov.ua/activities/
annual.
9
40
---
---
(to $564.33 billion or to 78.3% of GDP), and in 2008 – fell by 82.8% (to $128 billion
or 13.5% of GDP). The main reason is the flight of speculative capital from the national
stock market;
the global financial crisis had a smaller impact on the volume of trade on the organised
and over-the-counter market, which in 2008 fell only by 11% and by the end of 2011 exceeded its pre-crisis level in more than twice and reached the level of 236.35% of GDP;
interesting trends were observed in the dynamics of bank assets and assets of non-bank
financial institutions (NBFIs). As a result of the global financial crisis, assets of the banking system from 2008 to 2011 decreased by 18%, while assets of NBFIs only by 6.5%.
This indicates a much smaller influence of global shocks on the sector of non-bank financial institutions. One reason for this is the much higher share of foreign capital in the
banking system compared to the NBFI sector;
the financial crisis of 2008-2010 caused also a decrease in other financial depth indicators
such as the share of bank’s liquid liabilities relative to GDP and the ratio of commercial
bank loans to GDP;
at the end of 2011, assets of the banking sector were more than 3 times higher than those
for the stock market capitalisation indicating the dominant role of the banking system in
the economy.
Table 2
Dynamics of the main indicators of financial depth of the national monetary sector
in 2000-2011
Index
Bank assets,
% of GDP
Year
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
23.44
24.87
30.02
37.5
38.93
48.45
62.52
83.17
97.68
96.38
87.02
80.23
Loans
issued by
commercial
banks, % of
GDP
13.9
15.72
20.7
27.48
28.09
35.4
49.3
67.34
83.57
81.83
69.74
62.81
Stock market
capitalisation,
% of GDP
6.0
3.6
7.4
8.6
18.2
29.0
39.8
78.3
13.5
14.3
28.9
15.5
Bank
liabilities,
% of GDP
18.01
19.43
23.88
32.88
33.59
42.68
54.69
73.51
85.1
83.77
74.3
68.4
Assets of
non-bank
financial
institutions,
% of GDP
1.15
1.47
2.36
3.91
6.4
5.71
6.03
6.17
6.5
6.88
6.45
6.08
Volume of
organised
and over-thecounter trade
to GDP
21.4
29.01
45.2
76.82
90.63
96.5
91.7
104.6
93
116.7
131.3
236.35
Sources: calculated by the author on the base of data: State Statistics Committee, available from: www.ukrstat.
gov.ua; National Bank of Ukraine official website, available from: www.bank.gov.ua; National Bank of Ukraine
official website, available from: www.bank.gov.ua.
41
Evaluating the effectiveness of public and international finance
Indicators of financial depth cover only two major segments of the monetary sector – the
banking system and financial markets (the stock market and the sector of non-bank financial
institutions). For more complete assessment of monetary sector’s effectiveness we should
also consider indicators that characterise the performance of two other segments of the monetary sector – public and international finance (Table 3).
Table 3
Key indicators that characterise performance and effectiveness of the public
and international finance sectors in Ukraine in 2000-2011
Index
Year
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Level of GDP
Budget expenditures, redistributed through
% of GDP
the consolidated
budget, %
20.87
19.71
19.64
21.00
23.03
25.60
25.20
24.17
25.47
31.14
28.04
25.38
18.8
26.9
27.4
28.2
26.5
30.4
31.5
30.5
31.3
29.9
28.7
30.3
Foreign direct
investments,
% of GDP
1.76
1.81
1.55
2.81
2.64
8.74
5.32
6.46
5.50
3.97
4.22
4.25
External debt,
% of GDP
61.1
53.6
51.1
47.5
47.2
45.9
50.6
56
55.9
88.3
86
76.4
Sources: calculated by the author on the base of data: State Statistics Committee, available from: www.ukrstat.
gov.ua; National Bank of Ukraine official website, available from: www.bank.gov.ua; National Bank of Ukraine
official website, available from: www.bank.gov.ua.
The global economic crisis caused a significant increase in public expenditures in 20082009 (by 27.7%), an increase in external debt by 57.6% and reduction in foreign direct
investments by 38.5%. It should be noted that a significant reduction in foreign direct investments in 2008-2009 was caused not only by a decrease in their volume but also by a noticeable depreciation of the national currency (exchange rate increased from 5.05-5.2672 (in
2007-2008) to 7 .7912-7, 9356 (in 2009-2010)10).
There is no clear trend in the dynamics of GDP redistributed through the consolidated
budget, but it may be noted that during the years 2005-2011 this figure was within its critical
value of 30%.
10
42
Estimation of the monetary sector’s impact on the real one
On the basis of financial depth indicators and measures of government and international
finance performance for the period 2000-2011 let’s find the relationship between these indicators of the monetary sector and GDP, that is to say let’s examine, which of these indicators
has a greater impact on economic growth in Ukraine. For this reason we will calculate correlation of each of the following indicators and GDP. Results of the correlation analysis are
summarised in Table 4.
Table 4
Results of the correlation analysis between indicators of monetary sector’s
performance and GDP
GDP
Bank assets
Market capitalisation of listed companies
Assets of NBFIs
Loans issued by commercial banks
Bank liabilities
Volume of organised and over-the-counter trade
Budget expenditures
Level of GDP redistributed through the consolidated budget
Foreign direct investments
External debt
Pearson correlation
Significance level
0.985
0.555
0.992*
0.974*
0.983*
0.904*
0.990*
0.568
0.909*
0.964*
0.01
0.061
0.01
0.01
0.01
0.01
0.01
0.054
0.01
0.01
*
* – Correlation is significant at the 0.01 level.
Sources: Calculated on the basis of: State Statistics Committee, available from: www.ukrstat.gov.ua;
Clearinghouse official website, available from: www.ac-rada.gov.ua; National Bank of Ukraine official website,
available from: www.bank.gov.ua; National Bank of Ukraine official website, available from: www.bank.gov.ua
using a Statistical Package IBM SPSS Statistics.
As we can see, the assets of the banking system and non-bank financial institutions, state
budget expenditures and external debt are much more connected with growth of GDP than
those indicators that characterise the stock market. The clear evidence of this is a high level
of Pearson correlation. Insignificant relationship between indicators of the stock market and
GDP can be explained by predominance of over-the-counter trade, inadequate capitalisation of the stock market, speculative nature of the vast majority of transactions on the stock
exchange, etc.
The correlation analysis demonstrated that there is practically no connection between market capitalisation of listed companies to GDP (correlation coefficient equals to 0.555) and at
the significance level of 0.061 this indicator has no practical value in a further analysis, since
in the result of sharp downturn in the economy it is difficult to predict its fluctuations.
43
We can also observe the relationship between the monetary sector and GDP on the scattering charts (Fig. 1).
Fig. 1
Scattering Chart of: a. - bank assets and GDP, b. - budget expenditures and GDP,
c. - Ukrainian
stock market capitalisation and GDP, d - bank credit and GDP,
e - external
debt
and GDP, f - trading volume and GDP
D5 E5 F5 G5 H5 I5 Calculated on the basis of: State Statistics Committee, available from: www.ukrstat.gov.ua; Clearinghouse official website, available from: www.ac-rada.gov.ua; National Bank of Ukraine official website, available from:
www.bank.gov.ua; National Bank of Ukraine official website, available from: www.bank.gov.ua using a Statistical
Package IBM SPSS Statistics.
The non-linear relationship between GDP growth and indicators of stock market performance complicates a further analysis of their impact on economic growth. At the same time,
the distinct linear relationship between the indicators of banking system and public finance
sector indicate a significant impact of these sectors on economic growth.
44
Conclusions
The monetary sector of Ukraine is still weak and does not provide in full needs of the real
sector. Bank loans considerably outweigh the volume of securities transactions; the banking
sector still remains the main source of financing and investment in Ukraine. Inadequate development of stock market, imperfect legal framework, low level of protection of investors’
rights, negligible market transparency, and non-confidence in stock market – all these factors
prevent the stock market to become a driving force of economic growth in Ukraine.
In our opinion, considering significant fluctuations of the stock indices and the capitalisation level, today the national stock market still remains underdeveloped, disproportionate
and volatile. Issuers usually enter the market for gaining short-term profit through speculations, lack of openness and transparency of stock market and inefficient government regulation – all that remains serious problems of the national stock market.
In order to strengthen the positive impact of the monetary sector on economic growth we
should primarily ensure at the governmental level an effective redistribution of GDP, improve the legal base of monetary sector functioning, which will expand the list of available
financial instruments, increase the presence of entities in the financial market and improve
the infrastructure of the securities market. This, we believe, will improve the efficiency of
the whole monetary sector and strengthen its impact on economic growth in Ukraine.
Bibliography
Annual Report of the State Commission on Securities and Stock Market in 2011, available from:
www.nssmc.gov.ua/activities/annual
Beck, T., A. Demirgüç-Kunt, R. Levine. A New Database on Financial Development and Structure,
World Bank Economic Review, 2000, No. 14, pp. 597-605.
Clearinghouse official website, available from: www.ac-rada.gov.ua
Deyeva, N. E. Kapitalizatsiya fondovoho rynku Ukrayiny: problemy otsinky i reaktsiya na kryzu,
”Ekonomichnyi visnyk Donbasu” 2009, No. 4 (18), pp. 115-121.
European Bank for Reconstruction and Development, available from: www.ebrd.com.
Kirchner, R., R. Giucci et al. Bankivskyi sektor v Ukrayini: mynuli podiyi ta maybutni vyklyky, BerlinKyiv 2011, 48 p.
Kozoriz, M. A. and K. S. Kalynets. Kapitalizatsiya fondovykh birzh Ukrayiny: osoblyvosti ta problemy, ”Regionalna ekonomika” 2008, No. 4, pp. 157-162.
Levine, R. Bank-based or Market-based Financial Systems: Which is better? “NBER Working Paper”
September 2002, No. 9138, 44 p.
Levine, R. Finance and Growth, NBER Working Paper, September 2004, No. 10766, 118 p.
National Bank of Ukraine official website, available from: www.bank.gov.ua.
National Commission on Securities and Stock Market, available from: www.nssmc.gov.ua
State Statistics Committee, available from: www.ukrstat.gov.ua
Stolbov, M. I. Financial Market and Economic Growth: the problem’s outline, Academic book, Moscow 2008, 201 p.
45
Thiel, M. Finance and Economic Growth – A Review of Theory and the Available Evidence, “Economic Paper”, Brussels 2001, No. 158, 50 p.
Instytucjonalna analiza wpływu ukraińskiego sektora monetarnego
na wzrost gospodarczy
Streszczenie
W artykule przeprowadzono analizę instytucjonalnej struktury i głównych
wskaźników sektora monetarnego gospodarki Ukrainy. Na podstawie wielkości
i oceny wskaźników aktywności poszczególnych segmentów sektora monetarnego
możemy stwierdzić, że w latach 2000-2011 monetarny sektor gospodarki narodowej wzrastał w szybszym tempie niż w sferze realnej. Za pomocą analizy korelacji wykazano wpływ poszczególnych segmentów sektora monetarnego na wzrost
gospodarczy. System bankowy odgrywa kluczową rolę w sektorze monetarnym
gospodarki Ukrainy. Zwiększenie otwartości i przejrzystości na rynku akcji, poprawa regulacji rządowych zwiększy wydajność sektora monetarnego gospodarki
Ukrainy.
Słowa kluczowe: sektor monetarny, głębokość finansowa, rynkowa kapitalizacja
spółek giełdowych, aktywa bankowe, aktywa niebankowych instytucji finansowych, wydatki budżetowe, korelacja Pearsona, światowy kryzys gospodarczy, nierozliczone systemy gospodarcze.
Kody JEL: N1
Институциональный анализ влияния украинского денежного
сектора на экономический рост
Резюме
В статье провели анализ институциональной структуры и основных показателей денежного сектора экономики Украины. На основе величины
и оценки показателей активности отдельных сегментов денежного сектора
мы можем сказать, что в 2000-2011 гг. денежный сектор народного хозяйства
рос более быстрыми темпами, нежели в реальной сфере. С помощью анализа корреляции указали влияние отдельных сегментов денежного сектора на
экономический рост. Банковская система играет ключевую роль в денежном
секторе экономики Украины. Повышение открытости и транспарантности на
рынке акций, улучшение правительственной регуляции повысит производительность денежного сектора экономики Украины.
Ключевые слова: денежный сектор, финансовая глубина, рыночная капитализация котирующихся на бирже компаний, банковские активы, активы не-
46
банковских финансовых заведений, бюджетные расходы, корреляция Пирсона, мировой экономический кризис, нерасчитанные экономические системы.
Коды JEL: N1
© All reight reserved.
Afiliacja:
Doc. dr Iryna Hrabynska, docent Katedry Ekonomii Analitycznej i Gospodarki
Międzynarodowej, Wydział Nauk Ekonomicznych, Lwowski Narodowy Uniwersytet im.
Iwana Franki (Ukraina).
Mgr Olga Sołtys, doktorantka Katedry Ekonomii Analitycznej i Gospodarki Międzynarodowej,
Wydział Nauk Ekonomicznych, Lwowski Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki
(Ukraina).
47
Krystyna Świetlik
IERiGŻ-PIB – Warszawa
Konsumpcja i ceny żywności pod presją spowolnienia
gospodarczego
Streszczenie
Niekorzystne uwarunkowania w gospodarce światowej, kryzys zadłużeniowy
i recesja w strefie euro doprowadziły do spowolnienia polskiej gospodarki. Znalazło to odzwierciedlenie w osłabieniu tempa wzrostu PKB, nasileniu się negatywnych zjawisk na rynku pracy, pogorszeniu sytuacji dochodowej ludności, wyhamowaniu popytu konsumpcyjnego i spadku popytu na żywność. Potwierdzeniem
niekorzystnych tendencji w rozwoju popytu na żywność są dane makroekonomiczne GUS o spożyciu w sektorze gospodarstw domowych, statystyki sprzedaży żywności i wyniki badań budżetów gospodarstw domowych. Pod wpływem nasilającej
się bariery popytu spadły ceny detaliczne artykułów żywnościowych oraz ceny
surowców rolniczych w ostatnich miesiącach 2012 roku Utrzymująca się spadkowa tendencja popytu na żywność będzie głównym czynnikiem hamującym tempo
wzrostu cen artykułów żywnościowych w 2013 roku.
Słowa kluczowe: PKB, dochody gospodarstw domowych, spożycie indywidualne,
konsumpcja żywności, ceny detaliczne żywności.
Kody JEL: D1, D33
Wstęp
W Polsce żywność zajmuje czołową pozycję w strukturze konsumpcji, zarówno w ujęciu
makro-, jak i mikroekonomicznym (drugą po użytkowaniu mieszkania i nośnikach energii).
Z rachunków narodowych i danych GUS o spożyciu w sektorze gospodarstw domowych
wynika, że w 2011 r. na żywność i napoje bezalkoholowe ludność naszego kraju przeznaczyła 174 261 mln złotych, tj. 18,6% całkowitych dochodów do dyspozycji brutto. Udział
żywności i napojów bezalkoholowych w spożyciu indywidualnym z dochodów osobistych
sięgał 18,9%, użytkowania mieszkania i nośników energii – 24,3%, a pozostałych grup towarów i usług konsumpcyjnych – 1,2-12,6%. Według badań budżetów gospodarstw domowych prowadzonych przez GUS, w 2011 r. przeciętne miesięczne wydatki na żywność
i napoje bezalkoholowe w przeliczeniu na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem
stanowiły 20,7% dochodów rozporządzalnych i 25,0% całkowitych wydatków. W grupach
ludności najmniej zamożnych (I grupa kwintylowa) wydatki żywnościowe angażowały
44,4% dochodów i 35,3% całkowitych wydatków.
Ze względu na duży udział żywności w strukturze konsumpcji, zmiany cen towarów
żywnościowych mają istotny wpływ na budżety rodzin i są z uwagą śledzone przez opinię
48
KONSUMPCJA I CENY ŻYWNOŚCI POD PRESJĄ SPOWOLNIENIA...
publiczną. Ceny są przedmiotem żywego zainteresowania także producentów i handlowców, gdyż wraz z ilością sprzedanych produktów decydują o dochodach ze sprzedaży i osiąganym zysku. Na nowoczesnym rynku ceny są najbardziej spektakularnym narzędziem konkurencji.
Celem prezentowanego opracowania jest przedstawienie głównych makroekonomicznych uwarunkowań popytu na żywność w Polsce w ostatnich latach, wskazanie zjawisk po
stronie popytu implikowanych spowolnieniem gospodarczym, analiza zmian cen detalicznych żywności, identyfikacja obszarów rynku żywnościowego, na których wpływ popytu na
kształtowanie się cen w minionym roku był najbardziej widoczny oraz ogólna ocena przewidywanych skutków kryzysu gospodarczego w obszarze działań konsumenta w najbliższej
przyszłości.
Dynamika polskiego i światowego PKB w ostatnich latach
Zaburzenia na światowych rynkach finansowych i globalna recesja w latach 2008-2009
doprowadziły do ograniczenia aktywności polskiej gospodarki. W 2009 r., w porównaniu
z 2008 r., PKB w Polsce wzrósł realnie o 1,6%, wobec wzrostu o 5,1% odpowiednio rok
wcześniej (por. tabela 1)1. Mimo istotnego spowolnienia stanowił on jedyny dodatni wynik
wśród 27 państw Unii Europejskiej zapewniając Polsce miano „zielonej wyspy”2. Według
Komisji Europejskiej w 2009 r. w UE-27 gospodarka skurczyła się o 4,3%, a w strefie euro
– o 4,4%. Zgodnie z danymi Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w 2009 r. dynamika PKB w gospodarce globalnej, po raz pierwszy w okresie powojennym była ujemna (-0,6%, wobec 2,8% w 2008 r.) („World Economic Outlook” 2012; „World Economic
Outlook Update 2013).
Rok 2010 był okresem ożywienia w gospodarce światowej. Według Międzynarodowego
Funduszu Walutowego, światowy PKB wzrósł o 5,1% w stosunku do roku poprzedniego.
W UE-27 zwiększył się on o 2,0%, a w strefie euro – o 1,9% (w skali rocznej). Także w polskiej gospodarce przełamane zostały negatywne tendencje występujące od połowy 2008 r.
Zwiększyła się aktywność gospodarcza, a wzrost PKB o 3,9% był czwartym co do wielkości wzrostem w Unii Europejskiej, ustępując jedynie wzrostom notowanym w Niemczech
(4,2%), na Słowacji (4,4%) i w Szwecji (6,6%)3.
W 2011 r. proces odbudowy gospodarki światowej spowolnił. Według MFW, wzrost
PKB w świecie wyniósł 3,9%, wobec 5,1% w 2010 r. W UE-27 ukształtował się on na poziomie 1,6%, wobec 2,0% w roku poprzednim, a jego obniżenie było głównie konsekwencją
Wzrost ten był najniższy od czasów kryzysu rosyjskiego (w 2001 r. wyniósł 1,2%, a w 2002 r. – 1,4%).
Wobec drastycznego spadku akumulacji brutto (o 11,5% w stosunku do 2008 r.), głównym stymulatorem gospodarki stał się
popyt zewnętrzny. Mimo istotnej redukcji obrotów towarowych z zagranicą, silna deprecjacja złotego przyczyniła się do wzrostu
konkurencyjności polskich towarów w eksporcie i znacznego zmniejszenia opłacalności importu. W 2009 r., w porównaniu
z 2008 r., import zmalał o 12,4%, przy ograniczeniu eksportu o 6,8%, powodując poprawę salda bilansu handlowego.
3
Jego motorem przestał być eksport netto, a stał się popyt wewnętrzny. Patrz: Świetlik (2012).
1
2
KRYSTYNA ŚWIETLIK
49
kryzysu zadłużeniowego w strefie euro i trwającej konsolidacji fiskalnej4. Polska gospodarka w 2011 r. rozwijała się w stosunkowo wysokim tempie – 4,3% w skali rocznej, tj.
o 0,4 p.p. wyższym niż rok wcześniej5.
Tabela 1
Dynamika realna produktu krajowego brutto (ceny stałe roku poprzedniego)
Wyszczególnienie
2008
Produkt krajowy brutto
UE-27
2010
2011
2012a
rok poprzedni = 100
102,8
Światb
2009
99,4
105,1
103,9
103,2
c
100,3
95,7
102,1
101,5
99,7
Polska
105,1
101,6
103,9
104,3
101,9
106,1
102,0
103,4
101,5
100,6
107,4
102,1
104,1
98,7
100,0
105,7
102,1
103,2
102,5
100,8
102,4
100,1
100,1
99,0
99,5
Spożycie ogółem
w tym:
publiczne
indywidualne w sektorze gospodarstw
domowych (z dochodów osobistych)
w tym:
żywność i napoje bezalkoholowe
Dane wstępne.
b
Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego
c
Według Eurostat.
Źródło: dane Departamentu Rachunków Narodowych GUS; Eurostat; “World Economic Outlook” (2012);
“World Economic Outlook Update” (2013).
a
W 2012 r. tempo globalnego wzrostu gospodarczego utrzymywało się na niskim poziomie. Umiarkowanemu wzrostowi gospodarczemu w USA towarzyszyła recesja w strefie
euro, zwłaszcza w krajach najbardziej dotkniętych kryzysem i prowadzących dostosowania
fiskalne w dużej skali. W 2012 roku światowy PKB wzrósł o 3,2%, wobec 3,9% w roku
2011. W UE-27 PKB spadł o 0,3%, a w strefie euro o 0,4%, przy znaczącym spowolnieniu wzrostu gospodarczego w Niemczech (z 3,0% w 2011 r. do 0,7% w 2012 r.), będących
głównym partnerem handlowym Polski. (Popyt na żywność... 2013). Wraz z osłabieniem
popytu ze strony gospodarek rozwiniętych, spowolnił również wzrost w największych gospodarkach wschodzących.
Skutki rozprzestrzeniającej się drugiej fali światowego kryzysu nie pozostały bez wpływu na polską gospodarkę. W 2012 r. wzrost aktywności gospodarczej w Polsce był mniejszy
niż w 2011 r., a tempo wzrostu PKB wyniosło 1,9%, wobec 4,3% w 2011 r. i słabło w kolejnych kwartałach (z 3,5% w I kwartale do 0,7% w IV kwartale). Spadła dynamika eksportu,
W I kwartale 2011 r. w krajach UE zanotowano wzrost gospodarczy na poziomie 2,4%, ale w kolejnych kwartałach tempo
wzrostu PKB malało aż do poziomu 0,8% w IV kwartale.
5
Zadecydował o tym, podobnie jak w 2010 r., wzrost krajowego popytu, kreowany przez wysoką dynamikę akumulacji brutto
(10,5%), w tym zwłaszcza nakładów brutto na środki trwałe (9,3%), co było związane z rozwojem inwestycji strukturalnych
w sektorze rządowym i samorządowym oraz ożywieniem inwestycji w sektorze prywatnym.
4
50
co było w dużej mierze związane z ograniczeniem popytu ze strony krajów UE6. Osłabienie
wzrostu gospodarczego Polski było efektem oddziaływania nie tylko czynników zewnętrznych, ale wewnętrznych, związanych z procesem ograniczania nierównowagi w sektorze
finansów publicznych. W 2012 r. odnotowano bardzo słabą dynamikę inwestycji, która
w II półroczu była ujemna, głównie za sprawą znacznego zmniejszenia wydatków inwestycyjnych sektora instytucji rządowych i samorządowych7.
Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego i zmiany jego struktury były sygnałem, że
polska gospodarka nie jest odizolowana od zmian zachodzących w otoczeniu zewnętrznym
i mimo wciąż wysokiej odporności zaczęła dotkliwie odczuwać skutki kryzysu ekonomicznego w gospodarce światowej. Znalazło to odzwierciedlenie w nasileniu niekorzystnych
tendencji na krajowym rynku pracy, obniżeniu dynamiki realnych dochodów gospodarstw
domowych i wyhamowaniu popytu konsumpcyjnego.
Sytuacja na rynku pracy i dochody ludności
Względnie wysoki wzrost PKB w Polsce w latach 2010-2011 (8,4%) nie przełożył się na
zwyżkę dochodów ludności w takiej samej skali. Słaby wzrost zatrudnienia w gospodarce
narodowej, przy rosnącej liczbie bezrobotnych, ograniczał presję na wzrost wynagrodzeń.
W 2011 r., w porównaniu z 2009 r., przeciętne miesięczne wynagrodzenia realne brutto w gospodarce zwiększyły się o 2,8%, w tym w sektorze przedsiębiorstw o 1,7%. W większym
stopniu, bo o 3,9% wzrosły realne emerytury i renty pracownicze, przy stagnacji realnych
emerytur i rent rolników indywidualnych. Hamująco na tempo wzrostu funduszu nabywczego gospodarstw domowych oddziaływało spowolnienie tempa przyrostu dochodów ludności
utrzymującej się z pracy na własny rachunek poza rolnictwem oraz realny spadek dochodów
z własności i wynajmu, kredytów konsumpcyjnych w systemie bankowym8 i transferów
pieniężnych od osób pracujących za granicą. Szacuje się, że w latach 2010-2011 dochody
realne do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych zwiększyły się o 3,2%, tj.
w stopniu ponad dwukrotnie mniejszym niż w latach 2008-2009 (7,8%) (por. tabela 2).
Do istotnego spowolnienia ich dynamiki doszło w 2012 roku. Pogorszeniu koniunktury
gospodarczej w minionym roku towarzyszyło nasilenie negatywnych tendencji na rynku
pracy. W 2012 r. przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw tylko nieznacznie przewyższyło poziom sprzed roku (o 0,1%), a w IV kwartale było o 0,6% mniejsze niż rok wcześniej. Niski wzrost zatrudnienia w powiązaniu z dalszym wzrostem aktywności zawodowej
doprowadził do wzrostu stopy rejestrowanego bezrobocia. O ile na początku roku była ona
o 0,1 p.p. większa niż przed rokiem, to w grudniu wyniosła 13,4% i przewyższyła poziom
sprzed roku o 1 p.p.
Ponieważ spadek dynamiki importu był większy niż eksportu (w wyniku znaczącego spowolnienia tempa wzrostu krajowego
popytu) eksport netto pozostał dodatni i wpłynął na podtrzymanie tempa wzrostu PKB.
7
W 2012 r. nakłady brutto na środki trwałe były o 0,8% mniejsze niż w 2011 r.
8
Wiązało się to głównie z wprowadzeniem przez banki Rekomendacji T.
6
51
KRYSTYNA ŚWIETLIK
Wzrost podaży pracy, przekraczający wzrost popytu na pracę, skutkował niską dynamiką wynagrodzeń, których realny poziom obniżała także utrzymująca się wysoka inflacja.
W 2012 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, przeciętne miesięczne wynagrodzenia realne w gospodarce zwiększyły się o 0,3%, a w sektorze przedsiębiorstw zmalały o 0,2%. Niski
był także przyrost siły nabywczej emerytur i rent pracowniczych (1,3%). Pogorszyła się
sytuacja dochodowa rolników. Zmalało tempo wzrostu dochodów pracodawców i pracujących na własny rachunek poza rolnictwem. Obniżyła się wartość kredytów konsumpcyjnych
dla gospodarstw domowych, co wynikało zarówno z zaostrzenia kryteriów i warunków ich
udzielania, jak i jednoczesnego osłabienia popytu na kredyt (Popyt na żywność... 2013).
Na podstawie rachunków narodowych GUS szacuje się, że w 2012 r. realne dochody do
dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych ukształtowały się na poziomie o 0,8%
niższym niż przed rokiem. Tak niskiego tempa wzrostu dochodów dyspozycyjnych ludności
nie notowano od 2002 r. (100,1%).
Tabela 2
Wskaźniki realnych wynagrodzeń, przeciętnego zatrudnienia i bezrobocia
oraz realnych dochodów do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych
2008
2009
2010
2011
2012a
kwartały
Wyszczególnienie
I
rok poprzedni = 100
II
III
IV
analogiczny okres roku
poprzedniego = 100
Przeciętne miesięczne
wynagrodzenie realne brutto
w sektorze przedsiębiorstwb
Przeciętne zatrudnienie
w sektorze przedsiębiorstwb
Stopa bezrobocia rejestrowanego
w % (w końcu okresu)
Realne dochody do dyspozycji
brutto w sektorze gospodarstw
domowych
106,1 101,1 100,8 100,9
104,8
9,5
99,8 101,3
99,1
99,0 100,0
98,8 100,8 103,2 100,1 100,6 100,3 100,0
99,4
12,1
12,4
12,5
13,4
13,3
12,3
12,4
13,4
104,2 103,5 102,0 101,2
99,2
98,7 100,0 100,3
98,0
Dane wstępne.
W jednostkach o liczbie pracujących powyżej 9 osób.
Źródło: dane GUS.
a b
Spożycie żywności według danych makroekonomicznych
w latach 2009-2012
Na wybuch kryzysu finansowego w świecie w 2008 r. polska gospodarka odpowiedziała
znaczącym spowolnieniem spożycia w sektorze gospodarstw domowych. W 2009 r., w po-
52
równaniu z 2008 r., spożycie ogółem, w tym indywidualne, zwiększyło się o 2,0%, wobec
wzrostu odpowiednio o 6,1% i 5,7% przed rokiem. Spożycie żywności utrzymało się na poziomie zbliżonym do notowanego rok wcześniej. W 2010 r. ożywienie konsumpcji było wyraźne, choć mniej spektakularne niż inwestycji publicznych i wymiany międzynarodowej.
Całkowite spożycie w sektorze gospodarstw domowych wzrosło o 3,4% w stosunku do roku
poprzedniego, w tym spożycie indywidualne o 3,2%, przy stabilizacji popytu na żywność.
W 2011 r. tempo wzrostu spożycia ogółem spadło do 1,5%, tj. ponad dwukrotnie w porównaniu z 2010 r., w wyniku bezprecedensowego spadku spożycia publicznego. Dynamika
spożycia indywidualnego obniżyła się do 2,5%, z 3,2% w 2010 r., a konsumpcja żywności
zmalała o 1,0% (w wymiarze absolutnym). Wolniejszy przyrost konsumpcji prywatnej wynikał z niskiego tempa wzrostu wynagrodzeń, do czego przyczyniło się głównie zamrożenie
płac w sektorze publicznym oraz spowolnienie dynamiki wzrostu świadczeń emerytalno-rentowych i stosunkowo wysokiej inflacji kreowanej m.in. przez zwyżkę cen żywności.
Spadek spożycia publicznego był efektem działań podejmowanych w ramach realizowanego
planu konsolidacji fiskalnej. W 2011 r., w porównaniu z 2008 r., spożycie indywidualne
w sektorze gospodarstw domowych wzrosło o 8,0%, tj. w nieco większym stopniu niż spożycie ogółem (7,1%), przy redukcji popytu na żywność o 0,8% (por. tabela 1).
W 2012 r. znacząco osłabł popyt konsumpcyjny, stanowiący w trzech poprzednich latach
siłę napędową gospodarki9. Średni roczny wzrost spożycia indywidualnego wyniósł 0,8%,
a jego dynamika obniżała się w kolejnych kwartałach: z 1,7% w I kwartale do minus 0,2%
w IV kwartale. Spożycie publiczne nie wykazywało zmian, a całkowite spożycie zwiększyło
się o 0,6%. Szacuje się, że w roku 2012 spożycie żywności ukształtowało się na poziomie
nieznacznie niższym od notowanego w roku 2011. W pierwszej połowie roku było ono podtrzymywane przez rozgrywane w Polsce Mistrzostwa Europy w piłce nożnej Euro 2012, lecz
w II półroczu uległo redukcji.
Potwierdzeniem negatywnych tendencji w rozwoju popytu na żywność są statystyki
sprzedaży detalicznej artykułów żywnościowych oraz wyniki badań budżetów gospodarstw
domowych.
Sprzedaż detaliczna żywności w latach 2009-2012
Według danych GUS, sprzedaż żywności, napojów i wyrobów tytoniowych w cenach stałych, w jednostkach handlowych i niehandlowych zatrudniających powyżej 9 osób, po wzroście w 2009 r. o 4,8%, w latach 2010-2011 zmalała o 4,1% (w 2010 r. o 1,9%, a w 2011 r.
o 2,2%) (por. tabela 3). Istotnie zmniejszyły się obroty w placówkach gastronomicznych
(por. wykres 1). Spadkowi sprzedaży detalicznej żywności, napojów i wyrobów tytoniowych
towarzyszył wzrost sprzedaży wszystkich pozostałych grup towarów i usług konsumpcyjnych, w tym zwłaszcza mebli, sprzętu RTV i AGD, tkanin, odzieży, obuwia, farmaceutyków,
W latach 2009-2011 spożycie ogółem stanowiło ok. 80% PKB.
9
53
KRYSTYNA ŚWIETLIK
kosmetyków, pojazdów samochodowych i paliw. W efekcie w latach 2010-2011 całkowita
sprzedaż detaliczna zwiększyła się o 10,6%.
Tabela 3
Dynamika sprzedaży detalicznej (w cenach stałych) a
2008
2009
2010
2011
2012
kwartały
Wyszczególnienie
rok poprzedni = 100
Sprzedaż ogółem b
w tym: żywność, napoje
i wyroby tytoniowe
I
II
III
IV
analogiczny okres roku
poprzedniego = 100
109,9 102,7 103,1 107,3 102,3 108,4 102,7 101,9
98,0
103,6 104,8
97,0
98,1
97,8 100,1 104,9 100,6
98,5
W przedsiębiorstwach handlowych i niehandlowych o liczbie pracujących powyżej 9 osób.
Źródło: jak w tabeli 2.
a Wykres 1
Dynamika sprzedaży detalicznej ogółem, żywności i napojów bezalkoholowych
oraz napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych (ceny stałe, 2005=100, w %)a
2JyáHP
ĩ\ZQRĞüLQDSRMHEH]DONRKRORZH
1DSRMHDONRKRORZHLZ\URE\W\WRQLRZH
:SODFyZNDFKJDVWURQRPLF]Q\FK
Brak danych za 2012 r. Dane dotyczą sprzedaży towarów w punktach sprzedaży detalicznej, placówkach gastronomicznych i innych punktach sprzedaży, obejmują sprzedaż realizowaną przez domy sprzedaży wysyłkowej
i Internet.
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2012 (2012, s. 540) i obliczenia własne.
a
54
W 2012 r. tempo wzrostu sprzedaży detalicznej ogółem uległo znacznemu spowolnieniu
– do 2,3%, z 7,3% w 2011 r. Zadecydowała o tym 2,0% bezwzględna redukcja sprzedaży
w IV kwartale, w tym w grudniu o 3,6% (w skali rocznej). Sprzedaż detaliczna żywności, napojów i wyrobów tytoniowych utrzymała się na poziomie zbliżonym do notowanego
przed rokiem, przy różnokierunkowych zmianach w obu półroczach10. Po korzystnej dynamice w I półroczu, a zwłaszcza w I kwartale, w drugiej połowie roku odnotowano bezwzględny jej spadek sięgający 3,0% w IV kwartale (por. tabela 3). W II półroczu 2012 r.
zmalała także sprzedaż samochodów11, motocykli i części, paliw, prasy, książek i pozostała
sprzedaż w wyspecjalizowanych sklepach. Wolniej niż przed rokiem rosła sprzedaż leków,
kosmetyków, tkanin, odzieży i obuwia, a szybciej – mebli, sprzętu RTV i AGD.
Spożycie żywności według badań budżetów gospodarstw domowych
Z badań budżetów gospodarstw domowych wynika, że w 2011 r., w porównaniu z 2008 r.,
przeciętne miesięczne całkowite wydatki gospodarstw domowych zwiększyły się o 12,2%,
w tym wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe – o 10,0%. Ich wzrost był o wiele mniejszy niż w latach 2005-2008, kiedy wyniósł odpowiednio 31,0% i 19,1%. W 2011 r., w stosunku do 2008 r., całkowity popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych mierzony realną
wartością wydatków na towary i usługi konsumpcyjne wzrósł o 1,4%, podczas gdy popyt
na żywność zmalał o 2,8% (por. tabela 4). Obniżyły się realne wydatki na wszystkie grupy
artykułów żywnościowych, z wyjątkiem jaj i napojów bezalkoholowych. Gospodarstwa domowe ograniczyły ilościową konsumpcję podstawowych produktów spożywczych, z wyjątkiem wyrobów cukierniczych oraz wód mineralnych i źródlanych.
Spadkowa tendencja popytu na żywność była kontynuowana w 2012 roku. Według
wstępnych danych GUS, w minionym roku realne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe w przeliczeniu na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem były o 1,1% mniejsze
niż w roku poprzednim, przy obniżeniu się całkowitych realnych wydatków o 0,8%. Istotny
spadek popytu (realnych wydatków) odnotowano w II półroczu: na towary i usługi konsumpcyjne ogółem o 2,0%, w tym na żywność o 2,6% (w stosunku rocznym). Zmalał popyt
na artykuły wysoko przetworzone, o wyższej wartości dodanej. Zwiększyło się samozaopatrzenie, tj. spożycie produktów pozyskiwanych z własnego gospodarstwa rolnego lub działki
(Popyt na żywność... 2013). Gospodarstwa domowe ograniczyły konsumpcję wszystkich
Dane o sprzedaży detalicznej żywności, napojów i wyrobów tytoniowych są zawyżone. Dotyczą one jednostek
zatrudniających powyżej 9 osób. Według GUS, sprzedaż w mniejszych jednostkach stanowi ponad 30% całkowitej sprzedaży.
To właśnie małe sklepy notują spadki sprzedaży, a informacje GUS o miesięcznej sprzedaży odzwierciedlają w dużej mierze
postępującą koncentrację w handlu detalicznym. Konsumenci poszukując tańszych ofert, zwiększają zakupy w dyskontach
i supermarketach. W 2012 r. odnotowano znaczące zmniejszenie się liczby małych sklepów, które nie wytrzymały konkurencji
z jednostkami wielkopowierzchniowymi, na rzecz hipermarketów, w tym zwłaszcza dyskontów. Ponadto duża część sprzedaży
była udziałem obcokrajowców, w tym głównie mieszkańców stref przygranicznych. Według szacunków WUS, w Rzeszowie
w 2011 r. około 9% sprzedaży detalicznej w województwach położonych przy zewnętrznej granicy Polski z UE przypadło na
cudzoziemców, którzy na zakupy w naszych sklepach wydali 5,2 mld zł, tj. o 40% więcej niż w 2010 r. W 2012 r. cudzoziemcy
zza wschodniej granicy kupili w Polsce towary za 6,62 mld zł., tj. o 26,1% więcej niż w 2011 r. W IV kw. 2012 r. ok. 98%
wydatków stanowiły wydatki na zakup towarów, z czego na żywność przypadało 13,0%.
11
W grudniu 2012 r. sprzedaż samochodów (w cenach stałych) była o 13,0% mniejsza niż w grudniu 2011 r.
10
55
KRYSTYNA ŚWIETLIK
podstawowych grup produktów spożywczych, z wyjątkiem wyrobów cukierniczych, mięsa
drobiowego, wędlin wysokogatunkowych i napojów bezalkoholowych.
Tabela 4
Dynamika przeciętnych miesięcznych realnych wydatków gospodarstw domowych
ogółem (w przeliczeniu na 1 osobę)a
Wyszczególnienie
Wydatki realne ogółem
Wydatki realne na żywność
i napoje bezalkoholowe
2009
2010
2011
2012
rok poprzedni = 100
I półrocze II półrocze
102,2
101,0
98,2
99,2
100,7
98,0
99,8
99,8
97,6
98,9
100,4
97,4
Wydatki realne ogółem obliczono korygując wydatki nominalne wskaźnikiem inflacji, a wydatki realne na żywność i napoje bezalkoholowe obliczono korygując wydatki nominalne wskaźnikiem cen detalicznych żywności
i napojów bezalkoholowych.
Źródło: obliczenia własne na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych GUS.
a Spowolnienie dynamiki wzrostu realnej konsumpcji w gospodarstwach domowych w latach 2009-2012 na tle lat wcześniejszych było znaczące, a zmniejszenie się efektywnego
popytu gospodarstw domowych na żywność stanowiło odwrócenie dotychczasowego, wieloletniego trendu12. W 2011 r., po raz pierwszy od 2000 r., wzrósł udział wydatków na żywność w całkowitych wydatkach gospodarstw domowych (do 25,0% z 24,8% w 2010 r.).
Wstępne wyniki badania budżetów gospodarstw domowych pokazują, że w 2012 r. wyniósł
on 25,1% i był nieznacznie większy niż rok wcześniej.
Zmiany cen detalicznych żywności w Polsce na tle zmian cen
światowych
Pierwszą fazę światowego kryzysu finansowego poprzedził okres wysokiej dynamiki
światowych cen żywności, które, według FAO, na przełomie lat 2007/2008 były dwukrotnie
wyższe od średnich z lat 2002-2004. W 2009 r. obniżyły się one o ok. 25% (do 157% stanu
z lat 2002-2004), ale od połowy 2010 r. nastąpiło przyspieszenie tempa ich wzrostu. W roku
2011, w porównaniu z rokiem 2010, zwiększyły się one o 22,8% osiągając poziom o 45,0%
wyższy niż w roku 2009. W roku 2012 wykazywały one tendencję spadkową i w stosunku do
roku poprzedniego zmalały o 7% (por. wykres 2), lecz były nadal o 35% wyższe niż w roku
2009 i o 67% wyższe niż w roku 2006. Według danych Eurostatu, w Unii Europejskiej (UE27) w latach 2007-2008 ceny żywności i napojów bezalkoholowych zwiększyły się o 10,1%,
a w latach 2009-2012 – o 8,8%, przy znacznym spowolnieniu tempa ich wzrostu w 2012 r.
pod wpływem cen światowych.
W 2008 r., w porównaniu z 2005 r., w polskich gospodarstwach domowych realna wartość całkowitego spożycia, w tym
żywności, wzrosła odpowiednio o 21,0% i 6,4%.
12
56
Wysoki wzrost światowych cen żywności i wysoka inflacja wpłynęły istotnie na zmiany
cen na polskim rynku żywnościowym, które w całym okresie światowego kryzysu finansowego wykazywały silną dynamikę wzrostu i osiągnęły poziom znacznie wyższy niż w latach
poprzednich. Według danych GUS, w 2012 r., w porównaniu z 2008 r., żywność i napoje
bezalkoholowe podrożały średnio o 17,5%, przy wzroście cen towarów i usług konsumpcyjnych o 14,9%. Polska należała do krajów o najwyższej inflacji i najwyższym tempie wzrostu
cen żywności w UE (por. wykres 2).
Wykres 2
Dynamika światowych i krajowych cen żywności w latach 2007-2012 (2006=100, w %)
ĝZLDW
3ROVND
8(
* Żywność i napoje bezalkoholowe (HICP).
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS, FAO i Eurostat.
Wzrostowi cen żywności w Polsce w latach 2009-2012 towarzyszyła wydatna zwyżka
cen towarów i usług związanych z mieszkaniem, nośnikami energii, zdrowiem i transportem (por. wykres 3). Konieczność zwiększenia przez gospodarstw domowe wydatków na
usługi bytowe, z których większość ma charakter wydatków „sztywnych”, ograniczyła
możliwości zwiększenia wydatków na żywność stosownie do wzrostu jej cen. W warunkach niskiego tempa wzrostu dochodów i wysokiego obciążenia budżetów domowych
opłatami stałymi, zwiększyła się wrażliwość konsumentów na ceny skutkując deprecjacją
popytu na żywność. Słabnąca dynamika popytu doprowadziła do istotnego spowolnienia
dynamiki cen żywności, a w ślad za tym – cen surowców rolniczych w ostatnich miesiącach 2012 roku.
57
KRYSTYNA ŚWIETLIK
Wykres 3
Dynamika cen wybranych grup towarów i usług konsumpcyjnych w Polsce
w latach 2007-2012 (2006=100, w %)
ĩ\ZQRĞüLQDSRMHEH]DONRKRORZH
8Ī\WNRZDQLHPLHV]NDQLDLQRĞQLNLHQHUJLL
1RĞQLNLHQHUJLL
3DOLZDGRSU\ZDWQ\FKĞURGNyZWUDQVSRUWX
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.
W grudniu 2012 r., w porównaniu z grudniem 2011 r., ceny żywności i napojów bezalkoholowych wzrosły średnio o 3,9%, przy czym w okresie styczeń-czerwiec zwiększyły
się o 5,3%, a w okresie lipiec-grudzień obniżyły się o 1,2% (por. wykres 4). W II półroczu
2012 r. przeciętny poziom cen żywności i napojów bezalkoholowych był o 0,7% niższy,
w tym żywności o 0,9%, niż w I półroczu. W pierwszej połowie 2012 r. na wzrost krajowych
cen żywności wpływały: wysokie światowe i krajowe ceny surowców rolniczych, wzmożenie eksportu z Polski, wysoka dynamika cen energii i cen administrowanych, rzutująca na
poziom pozasurowcowych kosztów przetwórstwa i obrotu13. W drugiej połowie roku, przy
mniejszej niż przed rokiem podaży żywca wieprzowego i wołowego, warzyw gruntowych
i ziemniaków, niezbyt korzystnych zbiorach zbóż podstawowych i rzepaku, utrzymującym
się wysokim poziomie cen pasz i energii, generującym wysoki poziom kosztów produkcji
rolniczej, przetwórstwa i obrotu oraz relatywnie wysokiej dynamice eksportu artykułów rolno-spożywczych doszło do wyhamowania, a następnie bezwzględnej obniżki cen żywności
oraz niektórych produktów rolniczych.
Wysokie ceny surowców rolniczych utrzymywały się do października. W październiku za żywiec wieprzowy płacono
w skupie o 17% więcej niż rok wcześniej, za bydło o 7,6% więcej, natomiast pszenica była droższa o 23%, pszenżyto o 20% ,
jęczmień o 13%, a ziemniaki o 7%.
13
58
Sytuacja taka wystąpiła m.in. na rynku żywca i mięsa wieprzowego. Według szacunków
IERIGŻ-PIB, w 2012 r. produkcja mięsa wieprzowego była o 7,6% mniejsza niż w 2011 r.,
a w II półroczu o 9% mniejsza niż w analogicznym okresie przed rokiem (Rynek mięsa...
2012). Według danych Ministerstwa Finansów, w 2012 r. eksport mięsa wieprzowego zwiększył się o ponad 16,0%, przy wzroście wolumenu importu o 6,7%. W wyniku zmniejszenia
się ujemnego salda w handlu zagranicznym wieprzowiną, spadek jej podaży na zaopatrzenie
rynku krajowego był większy niż produkcji i wyniósł 9%.
