Tom 28 - Czasy nowożytne

Transkrypt

Czasy Nowożytne
Modern
Ages
VOL. 28
Czasy
Nowożytne
TOM 28
Profesorowi JERZEMU DYGDALE
– wybitnemu znawcy XVIII wieku –
z okazji siedemdziesiątych urodzin
dedykują ten tom
Przyjaciele i Koledzy
Warszawa 2015
Rada Naukowa
Iwan Michelangelo D’Aprile (Poczdam), Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen)
Andrzej Chwalba (Kraków), Karin Friedrich (Aberdeen), Henryk Gmiterek (Lublin)
Andrzej Kamieński (Poznań) Cezary Kuklo (Białystok)
Janusz Małłek (Toruń) – przewodniczący, Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
Krzysztof Mikulski (Toruń), Stanisław Salmonowicz (Toruń)
Edward Włodarczyk (Szczecin)
Kolegium redakcyjne
Igor Kąkolewski (Berlin) – zastępca redaktora naczelnego, Wojciech Sławiński (Toruń)
Łukasz Wróbel (Toruń) – sekretarze, Jacek Wijaczka (Toruń) – redaktor naczelny
Redakcja informuje, że drukowana wersja czasopisma jest pierwotna
Adres redakcji
Polskie Towarzystwo Historyczne
Zarząd Główny
Rynek Starego Miasta 29/31
00–272 Warszawa
Adres do korespondencji
Instytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
ul. Bojarskiego 1
87–100 Toruń
e-mail: [email protected]
Wydawca
Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Historycznego
Spis treści
Artykuły
Igor Kąkolewski (Berlin) – Tolerancja czy tolerowanie? Koncepcje tolerancji
chrześcijan wobec Żydów w Rzeczypospolitej na tle Rzeszy Niemieckiej
w XVI i pierwszej połowie XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej Kamieński (Poznań) – Rola kasztelanów w systemie obronnym Wielkopolski
w XVI–XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hanna Węgrzynek (Warszawa) – Fala napaści na Miasto Żydowskie pod Lublinem
w latach 1633–1635 jako przejaw siłowego rozwiązania długotrwałego
konfliktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jacek Wijaczka (Toruń) – Ojczyzna czy rodzina? Dylemat księcia Bogusława
Radziwiłła (1620–1669) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Monika Matwiejczuk (Warszawa) – Jean-François Regnard – podróżnik
nieznany? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marian Chachaj (Lublin) – Młodość Michała Tomasza Korybuta Wiśniowieckiego,
przyszłego króla polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotr Kitowski (Gdańsk) – Spory rady miejskiej Nowego nad Wisłą ze starostami
w XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Edmund Kizik (Gdańsk) – Rękopiśmienna gazeta „Danziger Monathliche
Sammlung” (1773–1792) – źródło do badań nad kulturą życia w Gdańsku
u schyłku XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tomasz Krzemiński (Toruń) – Od stoków Kaukazu po Weichselmünde – niedole
czerkieskich najemników w Prusach około połowy XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . Szczepan Wierzchosławski (Toruń) – Polski robotnik w Prusach w XIX
i na początku XX wieku. Casus Jakuba Wojciechowskiego (1884–1958) . . . . . . 11
25
45
61
73
95
111
129
145
163
Artykuły recenzyjne
Kazimierz Puchowski (Gdańsk) – Trudna misja. Jezuici na Węgrzech w świetle
studium Paula Shore’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Wojciech Piasek (Toruń) – S/przeciw-historia i egocentryzm poznawczy
w historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Stanisław Salmonowicz (Toruń) – „Exorbitancyje w urzędzie poselskim” . . . . . . . 205
6
Spis treści
Recenzje
Józef Jasnowski, Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515–1565). Kanclerz i marszałek
ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewoda wileński, Oświęcim 2014
– Piotr Łabędź (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Joachim Oelhaf i jego współcześni, red. Adam Szarszewski, Bartłomiej Sieka,
Gdańsk 2013 – Katarzyna Pękacka-Falkowska (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przyjaźń w kulturze staropolskiej, red. Agnieszka Czechowicz, Małgorzata Trębska,
Lublin 2013 – Barbara Milewska-Waźbińska (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jeffrey Freedman, Books without Borders in Enlightenment Europe. French
Cosmopolitanism and German Literary Market, Philadelphia 2012 – Anna
Żbikowska-Migoń (Wrocław) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Józef Głowacki, Gastronomia polityczna kuchmistrza litewskiego. Michał
Wielhorski (ok. 1731–1814) – życie i myśl ustrojowa, Warszawa 2014 –
Arkadiusz M. Stasiak (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Słaby, Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej
jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich, Kraków 2014 – Jerzy
Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Piotr Paluchowski, „Danziger Erfahrungen” w latach 1739–1793. Studium
dziejów gdańskiego czasopiśmiennictwa, Warszawa 2013 – Danuta Hombek
(Kielce) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Adam Kucharski, Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich
podróży w epoce późnego baroku, Toruń 2013 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . .
Publiczne, prywatne, intymne w kulturze XVIII wieku, red. Teresa Kostkiewiczowa,
Warszawa 2014 – Agnieszka Słaby (Kraków) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Paweł Wierzbicki, Dywizja Kozaków Sułtańskich. Polityczno-wojskowe koncepcje
stronnictwa Czartoryskich w okresie wojny krymskiej (1853–1856),
Kraków 2013 – Kazimierz Dopierała (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Theoretical Discussions of Biography. Approaches from History, Microhistory,
and Life Writing, red. Hans Renders, Binne de Haan, Lejda–Boston 2014
– Łukasz Wróbel (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Holzer, Historyk w trybach historii. Wspomnienia, Kraków 2013
– Igor Kąkolewski (Berlin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
219
222
228
231
235
238
242
248
254
259
264
268
Do i od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Table of Contents
Article
Igor Kąkolewski (Berlin) – Toleration, or sufferance? Christian concepts
of tolerance toward Jews in the Polish-Lithuanian Commonwealth, compared
to those formulated in the German reich in the 16th and 1st half of 17th century . .
Andrzej Kamieński (Poznań) – The castellans in the defence of Greater Poland
(Wielkopolska), 16th to 18th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hanna Węgrzynek (Warszawa) – The wave of attacks on the Jewish Town near
Lublin in 1633–1635: a violent solution to a long-lasting conflict . . . . . . . . . . .
Jacek Wijaczka (Toruń) – The Homeland, or the family? The Lilemma of Prince
Bogusław Radziwiłł (1620–1669) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Monika Matwiejczuk (Warszawa) – Jean-François Regnard – le voyageur
inconnu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marian Chachaj (Lublin) – Michał-Tomasz Korybut Wiśniowiecki, the prospective
king of Poland: his young years . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Piotr Kitowski (Gdańsk) – Disputes between the city council Nowe and starosts
in the 18th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Edmund Kizik (Gdańsk) – “Danziger Monathliche Sammlung”, (1773–1792):
the manuscript newspaper as a source for research on the culture of life
in Gdansk in the late 18th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tomasz Krzemiński (Toruń) – From the slopes of Caucasus to Weichselmünde:
the miseries of Cherkess mercenaries in Prussia around mid – nineteenth
century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szczepan Wierzchosławski (Toruń) – Polish workers in Prussia in the 19th and 20th
century. The case of Jakub Wojciechowski (1884–1958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
25
45
61
73
95
111
129
145
163
Review Articles
Kazimierz Puchowski (Gdańsk) – A difficult mission. Jesuits in Hungary in the light
of Paul Shores’ book . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Wojciech Piasek (Toruń) – Protest-history and cognitive egocentrism
in history . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Stanisław Salmonowicz (Toruń) – Grievances (exorbintacyje) voiced by Sejm’s
envoys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
8
Table of Contents
Review Articles
Józef Jasnowski, Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515–1565). Kanclerz i marszałek
ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewoda wileński, Oświęcim 2014
– Piotr Łabędź (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Joachim Oelhaf i jego współcześni, red. Adam Szarszewski, Bartłomiej Sieka,
Gdańsk 2013 – Katarzyna Pękacka-Falkowska (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przyjaźń w kulturze staropolskiej, red. Agnieszka Czechowicz, Małgorzata Trębska,
Lublin 2013 – Barbara Milewska-Waźbińska (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . Jeffrey Freedman, Books without Borders in Enlightenment Europe. French
Cosmopolitanism and German Literary Market, Philadelphia 2012 – Anna
Żbikowska-Migoń (Wrocław) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jerzy Józef Głowacki, Gastronomia polityczna kuchmistrza litewskiego. Michał
Wielhorski (ok. 1731–1814) – życie i myśl ustrojowa, Warszawa 2014 –
Arkadiusz M. Stasiak (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Agnieszka Słaby, Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej
jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich, Kraków 2014 – Jerzy
Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotr Paluchowski, „Danziger Erfahrungen” w latach 1739-1793. Studium
dziejów gdańskiego czasopiśmiennictwa, Warszawa 2013 – Danuta Hombek
(Kielce) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adam Kucharski, Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich
podróży w epoce późnego baroku, Toruń 2013 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . . Publiczne, prywatne, intymne w kulturze XVIII wieku, red. Teresa Kostkiewiczowa,
Warszawa 2014 – Agnieszka Słaby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paweł Wierzbicki, Dywizja Kozaków Sułtańskich. Polityczno-wojskowe koncepcje
stronnictwa Czartoryskich w okresie wojny krymskiej (1853-1856), Kraków 2013
– Kazimierz Dopierała (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Theoretical Discussions of Biography. Approaches from History, Microhistory,
and Life Writing, red. Hans Renders, Binne de Haan, Lejda–Boston 2014
– Łukasz Wróbel (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jerzy Holzer, Historyk w trybach historii. Wspomnienia, Wydawnictwo ZNAK,
Kraków 2013 – Igor Kąkolewski (Berlin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
222
228
231
235
238
242
248
254
259
264
268
Letters to and from the editorial board . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Editorial Guidelines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Artykuły
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Igor Kąkolewski
Berlin
Tolerancja czy tolerowanie?
Koncepcje tolerancji chrześcijan wobec Żydów
w Rzeczypospolitej na tle Rzeszy Niemieckiej
w XVI i pierwszej połowie XVII wieku
Przedstawione tu rozważania zostały zainspirowane moją współpracą w roli
konsultanta do spraw historii wczesnonowożytnej Polski i Europy w ramach wystawy stałej Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Przedmiotem tego
artykułu jest nie praktyka tolerancji w życiu codziennym, lecz analiza różnych refleksji i koncepcji funkcjonujących w sferze życia publicznego, wyrażanych przez
chrześcijan na temat tolerowania Żydów w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej
w okresie od XVI do pierwszej połowy XVII w., głównie na tle ówczesnej Rzeszy
Niemieckiej.
W klasycznych opracowaniach Josepha Leclera, Jeanna Berengera i Heinza
Schillinga1 poświęconych generalnie zagadnieniu tolerancji religijnej we wczesnej
epoce nowożytnej autorzy zajęli się prawie wyłącznie zagadnieniami związanymi
z koncepcjami tolerancji wewnątrz środowisk chrześcijańskich, np. nurtem uznawanym w danym momencie i miejscu za ortodoksyjny wobec prądów heterodoksyjnych, czyli uznawanych za „heretyckie”. Natomiast ich refleksja rzadko dotyka
problemu tolerancji chrześcijan wobec niechrześcijan. To zagadnienie pozostaje
przedmiotem badań historyków zajmujących się dziejami grup marginalizowanych. Oczywiście z perspektywy historyka zachodnioeuropejskiego kwestia po J. Lecler, Historia tolerancji w wieku reformacji, t. 1–2, Warszawa 1967; J. Berenger, Tolérance ou paix de religion en Europe centrale: 1415–1792, Paris 2000 (polskie wydanie:
Tolerancja religijna w Europie w czasach nowożytnych, tłum. M. Forycki, Poznań 2002);
H. Schilling, Die „acceptation de la diversite“ im Europa der frühen Neuzeit und im Rahmen der europäischen vergleichenden Perspektive, w: idem, Ausgewählte Abhandlungen zur
europäischen Reformations- und Konfessionsgeschichte, Berlin 2002, s. 32–47.
1
12
Igor Kąkolewski
działów wyznaniowych wewnątrz chrześcijaństwa łacińskiego powstałych wskutek „dwóch reform chrześcijaństwa” w XVI i XVII w. wydaje się odgrywać kluczową rolę. Czy jednak perspektywa taka wystarczy do zrozumienia np. fenomenu
Rzeczypospolitej jako kraju wielu religii i stosunkowo poprawnego, przynajmniej
do połowy XVII stulecia, współżycia rozmaitych denominacji?
W tym miejscu dotykamy mitu dawnej Rzeczypospolitej jako „państwa bez
stosów” – oazy tolerancji w epoce wstrząsanych wojnami religijnymi Francji,
Rzeszy Niemieckiej i Niderlandów. Mit ten – wzmocniony tytułem książki Janusza Tazbira2, z reguły bez dogłębnego zrozumienia treści samego dzieła tego
wybitnego historyka – ciągle dominuje w syntetyzujących i popularnych ujęciach przedstawiających Rzeczpospolitą Obojga Narodów jako swoistą arkadię,
kolebkę aktu konfederacji warszawskiej z 1573 r., wyprzedzającego swą oryginalnością dokumenty innych współczesnych pokojów religijnych. Tymczasem
panorama stosunków wyznaniowych przytoczona w opublikowanym niedawno
książkowym eseju Jeanna Berengera wyraźnie wskazuje – z jednej strony – np.
na trwałość i efektywność regulacji kwestii wyznaniowych wprowadzonych
w Rzeszy Niemieckiej (oprócz terytoriów habsburskich) w wyniku pokoju westfalskiego 1648 r., z drugiej zaś – podobny do polsko-litewskiego poziom i typ
tolerancji w środowisku chrześcijańskim osiągnięty w Siedmiogrodzie w połowie XVI, następnie zaś od początku XVII w. w habsburskim Królestwie Węgier.
Zarazem Berenger wskazał – niestety, już bez pogłębionej refleksji – na osmańską Turcję jako przykład państwa o wysokim poziomie tolerancji państwa wobec różnych grup religijnych funkcjonujących na terenach tureckiego imperium
w XVI/XVII w.3, które należałoby uznać za przysłowiowe „państwo bez stosów”,
a cywilizację islamu, podkreślającą afiliację Żydów, chrześcijan i muzułmanów
jako „ludów Księgi” – za bardziej tolerancyjną niż ówczesna cywilizacja chrześcijańska. Autor ten jednak w gruncie rzeczy nie wyjaśnił głębszych przyczyn,
dla których Siedmiogród (a później Węgry), oprócz Rzeczypospolitej, osiągnął
stosunkowo wysoki poziom tolerancji religijnej w porównaniu z innymi państwami europejskimi.
Wydaje mi się, że jednym z najważniejszych powodów tak wysokiego poziomu tolerancji był występujący na wszystkich wymienionych tu obszarach środkowej i wschodniej Europy fenomen i tradycja wieloetniczności i wielokulturowości, w konkretnej sytuacji zmuszające do ułożenia w sposób pokojowy warunków
współżycia rozmaitych grup etnicznych i religijnych – w przypadku wspomnianych
obszarów, zarówno chrześcijańskich, jak i niechrześcijańskich (Żydów, Karaimów
Zob. ostatnie wydanie tej książki: J. Tazbir, Państwo bez stosów: szkice z dziejów tolerancji
w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 2009.
3
J. Berenger, Tolerancja; zob. zwłaszcza obszerne rozważania na temat Siedmiogrodu i Węgier w rozdziałach 2 i 5 oraz na temat osmańskiej Turcji m.in. s. 232.
2
Tolerancja czy tolerowanie
13
i muzułmanów)4. Pod względem wieloetniczności charakterystycznej dla Polski-Litwy oraz Siedmiogrodu i Węgier, a także europejskiej części Turcji, we wczesnej epoce nowożytnej trudno znaleźć w Europie Zachodniej państwa o podobnym
typie wielokulturowości – nawet jeśli w całej Europie wczesnonowożytnej regionalizmy odgrywały rolę podstawową, jak np. porównywalnej z Rzeczpospolitą w niektórych aspektach (zwłaszcza ustrojowych) Rzeszy Niemieckiej5. Natomiast jeśli
chodzi o kontekst kulturowo-społeczny, to sytuacja w Rzeczypospolitej i w Rzeszy
wydaje się odmienna w kilku aspektach6. Chociaż w krajach niemieckich Żydzi
żyli w równie zróżnicowanym stanowo społeczeństwie jak w Rzeczypospolitej, to
jednak w mniej różnorodnym etnicznie oraz na szerszą skalę dopiero od momentu
reformacji różnicującym się wyznaniowo. Poza tym – co istotne – zdecydowanie
różne były liczebność i udział procentowy Żydów w ludności w obu państwach.
Przyjmuje się, że około 1600 r. w Rzeszy mieszkało około 12 000 wyznawców
judaizmu, co stanowiło znikomy odsetek całej populacji Rzeszy, nieprzekraczający promila. Przyczyna tego stanu rzeczy leżała w fali represji i wypędzeń w XIV
i XV w. z niemieckich miast i państw terytorialnych ludności żydowskiej, której
część imigrowała na ziemie polskie. Konsekwencją była atomizacja życia wspólnot
żydowskich w większości ośrodków miejskich w Niemczech (w jednej miejscowości w XVI w. mieszkały nie więcej niż dwie, trzy rodziny, co nie wystarczało
do utworzenia gminy synagogalnej) oraz jego koncentracja w nielicznych, za to
dużych gminach, takich jak Praga, a także Frankfurt, Wormacja i Fulda7.
Dokładnie odwrotny proces zaszedł na ziemiach polsko-litewskich. Na przełomie XVI i XVII w. odsetek Żydów – według rozbieżnych szacunków – mógł wzrosnąć już do 2% w liczącej ponad 8 milionów ludności Rzeczypospolitej8, tworząc
H. Litwin, Narody Pierwszej Rzeczypospolitej, w: Tradycje polityczne dawnej Polski, wyd.
A. Sucheni-Grabowska, A. Dybkowska, Warszawa 1993, s. 168–218, oraz: Pod wspólnym
niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej, red. M. Kopczyński, W. Tygielski, Warszawa
2010.
5
I. Kąkolewski, Comparatio dwóch monstrów – Rzeczpospolita polsko-litewska a Rzesza Niemiecka w XVI–XVIII wieku, w: Rzeczpospolita – Europa XVI–XVIII wiek. Próba konfrontacji,
wyd. M. Kopczyński, W. Tygielski, Warszawa 1999, s. 143–162.
6
A. Teller, Telling the Difference. Some Comparative Perspectives on the Jews’ Legal Status
in the Polish-Lithuanian Commonwealth and the Holy Roman Empire, „Polin” 2010, vol. 22,
s. 109–141.
7
F. Battenberg, Żydzi w Europie. Proces rozwoju mniejszości żydowskiej w nieżydowskim środowisku Europy 1650–1933, tłum. A. Soróbka, Wrocław 2008, s. 215, niestety z błędnymi
datami w tytule; por. też wydanie oryginalne: Das europäische Zeitalter der Juden. Zur Entwicklung einer Minderheit in der nichtjüdischen Umwelt Europas, Darmstadt 1990.
8
Zob. przede wszystkim: Z. Guldon, Osadnictwo żydowskie i liczebność ludności żydowskiej
na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym. Stan i program badań, w: Żydzi
i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji, Kraków 21–23 XI
1995, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 145–154, oraz idem, Skupiska żydowskie w miastach polskich w XV–XVI wieku, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich.
4
14
Igor Kąkolewski
w pierwszej połowie XVII w. najliczniejszą diasporę żydowską na świecie oraz
najliczniejszą grupę etniczną spośród osiadłych na ziemiach polsko-litewskich tzw.
narodów tułaczych (Ormian, Karaimów, Romów). Konsekwencją ekspansji demograficznej Żydów w Polsce-Litwie był wzrost liczby ich gmin oraz osiedli, np. na
terenach wówczas kolonizowanej Ukrainy, a także rozkwit autonomii żydowskiej
na poziomie zarówno gmin synagogalnych, jak i samorządowych reprezentacji regionalnych (ziemstwa) oraz ogólnopaństwowych (funkcjonujący od około 1580 r.
Sejm Czterech Ziem)9.
Ze sprawą imigracji Żydów niemieckich na ziemie polsko-litewskie wiąże się
ściśle kwestia porównania przez nich samych ich sytuacji w Rzeszy Niemieckiej
i w Rzeczypospolitej. Wypada tu przypomnieć wielokrotnie cytowane w literaturze przedmiotu słowa jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskich Żydów
w XVI w., rabina z krakowskiego Kazimierza Mojżesza Isserlesa (zm. 1572), którego rodzina przybyła do Krakowa z Niemiec w ostatniej dekadzie XV w. Isserles
tak pisał w połowie XVI w. do innego rabina, który powrócił do Polski z Niemiec:
Wiadomość, że wróciłeś w dobrym zdrowiu i pokoju, ucieszyła mnie, choć uważałbym
za lepsze, gdybyś został w Niemczech i tam objął urząd rabina i nauczyciela. Ale może
jest lepiej o suchym chlebie w spokoju w naszym kraju żyć, gdzie nienawiść przeciwko
nam nie jest tak silna jak w Niemczech. Dałby Bóg, aby zostało tak do przybycia Mesjasza10.
Wypowiedź tę uzupełniają słowa ucznia Isserlesa, urodzonego w Poznaniu
Chaima Bezalela, który od 1564 r. przez ponad 20 lat pełnił funkcję rabina w niemieckiej gminie we Friedbergu. W swym pamiętniku zanotował, że w kraju rabina
Mojżesza Isserlesa jest powszechnie wiadome, że nikt Żydów nie upokarza, tak
jak to dzieje się w Niemczech, a żaden chrześcijanin, który znajdzie się na żydowskiej ulicy, nie odważy się zadawać cierpienia Żydom11. Opinie te uzupełnia ocena
karaimskiego uczonego Izaaka z Trok (zm. 1594), autora sławnej apologii Hizzuk
Emunah (Twierdza wiary), opublikowanej po raz pierwszy w wersji hebrajskiej
i w łacińskim tłumaczeniu w Niemczech w 1681 r., ponownie zaś na początku
Materiały z konferencji, Kraków 24–26 XI 1998, red. K. Pilarczyk, K. Gąsiorowski, Kraków
2000, s. 13–26. Por. ostatnio syntetyzujące ujęcie C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej
przedrozbiorowej, Warszawa 2009, zwłaszcza s. 229 n.
9
A. Teller, Telling the Difference, szczególnie s. 126 nn., oraz ostatnio na temat Sejmu Czterech
Ziem: M. Rosman, The Authority of the Council of Four Lands outside Poland-Lithuania,
„Polin” 2010, vol. 22, s. 83–108.
10
Tekst w języku polskim przytaczam za: J. Wijaczka, Długi „złoty wiek” dziejów Żydów
w Rzeczypospolitej (od początku XVI do połowy XVII w.), w: Atlas historii Żydów polskich,
Warszawa 2010, s. 59–101, tu s. 60. Zob. też: B. D. Weinryb, A Social and Economic History
of the Jewish Community in Poland from 1100 to 1800, Philadelphia 1982, s. 165 nn.; A. Teller, Telling the Difference, s. 109 n. i 128.
11
Zob. przypis 10.
15
XVIII w. Dzieło to – wychwalane m.in. przez Woltera – stało się w epoce oświecenia ważnym elementem ówczesnego dyskursu o tolerancji. Porównując sytuację
Żydów u schyłku XVI w. w Anglii, w Hiszpanii i we Francji, ich prześladowania
i cierpienia w trakcie wojen religijnych, Izaak z Trok upatrywał w Rzeczypospolitej wzorcowego przykładu państwa, w którym wyznawcy judaizmu mogli żyć
i rozwijać się bez przeszkód dzięki panującemu tutaj duchowi tolerancji12.
Przytoczone tu opinie, choć z pewnością przesadne, stanowią pierwsze oznaki
pozytywnej oceny sytuacji Żydów w Polsce wypowiedziane przez nich samych.
W przypadku Isserlesa i Bezalela zawierają reminiscencje okresu wypędzeń i represji, jakie dotknęły Żydów w Rzeszy w późnym średniowieczu. Wspomniane
wypowiedzi niekiedy są przywoływane w polskiej historiografii jako zapowiedź
ukształtowanego w następnych stuleciach mitu polsko-litewskiej Rzeczypospolitej
jako kraju Polin wybranego przez Jahwe jako przystanek w tułaczym losie narodu
żydowskiego13, czy też jako Paradisus Iudeorum – szyderczo z kolei przywoływanego w XVII i XVIII w. w antyżydowskich pamfletach14. Czy jednak opinie te
i mity świadczą o tym, że dawna Rzeczpospolita była oazą tolerancji dla imigrujących tu licznie, a także osiadłych od wielu pokoleń Żydów? Na to pytanie trzeba
odpowiedzieć, ukazując różne aspekty współżycia społeczności chrześcijańskiej
i żydowskiej. Ogólnie rzecz ujmując, odpowiedź jest niejednoznaczna i doskonale
ją streszcza tytuł referatu Friedricha Battenberga: „Zwischen Toleranz und Repression”15, poświęconego sytuacji Żydów w Rzeszy w XVI i XVII w. Jednak zarysowany w tej pracy obraz również odpowiada postawom chrześcijan wobec Żydów
w innych krajach Europy, w tym w Polsce. Trzeba przy tym zwrócić uwagę na
dwie podstawowe dla omawianej problematyki i okresu sprawy: na charakterysty M. Waysblum, Isaac of Troki and Christian Controversy in the Sixteenth Century, „Journal of
Jewish Studies” 1952, vol. 3, s. 62–77, oraz B. D. Weinryb, A Social and Economic History,
s. 167, a także: A. Teller, Telling the Difference, s. 108 n.
13
H. Bar-Itsak, Jewish Poland. Legends of Origin. Ethnopoetics and Legendary Chronicles,
Detroit 2001, oraz G. D. Hundert, Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku.
Genealogia nowoczesności, Warszawa 2007.
14
S. Kot, Polska rajem dla Żydów, piekłem dla chłopów, niebem dla szlachty, Warszawa 1937
(nadbitka artykułu z pracy zbiorowej Kultura i nauka, ofiarowanej S. Michalskiemu). Por.
też: J. Tokarska-Baszkir, Żydzi u Kolberga, w: Rzeczy mgliste. Eseje i studia, Sejny 2004,
s. 49–72.
15
F. Battenberg, Zwischen Toleranz und Repression. Zur Geschichte der Juden im Alten Reich
(16.–17. Jh.), referat (maszynopis) wygłoszony w Niemieckim Instytucie Historycznym
w Warszawie 24 listopada 2009 r. Zob. też: idem, Juden als ‚Bürger’ des Heiligen Römischen
Reichs im 16. Jahrhundert. Zu einem Paradigmenwechsel im ‚Judenrecht’ in der Reformationszeit, w: Christen und Juden im Reformationszeitalter, red. R. D. Matthieu, Mainz 2007,
s. 175–197; idem, Rechtliche Aspekte der vormodernen aschkenasischen Judenschaft in christlicher Umwelt. Zu einem Paradigmenwechsel im ‚Judenrecht’ im frühen 16. Jahrhundert,
w: Ein Thema – Zwei Perspektiven. Juden und Christen in Mittelalter und Frühneuzeit, red.