W październiku 2012 r. cena skupu trzody chlewnej osiągnęła rekordowo wysoki poziom. Od listopada żywiec wieprzowy zaczął tanieć, przy skupie o 20% mniejszym niż przed
rokiem. W listopadzie i grudniu, mimo spadku podaży, ceny detaliczne mięsa wieprzowego
uległy redukcji. Głównym czynnikiem sprawczym tego zjawiska była malejąca chłonność
rynku wewnętrznego. Skala ożywienia popytu w okresie przedświątecznym była mniejsza
niż w latach poprzednich. Według badań budżetów gospodarstw domowych, w I półroczu
2012 r. konsumpcja mięsa wieprzowego zmalała o 2,3%, a w II półroczu – o ponad 6%
w stosunku do analogicznych okresów 2011 r.
Wykres 4
Dynamika cen żywności i napojów bezalkoholowych (XII roku poprzedniego=100, w %)
,
,,
,,,
,9
9
9,
9,,
9,,,
,;
;
;,
;,,
Źródło: dane GUS.
Podobną sytuacją obserwowano na rynku pieczywa. Od stycznia do czerwca 2012 r.
ceny pieczywa podniosły się o 1,4%, a od lipca do grudnia 2012 r. - tylko o 0,2%, przy utrzymujących się wysokich cenach ziarna oraz rosnących pozasurowcowych kosztach produkcji
KRYSTYNA ŚWIETLIK
59
i obrotu. Także i w tym przypadku istotnym czynnikiem hamującym dynamikę cen detalicznych był spadek popytu, który nasilał się w kolejnych kwartałach (w I półroczu wyniósł
1,8%, a w II - 3,1% w porównaniu do analogicznych okresów 2011 r.).
Przewidywane skutki spowolnienia gospodarczego w sferze
konsumpcji żywności w 2013 roku
Dane dotyczące gospodarki światowej wskazują na kontynuację spowolnienia gospodarczego. Utrzymujący się kryzys zadłużeniowy w niektórych krajach strefy euro pozostaje
czynnikiem niepewności dla perspektyw wzrostu gospodarczego w całej Unii Europejskiej,
w tym także w Polsce. Opracowania ekspertów i analityków bankowych sugerują, że w najbliższych kwartałach wzrost PKB w Polsce pozostanie niski, niższy niż w 2012 roku. Ze
względu na pogarszającą się aktywność gospodarczą, perspektywy dla wzrostu dochodów
do dyspozycji brutto w 2013 r. są mało optymistyczne. Niska dynamika płac w powiązaniu z niekorzystnymi zjawiskami na rynku pracy będzie wpływać negatywnie na rozwój
konsumpcji. Trudna sytuacja finansów publicznych i konieczność zacieśnienia konsolidacji fiskalnej osłabią możliwość finansowania popytu tworzonego przez sektor publiczny.
Przewidywany wzrost cen administrowanych (czynsze, opłaty za wodę, energię elektryczną,
gaz i wywóz śmieci, podatki, ceny biletów komunikacji miejskiej itp.) spowoduje znaczne
zwiększenie obciążeń budżetów domowych wydatkami stałymi. Pod presją ograniczeń budżetowych konsumenci będą musieli dostosować swoje wydatki do nowej struktury cen oraz
posiadanych funduszy i skonstruować nowy koszyk dóbr i usług o zmniejszonym udziale
żywności. Z badań CBOS przeprowadzonych w październiku 2012 r. wynika, że 64% respondentów przewiduje, że w 2013 r. zakupi znacznie mniej produktów spożywczych niż
w 2012 r. (Ceny i zakupy... 2012). Konsumenci deklarują, że będą ostrożnie podejmować decyzje zakupu i poszukiwać tańszych produktów14. W efekcie zmniejszy się skłonność rynku
do absorbcji innowacji. Może zmaleć popyt na produkty wysokoprzetworzone, o wyższej
wartości dodanej i wyższych cenach jednostkowych. Należy się liczyć ze spadkiem popytu
na usługi gastronomiczne i wzrostem samozaopatrzenia skutkującym zmniejszeniem rynkowych zakupów żywności. Bariera popytu będzie hamowała tempo wzrostu cen artykułów żywnościowych, gdyż wobec ograniczonej chłonności rynku wewnętrznego przetwórcy
i handlowcy nie będą mogli w całości przerzucić rosnących kosztów produkcji i obrotu na
ceny finalne.
Bibliografia
Ceny i zakupy (2012), Komunikat z badań BS/161/2012CBOS, Warszawa, http://www.cbos.pl
[dostęp: kwiecień 2013].
Według sondażu ARC Rynek i Opinia przeprowadzonego w styczniu 2013 r. na grupie 500 osób, blisko połowa respondentów
nie zamierza rezygnować z tych produktów spożywczych, które kupowała dotychczas, ale będzie poszukiwała tańszych ofert
w różnych sklepach. Patrz: Strategia oszczędzania na artykułach codziennego użytku (2013).
14
60
Popyt na żywność. Stan i perspektywy (2013), seria: Analizy Rynkowe, nr 14, IERiGŻ-PIB, ARR,
MRiRW, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2012 (2012), GUS, Warszawa.
Rynek mięsa. Stan i perspektywy (2012), seria: Analizy Rynkowe, nr 43, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW,
Warszawa.
Strategia oszczędzania na artykułach codziennego użytku, ARC Rynek i Opinia,
http:// http://www.arc.com [dostęp: kwiecień 2013].
Świetlik K. (2012), Konsumpcja jako czynnik wzrostu PKB w Polsce w ostatnich latach, „Konsumpcja i Rozwój”, nr 1.
"World Economic Outlook" (2012), IMF, Washington.
"World Economic Outlook Update" (2013), IMF, Washington.
Food Consumption and Prices under the Pressure of Economic
Slowdown
Summary
The unfavourable determinants in the global economy, the debt crisis and recession in the Eurozone have led to slowdown of the Polish economy. This is reflected
in weakening of the GDP growth rate, increase of negative phenomena in the labour
market, aggravation of the population’s income situation, slowdown in consumer
demand and decline of demand for food. The unfavourable trends in development
of demand for food are confirmed by the CSO’s macroeconomic data on consumption in the sector of households, the statistics of sales of food and results of surveys
of households’ budgets. Under the influence of growing demand barrier, there have
dropped retail prices for food articles as well as prices for agricultural commodities
in the last months of 2012. The continuing downward trend in demand for food will
be the main factor limiting the rate of growth of prices for foods in 2013.
Key words: GDP, households’ incomes, individual consumption, food consumption, retail prices for food.
JEL codes: D1, D33
Потребление и цены продуктов питания под нажимом
экономического спада
Резюме
Неблагоприятные обусловленности в мировой экономике, кризис задолженности и рецессия в еврозоне привели к замедлению роста польской экономики. Это нашло свое отражение в ослаблении динамики роста ВВП, усилении отрицательных явлений на рынке труда, ухудшении положения населения
в сфере доходов, приторможении потребительского спроса и в снижении
спроса на продукты питания. Неблагоприятные тенденции в развитии спроса
KRYSTYNA ŚWIETLIK
на продукты питания подтверждаются макроэкономическими данными ЦСУ
о потреблении в секторе домохозяйств, статистиками продажи продуктов
питания и результатами обследований бюджетов домохозяйств. Под влиянием возрастающего барьера спроса в последние месяцы 2012 года снизились
розничные цены продовольственных товаров и цены сельскохозяйственного
сырья. Удерживающаяся тенденция к снижению спроса на продукты питания
будет главным фактором, тормозящим темпы роста цен продовольственных
товаров в 2013 г.
Ключевые слова: ВВП, доходы домохозяйств, личное потребление, потребление продуктов питания, розничные цены продуктов питания.
Коды JEL: D1, D33
Artykuł nadesłany do redakcji w marcu 2013 r.
© All right reserved.
Afiliacja:
IERiGŻ-PIB
http://www.ierigz.waw.pl
[email protected]
61
62
Andrzej Szromnik
Krzysztof P. Wojdacki
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Zróżnicowanie atrakcyjności głównych ośrodków targowych
Polski – analiza wielowymiarowa
Streszczenie
Jedną z głównych funkcji targów (oprócz funkcji promocyjno-edukacyjnej
oraz handlowej) jest funkcja miastotwórcza (regionotwórcza). To, w jakim stopniu instytucje te wpływają na rozwój miast i regionów decyduje ich atrakcyjność.
Atrakcyjność ta, podobnie jak np. atrakcyjność turystyczna, handlowa, inwestycyjna, jest kategorią wieloaspektową i w związku z tym powinna mierzona
być z wykorzystaniem metod i technik wielowymiarowych. Celem niniejszych
rozważań jest próba udzielenia odpowiedzi na główne pytanie pojawiające się
w dyskusjach środowiska targowego w Polsce, a dotyczące aktualnej hierarchii
krajowych centrów targowych, a także związanych z tym podobieństw lub różnic oraz grupowania całego zbioru na mniejsze podzbiory względnie podobnych
ośrodków. W odpowiedzi na powyższe pytanie wykorzystano metody z zakresu
wielowymiarowej analizy porównawczej (WAP). Otrzymane wyniki analiz pozwoliły na identyfikację sieci ośrodków targowych w Polsce, jej strukturę oraz
dywersyfikację na homogeniczne grupy. Wyniki te mają znaczące wartości pragmatyczne przede wszystkim dla podmiotowej strony układy rynkowe targów, tak
po stronie podażowej, jak i popytowej, szczególnie w procedurach wyboru ośrodków oraz imprez targowych.
Słowa kluczone: targi, przemysł targowy, ośrodki targowe w Polsce, atrakcyjność
targowa ośrodków.
Kody JEL: D02
Wstęp
Dynamiczne procesy zmian społeczno-ustrojowych i gospodarczych zachodzące w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym i w Polsce, spowodowały istotne przeobrażenia w większości sektorów, działów oraz rynków. Przykładem rynku, który podlegał
szerokim i różnorodnym przemianom strukturalnym oraz funkcjonalnym jest rynek usług
targowych, zwany dalej rynkiem targowym. W rezultacie systematycznych zmian zarówno
o charakterze adaptacyjnym, jak i zmian innowacyjnych ukształtowały się nowe koncepcje
organizacji przedsięwzięć targowych, rozwinęły się ich profile branżowe, ale także wykreowane zostały nowe systemy komunikowania się wszystkich uczestników rynku targowego
na różnych etapach jego funkcjonowania.
ANDRZEJ SZROMNIK, KRZYSZTOF P. WOJDACKI
63
Szczególnie widoczne przejawy zmian strukturalnych na krajowym rynku targowym
dają się zaobserwować po stronie podmiotowej tego rynku. W miejsce tradycyjnego układu „organizator targów – wystawcy-interesanci” pojawia się bardziej złożona konstrukcja
strukturalna obejmująca układ „operator targowy – przedsiębiorstwo usług targowych (dysponent infrastruktury targowej) – przedsiębiorstwo wystawiennicze (projektant, aranżator
ekspozycji wystawienniczej z personelem towarzyszącym) – wystawca (producent, importer
wraz z kooperantami-producentami podzespołów, wyposażenia, surowców”.
Zwiększona liczba podmiotów rynku targowego o wyspecjalizowanych funkcjach
w zakresie organizacji ekspozycji, komunikacji oraz kontaktowania ofert kupna-sprzedaży nie pozostaje bez wpływu na przejrzystość tego rynku, zdolność identyfikacji przez
zainteresowane strony struktur i funkcji, relacji i powiązań, ich ról i zadań. Nie ulega
wątpliwości, że „poszerzona” formuła organizacji rynku targowego, zmniejszając jego
przejrzystość przyczynia się do zwiększenia stopnia trudności i złożoności sieci komunikowania się wszystkich podmiotów, nawet w warunkach wykorzystania najnowszych
technik teleinformatycznych.
Zmiany krajowego rynku targowego to jednak nie tylko jego przeobrażenia strukturalno-funkcjonalne, ale także znacznie bardziej i łatwiej obserwowalne zmiany ilościowe.
Ilościowy rozwój rynku targowego, oprócz swojego wymiaru branżowego, ma także wymiar przestrzenny. Związany jest on z siecią ośrodków targowych – siecią miast, w których organizowane są imprezy targowe, ich lokalizacją, funkcjami oraz powiązaniami
terytorialnymi1.
Sieć miast targowych w Polsce tworzy względnie stabilny zbiór, jednak zbiór wewnętrznie zróżnicowany. Tworzą go bowiem zarówno tradycyjne, zasłużone dla „przemysłu targowego” centra targowe, jak i nowe, zbudowane od podstaw, dynamicznie rozwijające się
ośrodki organizacji targów, ale także ośrodki eksperymentalne próbujące wejść do grupy
miast targowych, jednak z różnymi efektami. Organizacja pojedynczych imprez targowych, nawet cyklicznych, nie stwarza większych szans na stworzenie trwałej infrastruktury,
ukształtowanie profesjonalnego zespołu pracowników oraz zaistnienie w mentalności specjalistów z zakresu marketingu potencjalnych uczestników. Ośrodki takie, stanowiąc dopełnienie głównej oferty polskich centrów targowych, są ważnym elementem w pobudzaniu
rynku, stymulowaniu zainteresowania uczestnictwem w targach oraz lokalno-regionalnej
integracji odpowiednich branż.
Celem niniejszego opracowania jest próba udzielenia odpowiedzi na główne pytanie
pojawiające się w dyskusjach środowiska targowego w Polsce, a dotyczące aktualnej hierarchii krajowych centrów targowych, a także związanych z tym podobieństw lub różnic
oraz grupowania całego zbioru na mniejsze podzbiory względnie podobnych ośrodków.
Sformułowanie odpowiedzi, z jednej strony, wydaje się pozornie łatwe. Sieć krajowych
ośrodków usług targowych, na czele z ośrodkiem poznańskim, jest stosunkowo dobrze znana od wielu lat, gdyż obejmuje największe miasta – centa gospodarcze o zasięgu ogólnokrajowym i międzynarodowym. Z takim stwierdzeniem można się zgodzić, ale tylko czę Szerzej na ten temat m.in. (w:) Szromnik (2011, 2000).
1
64
ZRÓŻNICOWANIE ATRAKCYJNOŚCI GŁÓWNYCH OŚRODKÓW TARGOWYCH...
ściowo. Z drugiej strony bowiem ogromny postęp w sferze organizacji targów poczyniły
miasta średniej wielkości, zakłócając tym samym utrwalony przed wielu laty porządek hierarchiczny. Jak stwierdza A. Szromnik (2011, s. 11), głównymi wyznacznikami atrakcyjności
imprez targowych są: liczba wystawców, liczba interesantów, liczba zwiedzających, liczba
zawartych kontraktów (lub ich wartość) oraz nawiązanych kontaktów. Identyczne wyznaczniki mogą spełniać rolę cząstkowych miar atrakcyjności ośrodków targowych. Jednocześnie
każda impreza targowa (ośrodek targowy) to odpowiedni zestaw składników infrastruktury,
obiekty targowo-konferencyjne kryte i otwarte wraz z potencjalną i wynajętą powierzchnią
targową, stoiskami wystawienniczymi, wyposażeniem itd. Elementy te również wyznaczają
atrakcyjność ośrodka targowego.
Z metodologicznego punktu widzenia celem opracowania jest zaproponowanie odpowiedniej procedury badawczej, pozwalającej na realizację celu merytorycznego. Jednocześnie
wyniki badań mają znaczną wartość pragmatyczną.
Praca składa się z dwóch komplementarnych części. W pierwszej dokonano ogólnej charakterystyki ośrodków targowych w Polsce w 2011 roku. Opierając się na bogatym materiale
statystycznym2 dokonano rankingów ośrodków targowych wg przyjętych wyznaczników ich
atrakcyjności. Druga część stanowi rozszerzenie, uzupełnienie i uszczegółowienie pierwszej. Wykorzystując wielowymiarową analizę porównawczą dokonano oceny atrakcyjności
głównych ośrodków targowych w Polsce w 2011 roku.
Ośrodki targowe w Polsce – ogólna charakterystyka
Jak wspomniano wcześniej, atrakcyjność ośrodków targowych można określać na podstawie wielu mierników (zmiennych diagnostycznych). W tej części pracy do analizy przyjęto następujący zestaw mierników: liczba imprez targowych, liczba dni targowych w ciągu
roku, liczba zwiedzających (w tym interesantów), liczba wystawców, liczba wystawców
zagranicznych oraz powierzchnia targowa wynajęta.
Odpowiednie rankingi ośrodków targowych zaprezentowano na wykresach 1-6.
Już pobieżna analiza wykresów wskazuje, że rynek targów w Polsce, rozpatrując go
przez pryzmat ośrodków targowych, charakteryzuje się z jednej strony – bardzo wysokim
poziomem koncentracji, z drugiej strony – dużym zróżnicowaniem.
Za pierwszą częścią wniosku przemawia udział dwóch największych ośrodków targowych (Poznań oraz Kielce) w całym rynku. Mamy więc do czynienia z bardzo wyraźną
koncentracją, a udział tych dwóch ośrodków waha się od 50% (liczba imprez targowych) do
blisko 75% (liczba wystawców zagranicznych) – por. wykres 7.
O bardzo wysokim poziomie zróżnicowania ośrodków targowych w Polsce świadczą
natomiast wysokie wartości współczynnika zmienności (por. wykres 8).
Wykorzystano tu przede wszystkim informacje zawarte w corocznym raporcie Polskiej Izby Przemysłu Targowego (PIPT) –
Targi w Polsce w 2011 roku (2012).
2
GD
ĔV
*
G\
QL
D
6]
F]
HF
LQ
ày
GĨ
D
/X
EO
LQ
.
UD
Ny
Z
N
DU
V]
DZ
DĔ
OF
H
]Q
LH
:
LVá
D
:
UR
Fá
DZ
7R
UX
Ĕ
.
DW
RZ
LF
H
%\
GJ
RV
]F
]
2
VWU
yG
%L
D
HO
VN
0
R
RG
%L
U]
Dá
HN
D
:
6
LON
WĊ
V]
RZ
H
Z
LF
D
HN
/
HV
]Q
D
*
:
3R
.
OF
H
F]
HF
LQ
ày
GĨ
:
LVá
D
:
UR
Fá
DZ
7R
UX
Ĕ
.
DW
RZ
LF
H
%\
GJ
RV
]F
]
2
VWU
yG
%L
D
HO
VN
0
R
RG
%L
U]
Dá
HN
D
:
6
LON
WĊ
V]
RZ
H
Z
LF
D
HN
/
HV
]Q
D
6]
]Q
LH
DĔ
DU
V]
*
DZ
GD
ĔV
D
N
*
G\
QL
D
/X
EO
LQ
.
UD
Ny
Z
:
3R
.
Wykres 1
Ranking ośrodków targowych wg liczby imprez targowych
/LF]EDLPSUH]WDUJRZ\FK
8G]LDáRĞURGNDWDUJRZHJRZ
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych statystycznych (w:) Targi w Polsce w 2011 roku (2012).
65
]Q
DĔ
Źródło: jak w wykresie 1.
LQ
:
LVá
D
:
UR
Fá
DZ
7R
UX
Ĕ
.
DW
RZ
LF
H
2
VWU
yG
%L
D
HO
VN
R
%L
Dá
D
%\
0
GJ
RG
R
U]
V
]F
HN
]
:
6
LON
WĊ
V]
RZ
H
Z
LF
D
HN
/
HV
]Q
D
F]
HF
ày
GĨ
LH
DĔ
F]
HF
LQ
:
LVá
D
:
UR
Fá
DZ
7R
UX
Ĕ
.
DW
RZ
LF
H
2
VWU
y
%L
GD
HO
VN
R
%L
Dá
D
%\
0
G
RG
JR
U]
V
]F
HN
]
:
6
LON
WĊ
V]
RZ
H
Z
LF
D
HN
/
HV
]Q
D
6]
ày
GĨ
/X
EO
LQ
OF
H
DU
V]
*
DZ
GD
ĔV
D
N
*
G\
QL
D
.
UD
Ny
Z
:
]Q
.
3R
6]
/X
EO
LQ
LH
OF
H
:
DU
V]
*
DZ
GD
ĔV
D
N
*
G\
QL
D
.
UD
Ny
Z
.
3R
66
Wykres 2
Ranking ośrodków targowych wg liczby dni targowych w ciągu roku
/LF]EDGQLWDUJRZ\FKZURNX
GD
ĔV
N
UD
N
D
yZ
*
G\
QL
D
/X
EO
LQ
.
DU
V]
DZ
OF
H
DĔ
:
LVá
D
.
LH
OF
H
:
DU
V]
DZ
D
.
UD
*
Ny
GD
Z
ĔV
N
*
G\
QL
D
/X
EO
LQ
DĔ
.
ày
GĨ
DW
RZ
RZ
LF
LF
HN
H
/
HV
]Q
D
6]
F]
HF
LQ
2
VWU
%L
yG
HO
D
VN
R
%L
Dá
D
7R
UX
Ĕ
0
:
RG
UR
U]
HN FáDZ
6
WĊ
V]
HZ
D
%\
GJ
RV
]F
]
:
LVá
D
LON
:
]Q
.
3R
ày
GĨ
DW
RZ
RZ
LF
LF
HN
H
/
HV
]Q
D
6]
F]
HF
LQ
2
VWU
yG
%L
D
HO
VN
R
%L
Dá
D
7R
UX
Ĕ
0
:
RG
UR
U]
Fá
DZ
HN
6
WĊ
V]
HZ
D
%\
GJ
RV
]F
]
LON
:
*
:
LH
]Q
.
3R
Wykres 3
Ranking ośrodków targowych wg liczby zwiedzających
/LF]ED]ZLHG]DMąF\FKZW\V
67
DĔ
/X
EO
%L
LQ
HO
VN
R
%L
Dá
D
6]
F]
HF
LQ
.
DW
RZ
LF
H
7R
UX
Ĕ
2
VWU
yG
D
:
UR
Fá
DZ
%\
0
GJ
RG
RV
U]
]F
HN
]
6
WĊ
V]
HZ
D
:
LON
RZ
:
LVá
LF
HN
D
/
HV
]Q
D
ày
GĨ
OF
H
DU
V]
DZ
D
.
UD
*
Ny
GD
Z
ĔV
N
*
G\
QL
D
:
LH
]Q
.
3R
DĔ
/X
EO
LQ
R
%L
Dá
D
6]
F]
HF
LQ
.
DW
RZ
LF
H
7R
UX
Ĕ
2
VWU
yG
D
:
UR
Fá
DZ
%\
0
GJ
RG
RV
U]
]F
HN
]
6
WĊ
V]
HZ
:
D
LON
RZ
:
LVá
LF
HN
D
/
HV
]Q
D
VN
HO
%L
ày
GĨ
LH
OF
H
DU
V]
DZ
D
.
UD
*
Ny
GD
Z
ĔV
N
*
G\
QL
D
:
]Q
.
3R
68
Wykres 4
Ranking ośrodków targowych wg liczby wystawców
/LF]EDZ\VWDZFyZ
DĔ
:
LON
:
LVá
D
%\
GJ
RZ
RV
]F
LF
HN
]
/
HV
]Q
D
/X
EO
LQ
6]
F]
HF
LQ
:
UR
Fá
DZ
0
2
RG
V
WUy
U]
HN
GD
6
WĊ
V]
HZ
D
7R
UX
Ĕ
LH
DĔ
:
LVá
D
%\
LON
GJ
RZ
RV
]F
LF
HN
]
/
HV
]Q
D
:
F]
HF
LQ
:
UR
Fá
DZ
0
2
RG
VWU
U]
yG
HN
D
6
WĊ
V]
HZ
D
7R
UX
Ĕ
/X
EO
LQ
6]
ày
GĨ
OF
H
DU
V]
*
DZ
GD
ĔV
D
N
*
G\
QL
D
.
UD
Ny
Z
.
DW
RZ
%L
LF
H
HO
VN
R
%L
Dá
D
:
]Q
.
3R
ày
GĨ
LH
OF
H
DU
V
*
]D
GD
Z
ĔV
D
N
*
G\
QL
D
.
UD
Ny
Z
.
DW
RZ
%L
LF
H
HO
VN
R
%L
Dá
D
:
]Q
.
3R
Wykres 5
Ranking ośrodków targowych wg liczby wystawców zagranicznych
/LF]EDZ\VWDZFyZ]DJUDQLF]Q\FK
69
*
HN
6
WĊ
LH
OF
H
V]
HZ
.
DĔ
GD
D
:
DU
V]
DZ
ĔV
D
N
*
G\
QL
D
.
UD
N
%L
yZ
HO
VN
R
%L
Dá
D
/X
EO
LQ
RG
U]
]Q
:
LVá
D
.
*
HN
6
WĊ
LH
OF
H
DĔ
V]
HZ
.
.
D
:
DU
V]
DZ
ĔV
D
N
*
G\
QL
D
.
UD
N
%L
yZ
HO
VN
R
%L
Dá
D
/X
EO
LQ
GD
RG
U]
]Q
D
LVá
:
ày
GĨ
DW
RZ
LF
H
2
VWU
yG
D
6]
F]
HF
LQ
:
LON
7R
RZ
UX
LF
Ĕ
HN
/
HV
]Q
D
:
UR
Fá
DZ
%\
GJ
RV
]F
]
0
3R
ày
GĨ
DW
RZ
LF
H
2
VWU
yG
D
6]
F]
HF
LQ
:
LON
7R
RZ
UX
LF
Ĕ
HN
/
HV
]Q
D
:
UR
Fá
DZ
%\
GJ
RV
]F
]
0
3R
70
Wykres 6
Ranking ośrodków targowych wg wynajętej powierzchni targowej
:\QDMĊWDSRZLHU]FKQLDWDUJRZDZW\VP 8G]LDáRĞURGNDWDUJRZHJRZ
71
Wykres 7
Udział dwóch największych ośrodków targowych (Poznania i Kielc)
w rynku targowym Polski w 2011 roku (w %)
3RZLHU]FKQLDWDUJRZD
Z\QDMĊWD
/LF]EDZ\VWDZFyZ
]DJUDQLF]Q\FK
/LF]EDZ\VWDZFyZ
/LF]ED]ZLHG]DMąF\FK
/LF]EDGQLWDUJRZ\FK
Wykres 8
Wartości współczynnika zmienności zmiennych charakteryzujących ośrodki targowe
w Polsce w 2011 roku
3RZLHU]FKQLDWDUJRZD
Z\QDMĊWD
/LF]EDZ\VWDZFyZ
]DJUDQLF]Q\FK
/LF]EDZ\VWDZFyZ
/LF]EDGQLWDUJRZ\FK
72
Dotychczasowe analizy, będące cząstkowymi rankingami ośrodków targowych wg przyjętych zmiennych diagnostycznych przyniosły wiele interesujących wniosków. Dopełnieniem
analizy jest sformułowanie pewnej syntetycznej miary określającej rangę (pozycję) ośrodków targowych w 2011 roku. W tym celu zastosowano jedną z prostych metod porządkowania liniowego, a mianowicie metodę sumy rang3. Otrzymane wyniki zaprezentowano
w tabeli 1.
Tabela 1
Ranking ośrodków targowych w Polsce – 2011 rok
2
1
1
1
6,5
1,08
2
2
2
2
11,5
3
1,93
4
Warszawa
3
3
3
3
3
4
19,0
3,17
Gdańsk/Gdynia
4
4
5
5
4
5
27,0
5
4,50
6
Kraków
6
5
4
4
5
6
30,0
5,00
Lublin
5
6
6
7
9
8
41,0
7
6,83
8
Łódź
7
7
7
6
8
9
44,0
7,33
9
Katowice
10
10
8
10
6
10
54,0
9,00
Szczecin
8
8
10
9
10
12
57,0
10
9,50
11-12
15
12
12
8
7
7
61,0 10,17
11,5
11
11
12
12
11
11-12
68,5 11,42
13
14
15
16
17
Bielsko Biała
Ostróda
Wynajęta
powierzchnia
targowa
1
2
Liczba
wystawców
zagranicznych
1
1,5
Liczba
wystawców
1,5
Kielce
Liczba
zwiedzających
Średnia
ranga
1
Ośrodek
Liczba dni
targowych
Poznań
Pozycja
ogółem
Liczba imprez
targowych
Suma
rang (pozycji)
Pozycja
9
9
13
11
13,5
13
68,5 11,42
Modrze k.Stęszewa
15
15
15
15
13,5
3
76,5 12,75
Wrocław
15
15
14
13
11
15
83,0 13,83
Wilkowice k. Leszna
15
15
9
17
16,5
14
86,5 14,42
11,5
13
16
14
16,5
16
87,0 14,50
15
15
17
16
15
17
95,0 15,83
Toruń
Bydgoszcz
Wisła
Źródło: opracowanie własne.
Wyniki te potwierdzają istniejący od lat stan w zbiorze ośrodków targowych w Polsce
– istnieją dwa główne ośrodki – Poznań oraz Kielce. Ich dominacja jest olbrzymia (por. wy Szczegółowy opis tej metody wraz z przykładem m.in. (w:) Stabryła (2011).
3
73
kres 8 oraz tabela 1) i nawet w dalszej perspektywie czasowej trudno wyobrazić sobie, by
któryś z pozostałych ośrodków „zagroził” ich hegemonii.
Poziom rozwoju ośrodków targowych w Polsce – analiza
wielowymiarowa
Jak stwierdzono wcześniej, atrakcyjność ośrodków targowych oraz związany za nią poziom rozwoju jest kategorią wieloaspektową. Dlatego też w identyfikacji jej zróżnicowania
i struktury wykorzystano podejście wielowymiarowe (wielowymiarową analizę porównawczą)4.
Celem analizy było, ogólnie rzecz biorąc, określenie stopnia zróżnicowania rozwoju
ośrodków targowych. Jej zakres obejmował ośrodki targowe, w których liczba imprez była
większa niż 2 w ciągu roku. W ten sposób początkowy zbiór ośrodków (18) został zredukowany do 10 (Gdańsk/Gdynia, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Szczecin,
Toruń, Warszawa). Jest to redukcja dość znaczna (o 44%), bowiem udział tych ośrodków
(Bielsko Biała, Bydgoszcz, Modrze k. Stęszewa, Ostróda, Wilkowice k. Leszna, Wrocław,
Wisła) w poszczególnych zmiennych diagnostycznych był relatywnie niski – por. wykres 9.
Wykres 9
Udział zredukowanych ośrodków targowych w poszczególnych zmiennych
diagnostycznych
3RZLHU]FKQLDWDUJRZD
Z\QDMĊWD
/LF]EDZ\VWDZFyZ
]DJUDQLF]Q\FK
/LF]EDZ\VWDZFyZ
/LF]EDGQLWDUJRZ\FK
Szerzej na temat WAP m.in. (w:) Bazarnik i in. (1992), Wojdacki (2012, 2011).
4
74
Punktem wyjścia przyjętej procedury było określenie potencjalnego zbioru zmiennych,
charakteryzujących badane ośrodki. Ten punkt procedury ma niewątpliwie kluczowe
znaczenie dla wyników badań. Należy zauważyć, że możliwe są tu – spotykane w literaturze
– dwa podejścia. Pierwsze – bazuje na przyjęciu do zbioru zmiennych tych, które w sposób
merytoryczny charakteryzują badane zjawisko (podejście „merytoryczne”). Drugie – opiera
się przede wszystkim na określeniu zbioru zmiennych na podstawie kryteriów statystycznoekonometrycznych, w tym przede wszystkim kryterium niskiego ich skorelowania.
Jednocześnie pojawia się problem liczebności zbioru. I także tutaj spotkać można dwa
podejścia. Z jednej strony – podejście preferujące dużą liczebność zbioru zmiennych,
z drugiej – jego ograniczenie do zmiennych sygnalnych. W pracy wykorzystano podejście
mieszane – merytoryczno-statystyczne.
W pierwszym etapie wyodrębniono potencjalny zbiór zmiennych charakteryzujących
atrakcyjność ośrodków targowych. Wszystkie zmienne miały charakter wskaźnikowy
(zmienne względne), były stymulantami i należały do „mocnych” skal (przedziałowej, ilorazowej)5. W związku z powyższym macierz danych wyjściowych miała rozmiar (10x15):
; LM
>[ @
LM
L
Q
M
P (1)
gdzie n, m, to odpowiednio liczba obiektów (ośrodków targowych – 10), zmiennych (15),
czyli macierz początkowa liczyła 150 liczb. Ich charakterystykę statystyczną zawarto w tabeli 2. Następnie opierając się na analizie merytorycznej zredukowano zbiór potencjalny do
10 zmiennych6.
Drugi etap (statystyczny) polegał na wykorzystaniu analizy czynnikowej jako metody
redukcji liczby zmiennych i ich ortogonalizacji7. Nie wdając się w szczegółowy opis procedury8, wykorzystując test osypiska oraz kryterium Kaisera, wyodrębniono trzy czynniki.
Wyodrębnione czynniki łącznie wyczerpują ponad 92% zmienności głównej. Biorąc pod
uwagę macierz ładunków czynnikowych otrzymaną w drodze rotacji metodą VARIMAX
(Varimax znormalizowana) (por. tabela 3), czynniki te można zinterpretować w następujący
sposób: na pierwszy, 59-procentowy czynnik składa się 6 zmiennych charakteryzujących
efektywność imprezy targowej i tak też czynnik ten można nazwać. Czynnik II (3 zmienne)
określić można jako efektywność wykorzystania powierzchni targowej, trzeci z kolei (1 elementowy) – stopień wykorzystania powierzchni targowej (wystawienniczej).
Zbiór potencjalny składał się z następujących zmiennych: dzienna średnia liczba zwiedzających, liczba zwiedzających na
100 m2 powierzchni ogółem, liczba zwiedzających na 100 m2 powierzchni wynajętej, liczba zwiedzających na 1 wystawcę,
liczba zwiedzających na 1 wystawcę zagranicznego, udział powierzchni krytej, udział powierzchni pokazowej, liczba
wystawców na 100 m2 powierzchni wynajętej, udział wystawców zagranicznych, liczba zwiedzających na 1 imprezę, liczba
wystawców na 1 imprezę, liczba wystawców zagranicznych na 1 imprezę, powierzchnia ogółem na 1 imprezę, powierzchnia
wynajęta na 1 imprezę, udział powierzchni wynajętej w powierzchni ogółem.
6
Zmienne zredukowane to: liczba zwiedzających na 100 m2 powierzchni ogółem, liczba zwiedzających na 1 wystawcę
zagranicznego, udział powierzchni krytej, udział powierzchni pokazowej, powierzchnia ogółem na 1 imprezę.
7
Wykorzystano tutaj jedną ze technik analizy czynnikowej X(n x m), w której struktura danych ma postać „obiekty x zmienne”
– por. Grabiński (1992, s. 176).
8
Szerzej na temat redukcji zbioru zmiennych diagnostycznych m.in. (w:) Grabiński (1992).
5
75
Tabela 2
Statystyczna charakterystyka zbioru zmiennych potencjalnych
Zmienne
Średnia Mediana
Dzienna średnia liczba zwiedzających 1 726,8
Liczba zwiedzających na 100 m2 pow.
targ. ogółem
237,3
Liczba zwiedzających na 100 m2 pow.
targ. wynajętej
266,4
Liczba zwiedzających na 1 wystawcę
38,9
Liczba zwiedzających na 1 wystawcę
zagranicznego
832,2
Udział powierzchni krytej
81,9
1 700,1
Min.
Maks.
524,0 2 580,8
Odch.
std
Wsp.
zmn.
Skośność
740,8
42,9
-0,412
223,2
108,6
387,6
93,6
39,5
0,284
262,7
38,8
117,5
22,0
415,0
56,5
103,2
11,2
38,7
28,9
0,067
0,090
364,0
84,9
192,4 2 794,7
53,6
97,3
931,6
13,9
111,9
17,0
1,567
-0,973
Udział powierzchni pokazowej
Liczba wystawców na 100 m2 pow.
wynajętej
Udział wystawców zagranicznych
9,3
8,9
1,9
20,0
5,8
62,0
0,465
6,4
10,9
6,2
11,9
3,1
0,9
11,8
22,6
2,8
8,0
43,4
73,3
0,515
0,097
Liczba zwiedzających na 1 imprezę
4 763,7
4 236,3 1 197,7 8 486,8 2 298,8
48,3
-0,015
Liczba wystawców na 1 imprezę
Liczba wystawców zagranicznych
na 1 imprezę
Powierzchnia ogółem na 1 imprezę
118,3
121,5
42,6
36,0
0,132
15,2
2 331,7
16,9
1 808,3
0,4
44,1
13,6
407,6 5 531,2 1 558,3
89,4
66,8
0,912
1,061
Powierzchnia wynajęta na 1 imprezę 2 091,3
Udział pow. wynajętej w powierzchni
ogółem
89,3
1 580,0
399,9 5 323,4 1 482,2
70,9
1,319
6,5
-0,018
88,9
48,1
80,0
194,8
98,1
5,8
Otrzymano w efekcie trzy quasi-zmienne, charakteryzujące się ortogonalnością. Zmienne
te posłużyły do konstrukcji zmiennej agregatowej opisującej atrakcyjność ośrodków targowych.
W tym celu wykorzystano jedną z bezwzorcowych metod agregacji – metodę sum standaryzowanych9. Efektem stał się wektor syntetycznych wskaźników charakteryzujących
atrakcyjność badanych obiektów:
; L
>[ @
L
L
Q
gdzie n oznacza liczbę obiektów – ośrodków targowych w 2011 roku.
Dokładny opis procedury m.in. (w:) Bazarnik i in. (1992).
9
(2)
76
Tabela 3
Macierz ładunków czynnikowych
Cecha
Dzienna średnia liczba zwiedzających
Liczba zwiedz. na 100 m2 pow. wynajętej
Liczba zwiedz. na 1 wystawcę
Liczba wystawców na 100 m2 pow. wynajętej
Udział wystawców zagranicznych
Liczba zwiedz. na 1 imprezę
Liczba wystawców na 1 imprezę
Liczba wystawców zagranicznych na 1 imprezę
Pow. wynajęta na 1 imprezę
Udział pow. wynajętej w pow. ogółem
Wartości własne
% ogółu wariancji
Skumulowany % ogółu wariancji
Czynnik
I
II
III
0,972*
0,190
0,733*
-0,394
0,742*
0,987*
0,872*
0,817*
0,661
0,028
5,912
59,118
59,118
-0,052
-0,970*
-0,079
-0,807*
0,578
0,109
0,210
0,504
0,708*
0,002
2,034
20,344
79,462
-0,211
-0,121
-0,485
0,377
0,061
-0,070
0,104
0,232
0,162
0,925*
1,254
12,543
92,005
Legenda: * – wartości ładunków przekraczające przyjętą wartość graniczną ‌r ‌= 0,7
Dane te pozwoliły na realizację celów cząstkowych, które w postaci pytań można przedstawić w następujący sposób:
-- Jak kształtowała się hierarchiczna struktura badanych ośrodków ze względu na poszczególne czynniki główne oraz zmienną syntetyczną?
-- Jakie homogeniczne grupy ośrodków można wyodrębnić?
Już pobieżna analiza wartości czynników (qusi-zmiennych), stanowiących finalny zbiór
diagnostyczny, pozwala stwierdzić znaczne ich zróżnicowanie. Nie wdając się w szczegółowe analizy rozkładów poszczególnych czynników, w tabeli 4 przedstawiono hierarchię
ośrodków targowych wg wartości wyodrębnionych czynników głównych oraz zmiennej
syntetycznej.
Równie istotnym zagadnieniem badawczym był podział ośrodków targowych na jednorodne grupy. Wykorzystując odpowiednie procedury statystyczne wyodrębniono 5 grup:
ośrodki o bardzo wysokim, wysokim, średnim, niskim oraz bardzo niskim poziomie rozwoju10. Analiza podstawowych parametrów statystycznych wskaźnika rozwoju wskazuje, że
podział ten uznać można za prawidłowy. Wskazują na to niskie wartości współczynników
zmienności. Oznacza to wysoki stopień homogeniczności grup (por. tabela 5).
Dwie pierwsze grupy I oraz II stanowią zbiory jednoelementowe. W pierwszym wypadku jest to Poznań – największy i najbardziej efektywny ośrodek targowy w Polsce.
Podział zbioru liniowo uporządkowanego dokonano wykorzystując metodę „osypiska” oraz metodę drugich przyrostów.
Szerzej na ten temat m.in.(w:) Malina (2004).
10
77
Tabela 4
Hierarchia ośrodków targowych wg wartości poszczególnych czynników (2011)
Ośrodek targowy
Poznań
Kielce
Warszawa
Katowice
Kraków
Gdańsk/Gdynia
Toruń
Szczecin
Łódź
Lublin
Czynnik
I
II
III
1
6
3
4
2
7
9
10
8
5
2
1
10
3
9
5
8
4
6
7
2
4
3
10
6
7
1
5
8
9
Syntetyczny wsk.
atrakcyjności
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Legenda:
Czynnik I - efektywność imprezy targowej,
Czynnik II - efektywność wykorzystania powierzchni targowej,
Czynnik III - stopień wykorzystania powierzchni targowej (wystawienniczej).
Tabela 5
Parametry statystyczne syntetycznego wskaźnika atrakcyjności targowej
dla wyszczególnionych grup ośrodków – 2011 rok
Grupa
Liczebność
Skład grupy
(ośrodki targowe)
I
II
III
1
1
4
IV
V
Ogółem
2
2
10
Poznań
Kielce
Warszawa, Katowice,
Kraków, Gdańsk/Gdynia
Toruń, Szczecin
Łódź, Lublin
Średnia Odchyl.
arytmet. standard.
Współ.
zmien.
1,346
0,956
0,685
0,025
3,632
0,573
0,353
0,689
0,009
0,009
0,290
1,575
2,554
42,123
Średnia grupy
Średnia
w stosunku do
grupy
średniej dla
w stosunku
wszystkich
do I grupy
ośrodków
195,4
100,0
138,8
71,0
99,5
50,9
83,1
51,2
100,0
42,5
26,2
51,2
Analizując wartości poszczególnych czynników, ośrodek ten posiadał najwyższą wartość dla I czynnika oraz drugą dla II i III (por. tabela 5). Jednocześnie wartość miary syntetycznej dla tego ośrodka była prawie dwukrotnie wyższa w stosunku do wartości średniej
(por. tabela 6) i o 29% wyższa od drugiej grupy – Kielc. Trzeba także dodać, że w przypadku
7 na 10 zmiennych diagnostycznych Poznań posiadał najwyższe wartości (por. tabela 6).
38,9
6,4
Liczba zwiedzających
na 1 wystawcę
Liczba wystawców
na 100 m2 pow. wynajętej
89,3
6,5
44,1
89,4
Udział pow. wynajętej
w pow. ogółem
194,8
36,0
96,2
5 323,4
8 486,8
48,3
70,9
22,6
3,5
43,6
159,4
2 580,8
Średnia
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Wsp.
zmien.
Poznań
73,3
43,4
28,9
38,7
42,9
Wsp.
zmien.
Pow. wynajęta na 1 imprezę 2 091,3
Udział wystawców
10,9
zagranicznych
Liczba zwiedzających
4 763,7
na 1 imprezę
Liczba wystawców
118,3
na 1 imprezę
Liczba wystawców
15,2
zagranicznych na 1 imprezę
266,4
1 726,8
Średnia
Ogółem
Liczba zwiedz. na 100 m2
pow. wynajętej
Dzienna średnia liczba
zwiedzających
Zmienne
Ośrodki targowe
92,4
3 641,3
20,4
122,5
4 280,2
16,7
3,1
34,9
117,5
1 454,7
Średnia
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Wsp.
zmien.
Kielce
87,4
1 989,9
19,6
133,9
5 898,4
15,0
6,5
44,1
315,7
2 150,9
Średnia
5,2
36,5
20,0
15,8
23,7
28,1
39,3
21,4
33,5
25,0
Wsp.
zmien.
Warszawa,
Katowice,
Kraków,
Gdańsk/Gdynia
Tabela 6
Charakterystyka wyróżnionych grup ośrodków targowych w Polsce – 2011 rok
93,8
727,7
1,7
64,1
1 479,6
2,2
9,3
23,4
233,2
614,3
Średnia
6,5
63,7
104,7
35,2
26,9
85,3
38,3
8,6
40,2
20,8
Wsp.
zmien.
Toruń, Szczecin
83,6
1 266,6
2,9
101,0
4 158,7
2,8
6,6
43,5
328,7
1 700,1
Średnia
6,1
5,3
50,3
33,3
1,1
18,6
22,3
32,2
4,2
13,5
Wsp.
zmien.
Łódź, Lublin
78
79
Grupa II – Kielce. Swoje wysokie miejsce w hierarchicznej strukturze ośrodków targowych
w Polsce zawdzięcza przede wszystkim najwyższej wartości czynnika II (efektywność wykorzystania powierzchni targowej) oraz wysokiej pozycji w jej wykorzystaniu (czynnik III). W stosunku do średniej wartości miary syntetycznej wartość dla Kielc jest wyższa o blisko 40%.
Ośrodek ten posiada, po Poznaniu, największą infrastrukturę targową o relatywnie dobrej
efektywności. Liczba imprez targowych, liczba zwiedzających oraz wystawców (w tym zagranicznych) znacznie wyróżnia Kielce w stosunku do następnej grupy (por. wykresy 1-6,
tabela 1 oraz tabela 6).
Grupa III – ośrodki o średniej atrakcyjności (Warszawa, Katowice, Kraków, Gdańsk/
Gdynia). Stanowią homogeniczną grupę ośrodków targowych charakteryzujących się średnim poziomem atrakcyjności. Wartość miary atrakcyjności jest bliska średniej, natomiast
w porównaniu do I grupy (Poznań) w przybliżeniu wynosi 51%. W skład tej grupy wchodzą
duże polskie metropolie z Warszawą na czele. Swoją pozycję grupa ta zawdzięcza przede
wszystkim wysokim wartościom I czynnika (por. tabela 5). Analiza zmiennych absolutnych
charakteryzujących ośrodki targowe (por. wykresy 1-6) wskazuje, że grupa ta posiadała
w 2011 roku 14% wynajętej powierzchni targowej przy blisko 27% zwiedzających, 26%
wystawców oraz liczbie imprez targowych.
Grupa IV – ośrodki o niskim poziomie atrakcyjności (Toruń, Szczecin). Grupa ta charakteryzuje się relatywnie wysokimi wartościami czynnika III, średnimi II czynnika. Słabą
stroną tej grupy są natomiast bardzo niskie wartości czynnika III. W efekcie średnia wartość
syntetycznej miary atrakcyjności tej grupy jest o 17% niższa od średniej dla wszystkich
ośrodków i o blisko 60% niższa od wartości dla Poznania.