E. Bruegger, B. Wiedl, Innsbruck 2007, s. 9–32.
12
16
Igor Kąkolewski
kę kontekstu społecznego, w którym społeczność żydowska funkcjonowała, oraz
na specyfikę funkcjonowania w nim zasady tolerancji.
W epoce wczesnonowożytnej jedną z zasad organizujących stanowe społeczeństwa Europy Zachodniej i Środkowo-Wschodniej była zasada zróżnicowanego
statusu prawnego różnych grup społecznych, a czasami też etniczno-religijnych.
Jedną z nich byli Żydzi – jako stan społeczny i grupa religijna skazani na podrzędne traktowanie w świecie chrześcijańskim od późnego antyku przynajmniej aż
do XIX w. Ich podległy status znajduje odbicie już w późnym prawie rzymskim,
a mianowicie w kodeksach Teodozjusza i Justyniana, w których wyznawcy judaizmu zostali określeni jako feralis secta. Regulacje te w Rzeszy stały się punktem wyjścia zarówno do średniowiecznych, jak i do wczesnonowożytnych norm
prawnych i ferowanych na ich podstawie wyroków. Podobny sposób myślenia jest
wyczuwalny nawet w pozornie nowocześnie brzmiącym postulacie niemieckiego
humanisty Johannesa Reuchlina, miłośnika hebrajszczyzny i obrońcy eruditio trilinguis. W opublikowanym w 1511 r. Augenspiegel, odwołując się do opinii znanego czternastowiecznego włoskiego znawcy rzymskiego prawa Bartolusa de Sassoferato – Iudei non possunt habere aliquem honorem seu dignitatem, domagał się on
rozciągnięcia zasad prawa rzymskiego na wyznawców judaizmu jako poddanych
Świętego Cesarstwa Rzymskiego, podobnie jak pozostałą część ludności Rzeszy,
wykluczając jednak możliwość sprawowania przez Żydów jakichkolwiek urzędów
publicznych i współudziału we władzy. Trafnie rzecz podsumował Battenberg: „Die
Position Reuchlins war alles andere als revolutionär, und kann auch keineswegs als
erstes Zeugnis der Toleranz gegenüber Juden in Anspruch genommen werden, wie
dies teilweise in der Forschungsliteratur geschah”16.
Podobnie sprawa wyglądała w większości państw europejskich w latach 1500–
1700, w tym również w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej, w której społeczność
żydowska funkcjonowała głównie w ramach prawa stanowego – przywilejów generalnych, oraz nadawanych dla społeczności lokalnych. Z tego punktu widzenia
należy starać się zrozumieć koncepcję tolerancji religijnej w okresie wczesnonowożytnym wypracowaną w epoce reformacji i konfesjonalizacji – okresie wypełnionym konfliktami religijnymi, a także opresyjnym sposobem traktowania rozmaitych mniejszości i grup wykluczonych. Zrodzona wówczas koncepcja tolerancji
religijnej była oparta na innych przesłankach niż sformułowane zalążkowo w epoce
oświecenia, rozwinięte zaś w następnych dwóch stuleciach – nie równości społecznej i pluralizmu światopoglądowego, lecz uznawanej za część naturalnego ładu zasadzie prawnej i społecznej nierówności. Istotę tej archaicznej z dzisiejszego punktu widzenia koncepcji wczesnonowożytnej tolerancji można streścić następująco:
najlepszą rzeczą dla utrzymania w państwie ładu i jedności jest sytuacja, w której
niepodzielnie panuje jedno wyznanie; jednak tolerancja – pojmowana jako zaled F. Battenberg, Zwischen Toleranz und Repression, s. 7 n. i 14 n.
16
17
wie odroczenie nawrócenia „różniących się w wierze” – w niektórych sytuacjach
jest konieczna, po to, aby zapobiec anarchii i rozlewowi krwi. Koncepcja ta była
wyrażana przez niewielkie grono ówczesnych intelektualistów (mimo zasadniczych
różnic co do poglądów na inne tematy, m.in. przez Erazma z Rotterdamu, Jeana Bodin, Justusa Lispsiusa i Johannesa Althusiusa), znajdując akceptację w szerszych
kręgach dopiero po krwawej lekcji wojen religijnych w XVI w.17 Zdecydowana
większość jej zwolenników zakładała tolerancję tylko pomiędzy chrześcijańskimi wyznaniami, i to jako sytuacji przejściowej w łacińskim pierwotnym słowa
tego znaczeniu: tolerare – „wytrzymywać”, „znosić”, „ścierpieć”18. W tym kontekście należy zatem mówić bardziej o „tolerowaniu” niż „tolerancji”.
Ten sposób myślenia widoczny w logice i założeniach kluczowych prawnych
aktów tolerancyjnych tamtej epoki: w Rzeszy Niemieckiej w pokoju augsburskim
z 1555 r. oraz w dotyczących materii religijnych postanowieniach pokoju westfalskiego z 1648 r., w Siedmiogrodzie w decyzjach sejmu w Torda z 1569 r., w Rzeczypospolitej w konfederacji warszawskiej z 1573 r., we Francji w edykcie nantejskim
z 1598 r., na Węgrzech zaś – w ustaleniach pokoju wiedeńskiego z 1606 r. Zawarte
w nich regulacje dotyczyły z zasady wybranych grup chrześcijańskich dissidentes
de religione oraz uprzywilejowanych stanów. Tego rodzaju wypracowany w XVI/
/XVII w. typ akceptacji rozróżnienia w wierze chrześcijańskiej należałoby określić
mianem pragmatycznej lub – sięgając do języka ekonomii – „reglamentowanej”
tolerancji. Zakładała ona pragmatyczną, motywowaną względami głównie pozareliginymi postawę w sprawach religii, jaką chrześcijanie „różniący się w wierze”
powinni okazywać wobec siebie. Przypominało to uderzająco tolerancyjną postawę chrześcijan wobec wyznawców religii niechrześcijańskich postulowaną trzy
stulecia wcześniej przez św. Tomasza z Akwinu, który twierdził, że w istocie nie
jest rzeczą dobrą, jeśli istnieją kulty oparte na błędnych wierzeniach; można je
jednak tolerować dla uniknięcia większego zła lub dla uzyskania większej korzyści
Zob. na ten temat ostatnio: W. Kriegseisen, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo – Kościół między reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka – Niderlandy Północne – Rzeczpospolita polsko-litewska), Warszawa 2010, szczególnie część 2, rozdziały 2 i 3. Por. też
przedstawienie koncepcji tolerancji wymienionych myślicieli w dziele J. Leclera, zwłaszcza
nt. ewolucji poglądów Jeanna Bodina – od formułowanych w Sześciu księgach o Rzeczypospolitej (1576) w duchu tolerancji pragmatycznej do szerokiej formuły tolerancji opartej na
relatywizmie religijnym wyrażonych w Heptalomeres (około 1593); J. Lecler, Historia tolerancji, t. 2, zwłaszcza s. 165–172.
18
Zob. na ten temat wywód J. T. Maciuszko, Konfederacja warszawska 1573 roku: geneza,
pierwsze lata obowiązywania, Warszawa 1984, s. 34 n.: „Stosowanie tych słów […], głównie
staropolskiego oddania »tolerare« przez »cierpieć«, zakłada stan niemożności, trudności rozwiązania problemu, rezygnację i zwątpienie w efekty działania, niejako »skazanie« na jakąś
określoną sytuację, a każdym razie nie oznacza akceptacji czy poparcia”. Dalej autor przytoczył zapis z edyktu Stefana Batorego z 1581 r.: „za starodawnym zwyczajem tego państwa
różnych w wierze ludzi w ich nabożeństwie cierpiemy”.
17
18
Igor Kąkolewski
(quamvis infideles in ritibus suis peccent, tolerari possunt vel propter aliquod bonum quod ex eis provenit, vel propter aliquod malum quod vitatur)19. Taka postawa
cechowała też spadkobierców jego myśli, do których na gruncie polskim zaliczyć
można m.in. Pawła Włodkowica. Zarazem wczesnonowożytna koncepcja tolerancji
miała charakter „reglamentowany”, ponieważ nie zawsze zakładała np. powszechną swobodę kultu w miejscach publicznych oraz nie odnosiła się do wszystkich
wyznań, lecz ograniczała z reguły do przedstawicieli konfesji dysponujących dużymi wpływami politycznymi, w sytuacji, gdy sfery Kościoła i państwa były ze sobą
nierozerwalnie związane i wzajemnie się przenikały. Wbrew utartym poglądom
trudno taki typ tolerancji nazywać „tolerancją szeroką”, choćby zawierała ona jej
podstawowe elementy: wolność sumienia oraz swobodę kultu w miejscach prywatnych i publicznych. Trzeba przy tym podkreślić odmienny charakter tego rodzaju
postawy pragmatycznego tolerowania od koncepcji nowoczesnego, kształtującego
się od epoki oświecenia20, upowszechniającego zaś dopiero w XIX i XX w. typu
tzw. tolerancji dogmatycznej21, zakładającej rozdział państwa i Kościoła, pluralizm
światopoglądowy oraz równouprawnienie wszystkich religii, a także sprowadzającej sprawy wiary do sfery prywatnej każdej jednostki.
W sytuacji społeczeństwa stanowego – czyli najprościej rzecz ujmując, zorganizowanego nie na zasadzie równości społecznej, lecz zróżnicowanego statusu różnych grup społecznych, w tym niekiedy również etniczno-religijnych – w sposób
praktyczny zasada tolerancji pragmatycznej czy „reglamentowanej” odnosiła się
także do grup niechrześcijańskich, w tym Żydów, wobec których – przynajmniej
w teorii – obowiązywała odziedziczona po św. Augustynie i Grzegorzu Wielkim
zasada: credere non potest homo nisi volens22, tj. nie nawracania siłą (jak wszelkiego rodzaju heretyków), lecz cierpliwego „czekania” na ich nawrócenie.
Pragmatyczny, motywowany głównie względami korzyści gospodarczych wymiar tolerancji wobec społeczności żydowskiej z perspektywy bardziej szczegółowego aktu prawnego ukazuje doskonale przywilej nadany Żydom w 1612 r. w mia Cyt. za: J. Lecler, Historia tolerancji, t. 1, s. 109.
Jednym z jej prekursorów był bez wątpienia John Locke, który w napisanym po 1686 r. Liście
o tolerancji postulował koncepcję zbliżoną do dogmatycznej tolerancji religijnej, zarazem
jednak stwierdzając, że ateizm – podobnie jak religie amoralne i wywrotowe – nie może
być objęty tolerancją. Dlatego wspierał Toleration Act z 1689 r., który dekretował nietolerancję wobec katolicyzmu, uważanego w Anglii za wyznanie wywrotowe i buntownicze;
zob.: J. Locke, List o tolerancji, wyd. Z. Ogonowski, Warszawa 1963. Należy jednak zwrócić
uwagę, że powszechnie uważany za przejaw szerokiej tolerancji sławny edykt cesarza Józefa II z 1781 r. również zawierał pewne ograniczenia, nie zezwalając np. protestantom i prawosławnym na używanie w ich świątyniach dzwonu oraz budowy wejść przypominających
fasady kościelne. Zob.: J. Berenger, Tolerancja, s. 218.
21
Typologię różnych rodzajów tolerancji zob. m.in.: ibidem, s. 15–21. Por. też rozważania
J. T. Maciuszko, Konfederacja warszawska, s. 34–46.
22
Cyt. za: J. Lecler, Historia tolerancji, t. 1, s. 109.
19
20
19
steczku Dobromil przez magnata Jana Szczęsnego Herburta. Już w pierwszych
słowach wystawca przywileju wypowiedział się przeciw podtrzymywaniu wobec
Żydów uprzedzeń jako niezgodnych z duchem chrześcijaństwa23. Przy okazji dodajmy, że tenże sam Herburt jeszcze kilka lat wcześniej w pamfletach własnego
autorstwa wypowiadał się zdecydowanie przeciw Żydom jako rujnującym gospodarkę Rzeczypospolitej24.
Zarówno ten przywilej dla lokalnej społeczności żydowskiej, jak i znane nam
królewskie konfirmacje przywilejów generalnych dla Żydów ukazują tendencję
typową dla Rzeczypospolitej, lecz w pewnym stopniu także dla Rzeszy. Gwarantem rozmaitego rodzaju przywilejów i swobód wyznawców judaizmu, a także ich
obrońcą przed zagrożeniami czyhającymi zwłaszcza ze strony chrześcijańskiej
konkurencji w sferze rzemiosła i handlu, był – podobnie jak w średniowieczu – monarcha: król w przypadku Polski25, cesarz w przypadku Rzeszy. W Rzeczypospolitej po uchwaleniu w 1539 r. konstytucji nadającej prawo jurysdykcji nad ludnością
żydowską w dobrach szlacheckich obowiązek ten zaczął spadać w coraz większym
stopniu na magnatów i szlachtę – właścicieli prywatnych miast i miasteczek. Natomiast w krajach niemieckich w pewnym sensie podobną rolę odgrywali władcy
państw terytorialnych. Tłumaczy to z jednej strony np. zakładanie przez niektórych
z nich symptomatycznych dla ducha siedemnsatowiecznego merkantylizmu małomiejskich oaz tolerancji, tzw. Exulatenstaedte (np. Glueckstadt, Hanau-Neustadt),
z drugiej zaś – wydawanie przez niektórych książąt Rzeszy przywilejów i ich protekcja dla związanych ekonomicznie z ich dworami Żydów, czyli instytucjonalizacja fenomenu tzw. Hofjuden. W obu przypadkach – na terytoriach niemieckich tworzenia Exulatenstaedte i protekcji dla Hofjuden, w Rzeczypospolitej zaś gwarancji
swobód samorządowych i wyznaniowych dla Żydów w ośrodkach magnackich –
widać podobny pragmatyczny sposób pojmowania tolerancji, dyktowany głównie
względami merkantylnymi i gospodarczymi26.
Podobny typ myślenia – dyktowany często przesłankami czysto taktycznymi
– w duchu tolerancji pragmatycznej uderza w przypadku argumentacji pozornie
najbardziej oddanych chrześcijańskich zwolenników tolerancji wobec niechrześcijan, w tym wyznawców judaizmu. Chodzi tutaj przede wszystkim o przedstawicie Druk w: Jewish Privileges in the Polish Commonwealth. Charters of Rights Granted to Jewish
Communities in Poland-Lithuania in the Sixteenth to Eighteenth Centuries, wyd. J. Goldberg,
t. 1–3, Jerusalem 1985–2001, tu t. 1, nr 6.
24
PSB, t. 9, s. 443 nn.
25
Zob. m.in.: J. Heyde, Szlachta polska a Żydzi u progu Rzeczypospolitej szlacheckiej 1454–
1539, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 3, s. 25–34.
26
J. I. Israel, Żydzi europejscy w dobie merkantylizmu (1500–1750), Warszawa 2009, zwłaszcza rozdział 6; F. Battenberg, Żydzi w Europie, s. 206–210. Por.: A. Kaźmierczyk, Żydzi
w dobrach prywatnych w świetle sądowniczej i administracyjnej praktyki dóbr magnackich
w wiekach XVI–XVIII, Kraków 2002.
23
20
Igor Kąkolewski
li marginalizowanego i z reguły wykluczanego z głównego nurtu protestantyzmu
środowiska krystian, tj. odrzucających dogmat Świętej Trójcy braci polskich – jak
się powszechnie przyjmuje, najbardziej tolerancyjnego z odłamów polskiej reformacji. Wśród znaczących teologów ariańskich można jednak dostrzec dwa skrajne
stanowiska wobec wyznawców judaizmu. Na przykład Marcin Czechowic, autor
Rozmów chrystiańskich (1575) oraz Odpisu Jakoba z Bełżyc na Dialogi Marcina
Czechowica (1581), dał się poznać jako zdecydowany krytyk i wróg judaizmu27.
Natomiast postawę odmienną wśród braci polskich zajmował przybyły z Niemiec do Polski Jan Crell, rektor Akademii Rakowieckiej. W swym ważnym dziele
O wolność sumienia (1637), pokrywającym się w niektórych kwestiach z późniejszymi poglądami Johna Locka, żądał on pełnej tolerancji religijnej, ograniczając ją
jednak tylko do wyznawców chrześcijaństwa i umieszczając w sytuacji podrzędnej
wyznawców judaizmu. Im jednak w kwestii swobód religijnych i tak przyznawał
status wyższy niż pozostałym religiom niechrześcijańskim28.
Analizując poglądy polskich arian na kwestie tolerancji, ale również ich deklaracje uznania, a nawet sympatii wobec judaizmu, należy zachować ostrożność co do
charakteru tychże deklaracji. Przykładu dostarcza postać Szymona Budnego, jednego z tłumaczy sławnej Biblii Nieświeskiej, a także ojca białoruskiego języka literackiego dzięki jego tłumaczeniu Katechizmu Lutra na język starobiałoruski (1562).
Tamże jako znawca języka hebrajskiego Budny chwalił judaizm jako jedyną religię
naprawdę nauczającą wiernych treści Pisma Świętego. Przy tym argument ten posłużył mu do wyostrzenia krytyki wobec prawosławia, które zażarcie zwalczał. Taka
postawa potwierdza tezę, że chrześcijańska fascynacja językiem i kulturą hebrajską,
a nawet apologia judaizmu – jak w przypadku protestanta-arianina Budnego – miała
głównie taktyczny charakter, służąc krytyce zwalczanych wyznań chrześcijańskich
uznawanych za schizmatyckie lub heretyckie, np. prawosławia lub – jak w przypadku czołowej postaci polskiej kontrreformacji Piotra Skargi – protestantyzmu,
zgodnie zresztą z augustiańską koncepcją o konieczności nawracania heretyków na
właściwą wiarę i „czekania” na nawrócenie niechrześcijan29.
J. Tazbir, Stosunek protestantów do Żydów, w: Świat panów Pasków. Eseje i studia, Łódź
1986, s. 195–212, tu s. 195 n.; por. też: idem, Żydzi w opinii staropolskiej, w: ibidem, s. 217–
241.
28
J. Crell, O wolność sumienia, Warszawa 1957.
29
R. Kraśków, Zainteresowanie językiem hebrajskim w XVI wieku w Polsce, w: Z historii
ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Wrocław 1994, s. 41–54,
tu zwłaszcza s. 45–48, oraz opinia tegoż autora wyrażona na s. 53: „hebraistyka zaczynała
i kończyła się na Biblii. Co więcej – wielu miłośników hebrajszczyzny dość często bardzo
negatywnie wyrażało się o Żydach”. Por. też: J. Tazbir, Żydzi w opinii staropolskiej, s. 218,
a także: M. Treter, Jews and Heretics in Catholic Poland. A Beleaguered Church in the Post-Reformation Era, Cambridge 2006, s. 76 nn. Na temat działalności Budnego zob.: J. Kamieniecki, Szymon Budny – zapomniana postać polskiej reformacji, Wrocław 2002.
27
21
Moje rozważania – jak zaznaczyłem na początku – dotyczą głównie analizy
koncepcji politycznych i refleksji intelektualnych wyrażanych w XVI/XVII stuleciu. Częstokroć pozostają w jaskrawej sprzeczności z praktyką życia codziennego,
toczącą się z reguły – zarówno w dawnej Rzeczypospolitej, jak i w Rzeszy – w szarej strefie pomiędzy tolerancją a opresją. Skrajnym, lecz niestety typowym zjawiskiem dla epoki „wielkiego strachu”, w której – powtórzmy za Jeanem Delumeau –
eksponowane miejsce „agentów szatana” zajmowali kobieta-czarownica oraz Żyd
jako „obcy par excelance”30, były chrześcijańskie oskarżenia Żydów o tzw. mordy rytualne i bezczeszczenie hostii31. Przy tej okazji warto za Hanną Węgrzynek
zwrócić uwagę na istotny dla historii porównawczej fenomen. Jeśli chodzi o liczbę
procesów o bezczeszczenie hostii i mordy rytualne, to wprawdzie w XVI w. wśród
krajów Europy najczęściej występowały one na terenie Rzeszy Niemieckiej, jednak
już w XVII i XVIII w. prym w tych niechlubnych praktykach zaczęła wodzić polsko-litewska Rzeczpospolita32.
Wśród licznych udokumentowanych procesów o mordy rytualne chciałbym
zwrócić uwagę zwłaszcza na dwa z nich – wypadki lubelskie z 1636 r.33 Dają one
możliwość wglądu w oceny procesów tego typu, wyrażane przez przedstawicieli
najbardziej wykształconych i oświeconych międzynarodowych kręgów ówczesnego społeczeństwa. Wypadki lubelskie stały się mianowicie powodem, dla którego
polski protestant Jerzy Słupecki w 1636 r. skierował list do jednego z największych autorytetów prawniczych i intelektualnych tamtej epoki Hugona de Groota
(Grotiusa) z Lejdy, który nie tylko był rzecznikiem tolerancji między wyznaniami
chrześcijańskimi, lecz także w licznych pismach wyrażał swe stanowisko wobec
Żydów34, a w opracowanym przez siebie Statucie dla Żydów krajowych (1615)
wprowadził tolerancyjne zapisy dla licznie osiedlających się wówczas w Nider J. Delumeau, Strach w kulturze Zachodu XIV–XVIII w., Warszawa 1986, zwłaszcza cz. 2,
rozdziały IX i X.
31
H. Węgrzynek, „Czarna legenda Żydów”. Procesy o rzekome mordy rytualne w dawnej Polsce, Warszawa 1995; Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI–XVIII
wieku, Kielce 1995; J. Wijaczka, Ritualmordbeschuldigungen und- prozesse in Polen-Litauen
von 16. bis 17 Jh., w: Ritualmord: Legenden in der europäischen Geschichte, red. S. Buttaroni, S. Musial, Wien–Köln–Weimar 2003, s. 213–232; J. Tazbir, Okrucieństwo w nowożytnej
Europie, Warszawa 1993, rozdział „Stosunek do Żydów”, s. 51–68.
32
H. Węgrzynek, „Czarna legenda”, s. 112 n., 174 n., 185–194.
33
Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce, s. 102–122.
34
E. Rabbe, Hugo Grotius and Judaism, w: Hugo Grotius Theologian. Essays in Honor of
G. H. M. Meyes, red. H. J. Nellen, E. Rabbe, Leyden–New York 1994, s. 99–120, tu s. 99 n.
i 118 n. Autor ten następująco scharakteryzował stosunek Grotiusa do judaimu: „his point of
view was and remained that of a philologist. He took an interest in the explanations of Jewish
commentators on Scripture, preferable of the oldest, and in early Judaism as a preliminary
stage of Christianity and thereby evidence of its truth. This is perhaps less than might be
expected on the basis of his reputation”; ibidem, s. 119 n.
30
22
Igor Kąkolewski
landach Żydów sefardyjskich, później zaś i aszkenazyjskich35. Przez niektórych
współczesnych mu ortodoksyjnych luteranów i kalwinistów był postrzegany wręcz
jako sympatyk judaizmu, tzw. judaizant36. Słupecki w swej korespondencji stawiał
Grotiusowi pytanie: „Czy również w Waszych stronach popełnienie tego przestępstwa tak samo zarzuca się Żydom, a następnie, czy oskarżonym kiedykolwiek wyraźnie udowodniono winę?”37. Przy tym Słupecki – podobnie jak sto lat wcześniej
znany niemiecki protestancki telog Andreas Osiander – dał wyraz swym wątpliwościom: „wydaje się, że oskarżenie to zmyślone jest raczej niźli na prawdzie
osnute”. Odpowiedź Grotiusa jest niejednoznaczna, a argumentacja wielotorowa.
Grotius bowiem przypomniał, m.in., że oskarżenia o mordy rytualne mają jakoby
rodowód starożytny. Wynikają one z faktu, że Żydzi żyją na wygnaniu, bez własnej
ojczyzny, służą „rozmaitym panom” i jako obcy w każdym miejscu narażeni bywają na bezpodstawne oskarżenia. Przy tym niderlandzki prawnik wysunął argument
czysto pragmatyczny: trudno wyobrazić sobie, aby wszyscy Żydzi akceptowali takie ohydne praktyki, a co dopiero w nich uczestniczyli. Jednocześnie przytoczył
argumenty przeciwne: przywołał chrześcijańskie opisy niecnych postępków starozakonnych. Wspomniał też, że Talmud uważa za godne przeklinanie chrześcijan
oraz napomknął o treści zabobonów, jakoby krew chłopców leczyła trędowatych –
zatem tym łatwiej ją wytoczyć Żydom, którzy nienawidzą chrześcijan. Konkluzja,
którą daje wielki reformator prawa międzynarodowego, jest następująca: „Wydaje
się więc, że albo prastara jest to zbrodnia, albo też prastara bajka”. Dlatego zalecał,
aby sędziowie, „będąc wyznawcami swojej własnej religii, nie dawali się porwać
uczuciu religijności fałszywej, a tam, gdzie sprawa nie jest jasna, niech pamiętają,
że bezpieczniej jest raczej uwolnić winnego, niźli niewinnego potępić”. Zalecenie
wielkiego Grotiusa jest ściśle prawnicze i pragmatyczne; dokładnie w duchu epoki,
której był dzieckiem – epoki tolerancji „reglamentowanej” i pragmatycznej.
F. Battenberg, Żydzi w Europie, s. 212 n.
Obszerną analizę postawy Grotiusa wobec Żydów i judaimu, oprócz cytowanej już pracy
E. Rabbego, można znaleźć także w: J.-P. Heering, Hugo Grotius as Apologist for the Christian Religion: A Study of His Work ‘De veritate religionis Christianae’, 1640, Leiden 2004.
37
Korespondencja Słupeckiego i Grotiusa została opublikowana najpierw w niemieckim tłumaczeniu w: M. Bałaban, Hugo Grotius und die Ritualmordprozesse in Lublin 1636, w: Festschrift zu Simon Dubnows 70. Geburtstag, red. I. Elbogen, J. Meisl, M. Wischnitzer, Berlin
1930, s. 87–11, a także ostatnio w języku angielskim: M. Bałaban, Hugo Grotius and the
Blood Libel Trials in Lublin 1636, „Polin” 2010, vol. 22, s. 47–67, tu s. 64 n.
35
36
23
Igor Kąkolewski
Toleration, or sufferance?
Christian concepts of tolerance toward Jews in the Polish-Lithuanian
Commonwealth, compared to those formulated in the German Reich
in the 16th and 1st half of 17th century
S u mm a r y
The article analyses the concepts expressed by Christian authors with respect to toleration of Jews in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 16th and the 1st half of the 17th
century, as compared against the concepts that appeared in the German Reich. Most studies
on toleration/tolerance in the early modern period offer a perspective limited, roughly, to
toleration or tolerance concepts inside Christian milieus, and the related issues. Author attempts to deconstruct the popular myth of the Commonwealth as a ‘country without stakes’
(an oasis of tolerance in the years when France, the Reich, and the Netherlands were shaken
by religious wars) as far as the Christians’ attitude toward the Jews is concerned. Particular
focus is put on the lines of thought reflected in the key toleration legal acts – as in the Reich
(Augsburg Peace Treaty of 1555), Transylvania (decisions of the 1569 Torda diet), PolandLithuania (Warsaw Confederation, 1573), and France (Nantes Edict of 1598). Ali these
regulations concerned selected groups of Christian dissidentes de religione and privileged
social estates (or classes). This type of acceptation of differentiation in the Christian faith,
elaborated in the 16th/17 th centuries, would best be described as a pragmatic or ‘rationed’
toleration. The rationale behind such an attitude was a pragmatic approach to religious
domain, based mostly on non-religious considerations – one that Christians ‘differing in
faith’ should demonstrate to one another. The attitudes displayed towards Jews in Poland-Lithuania appear, all in all, simmilar to the attitudes in other Christian European countries
in the early modern period.
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Andrzej Kamieński
Poznań
Rola kasztelanów w systemie obronnym
Wielkopolski w XVI–XVIII wieku
W literaturze przedmiotu przyjmuje się zgodnie, że upadek znaczenia kasztelanów nastąpił w czasie jednoczenia się państwa polskiego po okresie rozbicia
dzielnicowego. Już w XIV w. dał się zaobserwować w Wielkopolsce zanik podstawowych dotąd kompetencji urzędu kasztelańskiego, dotyczących sądownictwa,
zarządu dóbr panującego i ściągania danin. Oprócz funkcji fiskalnej i naczelnego
sędziego swego okręgu kasztelan miał wcześniej ważne kompetencje wojskowe.
Jako dowódca grodu organizował i prowadził obronę kraju przed wrogiem zewnętrznym. I w tym zakresie w XIV stuleciu doszło do zaniku uprawnień kasztelańskich. Wiązało się to ze zmianą centrów obronnych państwa, z upadkiem wielu
grodów i przesunięciem strategicznego punktu ciężkości do powstających wówczas miast nowego typu1.
Według często spotykanych w literaturze opinii podział na kasztelanie, okręgi
kasztelańskie zastąpiony został w drugiej połowie XIV stulecia przez podział na
powiaty. Pogląd ten w świetle ustaleń Antoniego Gąsiorowskiego należy uznać za
błędny. Badacz ten wykazał brak jakichkolwiek organicznych związków między
kasztelanią a organizacją powiatową, krystalizującą się w Wielkopolsce dopiero
pod koniec XIV w. Nie zachodziła między tymi instytucjami ciągłość form i granic
ani też kontynuacja realizowanych przez te twory funkcji sądowych, policyjnych,
wojskowych i skarbowych2.
Po zjednoczeniu państwa duża część dawnej władzy kasztelańskiej została przejęta przez starostów, w Wielkopolsce przez starostów generalnych, których długą listę,
J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1979,
s. 70–71, 113, 119; A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce XIV–XVI wieku. Z zagadnień zarządu terytorialnego i podziałów Polski późnośredniowiecznej, Poznań 1965, s. 45–51.
2
A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce, s. 51–52, 95–96.
1
26
Andrzej Kamieński
ciągnącą się aż po rozbiory Rzeczypospolitej Obojga Narodów, otworzył w 1316 r.
Stefan Pękawka. W rękach starosty znalazło się sądownictwo sprawowane w imieniu
panującego, funkcje policyjne i wojskowe, a także często zarząd majątków królewskich. Ze zrozumiałych względów nas najbardziej interesować będą funkcje wojskowe. Ze szczegółowych badań Stanisława Kutrzeby wynika, że na staroście generalnym Wielkopolski w XIV w. spoczął obowiązek obrony kraju. Urzędnik ten był
dowódcą pospolitego ruszenia, które w nagłych wypadkach mógł zwoływać samodzielnie. Sprawował również nadzór nad ważnymi grodami swej dzielnicy3.
U podstaw powiatu w późnośredniowiecznej Polsce, w przeciwieństwie do dzisiejszej jednostki podziałów administracyjnych o tej samej nazwie, leżały funkcje
sądowe. Kształtowanie się powiatów było ściśle związane z ewolucją, jaką przebył
wówczas sąd tzw. ziemski: od sądu królewskiego do szlacheckiego sądu stanowego. W stolicach powiatów w XIV i XV w. działały dość regularnie sądy ziemskie,
przeobrażające się stopniowo z sądów królewskich (państwowych) w samorządowe trybunały szlacheckie. Sądy ziemskie przeżywały u schyłku XV w. duży kryzys, ale zastąpione zostały przez inne czynniki integrujące organizację powiatową,
przede wszystkim przez sądy i urzędy grodzkie, funkcjonujące we wszystkich stolicach wielkopolskich powiatów. Stopniowo organizacja powiatowa zwiększyła zakres swych kompetencji; w ramach powiatu zaczęło się zbierać pospolite ruszenie,
a ponadto już w XV w. powiatem operować zaczęły rejestry podatkowe. Należy
zaznaczyć, że zmianom tym towarzyszył stopniowy upadek władzy wykonawczej
na szczeblu powiatu, co było związane z uszczupleniem kompetencji starosty generalnego Wielkopolski i pochodzącego z jego nominacji przedstawiciela władzy
państwowej w powiecie – burgrabiego4.
W tym miejscu wyłania się ponownie kwestia organizacji wojskowości. Według
części literatury szlachta zaczęła się gromadzić powiatami pod wodzą kasztelanów,
którzy prowadzili ją następnie na wojewódzki punkt zborny. Inni autorzy uważali
jednak, że szlachta ściągała na pospolite ruszenie nie powiatami, lecz kasztelaniami. Najdalej idącą propozycję wysunął Władysław Pałucki, pisząc o istnieniu
Dzieje Wielkopolski, t. 1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 35; A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 60,
145–147; S. Kutrzeba, Starostowie, ich początki i rozwój do końca XIV w., „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny” 1903, t. 45, s. 240–245, 272–273,
283–284; J. Pakulski, Starostwo wielkopolskie w latach 1306–1352, „Studia i Materiały do
Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1982, t. 14, z. 2, s. 39–41.
4
J. Bielecka, Inwentarze ksiąg archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV–XVIII wieku, Poznań 1965, s. 27–33; idem, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich
wielkopolskich XIV–XVIII w., „Archeion” 1954, t. 22, s. 129–155; Dzieje Wielkopolski, t. 1,
s. 37; A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce, s. 20–36; S. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie
w wiekach średnich. IX–X. Województwa poznańskie i kaliskie, XI. Ziemia wschowska, „Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny” 1902, t. 42, s. 333–386.
3
Rola kasztelanów w systemie obronnym Wielkopolski
27
w XV w. specjalnych okręgów kasztelańskich o funkcjach głównie wojskowych,
w których organizowano pospolite ruszenie na szczeblu lokalnym5.
W świetle badań przeprowadzonych przez Antoniego Gąsiorowskiego kompetencje wojskowe starosty nie zostały jednak w Wielkopolsce tak gwałtownie ograniczone:
Przyjmowana przez literaturę teza, że kasztelanie są w Polsce XV w. organizatorami
pospolitego ruszenia, dla stosunków wielkopolskich nie znajduje w wieku XV potwierdzenia w znanych mi źródłach, które dostarczają natomiast informacji, że w XV w.,
podobnie jak i w stuleciu poprzednim, organizatorem pospolitego ruszenia z ramienia króla jest w Wielkopolsce starosta generalny, a w powiatach – jego burgrabiowie.
Zachowane już w wieku XV uniwersały królewskie wzywające szlachtę na pospolite
ruszenie nie przynoszą informacji na temat sposobu organizacji pospolitego ruszenia.
Statut wojenny sejmu piotrkowskiego z roku 1477, dość szczegółowo ustalający sposób
stawania szlachty na pospolite ruszenie, mówi przede wszystkim o roli starostów w tym
wojsku. Tutaj jednak pojawia się wzmianka o kasztelanach – wraz ze starostą mają oni
dozorować ubogą szlachtę (terrigenas pauperes)6.
Milczenie piętnastowiecznych źródeł o uprawnieniach wojskowych kasztelanów w Wielkopolsce nie jest z pewnością przypadkowe. Kompetencje te nie istniały, a pojawiły się dopiero na początku XVI stulecia. Rola i miejsce kasztelanów
w organizacji wojskowości w Wielkopolsce kształtowały się bardzo długo. Konstytucja z 1501 r. mówiła o udziale wojewodów i kasztelanów w okazowaniach7.
Z kolei pierwsze wici wysłane 14 marca 1502 r. do starostów, wzywające na pospolite ruszenie przeciw Tatarom i Turkom, pomijały całkowicie kasztelanów. Mówiły
wyraźnie tylko o starostach, którzy mieli nie tylko ogłosić wyprawę, lecz także
dopilnować jej organizacji8. W „artykułach o obronie królestwa” uchwalonych
około 20 marca 1503 r. przez sejm piotrkowski występuje już kasztelan jako dux
sive ductor pospolitego ruszenia9. Rolę kasztelanów i wojewodów w pospolitym
ruszeniu potwierdzały również uniwersały i listy rozesłane przez panów rady do
starostów 28 marca 1503 r., a więc tuż po uchwaleniu artykułów10. Postanowienia
piotrkowskie jednak najprawdopodobniej miały charakter jednorazowy, a obowiązywały przez krótki czas zapewne tylko w Małopolsce.
W. Pałucki, Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, Warszawa 1962, s. 77–78. Zestawienie poglądów literatury por.: A. Gąsiorowski, Powiat
w Wielkopolsce, s. 36–37.
6
A. Gąsiorowski, Urzędnicy, s. 64.
7
F. Bostel, Nieznana konstytucja sejmowa z roku 1501, „Kwartalnik Historyczny” R. 1, 1887,
s. 417, art. 14.
8
Akta Aleksandra króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego itd. (1501–1506), wyd. F. Papée, Kraków 1927, s. 58–60.
9
Ibidem, s. 258–263.
10
Ibidem, s. 263–264.
5
28
Andrzej Kamieński
Podobnie rzecz się miała z konstytucją sejmu walnego w Lublinie z 2 marca 1506 r. – tymczasową ustawą wojenną dla Małopolski i Rusi11. Nakładała ona
na kasztelanów, wzorem „artykułów o obronie królestwa” z 1503 r., obowiązek
zbierania wojska „w swoich kasztelaniach” i doprowadzania go na punkty zborne.
Nie były to jednak kasztelanie rozumiane jako terytorialny zespół obronny starego typu. Uchwały sejmowe nieprecyzyjnie odtwarzały istniejące już podziały
i stosunki prawnoustrojowe oraz myliły kasztelanie z powiatami. Świadczą o tym
najdobitniej zapisy z tymczasowej ustawy wojennej dla Małopolski i Rusi. Po artykule mówiącym o gromadzeniu pospolitego ruszenia przez kasztelanów w swoich
kasztelaniach (castellania) natrafiamy w ustawie na punkt traktujący szczegółowo
o roli jednego z kasztelanów małopolskich przy prowadzeniu szlacheckiej chorągwi powiatowej. Czytamy w nim m.in.:
Item, quoniam districtus Pilznensis [powiat pilzneński w województwie sandomierskim]
fuerit non parvus, castellano vero carens qui eidem ad bellum ductor esset, idcirco castellanus Polanecensis [połaniecki] eam, quam ex antiquo habere consuevit, habeat iurisdictionem facultatemque et praesertim ut illum ducat exercitum districtus Pilznensis12.
Wyznaczenie kasztelana połanieckiego na prowadzącego szlachtę powiatu pilzneńskiego na wyprawę wojenną potwierdza tezę, że to kasztelanowie byli „dopasowywani” do nowych układów terytorialnych i w ramach uzyskiwanych stopniowo
kompetencji wojskowych zaczęli zbierać pospolite ruszenie nie w kasztelaniach,
lecz po prostu z powiatu, na obszarze którego mieścił się dany ośrodek kasztelański.
Przytoczony tu zapis świadczy również o istnieniu w Koronie Polskiej powiatów
i ziem, na których terenie nie przetrwał lub też nigdy nie istniał żaden gród kasztelański. Prowadzenie pospolitego ruszenia takich powiatów (ziem) zaczęto powierzać kasztelanom związanym z jednym z sąsiednich powiatów, obfitującym w więcej niż jeden gród kasztelański. Wypracowywane w Małopolsce sposoby organizacji
pospolitego ruszenia zaczęto wprowadzać w życie stopniowo w innych częściach
państwa, w tym także w Wielkopolsce. Pierwsza wiadomość mówiąca o kasztelanach wielkopolskich jako dygnitarzach dozorujących wypełnianie przez szlachtę
danego powiatu obowiązku stawiennictwa na wyprawę oraz czyniących porządek
przy wychodzeniu z powiatów na pospolite ruszenie pochodzi z konstytucji sejmu
piotrkowskiego z 1510 r., z rozdziału zatytułowanego „De progressu ad bellum”13.
Po wydaniu przez sejm piotrkowski w 1523 r. konstytucji powtarzającej mniej
więcej postanowienia z 1510 r.14 zajęto się unormowaniem okazowań, na których
Ibidem, s. 522–525; S. Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku,
Kraków 1937, s. 29–37.
12
Akta Aleksandra, s. 524, i S. Kutrzeba, Polskie ustawy, s. 35.
13
Volumina legum (dalej: VL), t. 1, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859, kol. 368.
14
Ibidem, kol. 401.
11
29
sprawdzano gotowość bojową szlachty. Pierwsze rozwiązania szczegółowe w tej
kwestii wprowadzono w konstytucji sejmu piotrkowskiego z 1563 r. Czytamy
w niej m.in.:
Co się tyczy okazowania w powiatach, żeby na dzień pewny postanowiono było, aby się
wiedzieć mogło, jako kto z rycerskiego stanu wedle powinności swojej szlacheckiej jest
gotów ku służbie R. P., a ku obronie ojczyzny swojej [...] rozkazujemy, aby to okazowanie we wszystkich województwach na dzień św. Wojciecha anni 1564 było. A tam iżby
wojewodowie, kasztelani i inni dygnitarze wszyscy okazować się też byli powinni, sub
poena in statuto expressa de expeditione generali. A wojewodowie miejsca do okazowania takiego, w głównych miastach wywołać a oznaczyć pod takąż winą powinni15.
Mimo wielu wysiłków lustracje gotowości bojowej szlachty odbywały się jeszcze przez wiele lat nieregularnie. Dopiero konstytucja z 1607 r. wprowadziła w całej Koronie regularne coroczne okazowania. Miały być one przeprowadzane 28
października w miejscu odbywania sejmików partykularnych, „przy bytności wojewody, kasztelana, podkomorzego, chorążego onego powiatu, którzy także i tedyż
okazać się winni będą”16. W 1620 r. podtrzymano cykliczność okazowań, zmieniając jednak ich termin na przewodni poniedziałek17.
Nie wszystkie z tych rozwiązań spodobały się Wielkopolanom. Tamtejsza
szlachta nie chciała się zgodzić na to, aby województwa poznańskie i kaliskie miały osobne lustracje gotowości bojowej, ponieważ obawiali się „dyzmembracji”,
czyli rozbicia jedności poznańsko-kaliskiej. Okazowania odbywały się zatem pod
Środą dla obu województw. Tak było chociażby 8 maja 1587 r. Ówczesny wojewoda poznański Stanisław Górka w uniwersale zwołującym szlachtę obu województw
wielkopolskich na okazowanie pod Środą tak argumentował swoją decyzję:
A iż województwo poznańskie i kaliskie jako jeden wspólny sejmik w Środzie miewać zwykli, tak też i to okazowanie [...] obu województw wspólne a nierozdzielne dla
wspólnych a niepodzielnych rad i namów o potrzebach R. P. przypadających18.
Masowe zgromadzenie szlachty poznańsko-kaliskiej w jednym miejscu nie pozwalało na rzetelne przeprowadzenie lustracji wojskowej i stwierdzenie, czy dany
poczet zbrojny jest zgodny ze stanem majątkowym stawiającego. Opowiedziano
się więc za własnym, lokalnym sposobem okazowań, dokonywanym przez kasztelanów po powiatach. O motywacji postępowania Wielkopolan mówi najlepiej zapis
z konstytucji sejmowej z 1631 r. zatytułowanej „Okazowanie województw poznańskiego i kaliskiego”. Znajduje się tam charakterystyczna uwaga:
17
18
15
16
VL, t. 2, Petersburg 1859, kol. 625.
Ibidem, kol. 1607.
Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego (dalej: ASPK), t. 1: (1572–1632),
cz. 1: 1572–1616, wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1957, s. 42–43.
30
Andrzej Kamieński
Aby tym porządniejsze [...] okazowanie tych województw bywało i odprawowało się,
za konsensem wszech stanów pozwalamy, aby okazowania te nie pod Środą, ale w powiatach, gdzie się roki ziemskie odprawują, przed kasztelanami swemi odprawowane
były, z takim porządkiem, jako na ekspedycję publiczną, i osobno kasztelan każdego ma
poczet popisować19.
Konstytucja z 1631 r., rozszerzająca znacząco uprawnienia kasztelanów, wyznaczyła też stałe terminy okazowań na poniedziałek po święcie św. Mateusza,
czyli po 21 września. Dla osób uchylających się od udziału w okazowaniach powiatowych przewidziano karę w wysokości 1000 grzywien. Wykroczenie to miało
być ścigane z oskarżenia prywatnego.
Konstytucja z 1631 r. nie dotyczyła tylko tych powiatów wielkopolskich, w których odbywały się roki ziemskie. Uwzględniała ona bowiem specyfikę powiatu wałeckiego. Powstał on najpóźniej z wszystkich powiatów wielkopolskich, bo dopiero w połowie XVI w., już po upadku dawnego pierwszorzędnego znaczenia sądów
ziemskich, i nie stał się nigdy odrębną jednostką terytorialną sądownictwa ziemskiego. Powiat wałecki, jako powiat niepełny, pozbawiony ziemstwa, tzw. powiat
grodzki, podlegał Poznaniowi. Z uwagi na dużą odległość od stolicy województwa
i „trudne przeprawy” zrobiono w konstytucji ustępstwo wobec szlachty wałeckiej
i rozstrzygnięto, że wszelkie popisy tamtejszego powiatu nie będą się odbywać pod
Poznaniem, lecz pod Wałczem, przed kasztelanem santockim, który już w XV w.
nie był przytwierdzony do żadnego grodu. Wprowadzono również oprócz okazowań powiatowych okazowanie generalne, wspólne dla wszystkich powiatów wielkopolskich. Miało się ono odbywać pod Środą co cztery lata20.
Udział w okazowaniach był bardzo kosztowny, przede wszystkim ze względu
na zakup uzbrojenia. Dlatego już w instrukcji sejmiku przedsejmowego w Środzie
wydanej posłom 30 października 1635 r. domagano się, aby „okazowanie było penitus [całkiem] zniesione”21. Postulat ten powtórzono w uchwale sejmiku średzkiego z 8 lutego 1638 r. Wskazano przy tym na „wielki nieporządek w okazowaniu,
które się na każdy rok odprawować zwykło”. Żądano również, aby przeglądy gotowości bojowej szlachty odbywać tylko przed wyprawami pospolitego ruszenia22.
Stanowisko Wielkopolan w tej sprawie zmieniło się dopiero po potopie szwedzkim
i wznieceniu przez Jerzego Lubomirskiego akcji rokoszowej. W lutym 1666 r. bowiem uczestnicy sejmiku w Środzie zażądali regularnego odbywania okazowań23.
VL, t. 3, kol. 692.
Ibidem, kol. 692–693. Zob. także: J. Bielecka, Sąd grodzki w Wałczu, „Roczniki Historyczne”
R. 26, 1960, s. 265–271.
21
Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: AP Poznań), Księgi grodzkie poznańskie (dalej:
PozG) nr 680, k. 755.
22
Ibidem, nr 683, k. 74.
23
Ibidem, nr 741, k. 101–111, Instrukcja posłom na sejm z sejmiku woj. poznańskiego i kaliskiego, Środa 3 II 1666.
19
20
31
Informacja ta może wskazywać na to, że szlachta wielkopolska sprawdzała w tym
czasie swoją gotowość już tylko w przypadku zwołania pospolitego ruszenia.
Ze sprawą gromadzenia szlachty na okazowaniach i rolą kasztelanów w tych
przedsięwzięciach wiązało się ustawodawstwo poświęcone pospolitemu ruszeniu.
Zasady jego zwoływania unormowano w czasie bezkrólewia 1573 r. w Artykułach
henrykowskich. Odtąd też każdy król zasiadający na tronie polskim nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia bez uzyskania zgody sejmu24. Podobne jak monarcha
uprawnienia miał prymas, lecz tylko podczas bezkrólewia, kiedy pełnił obowiązki
interreksa. Pospolite ruszenie ogłaszano za pomocą wici rozsyłanych do grodów.
Wraz z trzecimi wiciami król wyznaczał czas i miejsce koncentracji wszystkich
województw oraz terminy sejmików, które miały się odbyć przed wyruszeniem
zbrojnych do obozu królewskiego.
O wiele dłużej przyszło czekać na uregulowanie zadań kasztelanów w pospolitym ruszeniu oraz samego porządku wypraw. Zajął się tym dopiero sejm warszawski, zwołany w sierpniu 1621 r. w związku z wojną turecką. W wydanej wówczas
specjalnej konstytucji „Sposób pospolitego ruszenia” postanowiono, aby wszyscy
uczestnicy pospolitego ruszenia przed wyjściem na wyprawę zbrojną „z województw
albo powiatów swoich przez wojewodów i kasztelanów popisani i na powiaty podzieleni byli”25. Kasztelanowie prowadzący dany powiat lub ziemię na wyznaczone
miejsce mieli dbać o zachowanie porządku i dyscypliny w trakcie przemieszczania sił zbrojnych, zapobiegać gwałtom, krzywdom, wymuszaniu żywności, stancji
i kwaterunków. Troszczyli się również o przestrzeganie zasady obozowania tylko
w otwartym polu, z dala od dworów, miast i wsi. W związku z tym wyposażono
kasztelanów w funkcje sędziowskie. W konstytucji bowiem czytamy: „W każdym
województwie kasztelan starszy albo główniejszy, przy którym chorąży pójdzie,
ma mieć moc, z urzędnikami województwa swego, sądzenia i uznawania wszelkich
występków, krzywd, skarg”26. W razie trudności i impedymentów, czyli przeszkód
uniemożliwiających odbycie sądu kasztelańskiego w obozie, sprawcy ekscesów
mieli być sądzeni później; Wielkopolanie – w Trybunale Piotrkowskim, a Małopolanie w Trybunale Lubelskim. Najsurowiej, bo na gardle, miały być karane przez
sąd kasztelański osoby stanu plebejskiego oraz ci swawolnicy, którzy „odmieniwszy sobie imiona, od inszych rot i powiatów się nazywając, szkody ludziom czynili”27. Władza kasztelańska w pospolitym ruszeniu ustawała dopiero po powrocie
z wyprawy i wydaniu przez kasztelana specjalnych listów, świadectw odejścia,
umożliwiających szlachcie danego powiatu rozjechanie się do domów28.
26
27
28
24
25
VL, t. 2, kol. 898.
Ibidem, t. 3, kol. 411.
Ibidem, kol. 413.
Ibidem, kol. 415.
Ibidem, kol. 418.
32
Andrzej Kamieński
W konstytucji z 1621 r. zajęto się również kwestią rejonizacji kasztelanów. Odniesiono się do przypadków, gdy na jeden powiat przypadał więcej niż jeden kasztelan lub gdy ich w ogóle nie było. Jak czytamy:
W województwach zaś, gdzie jest niemała liczba kasztelanów i o powiatach niektórych
kasztelanii non constat i dyferencje około funkcji regimentowania i prowadzenia powiatów zachodzą: tedy na tymże popisie, przy wychodzeniu z powiatów, wojewodowie
naznaczyć, uspokoić i powiaty te, o które kontrowersja jest między kasztelany, rozdzielić mają, żeby każdy część swoją pewną prowadził29.
W dalszej części konstytucji z 1621 r. przedstawiono sposoby rozwiązywania
nieporozumień i kontrowersji zachodzących w wyniku niedoboru lub nadmiaru
kasztelanów piastujących urzędy w obrębie jednego powiatu. O pierwszeństwie
między nimi miało decydować starszeństwo, czyli wyższe miejsce w hierarchii
senatorskiej. Z kolei w powiatach, które kasztelana nie miały, osobę do prowadzenia pospolitego ruszenia wyznaczać miał „wojewoda tameczny”. Taki scenariusz
przewidziano np. dla województwa krakowskiego, które miało siedem powiatów,
a zaledwie pięciu kasztelanów. W przypadku powiatu pilzneńskiego należącego do
województwa sandomierskiego przyjęto jednak inne rozwiązanie. Zdecydowano,
że pospolite ruszenie tego powiatu prowadzić będzie nie kasztelan połaniecki, lecz
zawichojski, „jako wyższy niż połaniecki”30.
Po 1621 r. wydano już tylko dwie, bardzo istotne dla Wielkopolski konstytucje sejmowe w sprawie pospolitego ruszenia. Mocą konstytucji „Bezpieczeństwo
poznańskiego i kaliskiego województw” z 1627 r. województwa wielkopolskie
uzyskały prawo wykorzystania pospolitego ruszenia do obrony swych granic.
Było to związane z zagrożeniem Wielkopolski przez obce wojska, walczące
wówczas w wojnie trzydziestoletniej na Śląsku i w Nowej Marchii, oraz z pustoszeniem pogranicza przez swawolne „kupy żołnierskie”. Pospolite ruszenie
miało gromadzić się „za uniwersałami wojewodów swoich”, a wyprawę zbrojną
miały poprzedzić popisy, czynione osobno przez „każdy powiat pod chorągwiami
swych kasztelanów”31.
Pewne korekty do tego stanu rzeczy wniosła konstytucja „Obrona domowa poznańskiego i kaliskiego województw”, uchwalona przez sejm warszawski w 1631 r.
Przyznała ona prawo zwołania pospolitego ruszenia staroście generalnemu Wielkopolski, „któremu straż i bezpieczeństwo pograniczne do zawiadowania należy”. Na
jego wezwanie wszyscy obywatele województw wielkopolskich:
[...] na czas i miejsce naznaczone z kasztelanami swymi stawić się armatim i z porządnymi rynsztunkami byli powinni i zaraz pod regimenty wielmożnych wojewodów
Ibidem, kol. 412.
Ibidem, kol. 412–413.
31
29
30
33
swych nastąpić i munia swoje wedle dawnych praw de expeditione bellica sancitis,
odprawować będą32.