Grupa V – ośrodki o najniższej atrakcyjności (Lublin, Łódź). O ile grupa ta charakteryzuje
się relatywnie dobrą efektywnością imprez targowych (czynnik I), to pozostałe czynniki są niewątpliwie słabą stroną tej grupy. Grupa ta generuje blisko 13% imprez targowych, przy 9,0%
wystawców ogółem i zaledwie 1,6% wystawców zagranicznych. Można więc sądzić, że imprezy
te mają przede wszystkim charakter regionalny, ewentualnie w jakimś zakresie krajowy.
Podsumowanie
W artykule ustalono hierarchiczną strukturę badanych obiektów i na jej podstawie dokonano delimitacji ośrodków na homogeniczne grupy wg wartości syntetycznej miary atrakcyjności. Zaproponowano również procedurę badawczą opierającą się na wielowymiarowej
analizie porównawczej. W pierwszej części opracowania stworzono, wykorzystując metodę
sumy rang, ranking wszystkich ośrodków targowych w Polsce, bazujący na zmiennych absolutnych. Drugą część pracy poświęcono analizie atrakcyjności z wykorzystaniem metody
sum standaryzowanych. Stworzono więc syntetyczną miarę rozwoju każdego z ośrodków.
Miarę tę można jednocześnie uznać za wyznacznik ich atrakcyjności. W procedurze ustalania zbioru zmiennych diagnostycznych pomocna okazała się także analiza czynnikowa.
Nie chcąc powtarzać szczegółowych wyników badań, należy stwierdzić, że wydają się one
logiczne i dobrze odzwierciedlające strukturę ośrodków targowych w Polsce. W tym miejscu
należy stwierdzić, że badania prowadzone były na podstawie danych statycznych (2011 rok).
80
Wydaje się, że przeprowadzone analizy i wynikające z nich wnioski zyskałyby tak merytorycznie, jak i metodologicznie, gdyby prowadzone były z wykorzystaniem danych dynamicznych (szeregów czasowych). Takie podejście będzie następnym etapem badań autorów.
Bibliografia
Bazarnik J., Grabiński T., K.P.Wojdacki (1992), Taksonomiczne metody analizy przestrzennej struktury konsumpcji, (w:) Mynarski S. (red.), Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik
metodyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Grabiński T. (1992), Analiza czynnikowa w badaniach przestrzennych, (w:) Mynarski S. (red.),
Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczne, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Malina A. (2004), Wielowymiarowa analiza przestrzennego zróżnicowania struktury gospodarki Polski wg województw, „Zeszyty Naukowe”, seria specjalna: Monografie, nr 162, Wydawnictwo AE
w Krakowie, Kraków.
Stabryła A. (2011), Metody oceny agregatowej w podejmowaniu decyzji projektowych, „Zeszyty
Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie”, nr 1(17).
Szromnik A. (2000), Targi w gospodarce rynkowej-współczesne problemy zarządzania i rozwoju, (w:)
Borkowski T. (red.), W kręgu zarządzania. Spojrzenie interdyscyplinarne, KA UJ, Kraków.
Szromnik A. (2011), Targi w rozwoju miast i regionów, (w:) Mruk H. (red.), Znaczenie targów dla
rozwoju gospodarczego kraju, Polska Izba Przemysłu Targowego, Poznań.
Targi w Polsce w 2011 roku (2012), PIPT, Warszawa.
Wojdacki K.P. (2011), Atrakcyjność handlowa regionów i województw Polski, „Samorząd Terytorialny”, nr 3 (243).
Wojdacki K.P. (2012), Wielowymiarowa analiza przestrzennego zróżnicowania handlu detalicznego
w Polsce, Handel Wewnętrzny w Polsce 2008-2012, Raporty, IBRKK, Warszawa.
Diversity of Attractiveness of the Poland’s Main Fair Centres
– a Multidimensional Analysis
Summary
One of the main functions of fair (apart from the promotional and educational
and trade function) is the town-creation (region-creation) function. To what degree
these institutions influence development of towns and regions is decided by their
attractiveness. That attractiveness, as, for example, tourist attractiveness, trade attractiveness, investment attractiveness, is a multi-aspect category and, therefore,
should be measured with the use of multidimensional methods and techniques. An
objective of the article is an attempt to answer the main question appearing in discussions of the fair circles in Poland and concerning the current hierarchy of national fair centres as well as related to this similarities or differences and grouping
of the entire set into smaller subsets of relatively similar centres. In answer to the
above-specified question, there were used methods in the area of multidimensional
comparative analysis (MCA). The obtained results of analyses allowed for identification of a network of the fair centres in Poland, its structure and diversification into
homogenous groups. Those results have significant pragmatic values, first of all, for
the subjective side of the fair market systems both on the supply and demand side,
particularly in the procedures of selection of fair centres and events.
Key words: fair, fair industry, fair centres in Poland, centres’ fair attractiveness.
JEL codes: D02
Дифференциация привлекательности главных ярмарочных
центров Польши – многомерный анализ
Резюме
Одна из основных функций ярмарок (наряду с функцией продвижения
и образования, а также с торговой функцией) – функция градоформирования
(регионоформирования). То, в какой степени эти учреждения влияют на развитие городов и регионов, решается их привлекательностью. Эта привлекательность, так же как, например, туристическая привлекательность, торговая
привлекательность, инвестиционная привлекательность – многоаспектная
категория, и в этой связи она должна измеряться с использованием многомерных методов и техник. Цель настоящих рассуждений – попытка ответить
на основной вопрос, появляющийся в дискуссиях ярмарочной среды в Польше, касающися актуальной иерархии национальных ярмарочных центров,
а также связанных с этим сходств или отличий, а также группирования всей
совокупности на меньшие подсовокупности относительно сходных центров.
В ответе на вышеупомянутый вопрос использовали методы из области многомерного сопоставительного анализа (МСА). Полученные результаты анализов
позволили выявить сеть ярмарочных центров в Польше, ее структуру и диверсификацию на гомогенные группы. Эти результаты имеют значительную
прагматичекую ценность прежде всего для субъектной стороны рыночных
систем ярмарок как на стороне предложения, так и спроса, в особенности
в процедурах выбора центров и ярмарочных мероприятий.
Ключевые слова: ярмарка, ярмарочная индустрия, ярмарочные центры
в Польше, ярмарочная привлекательность центров.
Коды JEL: D02
Afiliacja:
Katedra Handlu i Instytucji Rynkowej
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
http://nowa.uck.krakow.pl
[email protected]
81
82
Anna Skowronek-Mielczarek
IBRKK – Warszawa
w warunkach spowolnienia gospodarczego
Streszczenie
W artykule skoncentrowano uwagę na analizie zmian strategii finansowania przedsiębiorstw handlowych funkcjonujących w Polsce w latach 2008-2011.
Głównym celem było zbadanie, czy spowolnienie gospodarcze, któremu podlegała
polska gospodarka w badanym okresie wywołała określone skutki w strategiach
finansowania przedsiębiorstw handlowych. Artykuł ma charakter badawczy, wykorzystano w nim metody analizy oceny danych finansowych dostępnych w opracowaniach GUS. W warstwie teoretycznej artykułu wskazano na wybrane, ale
i możliwe do zastosowania w praktyce gospodarczej strategie finansowania przedsiębiorstw. W warstwie empirycznej artykułu uzyskane wyniki analiz danych finansowych poddano konfrontacji z założeniami teoretycznymi. Na bazie tych ocen
można sformułować wniosek, iż działalność przedsiębiorstw handlowych w Polsce
opiera się na wykorzystaniu ofensywnych strategii finansowych. Pozwalają one
z jednej strony osiągać korzyści w postaci wysokiej stopy zwrotu na zaangażowanych kapitałach przez właścicieli, optymalizować średnioważony koszt zainwestowanych kapitałów, z drugiej zaś mogą przyczyniać się do powstawania problemów
z utrzymaniem właściwego poziomu wypłacalności oraz barier w zakresie pozyskiwania dodatkowych źródeł finansowania na rozwój przedsiębiorstwa. Wymagają też odpowiednich umiejętności zarządczych w sferze sterowania przepływami
środków pieniężnych, co w praktyce funkcjonowania przedsiębiorstw handlowych
nie jest tak oczywiste.
Słowa kluczowe: przedsiębiorstwa handlowe, strategia, zasoby finansowe, spowolnienie gospodarcze.
Kody JEL: L81, G32, G33
Wstęp
Lata 2008-2011 były dla polskich przedsiębiorstw, również handlowych, okresem niejednorodnym, powiązanym z ogólną sytuacją gospodarczą i tempem zmian PKB. W sektorze przedsiębiorstw odnotowano w badanym okresie wielokierunkowe zmiany w podstawowych wskaźnikach ekonomicznych dotyczących sytuacji ekonomiczno-finansowej (zmiany
wyników finansowych, rentowności, płynności). Powstaje pytanie, czy zmiany koniunktury
gospodarczej wpłynęły na wykorzystanie określonych źródeł finansowania, zmiany strategii finansowania podmiotów gospodarczych. Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie syntetycznych rozważań dotyczących wykorzystania kapitałów oraz stosowanych strategii finansowania przez przedsiębiorstwa handlowe i przedsiębiorstwa ogółem.
ANNA SKOWRONEK-MIELCZAREK
83
Występują w tym zakresie dość istotne różnice, które mogą wpływać na poziom konkurencyjności i zdolności do rozwoju tych właśnie przedsiębiorstw.
Wybrane cechy strategii finansowania przedsiębiorstwa
Procesy ekonomiczne zachodzące w każdym przedsiębiorstwie są determinowane posiadanym kapitałem, osiąganymi dochodami i kosztami ponoszonymi na ich uzyskanie. Cel
funkcjonowania firmy ma wymiar pieniężny, a źródłem jej sukcesu jest między innymi jakość zarządzania kapitałami. Kapitały na powstanie przedsiębiorstwa, finansowanie bieżącej działalności i planowane przedsięwzięcia rozwojowe można pozyskiwać z różnych źródeł. Bez odpowiedniego kapitału nie jest możliwy rozwój przedsiębiorstwa, jego wygrana
z konkurencją. Decyzje dotyczące zasobów finansowych warunkują funkcjonowanie innych
obszarów decyzyjnych, jak i działania całego przedsiębiorstwa. Oznacza to, iż decyzje finansowe spełniają kluczową rolę w zarządzaniu każdym przedsiębiorstwem, bez względu na
wielkość i inne parametry określające jego potencjał (Janosz i in. 2007, s. 29). Są spoiwem
wiążącym wszelkie przejawy działalności przedsiębiorstwa. Kapitał przedsiębiorstwa ma
określoną wartość i zdolność do jej pomnażania, ale może ulegać też zmniejszeniu na skutek
nieefektywnych działań przedsiębiorstwa (Duliniec 2011, s. 129). Sprawne i efektywne zarządzanie kapitałami stanowi wobec tego ważne wyzwanie dla kadr zarządzających przedsiębiorstwem. Kapitały zaangażowane w przedsiębiorstwie mają wpływ zarówno na bieżące
funkcjonowanie, jak i długoterminowe możliwości działania na rynku. Tego typu zależności
rzutują zatem nie tylko na rozwój przedsiębiorstwa, ale i na jego przyszłą pozycję konkurencyjną. Takie podejście zakłada również określone funkcje procesów finansowych. Funkcje
te dotyczą przede wszystkim wyboru źródeł pozyskiwania środków finansowych, określania
spodziewanych korzyści i kosztów wynikających z ich angażowania w różnorodne składniki
majątkowe, oceny towarzyszącego temu ryzyka, szacowania planowanych i rzeczywistych
przychodów przedsiębiorstwa, oceny jego płynności finansowej, rentowności i sprawności
zarządczej. Kluczowe w obszarze tych funkcji jest pozyskiwanie kapitałów, czego efektem
jest określona strategia finansowania przedsiębiorstwa.
W doborze kapitałów służących finansowaniu przedsiębiorstwa uwzględnia się najczęściej:
-- związki zachodzące między stałymi i zmiennymi składnikami aktywów,
-- stopień realności przychodów ze sprzedaży oraz ich regularność,
-- koszty wykorzystania kapitałów (Skowronek-Mielczarek, Leszczyński 2008, s. 103).
W praktyce gospodarczej, opierając się na powyższych kryteriach, można wyróżnić
trzy główne strategie finansowania: umiarkowaną, agresywną i konserwatywną. Strategia
umiarkowana oparta jest na podziale aktywów obrotowych na część stałą i zmienną. Stała
wielkość środków obrotowych jest w tej strategii finansowana częścią kapitału stałego, czyli
sumą kapitału własnego i zobowiązań długoterminowych. Natomiast część zmienna aktywów obrotowych finansowana jest zobowiązaniami bieżącymi. Aktywa trwałe przedsiębiorstwa finansowane są w całości kapitałem stałym. Taka koncepcja finansowania umożliwia
84
STRATEGIE FINANSOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW HANDLOWYCH...
synchronizację przepływów pieniężnych, związanych z wydatkowaniem środków i uzyskiwaniem przychodów. Fakt ten jednocześnie sprzyja utrzymywaniu płynności i równowagi
finansowej przez przedsiębiorstwo.
Strategia agresywna (ofensywna) polega na finansowaniu aktywów obrotowych przedsiębiorstwa w całości zobowiązaniami krótkoterminowymi i to ich zmienną częścią. Stała
część zobowiązań bieżących może służyć do finansowania przyrostów aktywów trwałych
przedsiębiorstwa. Dopuszcza się wobec tego działanie przedsiębiorstwa oparte na tzw. ujemnym kapitale pracującym. Taka koncepcja finansowania sprzyja minimalizowaniu kosztów,
a także poprawie poziomu stopy zwrotu kapitału własnego zaangażowanego przez właścicieli dzięki wykorzystaniu mechanizmu dźwigni finansowej. Z drugiej zaś strony, jest ona
wysoce ryzykowna, oceniana niekorzystnie przez wierzycieli ze względu na pogarszanie się
wiarygodności kredytowej przedsiębiorstwa.
Strategia konserwatywna (defensywna) polega na finansowaniu aktywów obrotowych,
praktycznie w całości kapitałem stałym. Strategia ta jest ściśle związana z utrzymywaniem
wysokiego poziomu płynności finansowej oraz minimalizowaniem ryzyka niewypłacalności. Preferowana struktura źródeł finansowania aktywów w ramach tej strategii nie wykorzystuje jednak mechanizmu dźwigni finansowej, z reguły jest też kosztowniejsza, bowiem
opiera się na kapitale własnym i długoterminowych zobowiązaniach (zwykle wyżej oprocentowanych niż zobowiązania bieżące).
Reasumując, każda z tych strategii charakteryzuje się odmiennymi cechami, warunkami
wykorzystania oraz szansami i zagrożeniami, które niesie dla rozwoju przedsiębiorstwa.
Wynika z tego, iż nie ma wypracowanej jednolitej, najlepszej strategii finansowania ze
względu na różnorodność podmiotów oraz czynników na nie oddziaływujących. Strategia
finansowania przedsiębiorstwa odróżnia je od innych podmiotów i jest często niepowtarzalna, zwykle jednak powinna zmierzać w kierunku minimalizacji kosztów kapitału, maksymalizacji stopy zwrotu na zaangażowanych kapitałach oraz maksymalizacji wartości
przedsiębiorstwa. Na tym tle interesujące wydaje się dokonanie rozpoznania, jak w praktyce
gospodarczej finansowane są przedsiębiorstwa, jakie strategie wykorzystują w tym zakresie
i jakie może mieć to konsekwencje dla ich rozwoju i konkurencyjności.
na tle przedsiębiorstw ogółem
Analizie poddano zmiany struktur finansowania przedsiębiorstw z lat 2008-2011 (ze
względu na dostępność danych statystycznych)1. Był to okres niejednorodny, jeśli chodzi
o sytuację gospodarczą w Polsce, a także tempo zmian PKB. Do 2008 roku gospodarkę
charakteryzowała dobra koniunktura, stosunkowo wysokie tempo zmian PKB, co miało
swe odzwierciedlenie w wynikach sektora przedsiębiorstw, jak też w procesach ich finan Do analizy kapitałów, ich wielkości i struktury, wykorzystano dane GUS zawartych (w:) Bilansowe wyniki finansowe
podmiotów gospodarczych..., za odpowiednie lata, dotyczących przedsiębiorstw o liczbie zatrudnionych powyżej 9 osób.
1
85
sowania. Na skutek globalnego kryzysu finansowego w 2008 roku nastąpiła zmiana tych
pozytywnych tendencji, polska gospodarka weszła w fazę spowolnienia gospodarczego, co
również wpłynęło na kondycję finansową przedsiębiorstw. Wywołało też niewielką zmianę
w zakresie ich finansowania, a mianowicie w 2011 roku po raz pierwszy od lat kapitał obcy
zaangażowany w przedsiębiorstwach ogółem był wyższy niż kapitał własny (por. tabela 1).
W badanym okresie w strukturze finansowania przedsiębiorstw ogółem przeważał kapitał własny, jego udział w całości zaangażowanych kapitałów oscylował przeciętnie w granicach 51% (por. wykres 1). Oznaczało to, iż występowała nadwyżka kapitału własnego
nad obcym. Najniższa była w 2008 roku – różnica ta zmalała jedynie do 18 mld zł, co spowodowało zmniejszenie udziału kapitałów własnych do poziomu nieco ponad 50% całości
kapitałów zaangażowanych w sektorze przedsiębiorstw. W latach 2009-2010 sytuacja w zasadzie powróciła do stanu z lat wcześniejszych. Natomiast w 2011 roku to kapitał dłużny
przewyższał kapitał własny o ponad 8 mld zł.
Tabela 1
Kapitały całkowite w przedsiębiorstwach ogółem i handlowych (w mld PLN)
Rodzaj kapitałów
2008
2009
2010
2011
1 025,2
1 099,0
1 170,0
Przedsiębiorstwa ogółem
Kapitały własny
959,2
Kapitał obcy
Pasywa razem
Różnica między kapitałem własnym i obcym
941,3
962,3
1 034,1
1 178,3
1 900,5
1 987,5
2 133,1
2 348,3
17,9
62,9
64,9
-8,3
Kapitał obcy, a w tym:
Rezerwy na zobowiązania
66,9
71,7
79,6
88,4
229,7
258,3
272,7
322,2
Zobowiązania krótkoterminowe
572
556,9
596,8
674,5
Rozliczenia międzyokresowe
72,7
75,4
85,0
93,1
Zobowiązania długoterminowe
Przedsiębiorstwa handlowe
Kapitały własny
124,1
140,6
145,0
146,7
Kapitał obcy
188,2
190,7
202,2
221,0
Pasywa razem
312,3
331,0
347,2
367,7
Różnica między kapitałem własnym i obcym
-64,1
-50,1
-52,7
-74,3
3,9
5,4
6,1
6,3
Kapitał obcy, a w tym:
Rezerwy na zobowiązania
25,7
26,1
28,0
32,4
150,9
152,9
161,2
174,5
7,7
6,4
6,8
6,8
Rozliczenia międzyokresowe
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Bilansowe wyniki finansowe podmiotow gospodarczych... (lata 2008-2012).
86
Wykres 1
Struktura finansowania przedsiębiorstw ogółem i handlowych
3U]HGVLĊELRUVWZDRJyáHP
3U]HGVLĊELRUVWZDKDQGORZH
.DSLWDáZáDVQ\
=RERZLą]DQLDGáXJRWHUPLQRZH
=RERZLą]DQLDNUyWNRWHUPLQRZH
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych... (2007-2011).
87
Odmienna sytuacja w zakresie wykorzystywanych kapitałów występowała w przedsiębiorstwach handlowych. W analizowanym okresie udział kapitału własnego w kapitale całkowitym tej sekcji gospodarki oscylował wokół 40%. Na kapitały obce przypadało
przeciętnie około 60% całości zaangażowanych kapitałów, w tym na zobowiązania krótkoterminowe ponad 50% kapitału ogółem. Jest to zwykle związane ze specyfiką działalności przedsiębiorstw handlowych, w której nie są wymagane duże nakłady stabilnego, długoterminowego kapitału na inwestycje, można zatem częściej posiłkować się kapitałami
krótkoterminowymi. Taka struktura finansowania oznacza zatem dość agresywną strategię
finansowania przedsiębiorstw handlowych, wymagającą dużych umiejętności związanych
z zarządzaniem płynnością finansową i utrzymaniem wypłacalności. A te nie są czasami
wystarczające, co może powodować upadłość wielu podmiotów handlowych.
Z analizy struktury finansowania przedsiębiorstw ogółem wynika, iż jest ona odzwierciedleniem bezpiecznej strategii finansowania. Jeśli przeważają kapitały własne w finansowaniu przedsiębiorstw, to mają one pokrycie na swe zobowiązania, są wiarygodnym partnerem
dla otoczenia finansowego, mają dość dobrą wypłacalność, nie powinny mieć też problemu
z pozyskiwaniem kolejnych źródeł finansowania. Oczywiście taka ocena dotyczy całości
sektora przedsiębiorstw, jednak w poszczególnych sekcjach może być ona odmienna, może
również wyglądać inaczej w poszczególnych grupach wielkościowych przedsiębiorstw wyodrębnionych ze względu na liczbę pracujących osób (por. tabela 2.).
Tabela 2
Struktura finansowania przedsiębiorstw wg ich wielkości (w %)
Wyszczególnienie
2009
2010
2011
ogółem
Przedsiębiorstwa handlowe
Kapitał własny
Kapitał obcy
Kapitał własny
Kapitał obcy
51,6
48,4
42,4
57,0
10-49
46,9
53,1
46,4
53,6
50-249
51,4
48,6
40,8
59,2
>249
52,9
47,1
42,8
57,2
ogółem
51,5
48,5
42,1
57,9
10-49
46,4
53,6
45,3
54,7
50-249
48,9
51,1
39,9
60,1
>249
53,9
46,1
42,0
58,0
49,8
50,2
39,9
60,1
10-49
43,4
56,6
42,8
57,2
50-249
47,0
53,0
38,5
61,5
>249
52,6
47,4
39,2
60,8
ogółem
W małych przedsiębiorstwach, o liczbie pracujących 10-49 osób, strategia finansowania
opiera się na większym zaangażowaniu kapitału obcego, niż ma to miejsce w przypadku
88
całego sektora przedsiębiorstw, jak i w większych podmiotach. Udział kapitału własnego
oscylował w małych przedsiębiorstwach w granicach 48-46% całości zaangażowanych kapitałów. Taka sytuacja ma swe uzasadnienie w tym, iż mniejsze podmioty uzyskują niższe
wielkości wyników finansowych netto, stąd niższy jest poziom akumulacji kapitału własnego. Muszą zatem częściej sięgać po zewnętrzne kapitały obce. Ze względu na majątek,
jak i niski potencjał, finansują działalność raczej kapitałami mniej sformalizowanymi, czyli
zobowiązaniami krótkoterminowymi, kredytem kupieckim, a nie kredytami bankowymi. To
oczywiście wpływa na poziom wypłacalności, jak też w określony sposób warunkuje perspektywy rozwoju. Nie dość bowiem, iż mają mniejsze możliwości wewnętrznej akumulacji, to trudniej też im pozyskać z rynku finansowego duży wolumen stabilnego kapitału na
rozwój.
Z kolei w dużych podmiotach gospodarczych w analizowanym okresie występowała
przewaga kapitałów własnych w finansowaniu działalności. Udział kapitałów własnych był
większy niż dla ogółu przedsiębiorstw, oscylował w granicach 51,6% do 53,0% całości zaangażowanych kapitałów. Taka struktura finansowania traktowana jest jako bezpieczna, ale
też sprzyjająca rozwojowi, bowiem duże podmioty raczej nie napotykają na bariery w dostępie do zewnętrznych, instytucjonalnych źródeł finansowania. Dawcy kapitału obcego mają
zabezpieczenie w kapitale własnym tych przedsiębiorstw, czyli może działać w tym przypadku efekt mnożnikowy (chętniej pożycza się tym, którzy w zasadzie tego nie potrzebują,
bo mają własne środki).