Z obowiązku uczestnictwa w pospolitym ruszeniu byli zwolnieni tylko urzędnicy koronni przebywający na dworze królewskim, starcy niezdolni do noszenia broni oraz ci spośród szlachty, którzy byli złożeni chorobą i przedstawili w tej sprawie
odpowiednie świadectwo. Decyzję o zwolnieniu od służby wojskowej z powodu
podeszłego wieku podejmowali wojewodowie i kasztelani. Obowiązkiem udziału
w pospolitym ruszeniu była natomiast objęta szlachta posiadająca w Wielkopolsce
dobra ziemskie, lecz mieszkająca w odległych od niej częściach Rzeczypospolitej.
W razie pobytu z dala od Wielkopolski musieli oni „przez arendarza albo przez sługę swego tę expedycję odprawić”. Karę za niestawiennictwo określono, podobnie
jak w konstytucji z 1627 r., na trzy tysiące grzywien33.
Następne dwie konstytucje: „Laudum województw poznańskiego i kaliskiego”
z 1635 r.34 i „Obrona poznańskiego i kaliskiego województwa” z 1655 r.35, reasumowały jedynie uchwały sejmowe z 1627 i 1631 r. Porządek okazowań, pospolitego ruszenia, a także kompetencje wojskowe kasztelanów później już w żaden
sposób nie zmieniły się. Na podstawie analizy przytoczonych konstytucji możemy
stwierdzić, że nie zdołano rozwiązać do końca wszystkich kwestii dotyczących
powiązania kasztelanów wielkopolskich z powiatami. Specyficzny pod względem
prawnoustrojowym powiat wałecki został powiązany w 1631 r. z kasztelanem
santockim36. Nie zajęto się natomiast szczegółowo ziemią wschowską, na której
terenie nie istniał również żaden gród kasztelański. Pod datą 30 lipca 1627 r. natrafiamy w źródłach na informację, że pospolite ruszenie tej ziemi miał organizować
kasztelan krzywiński Hieronim Radomicki37. Z kolei uchwała sejmiku średzkiego
z 28 kwietnia 1655 r. nałożyła ten sam obowiązek na kasztelana przemęckiego
Adama Rozdrażewskiego38. Można zatem przypuszczać, że pospolite ruszenie ziemi wschowskiej organizowali przemiennie dwaj młodsi od kasztelana śremskiego
w hierarchii senatorskiej kasztelanowie z sąsiedniego powiatu kościańskiego: krzywiński i przemęcki.
Uchwała średzka z 28 kwietnia 1655 r. jest jedynym znanym mi przekazem
źródłowym zawierającym informacje na temat rejonizacji wszystkich kasztelanów
34
35
36
37
38
32
33
Ibidem, t. 4, Petersburg 1859, kol. 486–487.
Por. przypis 20.
ASPK, t. 1, cz. 2: 1616–1632, wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1962, s. 232.
AP Poznań, PozG nr 731, k. 311v, Laudum sejmiku woj. poznańskiego i kaliskiego, Środa
28 IV 1655; ibidem, Księgi grodzkie wschowskie (dalej: WschowaG) nr 169, k. 31v; ibidem,
Księgi grodzkie kaliskie (dalej: KaliszG) nr 279, k. 936v.
34
Andrzej Kamieński
wielkopolskich w ramach organizacji pospolitego ruszenia. Województwo poznańskie dzieliło się wówczas na powiaty: poznański, kościański, wałecki i ziemię wschowską (por. mapę). Pospolite ruszenie powiatu poznańskiego organizowali kasztelanowie poznański, międzyrzecki i rogoziński, powiatu kościańskiego
– kasztelanowie śremski i krzywiński, powiatu wałeckiego – kasztelan santocki,
a ziemi wschowskiej – kasztelan przemęcki. Województwo kaliskie składało się
z sześciu powiatów: gnieźnieńskiego, kaliskiego, kcyńskiego, konińskiego, nakielskiego i pyzdrskiego. Z każdym z tych powiatów był związany tylko jeden urząd
kasztelański. Pospolite ruszenie powiatu gnieźnieńskiego organizował i prowadził
kasztelan gnieźnieński, powiatu kaliskiego – kaliski, powiatu kcyńskiego – kamieński, powiatu konińskiego – lędzki, powiatu nakielskiego – nakielski, a powiatu pyzdrskiego – biechowski39.
Z przedstawionego wykazu wynika, że tylko na terenie dwóch powiatów wielkopolskich znajdował się więcej niż jeden gród kasztelański. Pospolite ruszenie takich powiatów było rozbijane na kilka niezależnych grup. Chodziło o to, aby każdy
z kasztelanów mógł poprowadzić własną kolumnę zbrojnych. Taki przypadek nastąpił chociażby po zwołaniu pospolitego ruszenia przeciw Turkom (uniwersał z 12
lipca 1621), kiedy to pospolite ruszenie powiatu kościańskiego posuwało się na
wschód dwiema oddzielnymi grupami pod wodzą kasztelana śremskiego Krzysztofa Cieleckiego i porucznika kasztelana krzywińskiego Stanisława Śmigielskiego,
a następnie odbyło popisy w okolicach Sandomierza w dwóch częściach: w Jaślanach (23 października 1621) i Grębowie (25 października 1621)40.
Zgodnie z konstytucją z 1621 r. porządek przy wychodzeniu pospolitego ruszenia z powiatów wielkopolskich wyznaczali wojewodowie poznański i kaliski.
Dotarłem do jednej z takich ordynacji, która została wydana 23 maja 1651 r. w Sierakowie przez wojewodę poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego przed wyprawą
Wielkopolan przeciw Bohdanowi Chmielnickiemu pod Beresteczko. Ordynacja ta
ustalała kierunek i porządek „ciągnienia” poszczególnych powiatów województwa poznańskiego na Ukrainę. Grupa kasztelana poznańskiego miała podążać ze
Środy przez Pyzdry, Konin, Koło, Kłodawę, Gostynin, Warszawę, Czersk i Garwolin. Trasa kolumny prowadzonej przez kasztelana międzyrzeckiego biegła przez
Pobiedziska, Gniezno, Żnin, Łabiszyn, Toruń, Dobrzyń, Płock i Łuków. Chorągwi pospolitego ruszenia pod wodzą kasztelana rogozińskiego nakazano z kolei
przemarsz przez Kostrzyń, Wrześnię, Słupcę, Tuliszków, Turek, Dobrą, Burzenin, Widawę, Rozprzę, Radomsko, Przedbórz, Opatów i Sandomierz. Dla grupy
kasztelana śremskiego przewidziano trasę biegnącą przez Krotoszyn, Odolanów,
Urzędów, Turobin i Żółkiew. Kolumna kasztelana przemęckiego miała się posu AP Poznań, PozG, nr 731, k. 311–315v, ibidem, WschowaG, nr 169, k. 31–32v; ibidem, KaliszG, nr 279, k. 935–943.
40
ASPK, t. 1, cz. 2, s. 115–118.
39
35
Kasztelanie na tle podziałów Wielkopolski z XVI–XVIII wieku
Opracował A. Kamieński na podstawie: Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793. Wykonał K. Chyrkowski.
wać na wschód przez Wągrowiec, Mogilno, Trzemeszno, Łęczycę, Piątek, Rawę,
Kazimierz i Wąwolnicę. Opaliński wytyczył również drogę chorągwiom prowadzonym przez dwóch pozostałych kasztelanów województwa poznańskiego. Kasztelan santocki Chryzostom Jaskólski miał podążać ze szlachtą powiatu wałeckiego
na Mosinę, Śrem, a dalej przez Borek, Kobylin, Raszków, Bolesławiec, Krzepice,
36
Andrzej Kamieński
Jędrzejów i Wiślicę. Pochód kolumny kasztelana krzywińskiego biegł z kolei przez
Mchy, Pleszew, Kalisz, Wartę, Szadek, Łask i Wolbórz41.
Dzień później, 24 maja, Opaliński uzupełnił swoją ordynację o nowe szczegóły,
m.in. przedłużył trasę pochodu kasztelana rogozińskiego, który po osiągnięciu Sandomierza miał się skierować na Szczebrzeszyn. Wytłumaczył się również z tego,
że niektóre oddziały, zwłaszcza kasztelana międzyrzeckiego i przemęckiego, miały
zmierzać do celu okrężnymi drogami. Podkreślił, że chodziło mu tylko o to, aby
wszyscy kasztelanowie idący pod chorągwiami w pospolitym ruszeniu nie mieli
żadnych trudności aprowizacyjnych42.
Wydane przez wojewodę poznańskiego ordynacje zbiegły się w czasie z popisami wyznaczonymi przez sejmik średzki (uchwała sejmiku z 13 maja 1651)
na 23 maja 1651 r. Z zachowanych materiałów źródłowych wynika, że wszyscy
trzej kasztelanowie związani z powiatem poznańskim: kasztelan poznański Franciszek Sędziwój Czarnkowski, kasztelan rogoziński Stanisław Pogorzelski i kasztelan międzyrzecki Paweł Gembicki, dokonali osobnych przeglądów gotowości
bojowej posiadaczy ziemskich „pod namiotem”, w Poznaniu „na polu popisowym” w dniach 23–25 maja 1651 r. Pozostałością po działalności Pogorzelskiego i Czarnkowskiego są skrypty i zwolnienia kilku szlachciców z wyprawy ze
względu na podeszły wiek lub chorobę43. Cenną pamiątką po pracy Gembickiego jest natomiast wykaz popisanej szlachty, zwany „regestrem kompanii powiatu
międzyrzeckiego”44. Natrafiamy w nim m.in. na poczty Jerzego, Adama Abrahama, Karola i Zygmunta Unrugów, właścicieli Międzychodu, Gorzenia, Gorzycka, Wielowsi i Mokrzca, Jana Kwileckiego z Kwilcza, Kaspra, Jana i Henryka
Zaydliców, posiadaczy Szaromyśla (obecnie Trzemeszno Lubuskie) i Grochowa,
dóbr leżących w najbardziej na zachód wysuniętym punkcie Wielkopolski, a zarazem Rzeczypospolitej, na samej granicy z Brandenburgią. Wynika z tego, że za
powiat międzyrzecki, którego wówczas nie było, uważano tylko zachodnią część
ówczesnego powiatu poznańskiego. Nie można jednak na podstawie tego źródła
odtworzyć podziału kompetencyjnego kasztelanów z powiatu poznańskiego. Musimy zadowolić się stwierdzeniem, że przed kasztelanem rogozińskim stawiali
się na popis obywatele z północnego wschodu interesującego nas powiatu, przed
kasztelanem międzyrzeckim – z zachodu, a przed kasztelanem poznańskim – z południowego wschodu.
Rozbijanie pospolitego ruszenia na kilka kolumn marszowych nie dotyczyło
wyłącznie powiatów poznańskiego i kościańskiego. Konstytucja „Sposób pospolitego ruszenia” umożliwiała stosowanie tej praktyki także i w tych powiatach,
43
44
41
42
AP Poznań, PozG, nr 696, k. 376–376v.
Ibidem, k. 373–373v.
Ibidem, k. 365v–366v, 367v–368, 375–375v, 389v–390.
37
w których nie było nadmiaru kasztelanów. Musiała jedynie zaistnieć taka sytuacja,
„gdzieby kasztelan wielkiej gromadzie ludzi w prowadzeniu podołać nie mógł”45.
Przydarzyło się to chociażby na zjeździe szlachty powiatu kaliskiego pod Kaliszem
27 września 1621 r. Zdecydowano wówczas, że jeden pułk złożony z „wszystkich
osób szlacheckich, które mieszkanie mają w trakcie za rzeką Prosną ku Warcie”,
poprowadzi kasztelan kaliski Jan Opaliński w towarzystwie urzędników ziemskich.
Duktorem drugiego pułku wyznaczono natomiast Stanisława Kobierzyckiego. Pod
jego komendę dostali się ci spośród posiadaczy ziemskich, „którzy z drugiej strony
tejże rzeki Prosny ku Wrocławiowi Śląskiemu mieszkają”. Warto jeszcze dodać, że
na zjeździe tym doszło do sporu między kasztelanem kaliskim a szlachtą. Opaliński
domagał się, aby popis odbywać „w polu”, tzn. poszczególnymi pocztami, szlachta
jednak w obawie o „niewygody i zepsowanie koni” wolała ów popis ograniczyć
do osób wystawiających poczty. Dopięła swego, mimo ostrych sprzeciwów Opalińskiego46.
Główną przyczyną absencji kasztelanów wielkopolskich w pospolitym ruszeniu
był zły stan zdrowia lub sędziwy wiek. „Niesposobnym zdrowiem” wymówił się
od uczestnictwa w antytureckiej wyprawie kasztelan nakielski Janusz Grudziński,
który skierował w tej sprawie list do szlachty powiatu nakielskiego, zgromadzonej
na popisie pod Nakłem 27–30 września 1621 r. Na swego zastępcę polecił Janusza
z Sielca Witosławskiego. To on właśnie jako pułkownik powiatu poprowadził pospolite ruszenie powiatu nakielskiego na Lubelszczyznę i 17 października 1621 r.
odbył popis pod Kraśnikiem47.
Również względy zdrowotne tłumaczą zapewne absencję ówczesnego kasztelana krzywińskiego Wacława Włostowskiego w prowadzeniu pospolitego ruszenia
powiatu kościańskiego. Włostowski uczestniczył wraz z kasztelanem śremskim
Krzysztofem Cieleckim w popisie szlachty powiatu kościańskiego pod Kościanem
27–30 września 1621 r. Na wyprawę antyturecką jednak nie poszedł i zmarł wkrótce, po 7 grudnia 1621 r.48
Podobne przypadki losowe zdarzały się także później, a osobę zastępującą niedysponowanych kasztelanów wyznaczał coraz częściej sam sejmik województwa
poznańskiego i kaliskiego w Środzie. Tak było chociażby 20 kwietnia 1697 r., gdy
z powodu śmierci kasztelana śremskiego Macieja Mielżyńskiego do prowadzenia
kościańskiej chorągwi powiatowej wyznaczono Władysława Czarnkowskiego.
Z kolei 8 czerwca 1702 r. sejmik średzki zdecydował, aby wymawiającego się podeszłym wiekiem kasztelana międzyrzeckiego Jakuba Błeszyńskiego zastąpił przy
47
48
45
46
VL, t. 3, kol. 412.
ASPK, t. 1, cz. 2, s. 109–110.
Ibidem, s. 111, 113–114.
Ibidem, s. 108–109; Urzędnicy wielkopolscy XVI–XVIII w. Spisy, oprac. A. Bieniaszewski,
Wrocław 1987, s. 94.
38
Andrzej Kamieński
prowadzeniu i popisaniu pospolitego ruszenia powiatu międzyrzeckiego (zachodniej części powiatu poznańskiego) starosta pyzdrski Piotr Jakub Bronisz49.
Absencje kasztelanów można było tłumaczyć również względami politycznymi. Na zjeździe pospolitego ruszenia województw poznańskiego i kaliskiego pod
Jutrosinem, do którego doszło 28 października 1587 r., zabrakło aż pięciu kasztelanów. Tylko dwaj spośród nich byli starcami: kasztelan poznański Piotr Czarnkowski i kasztelan krzywiński Janusz Grudziński. Zastąpili ich w prowadzeniu
chorągwi pospolitego ruszenia odpowiednio: podkomorzy poznański Jan Rozdrażewski i starosta kościański Jan Orzelski. Pozostali nie przybyli z zupełnie innych
przyczyn. Zjazd bowiem został złożony według postanowień powziętych na sejmie
elekcyjnym i na sejmiku średzkim (19 września 1587) dla obrony przed interwencją zbrojną pretendenta habsburskiego arcyksięcia Maksymiliana. Nieobecny pod
Jutrosinem kasztelan gnieźnieński Jan Zborowski należał do zwolenników Habsburga, jego kolega kasztelan kamieński Marcin Ostroróg Lwowski reprezentował
zbliżone poglądy polityczne, gdyż był wrogiem kandydatury królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy, a ostatni – kasztelan lędzki Stanisław Sierakowski, wolał
trzymać się na uboczu i wyczekiwać na rozwój wydarzeń50.
Na drodze wykonywania przez kasztelanów zadań w pospolitym ruszeniu stawały też przeszkody związane z pełnieniem przez nich innych ważnych funkcji
publicznych. Tak było chociażby z kasztelanem gnieźnieńskim Janem Leszczyńskim, który od maja aż do października 1651 r. przebywał w Lubece na rokowaniach z komisarzami szwedzkimi51. Mimo nieobecności Leszczyńskiego w kraju
szlachta z powiatu gnieźnieńskiego wzięła udział w wyprawie przeciw Bohdanowi
Chmielnickiemu. Z zachowanych materiałów źródłowych wynika, że chorągiew
pospolitego ruszenia przyprowadził pod Beresteczko jako rotmistrz powiatu gnieźnieńskiego łowczy kaliski Paweł Ponętowski52.
Oprócz podanych już przykładów natrafiamy na liczne przypadki wyraźnego
lekceważenia przez kasztelanów swych obowiązków. Do grona niesumiennych
senatorów można zaliczyć kasztelana lędzkiego Łukasza Sierakowskiego. Wbrew
wcześniejszym pisemnym zapewnieniom, 27 września 1621 r. nie przybył on na
zjazd szlachty powiatu konińskiego pod Konin dla wypełnienia swych powinności w pospolitym ruszeniu. Skonsternowana jego zachowaniem szlachta, nie chcąc
spóźnić się na wyprawę antyturecką, musiała natychmiast wyznaczyć zastępcę Sie Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696–1732 (dalej: AS), wyd.
M. Zwierzykowski, Poznań 2008, s. 109, 268.
50
ASPK, t. 1, cz. 1, s. 61–62. Zob. także: W. Dworzaczek, Marcin Ostroróg Lwowski, w: Polski
Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 24, s. 513–514; J. Dworzaczkowa, Jan Zborowski, w:
Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa–Poznań 1981, s. 868.
51
D. Kupisz, Zbigniew Gorajski (1596–1655). Studium z dziejów szlachty protestanckiej w Małopolsce w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 2000, s. 114–119.
52
AP Poznań, Księgi grodzkie gnieźnieńskie, nr 140, k. 544v–547.
49
39
rakowskiego i nie czekając na odgórne dyspozycje, przekazała prowadzenie pospolitego ruszenia powiatu konińskiego oboźnemu koronnemu Adamowi Olbrachtowi
Przyjemskiemu. Kolejna absencja Łukasza Sierakowskiego na pospolitym ruszeniu powiatu konińskiego zirytowała szlachtę jeszcze bardziej. Dnia 30 lipca 1627 r.
wydała ona protestację i wobec nieobecności „kasztelana tego powiatu”, rozjechała
się do domów53. Podobnej treści protestację złożyła też wówczas szlachta ziemi
wschowskiej, skarżąc się na kasztelana krzywińskiego Hieronima Radomickiego,
który nie dość że nie stawił się na pospolite ruszenie, to nawet nie przekazał żadnego usprawiedliwienia ani wiadomości54.
Obowiązki wojskowe ignorował również kasztelan śremski Przecław Leszczyński. Po wyznaczeniu przez sejmik średzki terminu popisów na 23 maja 1651 r. uchylił
się od udziału w pospolitym ruszeniu przeciw Kozakom Bohdana Chmielnickiego,
co spowodowało, że powiat kościański poprowadził w jego zastępstwie podkomorzy kaliski Krzysztof Grzymułtowski. Dotarł on do obozu królewskiego pod Beresteczkiem 6 lipca 1651 r. Cztery lata później Leszczyński ponownie zlekceważył
uchwałę sejmiku średzkiego. Sejmik z 28 kwietnia 1655 r. zlecił mu stawienie się na
20 maja do Kościana w celu przygotowania obrony na szczeblu powiatu. Ten jednak
nie zrobił tego i nie było go z pospolitym ruszeniem pod Ujściem55.
Niesławna wyprawa Wielkopolan przeciw Szwedom do obozów nadnoteckich
latem 1655 r. dostarczyła jeszcze więcej argumentów za tym, że pospolite ruszenie stanowiło najsłabsze ogniwo struktury wojskowej państwa polsko-litewskiego. Pracowała na to usilnie niejednolicie uzbrojona i często niezdyscyplinowana
szlachta oraz niewywiązujący się ze swych obowiązków kasztelanowie. Spośród
13 kasztelanów wielkopolskich poświadczona jest obecność pod Ujściem zaledwie
czterech: kasztelana poznańskiego Franciszka Sędziwoja Czarnkowskiego, kasztelana kaliskiego Stanisława Pogorzelskiego, kasztelana międzyrzeckiego Pawła
Gembickiego i kasztelana krzywińskiego Maksymiliana Miaskowskiego56. Największą zagadkę stanowiło tutaj postępowanie kasztelana biechowskiego Mikołaja
Szołdrskiego, który wypełniał wcześniej gorliwie wszystkie obowiązki wojskowe
związane z urzędem senatorskim. W 1651 r. rotmistrzował powiatowi pyzdrskiemu
na wyprawie beresteckiej57, a wiosną 1655 r. zajmował się energicznie realizacją
uchwały średzkiej. Między 20 a 30 maja 1655 r. wraz z wyznaczonymi deputatami Władysławem Rogalińskim i Piotrem Bardzkim odebrał na podstawie kwitów
ASPK, t. 1, cz. 2, s. 112–113, 232–233.
Por. przypis 37.
55
AP Poznań, WschowaG, nr 167, k. 50v–51v; W. Dworzaczek, Przecław Paweł Leszczyński,
w: PSB, t. 17, s. 127.
56
K. Jarochowski, Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej od roku 1655 do 1657, w:
idem, Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznań 2007, s. 16–17, 21; L. Kubala,
Wojna szwecka w roku 1655 i 1656, Lwów–Warszawa 1913, s. 70–71, 76.
57
AP Poznań, Księgi grodzkie pyzdrskie (dalej: PyzdryG), nr 68, k. 260–260v.
53
54
40
Andrzej Kamieński
od miast i szlachty dostarczonych do Pyzdr żołnierzy łanowych. Po wykonaniu
tego zadania 30 maja 1655 r. wyznaczył zjazd pospolitego ruszenia powiatu pyzdrskiego na 6 czerwca w Pyzdrach. Miało ono wyruszyć „ku Nakłu” już 7 czerwca,
po dokonaniu szybkiej lustracji gotowości bojowej szlachty58. Co się stało później
z Szołdrskim, nie wiemy. Trzeba w tym miejscu dodać, że termin koncentracji pospolitego ruszenia województwa kaliskiego istotnie się przesunął. Szlachta powiatu kaliskiego, pochłonięta ochroną własnych majątków przed rabunkami wojska
kwarcianego, osiągnęła zdolność mobilizacyjną kilka tygodni później. Dopiero 25
czerwca kasztelan kaliski Stanisław Pogorzelski wezwał szlachtę swego powiatu
do stawienia się 30 czerwca 1655 r. do Gniezna, skąd miano podążyć dalej „do
obozu, który jest podobno naznaczony”59.
Począwszy od wyprawy pospolitego ruszenia Wielkopolan na pole elekcyjne pod Warszawę w 1669 r., obserwujemy postępujący spadek zainteresowania
kasztelanów wielkopolskich wykonywaniem obowiązków wojskowych. Wyprawa z 1669 r. należy do stosunkowo dobrze udokumentowanych. Sejmik średzki
uchwałą z 4 kwietnia 1669 r. zwolnił od prowadzenia pospolitego ruszenia powiatów tylko dwóch kasztelanów: kasztelana przemęckiego Adama Rozdrażewskiego
i kasztelana rogozińskiego Remigiana Dembińskiego, wyznaczając na ich miejsce
odpowiednio: starostę powidzkiego Jarosza Pogorzelskiego oraz starostę osieckiego i międzyłęskiego Adama Czarnkowskiego60. Nieobecnych na popisie i przy
prowadzeniu pospolitego ruszenia było jednak zdecydowanie więcej kasztelanów.
Dysponujemy rejestrami szlachty uczestniczącej w pochodzie na elekcję z czterech
powiatów. Wiemy na ich podstawie, że powiat wałecki prowadził wówczas jako
rotmistrz starosta nowodworski Wojciech Konstanty Breza, a powiat gnieźnieński
– starosta borzechowski Walerian Podleski. Z kolei „powiatowi rogozińskiemu”,
czyli północno-wschodniej części powiatu poznańskiego, rotmistrzował wspomniany Adam Czarnkowski, bliżej zaś nieokreślonemu powiatowi wielkopolskiemu – chorąży kaliski Andrzej Przyjemski61.
W okresie ostatniego znaczącego wykorzystania pospolitego ruszenia do celów
militarnych – za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, zbrojne zgromadzenia szlacheckie zaczęły się stawać narzędziem walki politycznej. Jedna z wypraw pospolitego ruszenia zorganizowana w okresie najazdu tureckiego zakończyła
się przecież nie marszem przeciw armii sułtana, lecz konfederacją gołąbską, zawiązaną 14 października 1672 r. w obronie króla62. W uchwałach sejmiku średzkiego
Ibidem, nr 85, k. 694v–695, 697.
Ibidem, KaliszG, nr 279, k. 1074v–1075.
60
Ibidem, PozG, nr 706, k. 208.
61
Ibidem, k. 433v–435, 476–477, 478–480, 488–491.
62
Zachowały się wykazy szlachty wielkopolskiej uczestniczącej pod chorągwią podkomorzego
poznańskiego Piotra Adama Opalińskiego w pospolitym ruszeniu i w konfederacji gołąbskiej w 1672 r. Zob.: ibidem, nr 709, k. 1089–1094. W innym dokumencie, wystawionym 27
58
59
41
z 12 czerwca 1671, 20 lipca 1672 i 13 grudnia 1672 r. czytamy niezmiennie o popisach, które miały zostać przeprowadzone we wszystkich powiatach przed kasztelanami63. Pozostawali oni jednak zazwyczaj obojętni na czynności poprzedzające
wyprawę pospolitego ruszenia. Wystarczy w tym miejscu wspomnieć o popisie powiatu poznańskiego dokonanym 4 stycznia 1673 r., „dla niebytności” kasztelana poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego przed chorążym poznańskim Władysławem Michałem Skoraszewskim64. Absencje kasztelanów przy sprawowaniu funkcji
wojskowych musiały być notoryczne. Z testamentu bowiem zmarłego w styczniu
1689 r. starosty wałeckiego Krzysztofa Unruga dowiadujemy się, że był on „cztery
razy rotmistrzem na pospolitym ruszeniu prowadzącym powiat międzyrzecki”65.
Były to niewątpliwie okoliczności sprzyjające dalszemu upadkowi przestarzałej
siły militarnej, jaką była instytucja pospolitego ruszenia. Król Jan III Sobieski stronił od jej używania. W latach 1673, 1675 i 1676 wydawał już tylko drugie wici, co
oznaczało rezygnację z uruchomienia wypraw. Odtąd popisy odbywały się coraz
rzadziej, a skargi na zaniedbania nie trafiały do ksiąg grodzkich66.