W finansowaniu przedsiębiorstw handlowych w badanym okresie cały czas dominował
kapitał obcy, najsilniej zadłużone były przedsiębiorstwa średniej wielkości. Udział kapitału obcego przekraczał niejednokrotnie 60% całości zaangażowanych kapitałów, co jest
potwierdzeniem wniosku, iż przedsiębiorstwa handlowe stosują dość ofensywne strategie
finansowania, które z jednej strony pozwalają maksymalizować poziom osiąganej stopy
zwrotu na zaangażowanych kapitałach, z drugiej zaś mogą wywoływać trudności związane
z utrzymaniem wypłacalności.
Wykorzystanie kapitałów obcych w strategiach finansowych
przedsiębiorstw handlowych
Kapitał obcy jest przeważnie dodatkowym źródłem finansowania działalności i rozwoju
przedsiębiorstwa. Niejednokrotnie, w sytuacjach niewielkich wewnętrznych zdolności akumulacyjnych przedsiębiorstwa, może on jednak stanowić główne źródło umożliwiające sfinansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych i rozwojowych. Generalnie, ze względu na okres
wymagalności kapitału obcego, można go podzielić na długoterminowy (najczęściej okres
spłaty wynosi powyżej jednego roku) oraz krótkoterminowy (spłata w okresie do jednego
roku). Strukturę wykorzystania kapitału obcego w przedsiębiorstwach zaprezentowano na
wykresie 2.
W strukturze zobowiązań całkowitych sekcji „Handel; naprawa pojazdów samochodowych” dominują zobowiązania krótkoterminowe. Ich udział w analizowanym okresie oscy-
Wykres 2
Struktura zobowiązań w przedsiębiorstwach ogółem i handlowych
3U]HGVLĊELRUVWZDRJyáHP
3U]HGVLĊELRUVWZDKDQGORZH
=RERZLą]DQLDGáXJRWHUPLQRZH
=RERZLą]DQLDNUyWNRWHUPLQRZH
89
90
lował wokół 82-86% całości zobowiązań, a na zobowiązania długoterminowe przypadało
przeciętnie 14-18%. Z kolei w przedsiębiorstwach ogółem zobowiązania krótkoterminowe
osiągały udział na poziomie 67-69%, na zobowiązania długoterminowe przypadało przeciętnie 30-33% całości kapitałów obcych. Wynika z tego, iż przedsiębiorstwa handlowe zdecydowanie rzadziej sięgają po stabilne źródła finansowania dłużnego. Może to być również
związane z profilem prowadzonych działań inwestycyjnych, które w przypadku przedsiębiorstw handlowych wymagają mniejszego wolumenu kapitału, bądź źródeł bardziej elastycznych, czyli krótkoterminowych.
W strukturze zobowiązań długoterminowych dla całej sekcji handlu była widoczna wyraźna dysproporcja w udziałach poszczególnych grup przedsiębiorstw wyodrębnionych
z punktu widzenia wielkości (por. tabela 3). Małe podmioty handlowe miały udział wahający się w granicach 17-20%, średnie – 24-30%, podczas gdy na duże jednostki przypadało
ponad 50-56% całości zobowiązań długoterminowych. Wynika z tego, iż małe przedsiębiorstwa handlowe, zdecydowanie rzadziej sięgają po długoterminowe źródła finansowania,
np. kredyty inwestycyjne. Występują w nich bowiem problemy z zabezpieczeniem spłaty
zadłużenia, ze względu na niski potencjał i zasoby majątkowe, którymi dysponują. Duże
przedsiębiorstwa handlowe z kolei częściej sięgają po kapitały długoterminowe, nie mając
problemu z ich pozyskiwaniem.
Tabela 3
Zobowiązania w przedsiębiorstwach handlowych
Rok
(w mld PLN)
Przedsiębiorstwa
małe (w %)
Przedsiębiorstwa
średnie (w %)
Przedsiębiorstwa
duże (w %)
2008
25,7
17,5
30,7
51,8
2009
26,1
20,3
28,2
51,4
2010
28,0
20,5
28,9
50,6
2011
32,4
19,4
24,5
56,1
2008
150,9
21,9
34,3
43,7
2009
152,9
23,6
32,9
43,5
2010
161,2
23,1
33,2
43,6
2011
174,5
24,8
34,2
41,1
2008
188,2
21,3
33,8
44,9
2009
190,7
23,1
32,2
44,6
2010
202,2
22,8
32,6
44,7
2011
221,0
23,9
32,6
43,4
Zobowiązania całkowite
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zamawianych z GUS.
91
Poddając ocenie strukturę zobowiązań krótkoterminowych występujących w przedsiębiorstwach handlowych, warto wskazać, iż jest ona w miarę równomierna i od lat utrzymuje
się na podobnym poziomie. Małe przedsiębiorstwa miały udział w wysokości 22-25%, średnie na poziomie 33-34%, a duże podmioty w wysokości 43-44%, nie mniej jednak widoczne
są niewielkie zmiany, czyli wzrasta udział małych podmiotów handlowych w całości zobowiązań bieżących, a spada udział dużych podmiotów. Wynika z tego, iż dla małych przedsiębiorstw handlowych to właśnie zobowiązania krótkoterminowe, a wśród nich zobowiązania
handlowe, stanowią istotne źródło finansowania działalności. W całości zobowiązań dla tej
grupy wielkościowej podmiotów ich udział oscylował wokół 87-90%. Jednak z punktu widzenia udziału tej grupy podmiotów w całości zobowiązań z tytułu dostaw i usług sytuacja
jest podobna jak dla struktury całości zobowiązań bieżących (por. tabela 4).
Tabela 4
Wykorzystanie zobowiązań z tytułu dostaw i usług w przedsiębiorstwach handlowych
Przedsiębiorstwa o liczbie pracujących
Wyszczególnienie
Zobowiązania z tytułu
dostaw i usług (w mld PLN)
10-49
(w %)
50-249
(w %)
powyżej 249
(w %)
2008
62,1
23,1
32,0
44,9
2009
65,5
23,8
32,1
44,1
2010
73,8
23,4
32,1
44,4
2011
82,3
23,9
31,5
44,6
Tabela 5
Wykorzystanie kredytów i pożyczek bankowych w przedsiębiorstwach handlowych
Przedsiębiorstwa o liczbie pracujących
Wyszczególnienie
Kredyty
(w mld PLN)
10-49
(w %)
50-249
(w %)
powyżej 249
(w %)
2008
27,0
25,3
38,6
36,1
2009
23,2
26,3
39,7
34,1
2010
24,8
21,4
40,7
37,9
2011
27,6
28,3
40,6
31,2
Z kolei w zakresie wykorzystywania kredytów bankowych w działalności bieżącej
przedsiębiorstw handlowych, wyraźnie przeważa udział przedsiębiorstw średniej wielkości w strukturze całości kredytów bankowych (por. tabela 5). Oscylował on w granicach
38-40% całości wykorzystanych kredytów w sekcji „Handel; naprawa pojazdów samocho-
92
dowych”. Małe podmioty handlowe miały udział wynoszący przeciętnie około 25%, z tym
że obserwowany jest w tym zakresie niewielki wzrost, o 3%. Na duże podmioty handlowe
przypadało przeciętnie 36-31%, przy czym w badanym okresie nastąpił spadek ich udziału
w całości zadłużenia kredytowego.
Interesujący jest fakt, iż to nie duże przedsiębiorstwa mają dominujący udział w wykorzystywaniu kredytów bankowych. Może to oznaczać, iż w procesach inwestycyjnych oraz
finansowania bieżącej działalności zdecydowanie częściej sięgają po zobowiązania handlowe, czyli zobowiązania z tytułu dostaw i usług. Tego typu zobowiązania nie generują kosztów finansowych, a także nie wymagają od przedsiębiorstwa poddania ocenie zdolności kredytowej oraz przedstawienia określonych zabezpieczeń. Duże przedsiębiorstwa handlowe,
z racji swej dominującej pozycji względem dostawców, mogą zatem wymuszać dogodne dla
siebie terminy płatności zobowiązań i wykorzystywać je nie tylko dla finansowania bieżącej
działalności, ale również dla finansowania planowanych przedsięwzięć inwestycyjnych.
Podsumowanie
W niniejszym artykule skoncentrowano uwagę na wybranych kategoriach ekonomicznofinansowych opisujących strategie finansowania przedsiębiorstw handlowych w ostatnich
latach. Należy podkreślić, iż w latach 2008-2011 sytuacja finansowa przedsiębiorstw ulegała
zmianom wywołanym spowolnieniem rozwoju gospodarczego. Dlatego w badanym okresie wzrosło zaangażowanie kapitałów obcych w finansowaniu przedsiębiorstw, jeśli chodzi
o wielkość kapitałów. Struktura finansowania przedsiębiorstw handlowych w analizowanym okresie przeciętnie kształtowała następująco: 40% stanowił kapitał własny, na kapitał
obcy przypadało 60% całości zaangażowanych kapitałów. Natomiast w strukturze kapitałów obcych dominowały zobowiązania krótkoterminowe, przy w zasadzie stabilnym ich
udziale oscylującym wokół 85%. Oznacza to w praktyce funkcjonowania przedsiębiorstw
handlowych wykorzystywanie łatwo dostępnych źródeł finansowania, stosunkowo tanich,
co pozytywnie wpływa na średnioważony koszt kapitału. Z drugiej zaś strony taka strategia
finansowania wymaga skoncentrowania uwagi na monitorowaniu bieżącej płynności finansowej przedsiębiorstwa oraz na umiejętnym sterowaniu przepływami gotówki. Znaczenie
tego typu umiejętności będzie rosło w kryzysie, zwykle podczas którego sformalizowane
źródła finansowania przedsiębiorstw są trudniej dostępne (np. kredyty bankowe, instrumenty rynku kapitałowego). Wydaje się zatem, iż w najbliższych latach może wystąpić jeszcze większe zaangażowanie zobowiązań krótkoterminowych w finansowaniu działalności
przedsiębiorstw.
Bibliografia
Duliniec A. (2011), Finansowanie przedsiębiorstwa. Strategie i instrumenty, PWE, Warszawa.
Janosz K., Janosz W., Wiśniewska W. (2007), Zarządzanie kapitałem w przedsiębiorstwie, Difin,
Warszawa.
93
Skowronek-Mielczarek A., Leszczyński Z. (2008), Analiza działalności i rozwoju przedsiębiorstwa,
PWE, Warszawa.
Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2008 r. (2009), GUS, Warszawa.
Strategies of Financing Trade Enterprises under the Conditions
of Economic Slowdown
Summary
In the article, the focus is made on an analysis of changes in the strategies of financing trade enterprises operating in Poland in 2008-2011. The main purpose was
to assess whether the economic slowdown, experienced by the Polish economy in
the period surveyed, has caused definite results in the strategies of financing trade
enterprises. The article is of the research nature; there are used in it the methods
of assessment of the financial data available in the CSO studies. In the article’s
theoretical plane, there are indicated the selected but also applicable in the business
practice strategies of enterprise financing. In the empirical plane of the article, the
achieved results of analyses of the financial data were confronted with the theoretical assumptions. Based on these evaluations, one may formulate the conclusion that
trade enterprises’ activities in Poland are based on the use of offensive financial
strategies. They allow, on the one hand, gaining benefits in the form of high rate of
return on the capital employed by owners, optimising the average weighted cost of
capital invested, while, on the other hand, they may cause emergence of problems
with retention of a relevant level of solvency and berries in the area of acquisition
of additional sources of financing for enterprise development. They also require
adequate managerial abilities in the sphere of steering flows of funds what in the
practice of trade enterprises’ functioning is not so obvious.
Key words: trade enterprises, strategy, financial resources, economic slowdown.
JEL codes: L81, G32, G33
Стратегии финансирования торговых предприятий в условиях
экономического спада
Резюме
В статье сосредоточили внимание на анализе изменений стратегий финансирования торговых предприятий, функционирующих в Польше в 2008-2011
гг. Основной целью было изучение, вызвал ли экономический спад, которому
подвергалась польская экономика в обследуемом периоде, определенные последствия в стратегиях финансирования торговых предприятий. Статья имеет
94
исследовательский характер, в ней использовали методы оценки финансовых
данных, доступных в разработках ЦСУ. В теоретическом плане статьи указали
избранные, но и возможные к применению в экономической практике стратегии финансирования предприятий. В эмпирическом плане статьи полученные результаты анализа финансовых данных сопоставили с теоретическими
предпосылками. На основе этих оценок можно формулировать вывод, что деятельность торговых предприятий в Польше основывается на использовании
активных финансовых стратегий. Они позволяют, с одной стороны, достигать
выгоды в виде высокой нормы прибыли от вовлеченных капиталов, с другой
же, могут способствовать возникновению проблем с сохранением надлежащего уровня окупаемости и барьеров в области притока дополнительных финансовых источников на развитие предприятия. Они тоже требуют соответствующих управленческих умений в сфере управления потоками денежных
средств, что в практике функционирования торговых предприятий не так уж
очевидно.
Ключевые слова: торговые предприятия, стратегия, финансовые ресурсы,
экономический спад.
Коды JEL: L81, G32, G33
Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2013 r.
Afiliacja:
IBRKK
http://www.ibrkk.pl
[email protected]
95
Adam Rudzewicz
Jacek Michalak
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Jakość obsługi klienta w urzędach administracji publicznej
Streszczenie
W artykule podjęto próbę zbadania jakości świadczonych usług w jednym
z urzędów miast. Badanie przeprowadzono z zastosowaniem metody SERVQUAL.
Po analizie wyników można wysunąć wniosek, iż klienci badanego urzędu
są umiarkowanie zadowoleni z poziomu usług świadczonych na ich rzecz. Określono też kilka elementów, które wymagają poprawy, aby satysfakcja była jeszcze
większa.
Słowa kluczowe: jakość, urząd, klient, SERVQUAL.
Kody JEL: D22, D83, H49, H83, M14, M31
Wstęp
Głównym celem instytucji publicznych jest służenie społeczności lokalnej, a także
świadczenie usług na wysokim poziomie. W literaturze już od dłuższego czasu interesowano się koncepcją zarządzania jakością w urzędach oraz oceną poziomu usług świadczonych
przez te instytucje.
W Polsce panuje przekonanie, iż jakość usług świadczonych przez organy administracji
publicznej nie stoi na wysokim poziomie. Zasadniczym celem badań był więc pomiar jakości postrzeganej przez interesantów w urzędzie administracji publicznej. Badanie przeprowadzono w urzędzie miasta wojewódzkiego, liczącym ponad 150 tys. mieszkańców.
Do zbierania danych źródłowych dotyczących postrzeganej jakości usług świadczonych
interesantom przez pracowników urzędu miasta użyto kwestionariusza. W badaniu zastosowano metodę SERVQUAL. Dzięki niej można zmierzyć lukę między oczekiwaniami klientów a percepcją rzeczywiście otrzymanej usługi. Nosi ona nazwę luki jakości.
Jeśli przyjmiemy, że jakość to różnica między oczekiwaniami a doświadczeniem usługobiorcy względem określonej usługi, to według tego stwierdzenia można wyznaczyć trzy
różne sytuacje, w których:
-- realizacja usługi zyskuje niską ocenę jakościową – klient jest nią zdegustowany i niezadowolony, czyli jakość oczekiwana przewyższa jakość otrzymaną;
-- realizacja danej usługi jest akceptowana, czyli jakość oczekiwana równa się jakości
otrzymanej;
-- realizacja usługi zyskuje wysoką ocenę jakościową – klient jest usatysfakcjonowany,
czyli jakość oczekiwana jest niższa od jakości otrzymanej.
96
JAKOŚĆ OBSŁUGI KLIENTA W URZĘDACH ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
Badanie prowadzono od stycznia do czerwca 2011 roku. Ankieta dostępna była w wersji
papierowej w komórkach organizacyjnych urzędu miasta, w sali operacyjnej biura obsługi
klienta oraz w wersji elektronicznej na prowadzonych przez urząd stronach internetowych.
W ramach przeprowadzonego badania wpłynęły łącznie 102 ankiety, 96 w formie papierowej oraz 6 w wersji elektronicznej.
Teoretyczne aspekty zarządzania jakością w administracji publicznej
Pierwszymi teoretykami, którzy ukształtowali klasykę teorii jakości byli Armand Vallin
Feigenbaum, Joseph Moses Juran i William Edwards Deming. Ich poglądy głosiły, że poziom jakości jest determinowany przez stopień zadowolenia klienta. A.V. Feigenbaum (1989,
s.. 22) twierdził, że jakość jest efektem organizacji i zarządzania, czyli dobrze zorganizowanego procesu. Deming uważał, że jakość to przewidywany stopień jednorodności i niezawodności, przy możliwie niskich kosztach i dopasowaniu do wymagań rynku (Makarski
2005, s. 117-118). Twórca koncepcji „zero defektów”, Philip Bayard Crosby, przedstawił
jakość jako zgodność z wymaganiami oraz twierdził, że doskonalenie jakości jest permanentnym procesem, a nie programem, który się kończy (Figlewicz 2011). Kojarzy się ona
także z tworzoną i oferowaną konsumentowi wartością (Zymonik 2002, s. 61-64).
Słowo „administracja” wywodzi się od łacińskiego administrare. Oznacza ono posługę, pomoc, kierowanie sprawami, sprawowanie czynności, służenie czemuś lub komuś
(Wawak 2002, s. 105-110). Wynika z tego, że głównym zadaniem administracji jest służenie
społeczeństwu i zaspokajanie jego potrzeb poprzez świadczenie usług właściwej jakości
(Skrzypek 2002, s. 86-90).
Marzena Baryluk i Magdalena Orłowska (2011, s. 37-47) opisują badania, które dotyczyły jakości usług świadczonych przez instytucje sektora publicznego. Wskazują one jako
przykład sytuację, w której pracownik urzędu nie chciał obsłużyć klienta, ponieważ zostało
mu już tylko 15 minut do końca pracy. Nie docierały do niego argumenty, iż przyjęcie wniosku zajmie tylko 5 minut.
Wszystkie cechy usług warunkujące zdolność do zaspokojenia stwierdzonych i potencjalnych potrzeb społecznych są definiowane jako jakość. Jest ona determinowana przez
prawidłowe działanie organizacji, a także realizowane przez nią zadania i świadczenia,
które mogą potrzebować modyfikacji i wprowadzenia zmian (Kożuch, Markowski 2005,
s. 91-96).
Rozpatrując znaczenie obsługi klienta w administracji publicznej należy zwrócić uwagę
na pracowników urzędu, którzy współtworzą ten proces, jak również na materialne warunki świadczenia usług. Na ich świadczenie wpływają pewne elementy kapitału ludzkiego
(komponenty zawodowe i osobiste), które leżą po stronie pracownika oraz kapitał strukturalny (komponenty organizacyjne). Do komponentów zawodowych można zaliczyć wszystko to, co jest pracownikowi niezbędne, aby profesjonalnie załatwić sprawę, z którą przychodzi klient. Są to na przykład przystępność, chęć pomocy czy uprzejmość pracowników.
Komponenty osobiste to atmosfera, w jakiej przyszło klientowi załatwić sprawę. Wymienić
ADAM RUDZEWICZ, JACEK MICHALAK
97
tutaj można komunikatywność, okazywanie troski i szacunku klientowi oraz zrozumienie
jego potrzeb. Komponenty organizacyjne tworzą „ramy przeciętności”. Są nimi na przykład
procedury, standardy, uregulowania prawne. Warto zaakcentować, że klient odbiera pracownika całościowo. Nie różnicuje sytuacji, w których ma do czynienia z kompetencjami twardymi czy miękkimi pracownika, ale łączy wszystkie trzy (zawodowe, osobiste, organizacyjne) komponenty w jedną całość. Należy pamiętać, że klient widzi instytucję przez pryzmat
jej przedstawiciela. Jeśli urzędnik i jego działania odbierane są pozytywnie, to cały urząd
również tak będzie odbierany (Gajdzik 2003, s. 7-11).
Bugdol (2008, s. 8-10) podkreśla, że odnosząc się do usługi największy wpływ na jakość
ma zachowanie ludzkie, a dokładniej jego zmienność. Urzędnicy mogą odejść od realizacji
procesów zgodnie z procedurami. Mogą zmieniać ich bieg lub wprowadzać swoje własne
zasady. Piotr Sztompka (2007, s. 76-81) potwierdza, że ludzie mogą zwrotnie modyfikować
sposób postępowania na podstawie osiągniętych wcześniej cząstkowych wyników. Mogą
wprowadzać poprawki, powstrzymywać się od interakcji, rezygnować z nich i wycofywać
się, „cechują się refleksyjnością”. Ta ich zmienność wynika z obawy przed złymi decyzjami.
W administracji publicznej nie wykorzystuje się należycie umiejętności pracowników.
W urzędach dość często decyzje podejmują inne osoby niż te, które obsługują klienta. Warto
więc ograniczyć subiektywny charakter usług poprzez:
-- ograniczanie zależności – przydatne w tym są technologie informatyczne;
-- stworzenie zbiorowych baz danych, dzięki czemu realizacja usług będzie sprawniejsza;
-- ograniczanie zmienności (poprzez tworzenie wewnętrznych procedur i standardów jakości);
-- delegowanie władzy i uprawnień decyzyjnych, a także wprowadzanie elementów reengineeringu (Belgrave 1995, s. 310-316).
Bugdol (2008, s. 158-161) zwraca uwagę administracji publicznej na kształtowanie kultury zaufania. Brak zaufania prowadzi do dłuższego czasu podejmowania decyzji, do ich
błędnego podejmowania lub do wykonywania zadań nikomu niepotrzebnych. Brak zaufania
dotyczy praktycznie każdej relacji. Klient nie ufa urzędnikowi, urzędnik nie ufa klientom.
Zarządzanie jakością w urzędzie jest dobrym sposobem poprawy jego wizerunku poprzez polepszanie organizacji pracy, a to z kolei powinno spowodować wzrost zadowolenia
lokalnej społeczności. Ma to więc znaczenie promocyjne, gdyż poprawia się wówczas wiarygodność urzędu i jego pracowników wobec klientów.
Wyniki badań własnych
W badaniu wzięły udział łącznie 102 osoby, z czego 55% to kobiety, a pozostałą część
(45%) stanowili mężczyźni. Badana populacja reprezentowana była przez osoby w różnym
wieku. Najwięcej osób mieściło się w przedziale wiekowym od 26 do 45 lat (47%). Kolejne
29% badanych stanowiły osoby w wieku między 46 a 65 lat. Poniżej 25. roku życia było
14% badanych. Najmniej osób tworzyło grupę w wieku powyżej 65 lat (10%).
98
Respondenci przychodzili do urzędu w celu załatwienia różnych spraw. Najwięcej z nich,
bo aż 42,9% chciało uzyskać informacje; 30,6% badanych przyszło do urzędu, aby złożyć
podanie, wniosek bądź prośbę. Strukturę badanych interesantów w odniesieniu do celu ich
wizyty zobrazowano na wykresie 1.
Wykres1
Struktura badanych respondentów uwzględniająca cel wizyty w urzędzie
8]\VNDQLHLQIRUPDFML
2GHEUDQLHGHF\]ML
GRNXPHQWX
=áRĪHQLHSRGDQLD
ZQLRVNXSURĞE\
,QWHUZHQFMDZMDNLHMĞ
VSUDZLHXNRQNUHWQHJR
XU]ĊGQLND
,QQ\SRZyG
Źródło: opracowanie własne.
Na etapie projektowania kwestionariusza wybrano 23 elementy, które mogą wpływać na
jakość świadczonej usługi. Dotyczyły one czterech podstawowych kryteriów pracy urzędu:
personelu obsługującego interesanta, organizacji pracy urzędu, procedur (sposobów) załatwienia spraw oraz komunikacji urzędu z interesantami. Następnie poproszono respondentów, żeby ocenili w skali od 1 do 5 każdy czynnik. Ocena miała odzwierciedlać znaczenie wskazanych elementów w obsłudze. Wyniki przedstawiono na wykresie 2. Największe
znaczenie w postrzeganiu jakości obsługi klientów mają: infomaty, Internet bezprzewodowy czy dostępność punktu ksero (4,64), czytelne oznakowanie poszczególnych miejsc
w urzędzie (4,62), a także krótki czas załatwienia sprawy (4,60). Na kolejnych miejscach
w rankingu ważności czynników kształtujących jakość znalazły się takie elementy, jak: dostępność punktu obsługi interesanta (punktu informacyjnego), dostępność informacji o prawach interesanta, strona internetowa urzędu i jej czytelność oraz szybkość bieżącej obsługi.
99
Najmniejszą wagę klienci przywiązują do warunków lokalowych wraz z wyposażeniem
biurowym (4,15).
Respondenci poproszeni zostali również o dokonanie rzeczywistej oceny usługi, z której
korzystali w urzędzie. Dane przedstawione na wykresie 3 można w sposób umowny zaszeregować w trzy grupy. Do pierwszej, najwyżej ocenionej w granicach punktów 4,21-4,45,
można zaliczyć takie elementy jak: obecność punktu obsługi interesanta, schludny wygląd
pracowników urzędu i kulturę osobistą urzędników.
Respondenci nie narzekali na zbyt długi czas rozpatrywania czy załatwiania ich spraw.
Wysoko oceniono oznaczenia urzędu oraz szybkość obsługi interesanta. Urząd jest raczej
dobrze zorganizowany i petenci nie tracą dużo czasu w kolejkach. Dodatkowo na uznanie
zasługuje odpowiedzialność urzędników i czytelny sposób przekazywania przez nich informacji.
Wykres 2
Znaczenie poszczególnych elementów w obsłudze interesanta
'RVWHSQRĞüLQIRPDWyZ,QWHUQHWXEH]SU]HZRGRZ\NVHUR
&]\WHOQHR]QDNRZDQLHXU]ĊGX
.UyWNLF]DVUR]SDWU\ZDQLDVSUDZ\
'RVWĊSQRĞüSXQNWXREVáXJLLQWHUHVDQWDSXQNWXLQIRUPDF\MQHJR
'RVWĊSQRĞüLQIRUPDFMLRSUDZDFKLQWHUHVDQWD
&]\WHOQRĞüVWURQ\LQWHUQHWRZHMXU]ĊGX
6]\ENRĞüREVáXJLLQWHUHVDQWD
=DFKRZDQLHSU\ZDWQRĞFLLQWHUHVHQWD
=DáDWZLHQLHVSUDZZÄMHGQ\PPLHMVFX´
6FKOXGQ\Z\JOąGXU]ĊGQLNyZ
:\VRNDSURIHVMRQDOQRĞüLNRPSHWHQFMHXU]ĊGQLND
0RĪOLZRĞüHOHNWURQLF]QHMREVáXJLNOLHQWD
'RVWĊSQRĞüSDUNLQJXGODLQWHUHVDQWyZ
0RĪOLZRĞüSáDWQRĞFLSU]HOHZHPNDUWą
&]\WHOQRĞüLSU]HMU]\VWRĞüRWU]\PDQHMLQIRUPDFML
2GSRZLHG]LDOQRĞüXU]ĊGQLNyZ
3U]\VWRVRZDQLHXU]ĊGXGRRVyEQLHSHáQRVSUDZQ\FK
:\VRNDNXOWXUDRVRELVWDXU]ĊGQLNyZ
'RVWĊSQRĞüLR]QDF]HQLHSRPLHV]F]HĔVRFMDOQ\FK
'RJRGQHJRG]LQ\SU]\MPRZDQLDLQWHUHVDQWyZ
'RJRGQDORNDOL]DFMDXU]ĊGX
=QDMRPRĞüSU]HSLVyZLSURFHGXUSU]H]XU]ĊGQLND
$WUDNF\MQHZDUXQNLORNDORZHLZ\SRVDĪHQLHELXURZH
W drugiej grupie, którą określono poziomem ocen w przedziale punktowym 4,00-4,24
znalazły się: ciekawa strona internetowa urzędu, godziny przyjmowania interesantów, elektroniczny punkt informacji, znajomość przepisów i procedur, profesjonalizm (kompetencje)
urzędników, warunki lokalowe, wyposażenie biurowe, lokalizacja urzędu, udostępnianie
informacji o prawach interesanta oraz załatwienie spraw w „jednym miejscu” (nie wszyst-
100
kie wydziały urzędu miasta znajdują się w jednej lokalizacji). W grupie trzeciej, niżej ocenionych (3,28-3,90) czynników, można znaleźć: infomaty, Internet bezprzewodowy, ksero,
zachowanie prywatności, płatności przelewem lub kartą, warunki socjalne, przystosowanie
urzędu do osób niepełnosprawnych oraz parking dla interesantów.
Wykres 3
Ocena rzeczywista usług
VFKOXGQ\Z\JOąGXU]ĊGQLNyZ
.UyWNLF]DVUR]SDWU\ZDQLDVSUDZ\
6]\ENRĞüREVáXJLLQWHUHVDQWD
0RĪOLZRĞüHOHNWURQLF]QHMREVáXJLNOLHQWD
'RVWHSQRĞüLQIRPDWyZ,QWHUQHWXEH]SU]HZRGRZHJRNVHUR
W przypadku parkingów i przystosowania urzędu dla potrzeb osób niepełnosprawnych,
badanie potwierdziło stan faktyczny. Wokół urzędu brakuje miejsc do zaparkowania samochodu. Podobnie jest z jego infrastrukturą, która niestety nie sprzyja osobom niepełnosprawnym. Dodatkowo po analizie ocen interesantów, można wysnuć wniosek, że urząd
poddany badaniu nie do końca nadąża za postępem. Wskazuje na to niska ocena wynikająca
z braku możliwości skorzystania z infomatów czy Internetu, a także z płatności przelewem.
Natomiast punkt obsługi klienta dobrze wypełnia swoją rolę. Klienci chętnie z niego korzystają.
Konfrontując oczekiwania klientów z percepcją usług świadczonych przez badany urząd,
otrzymano luki jakości, które przedstawiono na wykresie 4. Można zauważyć, że wszystkie
luki jakości charakteryzują się ujemną wartością. Oznacza to, że żaden czynnik wykorzystany do oceny pracy urzędu, nie zapewnia satysfakcji społeczności lokalnej. Każdy badany
aspekt można poprawić i usprawnić.
101
Wykres 4
Luki jakości w konfrontacji oczekiwań i percepcji usług świadczących przez urząd
6FKOXGQ\Z\JOąGXU]ĊGQLNyZ
V]\ENRĞüREVáXJLLQWHUHVDQWD
PRĪOLZRĞüHOHNWURQLF]QHMREVáXJLNOLHQWD
NUyWNLF]DVUR]SDWU\ZDQLDVSUDZ\
'RVWHSQRĞüLQIRPDWyZ,QWHUQHWXEH]SU]HZRGRZHJRNVHUR
Najmniejszą luką jakości (-0,01) charakteryzują się takie czynniki, jak: kultura osobista
pracowników, znajomość przez nich przepisów i procedur oraz schludny wygląd urzędników (-0,02). Badani klienci urzędu są zadowoleni z istniejącego punktu obsługi klienta.
Funkcjonuje on bardzo dobrze w organizacji i przyczynia się do wzrostu ogólnego poziomu
jakości jaki oferuje urząd. Luka jakości o wartości minus 0,07 jest do zaakceptowania.
Większe niezadowolenie respondentów występuje przy czynnikach, przy których wyliczone wartości luk jakości przekroczyły poziom minus pół punktu. Można tutaj wymienić
brak poczucia prywatności, utrudnione korzystanie z toalet, brak dostępności do Internetu,
czy brak miejsc parkingowych.
Przyglądając się uważnie wartościom luk jakości, można dojść do wniosku, że mimo ich
ujemnej skali, rzeczywista ocena pracy urzędu nie odbiega dalece od oczekiwań interesantów. Są to ułamki, często poniżej czterech dziesiątych punktu. Oczywiście, że znacznie korzystniej byłoby, gdyby luki jakości wyraźnie charakteryzowały się skalą dodatnią i do tego
z pewnością należy dążyć. Jednak trudno byłoby jednoznacznie stwierdzić, że jakość pracy
urzędu jest niska. Jest raczej, delikatnie mówiąc, umiarkowana, ale na pewno nie odstraszająca i nie zniechęcająca. Czynniki dotyczące obsługi formalnej i merytorycznej interesanta
nieznacznie odbiegają od oczekiwań respondentów. Stosunkowo większe niedostosowanie
102
funkcjonowania urzędu względem oczekiwań respondentów dotyczy obszaru związanego
z wygodą i komfortem kontaktu interesanta z urzędem.
Interesanci oczekują większej ilości informacji na temat spraw, które chcą załatwić,
a także brakuje im możliwości chociaż częściowego załatwienia spraw „poza murami urzędu” (elektronicznie).
Jeśli urząd chce kształtować pozytywne relacje z mieszkańcami, powinien podjąć działania usprawniające obsługę spraw przez Internet. Możliwości takie daje doskonalenie programów informatycznych, które pomagają w załatwieniu spraw na odległość. Dzięki nim można będzie szybko i sprawnie pobrać wniosek z prawidłowo działającej strony internetowej
urzędu, wypełnić go i równie bezproblemowo odesłać drogą elektroniczną.
Elementem, który w znaczący sposób usprawniłby działanie organizacji jest zaprojektowanie i implementacja zintegrowanego systemu informatycznego, który łączyłby niezależne
systemy w urzędzie. Dzięki temu przepływ informacji i danych zdecydowanie poprawiłby
pracę urzędników, którzy w sprawniejszy sposób mogliby udzielać informacji interesantom.
Zdecydowanym ułatwieniem dla interesantów byłoby udostępnienie urzędowych informacji poza urzędem, czyli na przykład w lokalnej prasie czy na stanowiskach informacyjnych w mieście.
Kolejnym elementem, istotnie wpływającym na zadowolenie klientów, jest przekazywana im informacja. Powinno przykładać się większą uwagę, aby udzielając informacji wyczerpać temat, zachować rzetelność, profesjonalizm i nikogo nie wprowadzić w błąd.
Badanie jakości postrzeganej przez klientów urzędu miasta jest niezwykle trudne.
Wynika to przede wszystkim ze złożoności pojęć „jakość” oraz „usługi realizowane przez
organy administracji publicznej”. Badania i przemyślenia na temat jakości świadczonych
usług przez organy administracji publicznej mają tym większy sens, im bardziej poprawiają
zadowolenie klienta.
Po analizie wyników można wysnuć wniosek, iż interesanci badanego urzędu są umiarkowanie zadowoleni, bądź, trzymając się dokładniej przyjętych aspektów metodycznych,
minimalnie niezadowoleni z usług świadczonych na ich rzecz. Określono też kilka elementów, które wymagają poprawy, aby satysfakcja była jeszcze większa. Przede wszystkim
należy zwrócić uwagę na zorganizowanie parkingu dla interesantów oraz przystosowanie
infrastruktury urzędu dla potrzeb osób niepełnosprawnych.
Kolejnym elementem poprawiającym obsługę klienta jest udoskonalenie procesów związanych z załatwianiem spraw przez Internet i elektronicznym kontaktem z urzędem, przez
wykorzystanie potencjału drzemiącego w nowych technologiach.
Badania przeprowadzono w 2011 roku. Na uwagę zasługuje fakt, że wiele aspektów
funkcjonowania urzędu zostało już usprawnionych. Na przykład na terenie urzędu i w jego
pobliżu jest dostępny Internet bezprzewodowy. Ponadto został uruchomiony dodatkowy
punkt obsługi interesanta na terenie jednego z hipermarketów. Wyniki badań zostały potraktowane przez decydentów miejskich z należytą uwagą. Mieszkańcy miasta i ich oceny traktowane są w sposób poważny, a jakość obsługi interesanta w przedstawionym przykładzie
nie jest mrzonką.
103
Bibliografia
Baryluk M., Orłowska M. (2011), Jakość usług sektora publicznego, „Problemy Jakości”, nr 10.
Belgrave I. (1995), Providing a world-class customer service, “Australian Journal of Public Administration”, No. 54(3).
Bugdol M. (2008), Doskonalenie usług administracyjnych, „Problemy Jakości”, nr 2.
Bugdol M. (2008), Zarządzanie jakością w urzędach administracji publicznej – teoria i praktyka.
Difin, Warszawa.
Feingenbaum A.V. (1989), Jakość – klucz efektywnej gospodarki, „Problemy Jakości”, nr 1.
Figlewicz R. (2011), Kompleksowe zarządzanie jakością kształcenia w szkolnictwie wyższym na przykładzie Wyższej Szkoły Humanistyczno – Ekonomicznej w Łodzi,
http://www.cbrk.wshe.lodz.pl/archiwalna_cbrk/rf_art1.doc [dostęp: 23.08.2011].
Gajdzik B. (2003), Jakość usług w administracji samorządowej jako obiekt badań, „Problemy Jakości”, nr 10.
Kożuch B., Markowski T. (2005), Z teorii i praktyki zarządzania publicznego, Fundacja Współczesne
Zarządzanie, Białystok.
Makarski S. (2005), Uwarunkowania i koszty jakości produktów na rynku, (w:) Makarski S., Rynkowe
mechanizmy kształtowania jakości, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.
Skrzypek E. (2002), System zarządzania jakością w jednostkach administracji publicznej, (w:) Zarządzanie jakością w jednostkach administracji publicznej, Instytut Organizacji i Zarządzania
w Przemyśle ORGMASZ, Starostwo Powiatowe w Raciborzu, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Rudy k/Raciborza.
Sztompka P. (2007), Zaufanie fundamentem społeczeństwa, Znak, Kraków.
Wawak T. (2002), Zarządzanie jakością w Urzędach administracji publicznej – wybrane zagadnienia,
(w:) Zarządzanie jakością w jednostkach administracji publicznej, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ, Starostwo Powiatowe w Raciborzu, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Rudy k/Raciborza.
Zymonik Z. (2002), Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Politechnika Wrocławska,
Wrocław.
Quality of Client Service in Public Administration Offices
Summary
In the article, there is made an attempt to survey the quality of services provided
in one of urban offices. The survey was carried out with application of the SERVQUAL
method. Based on the analysis of findings, one may draw a conclusion that clients
of the office surveyed are moderately satisfied with the level of services provided
for them. There are also defined a few elements deserving improvement in order to
make satisfaction still greater.
Key words: quality, office, client, SERVQUAL.
JEL codes: D22, D83, H49, H83, M14, M31
104
Качество обслуживания клиента в учреждениях государственного
управления
Резюме
В статье предприняли попытку изучить качество оказываемых услуг
в одном из городских управлений. Изучение провели с применением метода
SERVQUAL. На основе анализа результатов можно сделать вывод, что клиенты обследуемого учреждения умеренно довольны уровнем услуг, оказываемых им. Определили также несколько элементов, которые требуют улучшения, чтобы удовлетворение было еще более высоким.
Ключевые слова: качество, управление, клиент, SERVQUAL.
Коды JEL: D22, D83, H49, H83, M14, M31
Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2013 r.
Afiliacja:
Katedra Analizy Rynku i Marketingu
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
http://www.uwm.edu.pl
[email protected]
105
Działalność
placówek
naukowych
Mirosława Kaczmarek
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Sprawozdanie z konferencji Zachowania gospodarstw domowych
w warunkach zmian koniunktury
(Poznań, 11 kwietnia 2013 roku)
W dniu 11 kwietnia 2013 roku na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu odbyła
się ogólnopolska konferencja naukowa pt. Zachowania gospodarstw domowych w warunkach zmian koniunktury, zorganizowana przez Katedrę Badań Rynku i Usług. W konferencji
wzięło udział ponad 60 przedstawicieli środowiska naukowego, a dyskusja prowadzona była
w trzech sesjach tematycznych oraz w ramach panelu dyskusyjnego.
Tematykę I sesji – Zmiany koniunktury gospodarczej a zachowania gospodarstw domowych na rynkach finansowych, którą poprowadziła prof. dr hab. Jolanta Witek z Uniwersytetu
Szczecińskiego, zdominowała dyskusja nad ekonomicznymi i pozaekonomicznymi czynnikami wpływającymi na zachowania gospodarstw domowych w warunkach zmian koniunktury. Prof. dr hab. Krystyna Mazurek-Łopacińska z Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu, na podstawie zaprezentowanych wyników badań, wskazała na kluczową rolę,
którą w procesie adaptacji konsumentów do zmian koniunktury gospodarczej odgrywają
czynniki psychologiczne, takie jak: osobowość, postawy, przekonania i wartości oraz styl
życia.
Na psychologicznych aspektach zachowań konsumenckich koncentrowało się także wystąpienie prof. dr hab. Małgorzaty Rószkiewicz ze Szkoły Głównej Handlowej, w Warszawie
która opierając się na wynikach prowadzonych przez siebie badań przedstawiła zmiany
zachodzące w postawach wobec oszczędności i oszczędzania gospodarstw domowych,
które następują wraz ze zmianą ich kondycji finansowej i samooceny sytuacji ekonomicznej. Do czynników determinujących zachowania gospodarstw domowych w różnych stanach koniunktury gospodarczej odniósł się w swoim wystąpieniu także dr Marek Mocek
106
SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI ZACHOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH...
z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, który zaprezentował czynniki socjo-ekonomiczne istotnie różnicujące aktywność gospodarstw domowych na rynku usług ubezpieczeniowych i lojalność wobec ubezpieczycieli.
Zmiany koniunktury gospodarczej i związane z tym zmiany nastrojów i wydatków konsumpcyjnych ponoszonych przez gospodarstwa domowe dobrze odzwierciedlają zmienne
makroekonomiczne, takie jak: PKB, konsumpcja prywatna czy sprzedaż detaliczna – co na
przykładzie analizy wahań cyklicznych wykazał dr Sławomir Dudek ze Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie.
Konsekwencją zmian koniunktury gospodarczej są zmiany w modelu zachowań gospodarstw domowych. Wokół tego zagadnienia koncentrowało się wystąpienie ostatniego
prelegenta w tej sesji prof. dr hab. Sławomira Smyczka z Uniwersytetu Ekonomicznego
w Katowicach. Na podstawie prowadzonych badań wyodrębnił on trzy sposoby zachowania
gospodarstw domowych w warunkach zmian koniunktury na rynku usług finansowych, tj.:
zachowania nieodpowiedzialne, przezorne i zachowawcze, różniące się sposobem podejmowania decyzji finansowych, skłonnością do oszczędzania i zaciągania kredytów.
Wystąpienia i dyskusja w drugiej sesji pt. Koniunktura gospodarcza a zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych, której przewodniczyła prof. dr hab. Krystyna MazurekŁopacińska, dotyczyły głównie analizy wpływu zmian koniunktury na zachowania gospodarstw domowych w zakresie wydatków konsumpcyjnych.
Pierwszy prelegent w tej sesji, prof. dr hab. Ryszard Barczyk z Uniwersytetu Ekonomicznego
w Poznaniu, przedstawił wyniki analizy związków przyczynowo-skutkowych występujących między indeksami dynamiki wydatków na spożycie indywidualne z dochodów osobistych polskich gospodarstw domowych a zmianami stóp NBP oraz średnim oprocentowaniem depozytów i należności banków komercyjnych. Z kolei prof. dr hab. Grażyna
Światowy z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu zwróciła uwagę na aktywną rolę
gospodarstw domowych w zmianach koniunktury gospodarczej, która wynika z podejmowanych przez nie decyzji zakupowych. Przedstawiając wyniki analiz w zakresie zmian, które nastąpiły po 1989 roku w sposobie dysponowania budżetem przez polskie gospodarstwa
domowe, wskazała także na zmiany w strukturze ich wydatków konsumpcyjnych.
Zagadnieniem zmian zachodzących w strukturze wydatków polskich gospodarstw domowych w warunkach zmieniającej się koniunktury zajął się również dr Bohdan Wyżnikiewicz
z Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową. Analizę tych zmian przedstawił w pięciu
typach gospodarstw różniących się profilem socjo-ekonomicznym, wykazując że będący
wyrazem spowolnienia gospodarczego wzrost udziału wydatków na żywność w strukturze
wydatków, wystąpił jedynie w gospodarstwach domowych rolników. Wystąpienie kolejnego prelegenta, prof. dr hab. Dariusza Fatuły z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
dotyczyło zachowań finansowych gospodarstw domowych oraz zmian w strukturze ich wydatków konsumpcyjnych występujących w kolejnych fazach cyklu koniunkturalnego.
Ponadto w tej sesji podjęty został również temat oddziaływania zmian koniunktury na
decyzje gospodarstw domowych dotyczące zabezpieczenia emerytalnego oraz na ich zachowania w zakresie korzystania z ochrony ubezpieczeniowej.
MIROSŁAWA KACZMAREK
107
Dyskusja w trzeciej sesji zatytułowanej Nastroje konsumentów oraz ocena sytuacji finansowej gospodarstw w różnych stanach koniunktury gospodarczej, której przewodniczyła
prof. dr hab. Elżbieta Adamowicz ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, koncentrowała się na zagadnieniu wpływu zmian koniunktury na nastroje konsumentów oraz sytuację
finansową i materialną gospodarstw domowych.
Problemem metodologii pomiaru nastrojów konsumentów zajęła się w swoim wystąpieniu prof. dr hab. Maria Drozdowicz-Bieć ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, która przedstawiła autorską miarę oceny tych nastrojów nazwaną „Wskaźnikiem Dobrobytu”,
utworzoną na podstawie trzech zmiennych – inflacji, wynagrodzenia i zatrudnienia.
Wskazała ona, że wskaźnik ten może być dobrym dopełnieniem pomiaru opinii konsumentów przeprowadzanego w ramach badań koniunktury.
Dalszą dyskusję w tej sesji zdominowała problematyka związków występujących między nastrojami konsumentów a zmianami koniunktury. Dyskutowano m.in. na temat relacji
występujących między zachowaniami oszczędnościowymi a optymizmem konsumenckim
w czasie zmieniającej się koniunktury gospodarczej, a także nad możliwością analizowania
związków pomiędzy zmianami jakościowych wskaźników nastrojów konsumentów a koniunkturalnymi fluktuacjami w gospodarce.
Przedmiotem rozważań w tej sesji była również dokonywana przez gospodarstwa domowe ocena ich sytuacji finansowej i materialnej w warunkach zmian koniunktury. Na podstawie analizy danych z budżetów gospodarstw domowych oraz publikowanych przez GUS
mierników sytuacji gospodarczej kraju wykazano, że mimo spowolnienia gospodarczego
gospodarstwa domowe pozytywnie oceniają swoją sytuację materialną. Z kolei przedstawione wyniki analizy zależności między ocenami sytuacji finansowej dokonanymi przez
gospodarstwa domowe a tempem wzrostu produktu krajowego brutto pokazały, że w okresach wysokiego tempa wzrostu gospodarczego ten sam respondent lepiej ocenia sytuację
finansową swojego gospodarstwa niż w okresach niskiego tempa wzrostu gospodarczego.