Dnia 18 marca 1697 r. podczas bezkrólewia po śmierci Jana III Sobieskiego sejmik średzki, uzyskawszy uniwersały prymasa Michała Radziejowskiego i starosty
generalnego Wielkopolski Rafała Leszczyńskiego, zwołał pospolite ruszenie, aby
wziąć udział w elekcji. Wyprawę na pole elekcyjne pod Warszawę poprzedził popis
generalny województw poznańskiego i kaliskiego, wyznaczony pod Kołem na 15
maja 1697 r. Wzięli w nim udział kasztelan poznański Franciszek Zygmunt Gałecki
i kasztelan kaliski Władysław Przyjemski67.
Nie można natomiast zauważyć większej aktywności kasztelanów w pospolitym ruszeniu w okresie wielkiej wojny północnej. W latach 1701–1716 uciekano
się do tej instytucji dość często, choć organizacja pospolitego ruszenia szła bardzo opornie. Pod datą 14 sierpnia 1702 r. odnajdujemy w źródłach wśród szlachty
wielkopolskiej zgromadzonej na pospolitym ruszeniu pod Chełmcami koło Kalisza kasztelana kaliskiego Macieja Radomickiego68. Jego obecność w charakterze
pułkownika województwa kaliskiego i przewodniczącego sejmiku województw
poznańskiego i kaliskiego należy wiązać z początkiem kształtowania się opozycji
65
66
63
64
67
68
października 1672 r. w obozie pod Lublinem, odnajdujemy ówczesnego rotmistrza powiatu
pyzdrskiego, którym był Stanisław z Tuczna Tuczyński. Zob.: ibidem, k. 1104v–1105.
Ibidem, WschowaG, nr 175, k. 57, 201, 241.
Ibidem, PozG, nr 748, k. 46–48.
Ibidem, WschowaG, nr 151, k. 272–272v.
M. Zwierzykowski, Satyra na popis powiatu nakielskiego w 1696 roku, czyli o schyłku pospolitego ruszenia w Wielkopolsce, w: „Trzeba dyscypliny – bez niej nie da się pasji składnie
wyrazić...”. Studia z dziejów nowożytnych (XVI–XVIII w.), red. M. Forycki, A. Perłakowski,
F. Wolański, Poznań 2012, s. 82.
AS, s. 92, 110–111.
Ibidem, s. 285–286.
42
Andrzej Kamieński
przeciw działalności rodu Leszczyńskich i wzrastającym w Wielkopolsce wpływom szwedzkim. Postępujący rozłam polityczny wśród Wielkopolan doprowadził
do tego, że sejmik średzki zrezygnował nawet okresowo z usług kasztelanów jako
dowódców chorągwi powiatowych. Świadczyła o tym decyzja koła sejmikowego
z 13 sierpnia 1703 r., które dokonało wyboru własnych rotmistrzów powiatowych.
Zostali nimi: starosta pyzdrski, marszałek konfederacji (mianowany również pułkownikiem) Piotr Jakub Bronisz, podkoniuszy koronny Władysław Poniński, starosta nakielski Maciej Gembicki, starosta bobrujski Jan Sapieha, podstoli kaliski
Jan Krzycki, cześnik kaliski Wojciech Rydzyński, starosta kcyński Krzysztof Mielżyński, starosta rogoziński Jan Zebrzydowski, szlachcic Władysław Czarnkowski
i kasztelanic rogoziński Jan Grudziński. Pospolite ruszenie zostało zwołane i funkcjonowało w tej formule aż do listopada 1703 r.69
Przy organizowaniu pospolitego ruszenia w starym trybie zdarzały się wciąż
przypadki absencji kasztelanów. Do grona rekordzistów w tej dziedzinie należał
kasztelan kamieński Józef Stanisław Potocki. Jako magnat ukrainny i posesjonat
w krajach ruskich nie pojawił się on nigdy w Wielkopolsce. Z tego powodu pospolite ruszenie powiatu kcyńskiego organizowały osoby wyznaczone przez sejmik
średzki. Dnia 18 marca 1697 r. przyjęto, że pospolite ruszenie powiatu kcyńskiego
prowadzić będzie w zastępstwie Potockiego starosta nakielski Marcin Smogulecki,
27 marca 1702 r. funkcję zastępcy kasztelana kamieńskiego powierzono kolejnemu staroście nakielskiemu Aleksandrowi Andrzejowi Radomickiemu, a 9 czerwca
1704 r. – chorążycowi poznańskiemu Franciszkowi Skoraszewskiemu70. Były to już
ostatnie decyzje sejmiku średzkiego w tych kwestiach. Sejmik skorzystał jeszcze
z pospolitego ruszenia w 1716 r. podczas konfederacji tarnogrodzkiej. Kasztelanowie nie odegrali w niej żadnej roli71. Mimo tego w laudum sejmiku relacyjnego odbytego 15 marca 1717 r. po Sejmie Niemym szlachta podtrzymała wolę odbywania
popisów po powiatach w trybie zwyczajnym z kasztelanami72. Zapis ten pozostał
jednak pobożnym życzeniem. Po 1717 r. nie dysponujemy już żadnymi wiadomościami na temat odbywania popisów. W 1733 r. doszło do ostatniej wyprawy
Wielkopolan poza swoje terytorium – na pole elekcyjne pod Warszawę73. W 1736 r.
sejm pacyfikacyjny w Warszawie wydał konstytucję „Pospolite ruszenie i okazowanie”, podtrzymującą konieczność sposobienia stanu szlacheckiego do służby
wojennej poprzez „popisy alias okazowania”74. Zapisy te rozmijały się z rzeczywistością. Uprawnienia wojskowe kasztelanów, podobnie jak popisy, odeszły już
Ibidem, s. 350–351. Zob. też: M. Zwierzykowski, Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732, Poznań 2010, s. 76.
70
AS, s. 93, 258, 424.
71
M. Zwierzykowski, Samorząd sejmikowy, s. 77, 273–286.
72
AS, s. 859.
73
AP Poznań, PozG, nr 1220, k. 198, 215; M. Zwierzykowski, Satyra na popis, s. 88.
74
69
43
ostatecznie w niebyt. Ostatnia próba wskrzeszenia instytucji popisów i pospolitego
ruszenia oraz dawnej roli kasztelanów w obronie terytorialnej Wielkopolski nastąpiła 13 września 1763 r. podczas sejmiku gospodarczego w Środzie. Próba ta
zakończyła się niepomyślnie dla Wielkopolan, gdyż prymas Władysław Łubieński
i ministrowie Rzeczypospolitej obawiali się, że aktywizacja szlachty zaniepokoi
mocarstwa sąsiadujące z państwem polsko-litewskim75.
Przytoczone tu informacje świadczą o tym, że kasztelanowie wielkopolscy nie
interesowali się zbytnio organizacją wojskowości na szczeblu powiatu. Liczne absencje kasztelanów w popisach powiatowych i wyprawach pospolitego ruszenia
wydają się zrozumiałe. Tytuły kasztelańskie były dożywotnie. Nie musieli więc
zabiegać o uznanie szlachty i wywiązywać się ze swych obowiązków w powiecie z obawy przed utratą urzędu. Funkcje wojskowe kasztelanów i ich rejonizację
określono dopiero po powstaniu powiatów. Ich powiązanie z nową strukturą administracyjną Wielkopolski okazało się rozwiązaniem nie do końca szczęśliwym.
Kasztelanowie, jako członkowie senatu Rzeczypospolitej, przedkładali sprawy krajowe, ewentualnie całego regionu, nad kwestie lokalne. Szlachta osiadła w powiatach reprezentowała przeciwny punkt widzenia. Obowiązek pospolitego ruszenia
bowiem był dla lokalnych wspólnot szlacheckich jednym z głównych elementów
spójni powiatowej. To dzięki nim interesujące nas funkcje kasztelańskie egzystowały tak długo. Godne gruntownego zbadania wydaje się natomiast jedno z następstw rozwoju organizacji pospolitego ruszenia – ukształtowanie się w powiecie
poznańskim okręgów mobilizacyjnych skupionych wokół każdego z trzech kasztelanów i pojawienie się w związku z tym w siedemnastowiecznych księgach grodzkich nazw powiatów międzyrzeckiego i rogozińskiego, których przecież w okresie
staropolskim nie było.
Andrzej Kamieński
The castellans in the defence system of Greater Poland
(Wielkopolska), 16th to 18th century
S u mm a r y
The dignitaries standing at the front of thirteen castellanies in the area of Greater Poland (Wielkopolska), which had successfully evaded liquidation in the late Middle Ages,
were ‘matched’ to the new territorial arrangement. As they gradually acquired their military competencies, they became propelling the levies-in-mass not in their castellanies but
within the county (poviat) within which their respective castellan hubs were situated. The
M. Zwierzykowski, Satyra na popis, s. 89–92.
75
44
Andrzej Kamieński
military eligibility of Wielkopolska castellans were taking shape since the beginning of the
16th century, normalised by a series of seym constitutions, first those of 1510 and 1523, ending with the ones adopted in 1621, 1627, and 1631. In spite of having acquired relatively
broad competencies, the castellans did not take much interest in organising the military at
the county level. This is explicitly attested through analysis of the sources concerning the
Wielkopolska troops expeditions against Turkey in 1621; against Bohdan Khmelnytsky’s
Cossacks at Berestechko in 1651; against the Swedes at Ujście in 1655; and, to the election
field outside Warsaw in 1669. The numerous instances of castellan’s absence in countylevel (recorded) reviews of operational readiness and levée-en-masse expeditions seem understandable. The title of castellan was held for life. Thus, the castellans did not have to
solicit recognition from the nobility and meet their obligations with respect to their county
for fear of loss of their office. Those castellans who, as members of the Commonwealth’s
Senate, preferred national affairs over local issues were relieved of their tasks by the local
noble communities. The latter had won for themselves, in the latter half of the 17th century,
considerable influence on levy-in-mass, and started appointing, at the dietine (seymik) held
in Środa, their representatives as deputy castellans. The levy-in-mass obligation was one
of the major bonding factors for local noblemen’s communities at the county level. It was
owing to these communities that the castellan functions existed so long. It was only after the
‘Silent’ Seym of 1717 that the reviews held in the counties were discontinued. 1733 marked
the last venture of Wielkopolska military-men outside of their territory: to the election field
near Warsaw.
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Hanna Węgrzynek
Warszawa
Fala napaści na Miasto Żydowskie pod Lublinem
w latach 1633–1635
jako przejaw siłowego rozwiązania
długotrwałego konfliktu
Nie wiadomo, kiedy pierwsi Żydzi pojawili się w Lublinie, a raczej na jego
przedmieściach. Początek osadnictwa żydowskiego odnosi się najczęściej do panowania Kazimierza Wielkiego, jednak brakuje dokumentów, które potwierdzałyby takie przypuszczenia1. Wprawdzie o przywileju kazimierzowskim wspominają
późniejsze źródła, z 1570, 1602 i 1616 r.2, lecz dotyczą one zapewne przywilejów
generalnych, podobnie jak w lustracji z 1661 r.3 Obfite materiały dotyczące Żydów
lubelskich pochodzą dopiero z początku XVI w. W tym okresie skupisko żydowskie usytuowane na przedmieściach Lublina było już dobrze zorganizowane. Jak
potwierdza wykaz podatku koronacyjnego z 1507 r., należało do najliczniejszych
i najbogatszych w Polsce4. W pierwszej połowie XVI w. Żydzi lubelscy otrzymali
liczne przywileje, które nadawały im prawa, jakimi cieszyli się ich współwyznawcy w innych miastach. Na mocy dekretów starościńskich, potwierdzanych przez
królów polskich, mogli prowadzić działalność rzemieślniczą i handlową, pozwolono im założyć jatki, wznieść synagogę, a także utrzymywać własny cmentarz5.
S. Wojciechowski, Gmina żydowska w Lublinie w XVI wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” (dalej: BŻIH) 1952, nr 4, s. 204.
2
Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: AP Lublin), Akta miasta Lublina (dalej: AmL),
sygn. 312; J. Riabinin, Materiały do historii Lublina, Lublin 1938, nr 38, 220.
3
Lustracja województwa lubelskiego 1661, Warszawa 1962, s. 112.
4
M. Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., BŻIH 1974, nr 3 (91),
s. 11–15.
5
AP Lublin, AmL, sygn. 87, 145, 313; Biblioteka im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie
(dalej: BHŁL), rkps 116, 1302; Lustracja ... 1661, s. 110–111; J. Riabinin, Materiały, nr 118,
126, 131, 187, 205, 209; S. Bierszadskij, Russko-evrejskij arhiv. Dokumenty i materialy dla
1
46
Hanna Węgrzynek
Znaczenie polityczne i gospodarcze miasta spowodowało, że Żydzi lubelscy
zajęli wpływową pozycję wśród gmin żydowskich w Pierwszej Rzeczypospolitej. W Lublinie zbierał się sejm walny, swoją siedzibę miał Trybunał Koronny, tu
również odbywały się znane jarmarki. Miasto przyciągało zarówno kupców, jak
i przedstawicieli gmin żydowskich, dając im okazję załatwienia różnych spraw
z deputatami trybunalskimi i sejmującą szlachtą. Z tego powodu w Lublinie najczęściej zbierał się powstały około 1580 r. waad (sejm), najwyższa instytucja samorządu żydowskiego. W połowie XVI w. ukształtowało się tu ważne centrum żydowskiego życia religijnego i kulturalnego, ze sławnymi jesziwami i drukarniami,
znane nie tylko w Rzeczypospolitej, lecz także w Europie.
Wzrost liczby Żydów oraz uzyskiwanie przez nich nowych przywilejów (np.
zwolnienia celne) budziły niezadowolenie mieszczan6. Jedną z najważniejszych
przyczyn konfliktów stanowił zasięg osadnictwa żydowskiego. Nadal nie udało się
wyczerpująco wyjaśnić kwestii uzyskania przez Lublin prawa de non tolerandis
Judaeis; dokument taki został wydany pomiędzy 1525 a 1565 r.7, prawdopodobnie
w 1535 r.8 Faktem jest, że oprócz pewnych wyjątków Żydzi nie mieszkali w obrębie
murów miejskich, chociaż prowadzili tam aktywną działalność handlową9. Osiedlili się na Podzamczu oraz na przedmieściach Czwartek i Lwowskie (które później
nazwano odpowiednio Kalinowszczyzną i Słomianym Rynkiem)10. Wszystkie te
tereny znajdowały się obok siebie, otaczając zamek od strony zachodniej i północnej. Nie stanowiły jednak jednolitego, zwartego obszaru ze względu na przepływającą tam rzekę Czechówkę oraz rozległe mokradła i stawy.
Na Kalinowszczyźnie prawdopodobnie powstał najstarszy gród lubelski11.
W IX/X w., w okresie tworzenia państwa polskiego, został on przeniesiony na
wzgórze, na którym później Kazimierz Wielki zbudował zamek, istniejący do dzisiaj. Czwartek był natomiast osadą targową, usytuowaną na kolejnym wzniesieniu
6
7
8
9
10
11
istorii evreev’ v’ Rossii, t. 3, S. Peterburg 1903, nr 157, 158, 169, 172; M. Bersohn, Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce na źródłach archiwalnych osnuty (1388–1782),
Warszawa 1910, nr 64, 66, 76, 102, 106.
AP Lublin, AmL, sygn. 87; BHŁL, rkps 116, 1387; R. Szczygieł, Konflikty społeczne w Lublinie w pierwszej połowie XVI wieku, Warszawa 1977, s. 130; J. Riabinin, Z dziejów Żydów
lubelskich [odbitka z „Głosu Lubelskiego”], Lublin 1936, s. 5.
AP Lublin, AmL, sygn. 145, 313; BHŁL, rkps 116; J. Riabinin, Materiały, nr 369.
AP Lublin, AmL, sygn. 693; BHŁL, rkps 1387; A., R. Kuwałkowie, Żydzi i chrześcijanie
w Lublinie w XVI I XVII wieku. Przyczynek do dziejów Żydów w Lublinie w okresie staropolskim, w: Żydzi w Lublinie, red. T. Radzik, t. 2, Lublin 1998, s. 10.
AP Lublin, AmL, sygn. 87; BHŁL, rkps 116; J. Riabinin, Materiały, nr 115, 116, 142, 149;
R. Szczygieł, Konflikty, s. 134; J. Riabinin, Z dziejów, s. 6; M. Bałaban, Żydowskie miasto
w Lublinie, Lublin 1991, s. 13.
J. Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956, s. 27.
I. Kutyłowska, Rozwój Lublina w VI–XIV wieku na tle urbanizacji międzyrzecza środkowej
Wisły i Bugu, Lublin 1990, s. 68.
47
w pobliżu najstarszego grodu i szlaku handlowego biegnącego na wschód. Potwierdza to nie tylko nazwa, lecz także skarb monet arabskich z IX w.12 Po lokacji Lublina
w 1317 r. ukształtowały się tu przedmieścia podlegające władzom miasta13. W XVI
i XVII w. na ich obszarze założono liczne jurydyki, duchowne i szlacheckie14.
Podzamcze, usytuowane między miastem a zamkiem, stanowiło obszar rywalizacji pomiędzy Lublinem a starostami, którzy byli administratorami terenów
wokół zamku, a od początku XVII w. również dysponentami własnej jurydyki15.
Przedmieszczanie podzameccy usiłowali uniezależnić się i doprowadzić do utworzenia odrębnego miasta. W 1595 r. otrzymali prawo magdeburskie, co pozwoliło na powołanie własnego samorządu, sądu i cechów rzemieślniczych16. Mimo
tego władze Lublina uznawały Podzamcze za jurydykę i starały się kontrolować
tamtejszą działalność gospodarczą17. Niezależny rozwój Podzamcza stanowił dla
Lublina dużą konkurencję, podobnie jak jurydyki i rozrastające się Miasto Żydowskie, których funkcjonowanie regulowały odrębne przepisy prawne. Często rywalizacja gospodarcza łączyła się z konfliktami religijnymi, zwłaszcza na początku
XVII w., w okresie wzmożonej aktywności i sukcesów ruchu kontrreformacyjnego.
Na przedmieściach lubelskich mieszkali chrześcijanie różnych, konkurujących ze
sobą odłamów: katolicy, kalwini, bracia polscy, prawosławni. Antagonizmy te coraz częściej dotykały również Żydów, co mogło być związane z atmosferą religijną
panującą w mieście. Wprawdzie do konfliktów pomiędzy chrześcijanami a Żydami
dochodziło już wcześniej, jednak przybrały one na sile na początku lat trzydziestych XVII w.; można nawet mówić o fali napaści. Pomiędzy listopadem 1633
a lutym 1635 r., a więc w ciągu niespełna półtora roku odnotowano osiem aktów
grupowej przemocy w przestrzeni publicznej, na ulicy, na cmentarzu oraz przed
synagogą i wewnątrz niej.
1. Dnia 21 listopada 1633 r. doszło do bijatyki podczas pogrzebu na cmentarzu żydowskim i sprofanowania ciała zmarłego Smola18. Bezpośrednie przyczyny
zajść nie są znane. W doniesieniu złożonym do grodu franciszkanie skarżyli się na
uciążliwe sąsiedztwo, podnosząc, że na oczach wiernych wyznawcy judaizmu „odprawiają swoje zabobony”, co stanowi ujmę dla chrześcijaństwa19. Żydzi natomiast
Ibidem, s. 71.
J. Szymański, Dokument lokacyjny Władysława Łokietka dla Lublina z 1317 roku, w: Lublin
1317–1967, red. H. Zins, Lublin 1967, s. 269–288.
14
J. Mazurkiewicz, Jurydyki, Wrocław 1956, s. 37–39.
15
J. Riabinin, Materiały, nr 275.
16
AP Lublin, Księgi grodzkie lubelskie – relacje, manifestacje, oblaty (dalej: KGL-RMO),
sygn. 36, k. 1033; J. Riabinin, Materiały, nr 257, 258, 290, 360, 369; J. Mazurkiewicz, Jurydyki, s. 36, 87, 93.
17
J. Mazurkiewicz, Jurydyki, s. 103.
18
AP Lublin, KGL-RMO, sygn. 62, k. 1314v–1316, 1319v–1320.
19
Ibidem, k. 1310–1314v.
12
13
48
Hanna Węgrzynek
twierdzili, że w trakcie uroczystości pogrzebowych zostali zaatakowani przez służbę, podżeganą przez dwóch zakonników20. Prawdopodobnie w zamieszkach brali
też udział wierni, którzy albo zmierzali, albo już zebrali się w usytuowanym obok
cmentarza żydowskiego kościele franciszkanów. Na 21 listopada przypada święto
Praesentatio Mariae ad templum (ofiarowanie Najświętszej Marii Panny w świątyni), a kościół lubelskich franciszkanów nosił wezwanie maryjne – Matki Boskiej
Anielskiej. Zapewne tego dnia odbywały się tam jakieś uroczystości. Zajścia musiały mieć ostry charakter, ponieważ zarówno katolicy, jak i Żydzi przedstawili
przed sądem grodzkim obdukcje świadczące o odniesionych obrażeniach21.
2. Wiosną następnego roku franciszkanie zostali oskarżeni, że 24 maja nasłani
przez nich robotnicy rozkopali wzgórze cmentarne i wywozili stamtąd piasek na
należący do nich plac. Zniwelowano fragment wzgórza z zamiarem odebrania terenu należnego Żydom na mocy przywilejów starościńskich i królewskich. Wydarzenia te opisał i zinterpretował przed sądem Abraham Jozwowic, syndyk lubelski,
występujący w imieniu swoim i starszych żydowskich:
[Franciszkanie] zapomniawszy ugody i kompromisu między sobą [wspólnie] prawnie
postanowionych [...] ważyli się niedawnego czasu, to jest w piątek przed świątkami
blisko przeszłymi, i nasławszy chłopstwa rozmaitego, przy których też sami zaraz stali,
i onych, aby gwałty niżej opisane wypełniali, upominali [namawiali], grunty ich [Żydów] własne z dawności tak przez Jegomościów Panów Starostów lubelskich przeszłych, jako też i przez najjaśniejszych Królów Ichmościów Polskich im przysądzone,
których oni [Żydzi] z dawna i z przodkami swymi spokojnie i przez [bez] żadnych
turbacji zażywali, teraz bez żadnej wiadomości tak starszych ich, jako i pospólstwa Żydowskiego Lubelskiego, nie mając żadnego prawa do tego gruntu nazwanego Pagórki
Trzy, ten grunt chcąc im odjąć22.
Interwencja Żydów u franciszkanów nie przyniosła żadnego skutku. Co więcej,
nie podporządkowali się oni rozkazowi starosty. Prace trwały w dzień i w nocy:
[...] wnet krótko po tym, zbywszy tam posłańców naszych, ledwo co oni odeszli, zaraz
przez [bez] przystanku i we dnie, i w nocy po staremu gwałtownie rozwozić grunt ten
rozkazali, który de facto już by było rozwieziono, gdyby był Jaśnie Wielmożny Jego
Mość Pan Wojewoda Sandomierski i Starosta Lubelski władzą swoją onym tego nie zabronił, jednakże oni na to nic nie dbając, znowu w nocy z piątku na sobotę przed Świętą
Trójcą osękami ten grunt rozwalali i wniwecz obracali23.
Prawdopodobnie franciszkanie zamierzali powiększyć należący do nich plac,
a przy okazji zyskali piasek przydatny do budowy wznoszonego właśnie murowa
22
23
20
21
Ibidem, k. 1314v–1316.
Ibidem, k. 1314v–1319v.
Ibidem, sygn. 63, k. 521–521v.
Ibidem.
49
nego kościoła. Z rozmysłem wybrano termin działania, piątek tuż przed szabasem
i świętami Szawuot, co opóźniało reakcję Żydów przynajmniej o dwa dni.
3. Pomimo interwencji urzędników królewskich, podskarbiego koronnego i starosty lubelskiego, wzgórze ponownie rozkopywano w noc szabasową z 9 na 10
czerwca 1634 r., co doprowadziło do osunięcia się muru cmentarza żydowskiego
i naruszyło teren należący do protestantów:
Pomienieni Ojcowie nie wiadomo jakiem Duchem uwiedzieni nocy dzisiejszej ważyli
się przez chłopy przydane z ramienia swego za murem Protestantów, gdzie granica była
gruntu żydowskiego na łokci kilkanaście citra vel ultra [mniej więcej] zająć i Pagórek
Żydowski, który onym z dekretu Jego Mości Pana Podskarbiego Koronnego i pomiarkowania [wymierzenia] ich wspólnego należał, obalić. Górę, przeto [przez to] podkopanie przez chłopy rydlami z wierzchu obalić. Płot na gruncie żydowskim, a za murem
żydowskim do Pagórka należącym obalonego, przypuścili24.
4. Kilka dni później, w środę 14 czerwca, w nocy tuż przed Bożym Ciałem,
doszło do napaści na synagogę, wybito szyby i uszkodzono dach. Zdemolowano
także kilka domów, wśród nich należący do szkolnika. On też w imieniu całej gminy złożył doniesienie do grodu. Nieznani mu z imienia ludzie „ważyli się z dawna
i teraz ważą się, mianowicie w środę blisko przeszłą w nocy, w Szkole Żydowskiej
od Zamku okna powybijać, dachy potłuc szkolne żydowskie, wiele domów żydowskich lubelskich popsować, mianowicie dom Izraela szkolnika niniejszego”25.
Szkody oszacowano na 200 zł, co nie stanowiło bardzo wysokiej kwoty. Charakter
zniszczeń pozwala przypuszczać, że napastnicy, stojąc na zboczu wzgórza zamkowego, obrzucili kamieniami usytuowaną w pobliżu synagogę Maharszal Szul
oraz sąsiednie budynki i nie wtargnęli do dzielnicy żydowskiej. Niemniej zajście
spowodowało wzrost poczucia zagrożenia. W końcu czerwca starsi żydowscy oblatowali w księgach grodzkich przywilej Władysława IV, w którym uzyskali zgodę
na wzniesienie trzech bram zamykanych na noc, aby zapewnić bezpieczeństwo26.
Wewnątrz znalazł się dosyć rozległy obszar, co świadczy o liczebności ówczesnej gminy żydowskiej. Dwie bramy były usytuowane od strony Czwartku – przy
gościńcu dyskim27 oraz w pobliżu cerkwi, jedna na Podzamczu, obok mostu zamkowego.
5. Środki te nie zapobiegły napaściom na dzielnicę żydowską. Do kolejnej doszło w połowie sierpnia 1634 r. Akta grodzkie zawierają opis zniszczeń oraz wykaz
skradzionych przedmiotów28. Odpowiedzialnością obarczono wójta i ławników
Ibidem, k. 542–543.
Ibidem, k. 550v.
Ibidem, k. 626v–627v.
Dys – miejscowość usytuowana około 6 km na północ od Lublina, przy trakcie wiodącym do
Lubartowa.
28
AP Lublin, KGL-RMO, sygn. 63, k. 882–882v.