W trzeciej sesji dyskutowano również nad problemem wpływu zmian koniunktury na zachowania gospodarstw domowych na rynku usług finansowych. Na podstawie analizy zależności między podstawowym wskaźnikiem koniunktury konsumenckiej BWUK a dynamiką
zmian kredytów bankowych dla osób prywatnych wykazano, że koniunktura konsumencka
wykazuje najsilniejszy związek z dynamiką kredytów konsumpcyjnych, słabszy natomiast
ze zmianami popytu na kredyty na nieruchomości. Poruszone zostało także zagadnienie zarządzania finansami osobistymi i powiązań koniunktury gospodarczej z procesem podejmowania decyzji kredytowych, ubezpieczeniowych i w zakresie zabezpieczenia emerytalnego.
Ostatnim punktem konferencji, będącym zarazem podsumowaniem problematyki prezentowanej w ramach poszczególnych sesji, była dyskusja w ramach panelu Wpływ stanu
gospodarki na zachowania gospodarstw domowych na rynku, który poprowadził dr Bohdan
Wyżnikiewicz, a uczestnikami byli: prof. dr hab. Elżbieta Adamowicz, dr Alfred Bieć,
dr Piotr Boguszewski, prof. dr hab. Józef Garczarczyk, dr Mieczysław Kowerski, prof. dr hab.
Sławomir Smyczek, prof. dr hab. Jolanta Witek.
108
SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI ZACHOWANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH...
W pierwszej części dyskusji próbowano określić, które czynniki najbardziej różnicują
zachowania gospodarstw domowych na rynku w różnych stanach koniunktury oraz decydują o ich zachowaniach w zakresie oszczędzania i konsumpcji. W tym kontekście zwrócono
m.in. uwagę na wpływ, które na te zachowania wywierają informacje pojawiające się w mediach na temat stanu koniunktury, szczególnie te mające niekorzystny wydźwięk.
Drugą część dyskusji panelowej zdominowało zagadnienie niskiej skłonności do oszczędzania polskich gospodarstw domowych i przyczyn tego stanu rzeczy. Próbowano m.in.
określić, w jakim stopniu takie zachowania są rezultatem szerokiej podaży dóbr konsumpcyjnych przy występującym równocześnie wzroście dochodów. Ponadto uczestnicy panelu
próbowali odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu działania inwestycyjne gospodarstw
domowych wynikają ze wzrostu ich wiedzy ekonomicznej i znajomości zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej.
Zamykając konferencję prof. dr hab. Józef Garczarczyk zwrócił uwagę, że unikalną jej
wartością była możliwość prowadzenia dyskusji przez przedstawicieli środowiska naukowego prezentujących różnorodne podejścia w obszarze badania i analizy zachowań gospodarstw domowych w warunkach zmian koniunktury. Podkreślił, że analizy oparte na danych
makroekonomicznych znakomicie uzupełniają się z wynikami badań empirycznych prowadzonych wśród gospodarstw domowych, które pozwalają wnioskować m.in. o wpływie
czynników psychologicznych na zachowania konsumentów w warunkach zmian koniunktury.
109
Chrystyna Misiewicz
Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie
Sprawozdanie z konferencji pt. Kontrowersje wokół marketingu.
Kreowanie wartości a wartość marketingu
(Warszawa, 6-7 czerwca 2013 roku)
Zmiany uwarunkowań działania powodują, że zmienia się także postrzeganie marketingu oraz stawiane przed nim zadania. Obecnie coraz częściej marketing jest identyfikowany
jako kreator wartości dla klienta i przedsiębiorstwa. Jednak złożony i kontrowersyjny proces
tworzenia wartości niekiedy podważa wartość samego marketingu.
W dniach 6-7 czerwca 2013 r. Katedra Marketingu Akademii Leona Koźmińskiego
w Warszawie zorganizowała trzecią konferencję naukową z cyklu Kontrowersje wokół marketingu poświęconą zagadnieniu Kreowanie wartości a wartość marketingu. Celem konferencji była identyfikacja nowych zjawisk i procesów pojawiających się w marketingu oraz
kreowania wartości dla różnych podmiotów (klientów, właścicieli przedsiębiorstw i społeczeństwa). W programie konferencji wyodrębniono sesje podstawowe i sesje specjalne.
Efektem konferencji jest publikacja czasopisma „Handel Wewnętrzny” (numer 3, maj-czerwiec) w trzech tomach, odpowiadających tematycznie sesjom podstawowym, która zawiera
107 artykułów przygotowanych przez 123 autorów.
Otwarcia konferencji dokonał Kierownik Katedry Marketingu ALK – prof. dr hab.
Lechosław Garbarski, który przywitał uczestników konferencji oraz zaprezentował aspekty
organizacyjne i merytoryczne. Następnie rozpoczęła się pierwsza sesja podstawowa poświęcona tematowi Istota i uwarunkowania kreowania wartości przez marketing, której
przewodniczyła prof. dr hab. Małgorzata Bombol. Uwaga uczestników panelu została skupiona wokół następujących trzech dylematów:
-- Co zrobić, aby marketing był nauką?
-- Jaka jest rola współczesnego działu marketingu?
-- Samodzielność czy outsourcing działalności marketingowej?
Jako pierwszy prezentację zatytułowaną Marketing i metodologia nauk. Co zrobić, aby
marketing był nauką? przedstawił prof. dr hab. Ryszard Kłeczek. Zaproponował trzy rozwiązania mogące przyczynić się do poprawy statusu marketingu jako nauki. Są to:
-- prowadzenie badań empirycznych w celu tworzenia twierdzeń marketingu,
-- wyjaśnianie faktów na podstawie twierdzeń, a nie ad hoc,
-- starania, aby celem wypowiedzi metodologicznych była pomoc badaczom empirycznym
w ich badaniach.
W celu rozstrzygnięcia drugiego dylematu, dotyczącego „przydatności” działu marketingu, dr Katarzyna Rupik zaprezentowała wyniki badań własnych oraz światowych.
Prelegentka zwróciła uwagę na brak jednoznaczności w tej kwestii wśród teoretyków zagranicznych. Natomiast rezultaty badań własnych dr Katarzyny Rupik wykazały negatywną
110
SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI PT. KONTROWERSJE WOKÓŁ MARKETINGU...
rolę działu marketingu w kształtowaniu orientacji rynkowej i wyników przedsiębiorstw (dla
próby zdominowanej przez duże firmy).
Ostatnią prezentację zatytułowaną Outsourcing w komunikacji marketingowej jako odpowiedź na trzeci dylemat przedstawił dr Grzegorz Hajduk. Prelegent ukazał podstawowe
pojęcia związane z tym zagadnieniem, omówił zakres możliwych sposobów realizowania
komunikacji marketingowej przez podmioty zewnętrzne. Zwrócił również uwagę na negatywne i pozytywne aspekty tego zjawiska. Po tej części prezentacji odbyła się dyskusja
plenarna. Główne jej wątki dotyczyły problematyki wcześniejszych prezentacji, a w szczególności zostały poruszone następujące kwestie:
-- kompetencji marketingowych,
-- efektywności marketingowej,
-- definiowania pojęć marketingowych,
-- korzyści wynikających ze współpracy teoretyków i praktyków,
-- badań empirycznych w marketingu.
Druga sesja pt. Marketingowe sposoby kreowanie wartości dla klienta miała charakter
dyskusji panelowej. Dyskusję prowadził prof. dr hab. Bogdan Sojkin. Uczestnicy panelu
koncentrowali swoje wypowiedzi wokół następujących problemów:
-- definiowania wartości,
-- kształtowania wartości,
-- komunikowania wartości,
-- oferowania wartości.
W pierwszej części dyskusji jako pierwsza zabrała głos prof. dr hab. Iga Rudawska, która
skoncentrowała swoje wystąpienie na możliwych powiązaniach sieci pomiędzy podmiotami
a kreowaniem wartości w marketingu, podając w tym celu przykłady dwóch przedsięwzięć
marketingowych. Następnie dr Magdalena Sobocińska omówiła zastosowania mediów społecznościowych w działaniach marketingowych. Wskazała na wartości oferowane uczestnikom społeczności internetowych oraz na implikacje dla marketingu wynikające z rozwoju
tych społeczności.
Głównym wątkiem wystąpienia dr Katarzyny Dziewanowskiej była koncepcja tworzenia wartości na bazie doświadczeń konsumentów. Dr Dziewanowska zaprezentowała najważniejsze założenia oraz ograniczenia tej koncepcji, a także przykłady jej zastosowania
w praktyce.
Osoby zabierające głos w drugiej części dyskusji plenarnej nawiązywały do wypowiedzi
panelistów. Wśród problemów przewodnich warto wymienić:
-- różnice między wartością oczekiwaną a dostarczaną,
-- kwantyfikacje wartości,
-- znaczenie wartości marki w ujęciu niefinansowym,
-- pozytywne i negatywne aspekty stosowania mediów społecznościowych,
-- udział klienta w procesie tworzenia wartości,
-- różne wymiary wartości.
CHRYSTYNA MISIEWICZ
111
Ostatnia sesja podstawowa pt. Wartość marketingu odbyła się w drugim dniu konferencji.
Sesja ta miała charakter postępowania sądowego nad wartością marketingu. Przewodniczącą
„rozprawy” była prof. dr hab. Aniela Styś, rolę „obrońcy” pełniła prof. dr hab. Teresa Taranko,
natomiast „prokuratorem” była dr Jolanta Tkaczyk. W pierwszej części rozprawy swoje argumenty prezentowała strona oskarżająca. Główne zarzuty oskarżenia wobec marketingu
koncentrowały się na kwestiach: wybiórczego wykorzystania marketingu w koncepcji CSR,
planowanego skracania cyklu życia produktów, kreowania sztucznych potrzeb, manipulacyjnej oraz nieetycznej natury marketingu. W drugiej części rozprawy zostały zaprezentowane
argumenty i dowody w obronie marketingu, a wśród nich: marketing jako kreator wartości
dla nabywców, wprowadzanie innowacyjnych produktów, tworzenie i wzmacnianie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, znaczący wkład marketingu do nauki w zakresie zarządzania. Jako argumenty w obronie marketingu przedstawiano także niedojrzałość polskich
konsumentów do odpowiedzialnej konsumpcji, nieracjonalne zachowania konsumentów. Po
wysłuchaniu obu stron i przesłuchaniu wskazanych przez strony świadków (autorów referatów przygotowanych na konferencję), prof. dr hab. Aniela Styś, jako sędzia, uznała marketing za winnego postawionych mu zarzutów, uzasadniając werdykt przy wykorzystaniu
kryteriów obejmujących wieloaspektową krytykę marketingu. Sędzia odwołała się do oceny
marketingu poprzez jego warstwę funkcjonalną, etyczną, intelektualną oraz polityczną.
Oprócz sesji podstawowych związanych z tematyką konferencji, odbyły się również
trzy sesje specjalne. Pierwszą sesję zatytułowaną Doświadczenia nowej formuły habilitacji
prowadził prof. dr hab. Bogdan Nogalski. Profesor zaprezentował najważniejsze zmiany
zachodzące w procedurach nadawania stopni naukowych uwarunkowanych nowelizacją
ustawy o szkolnictwie wyższym oraz ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym.
W drugiej sesji specjalnej prof. dr hab. Teresa Taranko oraz dyrektor Wojciech Pronobis
zaprezentowali działające w Polsce stowarzyszenia teoretyków i praktyków marketingu.
Trzecia sesja specjalna dotyczyła zagadnień związanych z możliwościami aktualizowania
informacji w Google Scholar. Prof. dr hab. Grzegorz Mazurek wytłumaczył podstawowe
terminy, następnie pokazał, jak poprawnie dodawać prace naukowe do Google Scholar oraz
w jaki sposób zwiększyć widoczność swoich tekstów w Internecie.
Konferencja stanowiła dobrą okazję do wymiany poglądów na temat kontrowersji wokół
marketingu, a w szczególności wartości marketingu. Szerokie grono zaproszonych gości
i prelegentów, sympatyczna atmosfera i perfekcyjna organizacja sprzyjała dyskusjom zarówno na sali obrad, jak również w kuluarach.
112
!
Aktualności
Urszula Kłosiewicz-Górecka
IBRKK – Warszawa
Powołanie Rady Konsultacyjnej do spraw Handlu i Usług
przy MG
W dniu 7 maja 2013 r. minister gospodarki, na podstawie art. 7 ust 4 pkt 5 ustawy
z dnia 8 sierpnia 1996 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 392) powołał Radę Konsultacyjną do spraw
Handlu i Usług, która jest organem pomocniczym ministra gospodarki. Powołanie Rady
Konsultacyjnej wpisuje się w realizację misji Ministerstwa Gospodarki, którą jest stwarzanie
najlepszych w Europie warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Zadaniem Rady
jest wspieranie ministra gospodarki w podejmowaniu działań na rzecz znoszenia barier i zjawisk działających dysfunkcyjnie w sferze handlu i usług, a także opracowywanie propozycji
rozwiązań legislacyjnych w celu stworzenia lepszych regulacji prawnych oraz rozwiązań
systemowych służących rozwojowi handlu wewnętrznego i usług w Polsce. Ważnym zadaniem Rady jest wspieranie przedsiębiorczości, innowacyjności oraz podejmowanie działań
na rzecz zachowania różnorodności sfery handlu i usług. Chodzi o kreowanie warunków na
zrównoważony rozwój mikro-, małych, średnich i dużych przedsiębiorstw, funkcjonujących
niezależnie oraz w sieci wedle różnych form handlu.
W skład Rady wchodzą osoby reprezentujące środowiska naukowe i przedsiębiorców,
z inicjatywy których nastąpiło powołanie Rady przez ministra gospodarki. W składzie Rady
mają reprezentację następujące organizacje: Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur,
Kongregacja Przemysłowo-Handlowa, Korporacja Przedsiębiorców Budowlanych UNI-BUD,
Naczelna Rada Zrzeszeń Handlu i Usług, Polska Federacja Producentów Żywności, Polska
Izba Handlu, Polska Organizacja Handlu i Dystrybucji, Ogólnopolskie Stowarzyszenie
Kupców i Drobnej Wytwórczości, Polska Izba Paliw Płynnych, Polska Izba PrzemysłowoHandlowa Budownictwa, Polska Organizacja Przemysłu i Handlu Naftowego, Stowarzyszenie
Polska Wódka, Związek Rzemiosła Polskiego oraz Związek Pracodawców Polski Przemysł
113
Spirytusowy. Rada będzie współpracować z Departamentem Handlu i Usług w MG, który
zapewniać będzie obsługę prac Rady.
Na inaugurującym posiedzeniu Rady Konsultacyjnej Wicepremier – Janusz Piechociński
podkreślił istotne znaczenie Rady jako organu pomocniczego ministra gospodarki działającej na rzecz wzrostu znaczenia sfery handlu i usług w gospodarce kraju oraz podnoszenia
pozycji Polski, a także zachowania różnorodności i zrównoważonego harmonijnego rozwoju wszystkich grup przedsiębiorstw funkcjonujących w tym obszarze gospodarki.
Podczas organizacyjno-merytorycznego spotkania Rady Konsultacyjnej w dniu 3 lipca
2013 r. ustalono skład Prezydium Rady:
-- Przewodnicząca – Urszula Kłosiewicz Górecka (Instytut Badań Rynku, Konsumpcji
i Koniunktur)
-- Wiceprzewodniczący - Waldemar Nowakowski (Polska Izba Handlu)
-- Sekretarz – Andrzej Maria Faliński (Polska Organizacja Handlu i Dystrybucji)
-- Członek Prezydium – Andrzej Gantner (Polska Federacja Producentów Żywności)
-- Członek Prezydium – Janusz Rakowski (Kongregacja Przemysłowo-Handlowa).
Uzgodniono także tryb pracy Rady Konsultacyjnej, przyjmując m.in. że Rada obraduje w trybie kwartalnym, co nie wyklucza spotkań ad hoc na wniosek: Przewodniczącej,
Departamentu Handlu i Usług, uchwały Prezydium Rady lub na wniosek trzech członków
Rady. W uzasadnionych przypadkach Prezydium zapraszać będzie zewnętrznych ekspertów, polityków, przedstawicieli pracodawców reprezentujących określone branże czy usługi.
Rada podejmować będzie decyzje zwykłą większością głosów.
Podstawę debaty merytorycznej Rady w dniu 3 lipca br. była koncepcja zakresu zainteresowań przedłożona Radzie przez Przewodniczącą Rady Konsultacyjnej, zawierająca 13
obszarów / bloków tematycznych:.
-- Funkcjonalność sfery handlu i usług w gospodarce Polski; analiza SWOT, propozycje
podnoszenia znaczenia tej sfery w gospodarce narodowej.
-- Uwarunkowania zewnętrzne funkcjonowania sfery handlu i usług w Polsce; analiza skutków propozycji regulacji podejmowanych m.in. w UE.
-- Przeciwdziałanie handlowi nielegalnemu.
-- Identyfikacja barier i zjawisk działających dysfunkcyjnie w obszarze handlu i usług.
-- Lepsze prawo; propozycje rozwiązań legislacyjnych w celu stworzenia lepszych regulacji prawnych oraz rozwiązań systemowych służących rozwojowi sektora handlu i usług,
w tym szczególnie MSP.
-- Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju handlu niezależnego i sieciowego; ocena
stanu i propozycje zmian.
-- Uwarunkowania harmonijnego, zrównoważonego rozwoju poszczególnych formatów
handlu na rynkach lokalnych; ocena stanu i propozycje zmian.
-- Uwarunkowania współpracy podmiotów w kanałach sprzedaży (zwalczanie nieuczciwej
konkurencji); ocena stanu i propozycje zmian.
-- Informacyjne i edukacyjne funkcje sfery handlu i usług; identyfikacja kluczowych obszarów SOB oraz propozycje zwiększania przejrzystości i skuteczności tych działań.
114
POWOŁANIE RADY KONSULTACYJNEJ DO SPRAW HANDLU I USŁUG PRZY MG
-- Ekologiczne aspekty funkcjonowania sfery handlu i usług.
-- Technologie ICT w sferze handlu – ocena stanu, wspieranie postępu i ograniczanie zagrożeń.
-- Kontrole urzędowe; ocena stanu, propozycje.
-- Rekomendacje w zakresie poprawy warunków funkcjonowania sekcji usług/branż (np.
rynek artykułów żywnościowych; rynek alkoholi; paliw płynnych).
W trakcie dyskusji ustalono misję Rady, którą jest dokonywanie analizy funkcjonalności sfery handlu i usług wobec gospodarki narodowej i podnoszenie pozycji Polski w Unii
Europejskiej. Za kluczowe w pracach Rady uznano przyczynianie się do znoszenia barier
i zjawisk działających dysfunkcyjnie na rozwój handlu i usług oraz wspieranie działań na
rzecz rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności w sferze handlu i usług. Założono, że
przesłanką podstawową prac Rady jest utrzymanie zróżnicowanego i zrównoważonego
strukturalnie rozwoju poszczególnych form handlu (handel drobnodetaliczny, handel niezależny - nowoczesny z tradycjami, handel sieciowy, e-handel). Uznano także, że prace Rady
Konsultacyjnej powinny zmierzać do stanowienia „lepszego prawa” oraz rozwiązań systemowych służących rozwojowi całej sfery handlu i usług.
W trakcie dyskusji wnioskowano o merytoryczne wsparcie prac Rady w postaci zlecenia przygotowania przez placówkę naukową oceny aktualnej funkcjonalności sfery handlu
i usług, która powinna koncentrować się na sprawach odnoszących się do całej sfery handlu
i usług. Opracowanie powinno objąć identyfikację szans i zagrożeń dla analizowanej sfery
gospodarki, wynikających m. in. z przynależności Polski do UE.
Następne posiedzenie Rady planowane jest we wrześniu br., na które Prezydium we
współpracy z członkami Rady przygotuje do dyskusji agendę spraw merytorycznych.
CONTENTS/СОДЕРЖАНИЕ
115
Contents
Selected Aspects of Basic Dimensions of Sales Staff of the Slovak
Industrial Enterprises – Jaroslav Kita, Katarína Máziková,
Marta Grossmanová, Pavol Kita............................................................................... 5
Situation of People Aged 50+ in the Labour Market in Poland
– Urszula Kłosiewicz-Górecka................................................................................. 21
Institutional Analysis of Ukrainian Monetary Sector’s Influence
on Economic Growth – Iryna Hrabynska, Olga Soltys............................................. 35
Food Consumption and Prices under the Pressure of Economic
Slowdown – Krystyna Świetlik................................................................................ 47
Diversity of Attractiveness of the Poland’s Main Fair Centres
– a Multidimensional Analysis – Andrzej Szromnik, Krzysztof P. Wojdacki............ 62
Strategies of Financing Trade Enterprises under the Conditions
of Economic Slowdown – Anna Skowronek-Mielczarek......................................... 82
Quality of Client Service in Public Administration Offices – Adam Rudzewicz,
Jacek Michalak........................................................................................................ 95
SCIENTIFIC INSTITUTIONS ACTIVITIES
Report on the Conference Households’ Behaviour under Conditions
of Economic Situation Changes (Poznan, 11 April 2013)
– Mirosława Kaczmarek....................................................................................... 105
Report on the Conference Controversies around Marketing. Creating Value
and Value of Marketing – Chrystyna Misiewicz.................................................... 109
NEWS
Appointment of the Advisory Council for Trade and Services
at the Minister of Economy...........................................................................................112
Содержание
Избранные аспекты основных размеров отделов сбыта словацких
промышленных предприятий – Jaroslav Kita, Katarína Máziková,
Marta Grossmanová, Pavol Kita............................................................................... 5
116
CONTENTS/СОДЕРЖАНИЕ
Ситуация людей в возрасте свыше 50 лет на рынке труда в Польше
– Urszula Kłosiewicz-Górecka................................................................................. 21
Институциональный анализ влияния украинского денежного сектора
на экономический рост – Iryna Hrabynska, Olga Soltys...................................... 35
Потребление и цены продуктов питания под нажимом экономического
спада – Krystyna Świetlik........................................................................................ 47
Дифференциация привлекательности главных ярмарочных центров
Польши – многомерный анализ – Andrzej Szromnik, Krzysztof P. Wojdacki...... 62
Стратегии финансирования торговых предприятий в условиях
экономического спада – Anna Skowronek-Mielczarek......................................... 82
Качество обслуживания клиента в учреждениях государственного
управления – Adam Rudzewicz, Jacek Michalak................................................... 95
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ НАУЧНЫХ ЗАВЕДЕНИЙ
Отчет о конференции «Поведение домохозяйств в условиях изменений
конъюнктуры» (Познань, 11 апреля 2013 года) – Mirosława Kaczmarek......... 105
Отчет о конференции «Разногласия вокруг маркетинга. Формирование
ценности и ценность маркетинга» – Chrystyna Misiewicz................................. 109
НОВОСТИ
Назначение Консультативного совета по вопросам торговли
и услуг при министре экономики...............................................................................112

konsumpcja - Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur

Transkrypt

Podobne dokumenty

Strona www dostosowana do urzÄ dzeĹ mobilnych-Agendo

Otwórz - Polish National Sales Awards

więcej - Transaco