26
27
24
25
50
Hanna Węgrzynek
z Podzamcza, którzy wysłali kilku pachołków, aby wyegzekwować należne – ich
zdaniem – opłaty. Napotkawszy na sprzeciw, dopuścili się rabunku:
[...] tam w domach żydowskich ekscesy i gwałty wielkie poczynili, Żydów podespektowali [lżyli], kobierce ze ścian poodzierali [pozrywali] i cynę gdziekolwiek zastali gwałtem powydzierali, suknie białogłowskie pobrali; drzwi, okna i okiennice powybijali,
skoble połamali, zamki też poodbijali. Poduszki z komór gwałtem pobrali i miszych
[mniejszych] wiele rzeczy w tym razie sobie przywłaszczyli, których teraz już nie każdy
gospodarz tak prędko mógł się porachować, co mu w domu nie dostaje [brakuje]29.
6. Pod koniec listopada 1634 r. doszło do najścia na synagogę. Sprawcą był
rotmistrz chorągwi królewskiej Gruszecki, który w piątek, a więc podczas szabasu,
uzbrojony wtargnął do synagogi i do babińca, gdzie modliły się kobiety30. Zdarzenie miało niezwykły przebieg. Gruszecki był na koniu, a co więcej, prowadził ze
sobą niedźwiedzia i psa. Swoim najściem wywołał popłoch, więc Żydzi zmuszeni
byli przerwać uroczystości i opuścić synagogę. Niejasne są bezpośrednie przyczyny tego zajścia; przedstawiono je jako żołnierski wybryk. Niemniej kilka dni później Żydzi oblatowali dokument wydany przez króla Władysława IV we wrześniu
1634 r., zwalniający ich ze świadczeń na rzecz wojska określonych jako „stanowisko żołnierskie”, co oznaczało zakwaterowanie i wyżywienie31. Prawdopodobnie
rotmistrz domagał się zapewnienia swojemu oddziałowi zimowego leża, a Żydzi
twierdzili, że nie mają takiego obowiązku.
7. Dnia 3 lutego 1635 r. ponownie doszło do starć przed synagogą, a także do
zakłócenia ceremonii religijnych32. Sprawcami byli słudzy szlachcica Łady, którzy
pojawili się z bronią i wywołali bójkę. Kilka osób doznało poważnych obrażeń,
takich jak utrata oka33. Nie wiadomo, jakie były bezpośrednie przyczyny napaści.
Można przypuszczać, że słudzy przybyli na odbywający się tego dnia targ i poczuli
się sprowokowani przez tłum zebrany przed synagogą albo widokiem uroczystości
religijnych odbywających się w publicznym miejscu. Tego dnia w 1634 r. przypadało święto Tu bi-Szwat (15 dzień miesiąca szwat), czyli Nowy Rok Drzew, któremu towarzyszą liczne celebracje, m.in. wieczorem spożywa się uroczystą kolację,
Seder34. Podobne były okoliczności tumultu, który wybuchł w marcu 1646 r.35
Ibidem.
Ibidem, k. 1287v.
Ibidem, k. 1326v–1328.
Ibidem, sygn. 64, k. 90v.
Ibidem, k. 96.
A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 1994, s. 290; Polski
słownik judaistyczny. Dzieje. Kultura. Religia. Ludzie, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski,
Warszawa 2003, s. 744.
35
Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania
Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633–1669, oprac. H. Gmiterek, Lublin 2006,
nr 435–438.
31
32
33
34
29
30
51
8. Trzy tygodnie później, 24 lutego 1635 r. doszło do zorganizowanej, groźnej
napaści na dzielnicę żydowską36. Wydarzenie to stanowiło kulminacyjny moment
konfliktu. W nocy mieszczanie i „ludzie luźni” wyłamali jedną z bram prowadzących do Miasta Żydowskiego i zdemolowali liczne domy. Napad był ewidentnie
wcześniej przygotowany, uczestniczyło w nim wiele osób. Aby powstrzymać tłum,
interweniowali hajducy burgrabiego lubelskiego. Żydzi okazali przed sądem rany
zadane kijami i szablami. Poturbowano też strażnika żydowskiego szlachcica Stanisława Niedobylskiego. Wizji lokalnej dokonał grodzki woźny. Sporządzony przez
niego opis szkód obrazuje rozmiar zajść:
[...] u Icka Abramowicza widzielim najpierwej okienice żelazne do izby posieczone
i potłuczone, także i okna w niwecz potłuczone, do sieni drzwi porąbane i wyłamane, za
tymiż drzwiami ścianę wyrąbaną, w sieni dwie szafie potłuczone i porąbane, w izdebce
w sieni okna, okienice, zamsz [zamek] wniwecz potłuczone i posieczone, w tejże izdebce dwie skrzynie wielkie odbite i porąbane. Kolebki, koryta, niecki i minszy [mniejszy]
sprzęt domowy wniwecz obrócony. W izbie na przodku piec wytłuczony, w komnacie
dwie skrzynie odbite. Alkierz w tejże komnacie na górce, gdzie były rzeczy zastawne,
odbity i skrzynkę małą wyłupaną, tamże na górce w tymże domu drzwi oderwane i okna
potłuczone, i samiśmy widzieli banię gorzałczaną potłuczoną wniwecz. W tejże kamienicy widzieliśmy tak do sklepów, jako do piwnic żelazne kraty miejscami połamane
świeżo37.
Tłum nie zaatakował domów przypadkowych Żydów, lecz tych najbardziej znanych ze swojej działalności, cieszących się opinią zamożnych, co mogło budzić
zawiść. Zapewne napastnicy dobrze znali topografię Miasta Żydowskiego, często
tu bywali i wiedzieli, gdzie mogą się spodziewać łupów.
Wszystkie opisane zdarzenia miały charakter siłowy i wiązały się z użyciem
przemocy, były wynikiem narastającego antagonizmu o podłożu religijnym i ekonomicznym. Dominujące znaczenie miały dwa wątki: konflikt pomiędzy franciszkanami a Żydami o wzgórze na Kalinowszczyźnie oraz rosnąca konkurencja kupców i rzemieślników żydowskich, lecz sprowadzały się do jednego, zasadniczego
powodu, którym była obecność Żydów na Podzamczu i sąsiednich przedmieściach,
Czwartku i Kalinowszczyźnie.
Na szczycie wzgórza zwanego Grodziskiem lub Pagórki Trzy, Pagórek Żydowski albo Białkowska Góra, przynajmniej od początku XVI w. znajdował się cmentarz żydowski (najstarszy zachowany do dzisiaj nagrobek pochodzi z 1541 r.)38.
Jego istnienie sankcjonowały dokumenty wydane przez starostę i potwierdzone
AP Lublin, KGL-RMO, sygn. 64, k. 121v–132v.
38
Ilustrowany Przewodnik po Lublinie, Warszawa 1901 (dalej: Ilustrowany Przewodnik, 1),
s. 227; A. Trzciński, Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990,
s. 10.
36
37
52
Hanna Węgrzynek
przez króla Zygmunta Augusta. Później teren pochówku został powiększony; ostatecznie Żydzi uzyskali jedną trzecią wzniesienia wraz z jego szczytem39.
W 1619 r. zachodnia część zbocza Grodziska i przylegający do niego plac znalazły się w rękach franciszkanów, ofiarowane im przez księdza Wojciecha Zuziewicza40. Wkrótce powstał tam drewniany kościół i prowizoryczne zabudowania
klasztorne. Po uzyskaniu odpowiednich funduszy postanowiono zastąpić je solidniejszymi i okazalszymi budynkami murowanymi. W 1635 r. plany te zaczęto realizować41; w tym też okresie doszło do zaostrzenia konfliktu między Żydami a franciszkanami. Wzajemne relacje nie układały się dobrze od pojawienia się zakonu
na pograniczu Czwartku i Kalinowszczyzny. Obydwie strony twierdziły, że mają
prawo do Grodziska. Kontrowersje te starano się rozwiązać w różnorodny sposób, m.in. za pomocą ugód, z których pierwsza została zawarta w 1622 r.42 Nowe
inwestycje budowlane franciszkanów doprowadziły do eskalacji dawnego sporu.
Co ciekawe, fragment zbocza, prawdopodobnie od strony południowej, między
cmentarzem a kościołem, należał do protestantów. Grodzisko, usytuowane na Kalinowszczyźnie na pograniczu z Czwartkiem, w mikroskali odzwierciedlało skomplikowaną sytuację wyznaniową w Lublinie.
O silnym konflikcie ekonomicznym i rywalizacji gospodarczej świadczą argumenty podnoszone przez mieszczan. Dotyczyły one podatków miejskich oraz
respektowania praw cechów. Na mocy posiadanych przywilejów Żydzi nie byli
zobowiązani do wnoszenia opłat na rzecz miasta, płacili podatki królowi. Najważniejszym z nich, ale nie jedynym, było pogłówne, które stanowiło ważną pozycję
w dochodach skarbu monarszego. Po najściu na dzielnicę żydowską w sierpniu
1634 r. mieszczanie podzameccy skarżyli się, że „Żydzi lubelscy, osobliwie ci, którzy domy podzameckie sobie u Chrześcijan pokupili i na nich pobudowali, nie dają
składek do skrzynki podzameckiej”43. W tym przypadku chodziło o zmniejszenie
się dochodów Podzamcza. Żydzi stawali się posiadaczami coraz większej liczby
nieruchomości, lecz nie płacili od nich podatków, tak jak robili to poprzedni, chrześcijańscy właściciele. Rozwój osadnictwa żydowskiego na Podzamczu oznaczał
ubożenie kasy miejskiej.
W tym samym okresie mieszczanie złożyli skargę do króla, w której zarzucali
Żydom, że w mieście i na przedmieściach sprzedawali towary wykonane przez
AP Lublin, AmL, sygn. 313; H. Węgrzynek, Der Vergleich als Mittel der Kommunikation und
Konfliktlösung. Lubliner Franziskaner und Judengemeinde im 17. Jahrhundert, w: Kommunikation dur symbolische Akte. Religiöse Heterogenität und politische Herrschaft in Polen-Litauen, red. Y. Kleinmann, Stuttgart 2010, s. 214–216.
40
Ilustrowany Przewodnik po Lublinie, Lublin 1931 (dalej: Ilustrowany Przewodnik, 2), s. 118;
Ilustrowany Przewodnik, 1, s. 153.
41
Ilustrowany Przewodnik, 1, s. 154.
42
H. Węgrzynek, Der Vergleich, s. 216.
43
AP Lublin, KGL-RMO, sygn. 63 k. 882.
39
53
partaczy kuśnierskich. W wyniku tej interwencji 22 września 1634 r. Władysław IV
wydał uniwersał skierowany do starosty lubelskiego, nakazujący ograniczenie działalności kuśnierzy żydowskich, która narusza przywileje cechowe. W dokumencie
znalazło się wyjaśnienie przyczyn tej decyzji:
Żydzi kupiectwem się bawią, publice [publicznie] na Rynku wszelkie towary kuśnierskie robią i przedawają, po przedmieściach kupców ubiegają i tam towary wszelkie
w domach gościom [przyjezdnym] przedawają, także partacze kuśnierze pod pretekstem
i obroną jakąś niesłuszną szlachecką w handlach i robotach wielką przeszkodą są44.
Zachowanie kuśnierzy i kupców żydowskich było sprzeczne z rozporządzeniami z listopada 1633 r. regulującymi zasady prowadzenia handlu na Podzamczu45.
Kolejny spór dotyczył produkcji i sprzedaży gorzałki. Wprawdzie kwestie te zostały uregulowane ugodą w 1629 r., lecz mieszczanie skarżyli się, że Żydzi jej nie
przestrzegają46.
Żydzi nie byli jedyną grupą, wobec której kierowana była agresja. Przedmieścia Lublina stanowiły konglomerat religijny i kulturowy. Osiedlili się tu wszyscy,
którzy nie mieli wstępu do miasta: Żydzi, prawosławni, kalwini, bracia polscy. Nic
więc dziwnego, że dochodziło do licznych konfliktów; można je uznać za jeden
z elementów ówczesnego dnia codziennego. W ograniczonej przestrzeni Lublina i jego przedmieść walczono o każdy skrawek miejsca. Na początku XVII w.
wszystkie zatargi, nawet ekonomiczne, zyskiwały podtekst religijny i były podsycane przez Kościół katolicki. Celem ataków byli Rusini, Ormianie, Szkoci oraz
protestanci, a zwłaszcza bracia polscy. Różnorodnie układały się stosunki pomiędzy poszczególnymi grupami wyznaniowymi opozycyjnymi wobec katolicyzmu.
Czasami współdziałano, lecz niekiedy również rywalizowano.
Na Czwartku swoją świątynię mieli prawosławni, którzy na początku XVII w.
toczyli zażartą walkę o wpływy z kościołem unickim. Ostatecznie w 1633 r. metropolita kijowski Mohyła wyświęcił nową, murowaną cerkiew47. Sąsiadowała
ona z obszarem zamieszkałym przez Żydów. Na początku XVII w., jeszcze przed
1633 r., zawarli oni z Rusinami porozumienie dotyczące wzniesienia, na którym
później powstała cerkiew48.
W tym samym okresie, w 1632 r., podjęto próby zawarcia sojuszu między protestantami a prawosławnymi49. Zamierzano przeciwstawić się hierarchii katolickiej,
Ibidem, k. 1206v–1207v.
Ibidem, sygn. 62, k. 1341.
Ibidem, k. 1321.
G. Kuprianowicz, M. Roszczenko, Cerkiew prawosławna Przemienienia Pańskiego w Lublinie, Lublin 1993, s. 21.
48
AP Lublin, KGZ-RLMO, sygn. 62, k. 1085v.
49
A. Kossowski, Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI–XVII w., Lublin 1933,
s. 141.
46
47
44
45
54
Hanna Węgrzynek
dążącej do ograniczenia wpływów religijnych innowierców. Lublin i jego przedmieścia stanowiły jeden z najważniejszych ośrodków protestantyzmu: kalwinizmu
i arianizmu. Odbywały się tu dysputy religijne oraz synody dysydenckie, przeciw czemu zdecydowanie protestował Kościół katolicki50. Często dochodziło do
zamieszek wywołanych rywalizacją religijną, w których aktywnie uczestniczyli
m.in. studenci kolegium jezuickiego51. Najbardziej gwałtowny przebieg miały wydarzenia z sierpnia 1627 r., kiedy to tłum zburzył zbór ariański i ewangelicki oraz
splądrował wiele domów52. W trakcie dwudniowego tumultu zginęło kilka osób.
Obydwie świątynie protestanckie znajdowały się na przedmieściach lubelskich,
prawdopodobnie na pograniczu Czwartku i Kalinowszczyzny53. Zajścia usiłował
wykorzystać arcybiskup krakowski, aby wprowadzić w mieście zakaz „wszelkich
praktyk religijnych niekatolickich wyznań”54. W tym samym 1627 r. na rynku spalono druki kalwińskie uznane za heretyckie55.
W 1633 r. doszło nie tylko do opisanej już bójki na cmentarzu żydowskim, lecz
także do dużo gwałtowniejszych starć w trakcie uroczystości pogrzebowych protestantów56. Uczestnicy spodziewali się zapewne ataku ze strony katolików, dlatego konduktowi towarzyszyło kilka uzbrojonych osób. Zaczęły one strzelać, kiedy
w momencie składania ciała do grobu uczniowie kolegium jezuickiego obrzucili
uczestników uroczystości kamieniami i błotem. W trakcie starć, które przeniosły
się na dziedziniec klasztoru Bernardynów, zostało zabitych kilka osób.
Fala przemocy wobec Żydów w latach 1633–1635 wpisywała się w atmosferę
panującą w mieście. Aby rozwiązać narastające w Lublinie konflikty ekonomiczne
i religijne pomiędzy chrześcijanami a wyznawcami judaizmu, zastosowano równocześnie powszechnie przyjęte sposoby działania. Były to:
– legalne rozwiązania prawne (porozumienia i ugody),
– manifestacja swoich praw poprzez publiczne obrzędy religijne,
– egzekwowanie własnych racji metodą faktów dokonanych,
– stosowanie przemocy.
Do działań legalnych należało podjęcie interwencji w Radzie Miejskiej, u starosty oraz u króla. Spowodowało to wydanie przez Władysława IV dokumentu
Ibidem, s. 112–116, 143; S. Tworek, Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce
w XVI i XVII wieku, Lublin 1966, s. 140–147.
51
H. Gmiterek, Żacy lubelskiego kolegium jezuickiego i ich rola w życiu miasta w pierwszej połowie XVII w.,, w: Sic errat in fatis. Szkice i studia historyczne dedykowane Profesorowi Bogdanowi Rokowi, t. 1, red. E. Kościk, R. Żerelik, P. Badyna, F. Wolański, Toruń 2012, s. 81–87.
52
BHŁL, rkps 1387; A. Kossowski, Protestantyzm, s. 144.
53
BHŁL, rkps 1387, A. Kossowski, Protestantyzm, s. 147.
54
BHŁL, rkps 1387, A. Kossowski, Protestantyzm, s. 147.
55
A. Kossowski, Protestantyzm, s. 137.
56
BHŁL, rkps 1387; A. Kossowski, Protestantyzm, s. 171; H. Gmiterek, Tumult wyznaniowy
w Lublinie w 1633 roku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2006, nr 50, s. 157–167.
50
55
ograniczającego działalność rzemieślników niezrzeszonych w cechach oraz nakaz
utworzenia komisji królewskiej, która doprowadziłaby do zażegnania sporu o wzgórze cmentarne. Skuteczność tych postanowień była jednak niewielka. Wiadomo, że
franciszkanie unikali podjęcia rozmów w sprawie podziału Grodziska, mimo nacisków ze strony króla57. Zdawali sobie sprawę, że trudno im będzie udowodnić swoje prawa do części wzgórza, gdzie od ponad stu lat znajdował się cmentarz żydowski. Zapewne z tego powodu zdecydowali się na działania nielegalne, wymuszające
sprawiedliwość zgodną z ich racjami. Ostatecznie franciszkanie zostali zmuszeni
po podjęcia rozmów, lecz kolejna ugoda zawarta w maju 1635 r. nie zakończyła
konfliktu58. Podobne dokumenty były podpisywane jeszcze kilkakrotnie59.
Również z kuśnierzami została zawarta ugoda60, która nie zakończyła sporu61.
Liczba rzemieślników żydowskich stale rosła. Nie chcieli oni wywiązywać się
z nałożonych na nich opłat i ograniczeń, gdyż zaprzestanie produkcji i rezygnacja ze sprzedaży własnych wyrobów pozbawiało ich podstaw egzystencji. Także porozumienia dotyczące produkcji gorzałki i jej szynkowania były kilkakrotnie odnawiane62, a mieszczanie nadal skarżyli się, że nie są one respektowane63.
W sprawie opłat od nieruchomości zawarto ugodę w 1642 r.64 Nie uregulowało to
wszystkich kwestii związanych z pobytem Żydów na Podzamczu, a to wymuszało
kolejne porozumienia65. Metody legalne okazywały się bardzo nieskuteczne, nie
satysfakcjonowały obydwu stron. Dlatego podejmowano inne, coraz bardziej radykalne działania.
Ważny przejaw rywalizacji stanowiło publiczne manifestowanie swoich praw,
a zarazem religijności. W ten sposób można postrzegać procesje związane ze świętami katolickimi, zwłaszcza te towarzyszące obchodom Bożego Ciała, przemarsz
żydowskich konduktów pogrzebowych oraz uroczystości odbywające się przed synagogą. W wielowyznaniowym środowisku lubelskich przedmieść publiczny charakter tych uroczystości często był uznawany za prowokację.
Podejmowano też działania, które można uznać za podstępne lub metodę faktów
dokonanych. Tak należy ocenić rozkopywanie wzgórza cmentarnego przez sproH. Węgrzynek, Der Vergleich, s. 218.
AP Lublin, KGL-RMO, sygn. 64, k. 595v–598; H. Węgrzynek, Der Vergleich, s. 219–221.
H. Węgrzynek, Der Vergleich, s. 222.
AP Lublin, KGL-RMO, sygn. 66, k. 549v–550v.
BHŁL, rkps 115.
AP Lublin, KGL-RMO, sygn. 62, k. 1321–1322; ibidem, sygn. 65, k. 111.
Materiały źródłowe, nr 878, 879.
H. Gmiterek, Z dziejów Żydów lubelskich. Ugoda na Podzamczu z 1642 roku, w: W służbie
Klio... Księga poświęcona pamięci Profesora Tadeusza Radzika, red. J. Kłapeć i in., Lublin
2012, s. 65–69.
65
AP Lublin, AmL, sygn. 87; H. Węgrzynek, Jewish-Christian Agreements and Their Impact
on the Legal Status of Jews in Polish Towns (the Case of Lublin), „Kwartalnik Historii Żydów” 2011, nr 1 (237), s. 107–112.
59
60
61
62
63
64
57
58
56
Hanna Węgrzynek
wadzonych przez franciszkanów robotników. Warto też zwrócić uwagę na świadomie wybieraną porę tych prac – wieczór szabasowy albo noc, co uniemożliwiało
Żydom podjęcie interwencji.
Najbardziej radykalnym sposobem rozwiązania konfliktu, a właściwie egzekwowania własnych racji, było stosowanie przemocy fizycznej. Przyjmowała ona
różne formy, świadcząc tym samym o eskalacji konfliktu. Szczególnie często agresję kierowano przeciw obiektom stanowiącym sacrum, takim jak synagoga, gdzie
przechowywana jest Tora i wierni zbierają się na naukę, oraz cmentarz, gdzie spoczywają przodkowie. Miejsca te postrzegano zarówno jako symbol wspólnoty religijnej, jak i wyróżnik budujący poczucie własnej tożsamości. W Lublinie w latach
1634–1635 aż sześciokrotnie doszło do agresji, której celem była synagoga, cmentarz lub kondukt pogrzebowy. Co więcej, wiele z tych zdarzeń nastąpiło podczas
szabatu lub innych świąt żydowskich. Działania takie, oprócz zniszczeń materialnych, stanowiły profanację. Wywoływały z jednej strony poczucie obrazy uczuć
religijnych, z drugiej zaś – zagrożenia.
Najbardziej spektakularnym przejawem agresji były napaści na dzielnicę żydowską. Powodowały też szczególnie dotkliwe skutki; nie tylko straty materialne i obrażenia fizyczne, lecz przede wszystkim naruszały mir domu i odbierały
poczucie bezpieczeństwa. W Lublinie, w omawianym okresie, doszło do dwóch
takich ataków, w sierpniu 1634 i w lutym 1635 r. Ostatnie z tych wydarzeń miało
szczególne drastyczny charakter; stanowiło punkt kulminacyjny konfliktu, a jednocześnie przełom w jego przebiegu. Najście było wcześniej zaplanowane, nie nosiło
znamion spontaniczności tumultu, który wybucha pod wpływem impulsu. Z premedytacją wybrano porę – noc w czasie szabasu, co ułatwiało działanie z zaskoczenia, a jednocześnie stanowiło profanację żydowskiego święta. Takie posunięcie
uświadamia też determinację napastników, gdyż zapewne zdawano sobie sprawę
z konsekwencji popełnianego czynu. W prawie miejskim najście, które zakłócało
pokój publiczny albo domowy, było uważane za poważne przestępstwo66. W przypadku tumultu lubelskiego ważne znaczenie miała również pora i sposób działania.
Przestępstwo popełnione w nocy lub w święto było traktowane dużo surowiej67.
Wagę czynu podnosiło dopuszczenie się włamania68. Znalazło to odzwierciedlenie
w cytowanym już raporcie woźnego.
Sposób zachowania napastników ukazuje typowe mechanizmy pojawiające się
niezależnie od miejsca i epoki, które świadczą o ponadczasowym schemacie działania tłumu. Napadowi towarzyszyła grabież, a jednocześnie bezmyślne niszczenie.
Rozbijano meble, rozrywano poduszki. Obłoki pierza stały się charakterystycznym
W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963, s. 295.
Ibidem, s. 41; M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej. XVI–
XVIII wiek, Katowice 1998, s. 155.
68
M. Mikołajczyk, Przestępstwo, s. 159.
66
67
57
elementem pogromów antyżydowskich w XIX w.69 Podobny przebieg jak w Lublinie miały najścia na dzielnice żydowskie w innych miastach, np. w Przemyślu70.
Warto zwrócić uwagę na postawę ludności żydowskiej. Ranni byli także wśród
napastników, co świadczy o aktywnej obronie zaatakowanych Żydów.
Analizując wydarzenia, do których doszło w Lublinie w pierwszej połowie
XVII w., można zaryzykować stwierdzenie, że dla części społeczności miasta
przemoc jawiła się jako akceptowana forma rozwiązywania konfliktów. Kumulacja działań siłowych (tumultów, napaści i bójek) mogła spowodować odczucie, że
takie postępowanie stanowi dopuszczalną normę. Akty przemocy zyskały przy tym
podwójny wymiar: były manifestacją niezadowolenia, a jednocześnie sposobem
wprowadzania indywidualnie pojmowanej sprawiedliwości.
Konflikty między chrześcijanami a Żydami zarówno w Lublinie, jak i w innych
miastach polskich miały przyczyny ekonomiczne i religijne. W pierwszej połowie
XVII w. sprawy wyznaniowe odgrywały dominującą rolę, co wynikało z coraz silniejszej rywalizacji w obrębie wyznań chrześcijańskich i napiętej atmosfery religijnej. Żydzi nie stanowili strony w konflikcie katolicko-protestancko-prawosławnym, jednak zostali do niego w pewnym stopniu włączeni. Agresja kierowana była
wobec wszystkich innowierców.
Rozmiar zajść, do jakich doszło w latach 1633–1635 w Lublinie, powstałe w ich
wyniku szkody materialne oraz znacząca liczba rannych wymusiły kolejną próbę
podjęcia legalnych metod rozwiązania sporów. Nie doprowadziło to do uspokojenia
nastrojów w mieście. W 1636 r. doszło do dwóch procesów spowodowanych oskarżeniem o wykorzystywanie krwi chrześcijańskiej do celów rytualnych. W jednym
z nich jako oskarżeni stanęli obok siebie medyk protestancki i żydowski71. Dziesięć
lat później, w 1646 r., doszło do największego w dziejach miasta tumultu antyżydowskiego, podczas którego zginęło kilka osób72.
Sytuacja w Lublinie w pierwszej połowie XVII w. w mikroskali ukazuje gwałtowny charakter rywalizacji religijnej w ówczesnej Rzeczypospolitej. Przykład lubelski
jest bardziej wyrazisty ze względu na wielowyznaniową strukturę społeczną miasta
i jego przedmieść. Natężenie wydarzeń pozwala uchwycić motywy agresji i powtarzające się sposoby jej wyrażania, w których można dostrzec zarówno determinację,
jak i radykalizm działania. Dowodzi to, że w sytuacji nawarstwiających się, wielowątkowych konfliktów przemoc staje się praktyką życia społecznego.
K. Lewalski, Kościoły chrześcijańskie w Królestwie Polskim wobec Żydów w latach 1855–
1915, Wrocław 2002, s. 121.
70
M. Schorr, Żydzi w Przemyślu do końca XVIII wieku, reprint Jerozolima 1991, s. 115, 119,
129.
71
Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI–XVIII wieku, Kielce 1995,
s. 102–122; H. Węgrzynek, „Czarna legenda” Żydów. Procesy o rzekome mordy rytualne
w dawnej Polsce, Warszawa 1995, s. 125–128.
72
A., R. Kuwałkowie, Żydzi i chrześcijanie, s. 21.
69
58
Hanna Węgrzynek
The wave of attacks on the Jewish Town near Lublin
in 1633–1635: a violent solution to a long-lasting conflict
S u mm a r y
The Jewish community situated in the Podzamcze (‘castle borough’) area near Lublin
ranked among the largest and most influential in Poland-Lithuania. The community’s demographic growth and the privileges it was granted led to interferences and disputes with
burghers. The economic rivalry was oftentimes interrelated with religious conflicts, which
is particularly true for the early 17th century – the time that witnessed intensified activity of
the Counter-Reformation movement.
The suburbs of Lublin were inhabited by Christians of various, mutually competing
factions: Catholics, Calvinists, Polish Brethren, and the Orthodox. The antagonisms occurring between them had a bearing on their attitude towards the Jews. Although conflicts
between Christians and Jews had appeared before too, they burgeoned in the early 1630s,
rising to a wave of attacks. Between November 1633 and February 1635, eight acts of
group violence were recorded in the public space – in the street, at the cemetery, outside
and inside the synagogue. Two threads were of dominant relevance: the conflict between the
Franciscan Friars and the Jews over a hill where the Jewish cemetery (kirkut) was located;
and, the strengthening competition from Jewish merchants and artisans. These merged into
one major reason, definable as a strong numerical force of Jews in Podzamcze and the
neighbouring suburbs.
A strong economic conflict and rivalry is attested by the arguments raised by the burghers. They inculpated Jews of failing to pay to the municipality taxes upon real properties
they purchased from Christian sellers, and of breaching the guild privileges – particularly,
the furrier guild, as well as of manufacturing and selling of spirits.
The Jews were not the only group at whom aggression was directed. In the early 17th
century, all disputes or clashes, economic included, gained a religious subtext and were
fanned by the Catholic Church. The attacks were delivered at the Ruthenians, Armenians,
Scots, and Protestants (Polish Brethren in particular).
The wave of violence against Jews, which heightened in 1633–1635, fitted into the
ambience prevalent at the time in the city. Various methods were applied in order to resolve
the economic and religious conflicts accruing in Lublin between Christians and Jews. These
methods included legal solutions (agreements, arrangements), manifesting of one’s own
rights through public religious rites, enforcing one’s reasons and arguments by means of
faits accomplish (e.g. seizure of the hill space), and resorting to violence.
In analysing the occurrences that took place in Lublin in the former half of the 17th
century, it would seem legitimate to state that a part of the city’s community perceived
violence as an acceptable conflict solving method. The accumulation of violent actions
(tumults, assaults or brawls) could cause the feeling that such conducts remained within the
admissible standard ranges. Acts of violence thus became two-dimensional, as a means of
demonstrating dissatisfaction and a way of doing justice – the latter being a concept defined
on an individual basis.
59
The situation in Lublin in the first half of the 17th century shows, on a micro-scale, the
violent nature of religious rivalries in the Polish-Lithuanian Commonwealth. The Lublin
case is expressive owing to a multi-religious social structure of the city and its suburbs.
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Jacek Wijaczka
Toruń
Ojczyzna czy rodzina?
Dylemat księcia Bogusława Radziwiłła (1620–1669)
Wyraźnie trzeba stwierdzić, że obraz wydarzeń, które nastąpiły w Rzeczypospolitej w połowie XVII w., w tym potopu, w świadomości historycznej kilku pokoleń
Polaków ukształtował się pod wpływem nie prac historycznych, lecz wielokrotnie
wznawianej powieści Henryka Sienkiewicza Potop, będącej częścią Trylogii1.
Przez dziesięciolecia Trylogię uważano za „epopeję narodową, najwybitniejszą powieść w całej polskiej literaturze. Tymczasem była ona w rzeczywistości
powieścią najlepszą, ale w innej klasie utworów. Trylogia to arcydzieło literatury
popularnej, wspaniała powieść przygodowa, wielkie czytadło”2.
Niestety, właśnie w Trylogii Henryk Sienkiewicz stworzył mit patriotycznie
nastawionej szlachty, która dzielnie broni ojczyzny (i Kościoła rzymskokatolickiego) przed jej wrogami. W rzeczywistości szlachta wielkopolska nader chętnie
skapitulowała pod Ujściem (25 lipca 1655) i uznała protektorat szwedzki nad tą
dzielnicą, podobnie zresztą jak rok później szlachta małopolska3. Po zakończeniu wojny szukała dla siebie usprawiedliwienia za takie postępowanie i znalazła
winnych. Stali się nimi protestanci polscy. Przede wszystkim na braciach polskich (unitarianach) skupiło się odium zdrady, której dokonała przecież większość katolickiej szlachty polskiej. Zasadniczy bowiem trzon zwolenników króla
szwedzkiego Karola Gustawa stanowiła początkowo szlachta katolicka, a także
Niniejszy tekst jest rozszerzoną wersją artykułu, który ukazał się pierwotnie po niemiecku:
Vaterland oder Familie? Das Dilemma des Fürsten Bogusław Radziwiłł (1620–1669), „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej” 2013, nr 8, s. 75–98. Dziękuję dr Renacie Skowrońskiej za
wyrażenie zgody na druk artykułu w wersji polskojęzycznej.
2
G. Borkowska, Pozytywiści i inni, Warszawa 1996, s. 140.
3
M. Matwijów, Poddanie się szlachty województwa krakowskiego Karolowi Gustawowi
w 1656 roku, „Studia Historyczne” R. 38, 1955, z. 2, s. 163–182.
1
62
Jacek Wijaczka
duchowni4. W pierwszej fazie najazdu Karol Gustaw nie chciał wydać w sprawie
dysydentów żadnych wiążących i zasadniczych postanowień. Przyczyna takiego
postępowania tkwiła, według Janusza Tazbira, w fakcie, że większość zwolenników króla szwedzkiego w Polsce stanowili katolicy5. Mimo to duchowieństwo
katolickie od samego początku wojny starało się ją określić jako obronę wiary
katolickiej przed najazdem heretyków. W katolickiej propagandzie linia podziału
nie przechodziła między Szwedami a ich zwolennikami, lecz między wiernymi
katolikami a szwedzkimi i polskimi heretykami. Kościół katolicki stworzył mit
zdrady wszystkich protestantów, a wierności wszystkich katolików. Sam najazd
był przedstawiany jako „kara boża” za nieszanowanie Kościoła katolickiego i tolerowanie w Rzeczypospolitej innowierców6.
Wątek, że protestanci to heretycy i zdrajcy ojczyzny, podjął i ugruntował Sienkiewicz w Potopie. W usta szlachcica, którego napotkał Kmicic w drodze do Częstochowy, włożył następujące stwierdzenie:
Gdzie Szwed nie trafi, tam heretycy go doprowadzą, a na kościoły i duchownych głównie oni ich excitant. Tak się mszczą na ojczyźnie matce za to, iż gdy w innych chrześcijańskich krajach słusznie za swoje praktyki i bezeceństwa byli prześladowani, ona im
przytułek zapewniła i wolność ich bluźnierczej wiary.
Dodać trzeba, że Sienkiewicz pozytywnie oceniał rolę Kościoła katolickiego
w dziejach Polski7.
To powieść Henryka Sienkiewicza sprawiła, że wojewoda wileński Janusz II
Radziwiłł do dzisiaj pozostaje „zdrajcą”, a na dodatek „heretykiem”8. Historycy
formowali różne wnioski odnoszące się do postępowania wojewody9, który już po
zawarciu układu w Kiejdanach zdawał sobie sprawę z tego, jak fakt ten został odebrany wśród mu współczesnych. Otóż w liście napisanym 26 sierpnia 1655 r. do
swego brata Bogusława Radziwiłła stwierdził, iż zdaje sobie sprawę, że wielu uważa jego postępowanie za zdradę ojczyzny, na dodatek od dawna przygotowywaną.
J. Tazbir, Nietolerancja wyznaniowa i wygnanie arian, w: Polska w okresie drugiej wojny
północnej, t. 1, Warszawa 1957, s. 256–257.
5
J. Tazbir, Stando lubentius moriar. Biografia Stanisława Lubienieckiego, Warszawa 2003,
s. 73.
6
Ibidem.
7
A. Kersten, Sienkiewicz – „Potop” – historia, wyd. 2, Warszawa 1974, s. 51.
8
M. Jarczykowa, „Czarna legenda” Janusza II Radziwiłła, w: Czasy potopu szwedzkiego
w literaturze polskiej, red. R. Ocieczek, przy współudziale B. Mazurkowej, Katowice 2000,
s. 21–34.
9
T. Wasilewski, Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1973, t. 18, s. 125–147; H. Wisner, Rok 1655 w Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1981, t. 26,
s. 83–103.
4
Ojczyzna czy rodzina
63
Ma jednak nadzieję, że z czasem prawda wyjdzie na jaw10. Pomylił się srodze,
gdyż do dzisiaj jest uważany wraz z Bogusławem za zdrajcę Rzeczypospolitej.
Tadeusz Wasilewski w biogramie Janusza Radziwiłła zamieszczonym w Polskim
Słowniku Biograficznym nie omieszkał stwierdzić: „Wielka ambicja przy braku odpowiednich środków popychała go na drogę zdrady”11. Także Zbigniew Wójcik
uznał księcia Bogusława i protestantów polskich za wrogów państwa, obok których
„spośród katolików polskich jedynie [Hieronima] Radziejowskiego można postawić w jednym szeregu”12.
Według Henryka Sienkiewicza na czele owych zdrajców z okresu potopu znalazł się również koniuszy litewski Bogusław Radziwiłł, którego pisarz odmalował
w taki sposób, że jego wizerunek wyraźnie odbiegał od obrazu typowego szlachcica Rzeczypospolitej13. Na dodatek, według Sienkiewicza, Bogusław wolał mówić
po francusku lub niemiecku, gdyż od polskiej mowy „wargi pierzchną”14. Ile jest
prawdy w kreacji Sienkiewicza i czy rzeczywiście Bogusław Radziwiłł był zdrajcą
i wrogiem państwa polsko-litewskiego?
Bogusław Radziwiłł urodził się 3 maja 1620 r. w Gdańsku15, a jego rodzicami byli kasztelan wileński Janusz Radziwiłł (1579–1620) i Elżbieta Zofia (1580–
1630), córka Jana Jerzego, elektora brandenburskiego. Ponieważ Janusz Radziwiłł
zmarł kilka miesięcy po narodzinach syna16, to pierwsze osiem lat życia Bogusław
spędził w Rzeszy. Przebywał przede wszystkim na zamku Lichtenberg we Frankonii, który zakupił jego ojciec po zawarciu małżeństwa z elektorówną brandenburską17. Językiem dzieciństwa Bogusława był więc niemiecki, a polskiego zaczął się
uczyć dopiero w 1628 r. To sprawiło, że ponoć czuł się raczej księciem Rzeszy niż
obywatelem Rzeczypospolitej18 i że przez długie lata życia zabiegał o zyskanie takiej pozycji, która zrównałaby go z krewnymi matki, którzy byli przede wszystkim
władcami księstw należących do Rzeszy19.
Cyt. za: E. Kotłubaj, Życie Janusza Radziwiłła, Wilno–Witebsk 1859, s. 388. Por.: M. Jarczykowa, „Czarna legenda” Janusza II Radziwiłła, s. 25.
11
T. Wasilewski, Janusz Radziwiłł (1612–1655), w: PSB, t. 30, s. 212.
12
Z. Wójcik, Rzeczpospolita na arenie międzynarodowej w XVII w. (Wybrane zagadnienia dyskusyjne), w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 9–13 września 1969 r., t. 1, Warszawa 1968, s. 237.
13
H. Sienkiewicz, Potop, Kraków 2008, s. 268–269.
14
Ibidem, s. 270.
15
T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: Radziwiłł Bogusław, Autobiografia,
wstępem poprzedził i oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 11.
16
T. Wasilewski, Radziwiłł Janusz h. Trąby (1579–1620), w: PSB, t. 30, s. 207.
17
Ibidem, s. 206.
18
T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, s. 15.
19
K. F. Eichhorn, Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech,
uważany ze stanowiska historycznego i pod względem praw niemieckich politycznych i książęcych, tłum. L. hr. Rzyszczewski, Warszawa 1843, passim.
10
64
Jacek Wijaczka
Wdowa po Januszu Radziwille w lutym 1628 r. ponownie wyszła za mąż za
księcia sasko-lauenburskiego Juliusza Henryka. W tym samym roku siedmioletni
Bogusław, na mocy umowy zawartej przez Elżbietę Zofię z księciem Krzysztofem Radziwiłłem, bratem Janusza, przekazany został pod opiekę stryja, którego
Janusz Radziwiłł uczynił na mocy testamentu jedynym opiekunem swych dzieci20.
W grudniu 1628 r. Bogusław rozpoczął naukę w szkole zborowej w Kiejdanach21,
lecz z powodu zarazy już w listopadzie 1629 r. zabrano go stamtąd. W styczniu
1630 r. zmarła jego matka. Gdy ukończył 16 lat, został uznany za pełnoletniego (25
czerwca 1636).
W testamencie ojciec polecił Bogusławowi, aby odbył studia poza granicami
kraju, ale – jako kalwinowi – wyłącznie na uczelniach protestanckich. Rozpoczął
je w grudniu 1637 r. w akademii kalwińskiej w Groningen w Holandii. Spędził tam
kilka miesięcy22, a 1 października 1638 r. immatrykulował się na uniwersytecie
w Utrechcie23. Już w następnym miesiącu wyjechał do Francji, najpierw do Rouen,
a następnie do Paryża. W końcu kwietnia 1639 r. rozpoczął podróż po Francji,
w trakcie której zwiedził m.in. Blois, Orlean, La Rochelle i Lyon.
Większość czasu za granicą Bogusław Radziwiłł spędzał nie w salach wykładowych, lecz na dworach i w obozach wojskowych, wdając się przy tym w liczne miłostki i pojedynki24. Do powrotu do Rzeczypospolitej (koniec 1644) zmusił go brak
pieniędzy. Nie zabawił tu jednak zbyt długo; zebrawszy gotówkę, wyruszył przez
Gdańsk (styczeń 1645) do Brabancji, a następnie do Paryża. W 1646 r. otrzymał godność koniuszego litewskiego. Do Rzeczypospolitej powrócił po wybuchu powstania
Chmielnickiego. Wziął udział (22 listopada 1648) w elekcji Jana Kazimierza, od którego otrzymał w roku następnym godność generała gwardii królewskiej25.
Lata potopu szwedzkiego były przełomowe w życiu Bogusława Radziwiłła.
Wydarzenia, do których wówczas doszło, a także podjęte wtedy przez niego decyzje spowodowały, że na stałe wszedł do historii Polski. Do tej pory bowiem był
związany z dworem królewskim. Natomiast jego brat stryjeczny Janusz Radziwiłł
(1612–1655), wojewoda wileński i hetman wielki litewski, przeszedł do opozycji.
W końcu grudnia 1654 r. pogodził się po raz ostatni z Janem Kazimierzem, ale już
wiosną 1655 r. nawiązał rokowania z królem szwedzkim26.
Bogusław znalazł się w trudnej sytuacji, musiał bowiem opowiedzieć się albo
po stronie Jana Kazimierza, albo po stronie swego kuzyna. Zdecydował się staT. Wasilewski, Radziwiłł Janusz, s. 207.
22
M. Chachaj, Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku,
Lublin 1995, s. 85.
23
24
S. Mackiewicz, Dom Radziwiłłów, Warszawa 1990, s. 121–122.
25
T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, s. 22, 40.
26
T. Wasilewski, Radziwiłł Janusz, s. 213.
20
21
65
nąć po stronie Janusza i wraz z nim podjął rokowania ze Szwedami. W memoriale
skierowanym do króla szwedzkiego obaj Radziwiłłowie domagali się dla Bogusława ziem dwóch województw, mińskiego i podlaskiego, dwóch powiatów leżących
w województwie nowogródzkim: nowogródzkiego i słonimskiego, oraz starostwa
barskiego w województwie podolskim27, wcześniej nadanego księciu przez Jana
Kazimierza. Tereny te miał otrzymać na prawie lennym28. Król szwedzki przyznał
mu jednak jedynie ekonomie Brześć i Kobryń leżące w województwie brzeskim
litewskim oraz starostwa Bobrujsk i Bar29. Nie satysfakcjonowało to Bogusława,
w związku z czym nie opowiedział się jawnie po stronie szwedzkiej, lecz nadal
udawał wiernego sługę Jana Kazimierza.
Magnus de la Gardie, szwedzki namiestnik Inflant, wydał tymczasem odezwę
do Litwinów, aby idąc za przykładem Korony, przyjęli protekcję króla szwedzkiego, który w zamian obroni ich przed Moskwą. Wojewoda wileński Janusz Radziwiłł postanowił rozpocząć rokowania ze Szwedami30. Dnia 18 sierpnia 1655 r.
Litwini skupieni wokół wojewody podpisali wstępny akt poddania Litwy królowi szwedzkiemu Karolowi Gustawowi31. Gwarantowali sobie w tym akcie m.in.
to, że car moskiewski zostanie poinformowany o protektoracie nad Litwą króla
szwedzkiego, który zażąda też zaprzestania przez Rosjan dalszych skierowanych
wobec niej działań militarnych. Gdyby Rosjanie jednak nadal atakowali terytorium
litewskie, to armia szwedzka połączy się z armią litewską i wspólnie będą walczyły
z Rosją32.
Z kolei Bogusław (który ten akt również podpisał) w tym samym czasie (sierpień–wrzesień) prowadził korespondencję z królem Janem Kazimierzem. Wysłał
do władcy polskiego trzy listy, w których m.in. donosił o pertraktacjach prowadzonych przez swego brata stryjecznego Janusza ze Szwedami i jednocześnie prosił
o nadanie mu beneficjów należących do wojewody wileńskiego, gdyby zostały mu
ewentualnie zabrane, oraz o buławę hetmana polnego litewskiego. W ostatnim z listów, wysłanym 17 września 1655 r., zapewniał króla o swej wierności i skarżył się
na chorążego litewskiego Krzysztofa Paca, który czynił go odpowiedzialnym za
błędy Janusza i zdradę na rzecz Szwecji33.
We wrześniu 1655 r. Bogusław Radziwiłł przebywał w Brańsku i pod Zaszkowem, gdzie próbował zgromadzić wokół siebie tamtejszą szlachtę powiatową
i wojsko zaciężne. Jego wrogowie, przede wszystkim podkanclerzy litewski Kazi H. Wisner, Janusz Radziwiłł 1612–1655, wojewoda wileński, hetman wielki koronny, Warszawa 2000, s. 193.
28
29
Ibidem, s. 48.
30
E. Kotłubaj, Życie Janusza Radziwiłła, s. 207–212.
31
32
L. Kubala, Wojna szwecka w roku 1655 i 1656, Lwów 1913 (reprint: Poznań 2005), s. 88.
33
27
66
Jacek Wijaczka
mierz Leon Sapieha, wydali memoriał, w którym uzasadniali, dlaczego Bogusław
nie może zostać generałem województwa podlaskiego. Nie zarzucali mu zdrady,
ale podali 15 powodów, które ich zdaniem go dyskwalifikowały, m.in. narodowość litewska, poddanie Wilna Rosjanom, pokrewieństwo z królem szwedzkim
oraz zbieranie wojska bez uniwersałów królewskich i hetmańskich34. Argumenty te
przekonały szlachtę ziemi drohickiej i mielenickiej, odmówiła bowiem ona podporządkowania się Bogusławowi.
Król Jan Kazimierz natomiast uwierzył w zapewnienia Bogusława i najprawdopodobniej nadał mu tytuł hetmana polnego. Dodać trzeba, że w trakcie pobytu we
Francji książę Bogusław nawiązał kontakt z więzionym tam wówczas królewiczem
Janem Kazimierzem. Starał się u króla Ludwika XIII o przeniesienie więźnia z Sisterson w Prowansji do podparyskiego zamku Vincennes. Zabiegi nie przyniosły
wprawdzie rezultatu, lecz dzięki nim zyskał sympatię i wdzięczność Jana Kazimierza. Bardzo szybko po nominacji dotarły do króla dowody zdrady Bogusława
przysłane przez Krzysztofa Paca. Król nie ograniczył się jedynie do anulowania
wystawionych na rzecz Bogusława przywilejów, lecz natychmiast mianował hetmanem polnym litewskim Pawła Sapiehę i rozkazał rozbicie podporządkowanych
Bogusławowi oddziałów wojskowych.
Tymczasem 20 października 1655 r. wojewoda wileński Janusz Radziwiłł podpisał w Kiejdanach akt lenny, w którym zobowiązał się do zerwania przez Litwę
unii z Koroną, z zachowaniem jednak odrębności Litwy od Szwecji. W zamian
król szwedzki wynagrodził Janusza, nadając mu status książęcy oraz rozległe terytoria, które miały mu przynosić dochód roczny w wysokości 200 000 talarów35.
Zaznaczyć trzeba jednak wyraźnie, że zanim doszło do podpisania układu kiejdańskiego, Szwedzi zajęli Warszawę (8 września), Jan Kazimierz wyjechał z kraju (12
października), skapitulował Kraków (17 października), a wojsko koronne podjęło
rokowania ze Szwedami i przeszło na ich stronę w październiku 1655 r.36
Bogusław Radziwiłł postanowił ostatecznie opowiedzieć się po stronie szwedzkiej po niepoodziewanej śmierci Janusza Radziwiłła, która nastąpiła w nocy z 30 na
31 grudnia 1655 r.37 Tego samego dnia Bogusław wraz z odziałem jazdy liczącym
600 osób pojawił się w Pasłęku, gdzie wówczas stacjonował król szwedzki.
Książę Bogusław wziął udział w trzydniowej bitwie pod Warszawą, w trakcie
której miał ocalić życie Karola Gustawa. Bezpośrednio po bitwie Bogusław chciał
się podjąć roli mediatora między Rzecząpospolitą a Szwecją. Jak stwierdził Tadeusz Wasilewski: „Uznał najwidoczniej, że losy wojny przechylają się na stronę polską, a sukces szwedzki pod Warszawą utworzył ostatnią możliwość uzyskania dla
Ibidem, s. 50–51.
T. Wasilewski, Radziwiłł Janusz, s. 213–214.
36
H. Wisner, Janusz Radziwiłł, s. 212.
37
34
35
67
Szwedów i jego samego poważniejszych ustępstw terytorialnych – owego upragnionego księstwa radziwiłłowskiego”38. Pewne nadzieje na powodzenie misji mediatora mógł wiązać z tym, że król polski już wcześniej próbował przeciągnąć go
na swą stronę, m.in. za pośrednictwem Michała Kazimierza Radziwiłła. Nie oddał
również dóbr Bogusława – jako zdrajcy – ani wojsku, ani dygnitarzom dworskim,
choć chętnych nie brakowało39. Próba wejścia w rolę mediatora, podjęta na przełomie lipca i sierpnia 1656 r., zakończyła się jednak niepowodzeniem. Od tej pory
zaczął coraz wyraźniej wiązać się z elektorem brandenburskim. Nie zrywał jednak
ze Szwedami, biorąc aktywny udział w tworzeniu nowej koalicji skierowanej przeciw Rzeczypospolitej40.
W trakcie bitwy pod Prostkami (8 października 1656) Bogusław Radziwiłł dostał się do niewoli tatarskiej. Z rąk Tatarów został uwolniony przez płk. Gabriela
Wojniłłowicza i dostarczony do obozu hetmana Wincentego Gosiewskiego. Hetman postanowił wykorzystać nadarzającą się okazję, aby wydobyć od Bogusława,
w zamian za pisemną obietnicę amnestii, zapis na dobra birżańskie i kiejdańskie.
Bogusław Radziwiłł, nie chcąc ponownie trafić w ręce tatarskie, zobowiązał się
pisemnie i „słowem honoru”, że nigdy już nie opuści strony polskiej i zrywa ostatecznie ze Szwedami41.
Dnia 22 października 1656 r. wojsko szwedzko-brandenburskie pokonało armię hetmana Gosiewskiego pod Filipowem. Żołnierze szwedzcy oswobodzili więzionego w taborze Bogusława Radziwiłła. Książę jednak nie miał najmniejszego
zamiaru jechać na dwór króla polskiego. Porzucił natomiast Szwedów i wstąpił
na służbę elektora brandenburskiego. Starał się jednak, mimo złamanego słowa,
o pogodzenie z królem Janem Kazimierzem i Rzecząpospolitą. Główną przeszkodą
w uzyskaniu amnestii były zbyt wygórowane finansowe żądania Bogusława oraz
domaganie się anulowania decyzji o nadaniu dóbr zmarłego Janusza Radziwiłła
wojsku litewskiemu42. Zabiegi prowadził m.in. za pośrednictwem życzliwego mu
kanclerza wielkiego koronnego Stefana Korycińskiego.
Księciu nie udało się jednak uzyskać amnestii, gdyż – o czym wiedziano – brał
udział w organizowaniu nowej antypolskiej koalicji, złożonej z króla szwedzkiego,
księcia siedmiogrodzkiego, elektora brandenburskiego i kozaków. Nie wiadomo, czy
jakiś przedstawiciel Bogusława był obecny w Radnot, kiedy 6 grudnia 1656 r. zawarto tam traktat o rozbiorze Rzeczypospolitej, przyznający Bogusławowi województwo
nowogródzkie jako dziedziczne księstwo oraz posiadane dotąd dobra i starostwa43.
Ibidem.
40
Ibidem, s. 65.
41
Ibidem, s. 69.
42
Ibidem, s. 72.
43
Ibidem, s. 73.
38
39
68
Jacek Wijaczka
Klęska wojsk księcia siedmiogrodzkiego, a następnie rokowania polsko-brandenburskie, w których książę Bogusław wziął udział i odegrał znaczącą rolę, doprowadziły do zawarcia traktatu welawsko-bydgoskiego44. Zapewniono w nim
Bogusławowi Radziwiłłowi oraz jego stronnikom całkowitą amnestię. Król Jan
Kazimierz wyraził również zgodę na objęcie przez Bogusława funkcji namiestnika
Prus Książęcych45, którą ten otrzymał od elektora brandenburskiego46. W służbie
elektora brandenburskiego pozostawał aż do śmierci47. W 1665 r. Bogusław ożenił
się ze swoją kuzynką Anną Marią, córką stryjecznego brata Janusza, wojewody
litewskiego i hetmana wielkiego litewskiego48. Z małżeństwa tego urodziła się córka Ludwika Karolina (27 lutego 1667), a miesiąc po porodzie Anna Maria zmarła.
Bogusław nie ożenił się ponownie. W ostatnich latach życia mocno zaangażował
się po stronie ewangelików na Litwie. Zmarł nagle 31 grudnia 1669 r.49
Jak swoje postępowanie w latach potopu tłumaczył sam Bogusław i czy uważał
się za zdrajcę ojczyzny?
W Autobiografii przejście na stronę szwedzką argumentował w następujący
sposób. Zorientował się, że stracił, niesłusznie, zaufanie króla Jana Kazimierza,
który nie odpowiadał nawet na jego listy, w związku z tym, chcąc nie chcąc, zmuszony został do stawienia się w obozie króla szwedzkiego. Stało się to 31 grudnia
1655 r., lecz doszło do tego dopiero wówczas, gdy w obozie szwedzkim byli już
wszyscy hetmani i wojsko koronne50. Faktycznie, nie był tam pierwszy; przy boku
króla szwedzkiego w Pasłęku zastał m.in. chorążego koronnego Aleksandra Koniecpolskiego i chorążego nowogródzkiego Krzysztofa Koryckiego.
Chcąc usprawiedliwić swoje postępowanie, Bogusław wydrukował też obszerną Informacyją, w której wyjaśniał motywy i okoliczności swych decyzji
i działań. Napisał ją między 27 stycznia a 10 lutego 1657 r., a skierowana była
przede wszystkim do życzliwego Bogusławowi kanclerza wielkiego koronnego
Stefana Korycińskiego, którego poseł księcia miał prosić, aby uwierzył jego sło J. Wijaczka, Sukces czy klęska? Traktat welawsko-bydgoski z 1657 roku, „Zapiski Historyczne” 2007, t. 72, z. 4, s. 7–21.
45
J. Jacoby, Boguslaus Radziwill. Der Statthalter des Grossen Kurfürsten in Ostpreussen, Marburg am Lahn 1959, passim.
46
A. Kamieński, Nominacja Bogusława Radziwiłła na urząd namiestnika Prus Ksiażęcych
w 1657 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1998, nr 1, s. 119–130.
47
S. Augusiewicz, W służbie dwóch władców – rzecz o Bogusławie Radziwille, w: Między Barokiem a Oświeceniem. Sarmacki konterfekt. Praca zbiorowa, red. S. Achremczyk, Olsztyn
2002 [druk: 2004], s. 111–120.
48
T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, s. 91–92.
49
A. Augusiewicz, Z dziejów Królewca – pogrzeb namiestnika Prus książęcych Bogusława
Radziwiłła 6 maja 1670 roku, w: Nad Bałtykiem, Pregołą i Łyną XVI–XX wiek. Księga Pamiątkowa poświęcona Jubileuszowi 50-lecia pracy naukowej Profesora Janusza Jasińskiego,
red. Z. Rondomańska, Olsztyn 2006, s. 176–187, tu s. 176.
50
Radziwiłł Bogusław, Autobiografia, s. 137.
44
69
wom i przekonał również o ich prawdziwości króla Jana Kazimierza51. Bogusław
wyjaśniał, że na stronę szwedzką nie przeszedł dlatego, że został uwiedziony jakimiś szczególnymi obietnicami, lecz był zmuszony do tego koniecznością, i to też
dopiero wówczas, gdy król opuścił granice Rzeczypospolitej, a hetmani koronni
oraz prawie wszyscy senatorowie podporządkowali się królowi szwedzkiemu. Radziwiłł przypominał również, że na dworze królewskim nie doceniono wystawienia przez niego własnym kosztem 4000 żołnierzy, a także nie odpowiedziano mu
na dwa listy skierowane do króla, w których prosił o buławę polną litewską oraz
starostwa wakujące po śmierci jego stryjecznego brata Janusza Radziwiłła52. Na
dodatek jego życie było zagrożone, próbowano bowiem go zgładzić. W związku z tym, nie mając poparcia na dworze królewskim, poprosił o protekcję króla
szwedzkiego. Nie jest prawdą to, co się mu zarzuca, że więził senatorów i zajmował siłą twierdze należące do Rzeczypospolitej53. Nie czuje się więc winnym
popełnienia zbrodni zdrady54.
Kanclerz Koryciński nie powinien się również dziwić temu, że Bogusław nie
powrócił do obozu królewskiego wraz z innymi dostojnikami, ponieważ dygnitarze
koronni, gdy z części Korony wycofali się Szwedzi, odzyskali swoje majątki, natomiast dobra Bogusława nadal znajdowały się na terenach zajętych przez wojsko
szwedzkie, podobnie jak znajdujące się w Elblągu i Toruniu należące do niego kamienice, w których zgromadził majątek ruchomy55. Po bitwie warszawskiej próbował pogodzić się z obozem królewskim, ale mu nie uwierzono. W końcu dostał się
do niewoli. W jej trakcie hetman Gosiewski obiecał Bogusławowi amnestię i łaskę
królewską, a w zamian książę miał się zobowiązać do rozpuszczenia swoich oddziałów i obiecać, że nigdy więcej nie poprowadzi ich przeciw swemu narodowi56.
Po nadejściu dokumentu potwierdzającego amnestię Radziwiłł miał wyruszyć do
Jana Kazimierza. Wcześniej jednak elektor brandenburski pokazał mu przechwycone pismo napisane przez Krzysztofa Paca, z którego jasno wynikało, że chcą go
pozbawić życia za pomocą trucizny lub w jakikolwiek inny sposób i że nie będzie
dla niego przebaczenia57. Przeczytawszy to pismo, uświadomił sobie, że gwarancja
dana mu przez hetmana Gosiewskiego w imieniu króla polskiego nie miała żadnej
wartości, że innym oskarżonym o podobną zbrodnię wybaczono, nie skonfiskowano majątków, a jemu nie chce się odpuścić win. Dlatego teraz prosił o dokument,
Ibidem, s. 178.
Ibidem, s. 179. Ostatni argument jest fałszywy, gdyż na stronę szwedzką Bogusław przeszedł
w dniu śmierci wojewody wileńskiego Janusza Radziwiłła.
53
Ibidem, s. 180.
54
Ibidem, s. 181.
55
Ibidem, s. 182.
56
Ibidem.
57
Ibidem, s. 183.
51
52
70
Jacek Wijaczka
w którym król jasno i wyraźnie udzieli amnestii jemu i jego stronnikom58. Amnestię
ostatecznie uzyskał w tym samym 1657 r.
W swoich oczach Bogusław Radziwiłł nie był więc zdrajcą ojczyzny. Całkiem
inaczej oceniali go współcześni i potomni. Jak już wspomniałem, w literaturze
pięknej, a także w historiografii polskiej książę Bogusław jednoznacznie oceniany
jest jako zdrajca i wróg ojczyzny. Mało tego, biograf księcia Bernard Kalicki zarzucił mu nawet to, że nie czuł się Polakiem. Pisał bowiem, że Bogusław Radziwiłł,
ostatni męski potomek kalwińskiej linii książąt na Birżach i Dubinkach, należy do
figur bardzo niepochlebnie w historii ojczystej zapisanych, a na dodatek – w przeciwieństwie do innych postaci historycznych – oceniany jest ze szczególną surowością. Innych ówczesnych zdrajców ojczyzny i króla Jana Kazimierza starano
się w jakiś sposób usprawiedliwić, natomiast Bogusława Radziwiłła – przeciwnie; był on „od czasów współczesnych sobie do najnowszych zawsze jednakowo
i bezwzględnie […] potępiany”59. Bernard Kalicki tłumaczył ten fakt tym, że inni
szlacheccy wichrzyciele i zdrajcy, tacy jak Hieronim Radziejowski, byli Polakami.
I chociaż mieli na sumieniu wiele grzechów, występowali przeciw własnej ojczyźnie, wyrządzając jej wiele krzywd, działali z czysto egoistycznych pobudek, to
po pewnym czasie przychodziło opamiętanie i wracali na łono ojczyzny60. Kalicki
zarzucał księciu, że:
[...] tej iskry Polaka w Bogusławie Radziwille nie było całkiem. Jest to pierwszy egzemplarz, można powiedzieć pierwowzór figury pod tym względem zobojętniałej, sercem
i myślą wynarodowionej, może pierwszy z Polaków, który nosił polskie imię, używał
polskiej mowy, nazywał się Polakiem – ale nim nie był. Do ojczyzny nie miał nienawiści, lecz był dla niej obojętnym. Rycerski z usposobienia, bił się tak samo dzielnie pod
Beresteczkiem jak w Holandyi, za swego króla jak przeciw niemu, ale zawsze bił się
tylko z rycerskości, nigdy z afektu dla sprawy. W znacznej ilości listów, które po nim
pozostały, w pamiętniku własną jego ręką skreślonym, przebija ta sama obojętność, ten
brak uczucia miłości kraju, to zobczenie61.
Księcia Bogusława Radziwiłła polska literatura i historiografia oceniła, moim
zdaniem, zbyt surowo. Jeśli był zdrajcą ojczyzny, to jednym z wielu. Na stronę króla szwedzkiego bowiem w okresie potopu przeszło wiele tysięcy szlachty polskiej
i litewskiej. Bogusław po stronie szwedzkiej opowiedział się ostatecznie dopiero
w chwili, gdy uczynili to już prawie wszyscy dostojnicy Rzeczypospolitej, a król
Jan Kazimierz opuścił granice państwa. Przypomnieć trzeba, że już po podpisaniu
w sierpniu 1655 r. przez część Litwinów, w tym wojewodę wileńskiego Janusza
Radziwiłła, układu ze Szwedami, Bogusław nadal wysyłał listy do Jana Kazimie
60
61
58
59
Ibidem, s. 184.
B. Kalicki, Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski. Szkic historyczny, Kraków 1878, s. 3.
Ibidem, s. 4.
Ibidem.
71
rza, w których proponował swe usługi. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć, czy
nie była to klasyczna gra na dwa fronty i próba zabezpieczenia interesów domu Radziwiłłów. Nie można tego oczywiście wykluczyć, lecz nie można też jednoznacznie odrzucić dobrej woli księcia Bogusława. Tym bardziej, że w ostatnich latach
życia sporządził dokument zatytułowany Informacyja domowa i polityczna, będący
instrukcją dla spadkobierców i dla Radziwiłłów w ogóle. Napisał w nim m.in.:
Króla pana zawsze mieć w wielkim poszanowaniu, wiernie mu służyć, i choćby zły był,
znosić defekta jego cierpliwie, widząc, że nam od Pana Boga dany. Od obcych związków być jak najdalej, które się nigdy nie udają62.
Na końcu owego dokumentu dodał:
I to też ostatecznie radzę, żebyśmy zawsze przy interesach elektorów brandenburskich
i książąt kurlandzkich stawali i z nimi się ligowali [łączyli], bo strzeż Boże przygody na
Ojczyznę naszą, trzeba i gdzie indziej mieć przyjaciół63.
Biograf księcia Bernard Kalicki, oburzony tym stwierdzeniem, konstatował:
„To już nie błąd polityczny, nie warcholstwo, nie zdrada zwyczajna, to już nikczemność bez granic, wynaturzenie, wyparcie się najszlachetniejszych uczuć, jakie
Stwórca w serca ludzkie włożył”64. Słowa Kalickiego, piszącego w XIX w., a więc
wtedy, kiedy państwa polskiego nie było na mapie Europy, nasycone są dużą dawką
emocji. Moim zdaniem jednak cytowane słowa księcia Bogusława należy przyjąć za przejaw trzeźwej oceny możliwości politycznych i militarnych ówczesnej
Rzeczypospolitej. Doskonale znał on słabości państwa polsko-litewskiego i mógł
przypuszczać, że w chwili potrzeby król i Rzeczpospolita nie będą w stanie udzielić
mu pomocy, gdyż Polska sama wielokrotnie w połowie XVII w. zabiegała o pomoc
finansową i zbrojną u cesarza oraz stanów Rzeszy65.
Dlatego książę prawdopodobnie chciał mieć zabezpieczoną możliwość ratowania, w razie potrzeby, swojej rodziny i majątku. Nie on jedyny tak postępował. Przypomnieć choćby można, że w czasie potopu żona hetmana litewskiego
Wincentego Gosiewskiego schroniła się przed zawieruchą wojenną, podobnie jak
kapituła i biskup warmiński, pod skrzydła elektora brandenburskiego. Wojnę przeczekała w Olecku w Prusach Książęcych, gdzie poprosiła miejscowe władze o udostępnienie jej kwatery w budynku tamtejszego starostwa66. Elektor brandenburski
Ibidem, s. 159.
Ibidem, s. 160.
Ibidem.
T. Ciesielski, Poselstwo Andrzeja Trzebickiego do cesarza i stanów Rzeszy w 1653 r., w:
Studia i materiały z dziejów nowożytnych, red. K. Matwijowski, S. Ochmann-Staniszewska,
Wrocław 1995, s. 30–51.
66
Geheimes Staatsarchiv Preußische Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, Etats Ministerium 111e,
nr 6, k. 2.
64
65
62
63
72
Jacek Wijaczka
wyraził oczywiście zgodę na wyznaczenie hetmanowej kwatery67. Wincentemu
Gosiewskiemu jednak z tego powodu nikt jakoś zdrady nie zarzucał.
Jacek Wijaczka
The Homeland, or the family? The dilemma of Prince
Bogusław Radziwiłł (1620–1669)
S u mm a r y
Henryk Sienkiewicz’s novel Potop [The Deluge] has placed the Lithuanian Equerry
Bogusław Radziwiłł on top of the traitors of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the
‘Deluge’ years. The writer portrayed Prince Radziwiłł in a manner expressly discrepant
from the image of a typical Commonwealth nobleman. Moreover, Sienkiewicz reassures us,
Bogusław preferred to speak in French, or German, rather than Polish.
The years of the Swedish invasion into Poland-Lithuania were no doubt groundbreaking
in Bogusław’s life. The events that took place at the time and the decisions he took have
made him part of Polish history. Before then, Bogusław was associated with the Polish royal court. His cousin Janusz Radziwiłł, Voivode of Wilno and Grand Hetman of Lithuania,
joined the opposition party and in the spring of 1655 entered into parley with the Swedish
king. Bogusław found himself in an awkward situation as he had to declare either for King
John Casimir (Jan Kazimierz) or for his cousin. He eventually decided to join Janusz and
started bargaining with the Swedes together with him.
The article seeks to answer the question of what were the incentives behind Bogusław’s
decision to come out in favour of the Swedish party during the Deluge campaigns. What
was really important for him – the Homeland, or the will to secure his own and his house’s
interests? His decision was undoubtedly informed by his excellent acquaintance with the
weak points of Poland-Lithuania, based on which he could expect that, under critical circumstances, the king and the Commonwealth would be of no help for him. In the midseventeenth century, Poland indeed several times solicited financial support and sought
armed assistance from the Reich’s emperor and estates. Hence, the Prince probably wanted
to have the option secured to rescue his family and property. And, he was not the only one
to have done so at the time.
Ibidem, nr 5, k. 1r., Riesenburg (Prabuty), 1 października 1655.
67
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Monika Matwiejczuk
Warszawa
Jean-François Regnard – podróżnik nieznany?
Polska historiografia dotycząca stosunków polsko-francuskich, w tym francuskich podróżników przemierzających ziemie Rzeczpospolitej w epoce nowożytnej,
jest już obszerna1. Intensyfikacja kontaktów dyplomatycznych od drugiej połowy
XVI w. między oboma krajami oraz dwie kolejne francuskie żony polskich królów sprawiły, że Rzeczpospolita przestała być dla Francuzów krajem kompletnie
nieznanym, a nawet budziła pewną ciekawość, dla niektórych zaś stała się drugą
ojczyzną lub przynajmniej etapem w karierze dyplomatycznej albo wojskowej2.
Wśród wielu Francuzów przemierzających ziemie Rzeczypospolitej w XVII w.
spotykamy Jean-François Regnarda, postać barwną i ciekawą, lecz rzadko wzmiankowaną przez historyków podróży. Niesłusznie, ten bowiem dwudziestosześcioletni młodzieniec podróżujący w 1681 r. po północnej Europie – w tym jako jeden
z pierwszych po Laponii – miał już za sobą wojaże po Włoszech, a nawet algierską
Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, wiek X–XVII, t. 1, oprac. J. Gintel, Kraków 1971;
J. A. Wilder, Okiem cudzoziemca. Ze wspomnień cudzoziemców o dawnej Polsce, Warszawa
1959; M. Smolarski, Dawna Polska w opisach cudzoziemców, Warszawa 1958; R. Wołoszyński, Polska w opiniach Francuzów XVIII w.: Rulhière i jego współcześni, Warszawa 1964;
K. Targosz, Uczony dwór Marii Ludwiki Gonzagi. Z dziejów polsko-francuskich stosunków
kulturalnych, Wrocław 1975; Polska – Francja, dziesięć wieków związków politycznych, kulturalnych i gospodarczych, red. A. Tomczak, Warszawa 1983; Anglosasi, Francuzi i Polacy
– wzajemny wizerunek dawniej i dziś, red. P. Guzowski, M. Kamecka, Białystok 2005; Polska
– Francja – Europa. Studia z dziejów Polski i stosunków międzynarodowych, red. M. Forycki
i in., Poznań 2011; M. Kamecka, L’Autre vu par les voyageurs étrangers visitant la Pologne
au XVIIIe siècle, w: Metamorfozy podróży. Kultura i tożsamość, red. J. Sztachelska, Białystok
2012, s. 36–44; Rzeczpospolita w oczach podróżników z Francji i Niemiec, red. A. Mikołajewska, W. Zientara, Warszawa 2014.
2
Najlepiej to zainteresowanie obrazuje lektura korespondencji z terenów Rzeczypospolitej zamieszczanej co tydzień w „Gazette de France”. Problemem tym zajmowałam się w ramach
badań własnych dla lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII w.
1
74
Monika Matwiejczuk
niewolę. Natomiast po powrocie do ojczyzny otworzyła się przed nim błyskotliwa
kariera urzędnicza oraz zyskał sławę znamienitego komediopisarza.
Regnard jako podróżnik nie doczekał się większego zainteresowania wśród
historyków. Niewiele o jego podróżach pisali Francuzi, w ograniczonym stopniu
i głównie ze względu na frapujący opis siedemnastowiecznej Laponii interesowano się nim w Szwecji. Artykuły i opracowania pojawiające się na jego temat we
Francji począwszy od końca XIX w. poświęcone były przede wszystkim jego dorobkowi teatralnemu, z rzadka natomiast wydarzeniom z młodości podróżnika, a to
z powodu szczupłości materiału źródłowego. Nawet imponująca erudycją i rozmiarami praca doktorska Aleksandra Calame’a o twórczości i życiu Regnarda wnosi
niewiele nowych informacji odnoszących się do jego młodości, a zwłaszcza pasji
podróżowania3.
W Polsce Regnard wciąż pozostaje mało znany; pierwsza wzmianka o jego
podróży ukazała się na początku ubiegłego wieku w zwięzłym artykule Wacława
Gasztowtta, w którym autor krótko streścił tylko polską część jego podróży4. Kolejne informacje o podróży Regnarda pojawiają się w klasycznych już opracowaniach
dotyczących podróży autorstwa Antoniego Mączaka5 i Teresy Chynczewskiej-Hennel6. Z racji specyfiki ich prac, autorzy ci nie rozpisywali się na temat podróży
poety, lecz użyli jej w kilku miejscach jako egzemplifikacji omawianych zjawisk,
co sprawia, że czytelnik o samym Regnardzie niewiele się dowiaduje. W zupełnie
innym kontekście pojawia sie nazwisko Regnarda u Alojzego Sajkowskiego; wspomniana jest tu jedynie sztuka teatralna poety, Gracz, wystawiana w Brandenburgii,
co odnotował w swoim diariuszu z 1721 r. Michał Kazimierz Radziwiłł7. Podobnie
rzecz się ma w nowszych opracowaniach. W pracy Aleksandry Skrzypietz znajdziemy tylko w przypisie jedno odwołanie do diariusza Regnarda8. Natomiast w artykule Jana Borma, mimo zamieszczonego w tytule jego artykułu nazwiska poety,
autor nie przeanalizował całej treści diariusza, lecz skupił się na użytecznych mu
fragmentach9. Biorąc pod uwagę zreferowany stan badań na temat Regnarda w Pol A. Calame, Regnard, sa vie et son œuvre, Paris 1960.
W. Gasztowtt, O podróży J. F. Regnarda do Polski w R. 1682, „Rzeczy Ciekawe i Pożyteczne” Lwów 1910, t. 1, s. 78–85.
5
A. Mączak, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII w., Warszawa 1980, s. 51,
166, 223, 229, 272, 276, 292, 351; idem, Odkrywanie Europy. Podróże w czasach renesansu
i baroku, Gdańsk 1998, s. 60, 65, 122, 201, 217, 230.
6
T. Chynczewska-Hennel, Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców, Warszawa
1994, s. 16, 55, 62, 65, 99, 110, 113.
7
A. Sajkowski, Opowieści misjonarzy, konkwistadorów, pielgrzymów i innych świata ciekawych, Poznań 1991, s. 296.
8
A. Skrzypietz, Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, Katowice 2011,
s. 39.
9
J. Borm, Zainteresowanie Polską i Litwą w epoce nowożytnej – opinia Pierre’a des Noyers
i Jean François Regnarda na temat Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w: Rzeczpospolita
3
4
Jean-François Regnard – podróżnik nieznany
75
sce, odważę się stwierdzić, że nie jest on dość słabo znany polskiemu czytelnikowi
– raczej wiadomo tylko o jego istnieniu.
Kim był zatem młody Francuz przemierzający północną Europę pod koniec
XVII w.? Urodził się 8 lutego 1655 r. w Paryżu w kupieckiej dzielnicy Les Halles. Ojciec Pierre Regnard był kupcem handlującym solonymi rybami, który przybył do stolicy w 1637 r. z Auxerre. Matka, Marthe Gelée, pochodziła ze starej paryskiej rodziny kupieckiej. Jean-François był najmłodszym dzieckiem tej pary. Miał
cztery starsze siostry. Ojciec Regnarda, Pierre, zmarł dwa lata po jego narodzinach.
Sprawy finansowo-prawne całej rodziny przeszły w ręce wdowy Gelée, kobiety
energicznej i zapobiegliwej.
Wydaje się, że Regnard nie uzyskał klasycznego wykształcenia, które szlifowałoby jego talenty literackie lub ułatwiło późniejszą karierę urzędniczą. Pewne jest,
że około 1670 r. w wieku 15 lat Jean-François trafił do kupieckiego terminu, aby
w ten sposób wdrożyć się w rodzinne interesy. Okres nauki trwał zazwyczaj trzy
lata; na temat tego, co działo się potem, możemy jedynie spekulować.
Według Aleksandra Calame, jednego z biografów Regnarda, pierwsza podróż
zaprowadziła go przez Włochy do Konstantynopola i stanowiła wprowadzenie młodego człowieka w praktykę zawodową i interes rodzinny, trwale związany z handlem zagranicznym drogimi kamieniami. Jest to hipoteza prawdopodobna, choć
oparta na nikłych przesłankach10. Z pewniejszych źródeł wiadomo, że do kolejnej
podróży, tym razem do Włoch, doszło w 1677/78 r.11 Możemy się domyślać, że staw oczach podróżników z Francji i Niemiec, red. A. Mikołajewska, W. Zientara, Warszawa
2014, s. 21–43.
10
Hipoteza ta, choć bardzo interesująca, nie jest poparta żadnymi dowodami. Istnieją wprawdzie pewne aluzje w tekstach Regnarda, na które powołał się Calame. Nie można jednak rozstrzygnąć, czy były one wspomnieniem własnych doświadczeń, czy zrodziły się z wyobraźni
artysty. W szóstym ze swoich épîtres Regnard napisał: „Dès ses plus jeunes ans sut percer
où l’Aurore / Voit de ses premiers feux les peuples du Bosphore” ; J. F. Regnard, Poésies
diverses, w: Œuvres complètes de Regnard, Paris 1820, vol. 4, s. 416. Ponadto w diariuszu
podróży (w części poświęconej Rzeczpospolitej) opisał janczarów: „tels que j’en ai vus en
Turquie”; idem, Voyage de Pologne, w: ibidem, Paris 1820, vol. 1, s. 287. Wreszcie pisząc do
swego szwagra ze Sztokholmu, wspominał: „avoir esté en Asie, sur les costes de Laramanie”;
A. Calame, Regnard, Aneks C, s. 446. Te kilka uwag miałoby świadczyć, według Calamego,
o pobycie Regnarda w Konstantynopolu. Gdyby tak było, cytowany tu lapoński czterowiersz
podróżnika: „Gallia nos genuit, vidit nos Africa, Gangem / Hausimus, Europamque oculis
lustravimus omnem; / Casibus & variis acti terrâque marique, / Stetimus hic tandem nobis ubi
defuit orbis”; J. F. Regnard, Voyage de Laponie, w: Œuvres complètes, vol. 1, s. 151, miałby
oprócz uniwersalnego również historyczne znaczenie. Wspomniany w nim, oprócz Europy
i Afryki, Ganges byłby symbolem Azji, trzech kontynentów, na których postawił stopę przyszły komediopisarz. Niestety, jak już wspomniałam, nie ma możliwości zweryfikowania słów
podróżnika. Owa podróż pozostaje jedynie w sferze hipotetycznych spekulacji.
11
Ze wspomnień Fercorta wynika, że rozpoczął on swą podróż w 1677 r. Ponieważ wiemy na
pewno, że młodzi ludzie przynajmniej część podróży odbyli razem, biografowie Regnarda
76
Monika Matwiejczuk
nowiła prawdopodobnie klasyczną podróż edukacyjną grand tour, dość powszechną w XVII w. wśród młodzieży z zamożnych rodzin. Szczegóły zawierają wspomnienia Regnarda. Podstawowe źródła to autobiograficzny romans La Provençale
oraz pojedyncze wzmianki, takie jak ta z diariusza późniejszej podróży po Flandrii,
z której wynika, że wcześniej zwiedzał on Neapol i Rzym oraz bawił podczas karnawału w 1678 r. w Bolonii12. Wiadomo, że nie podróżował sam, lecz z młodym francuskim szlachcicem Claude’em Fercourtem13, jak też to, że podróż zakończyła się
dla nich obu dość nieprzyjemną przygodą. Młodzieńcy w drodze z Genui do Marsylii zostali porwani przez algierskich korsarzy pod wodzą Mezzo-Morto i sprzedani
w niewolę niejakiemu Achmedowi Talemowi, algierskiemu kupcowi. Wykupieni
zostali przez konsula francuskiego w Algierze ojca Jeana la Vacher dopiero po kilku
miesiącach, w maju 1679 r., kiedy to dotarły z Francji pieniądze na okup. Wspomnienia Regnarda, choć obszerne i barwne, ze względu na literacką formę mogłyby
budzić wiele wątpliwości. Na szczęście zachowały się również przekazy pośrednie,
potwierdzające autentyczność wspomnianych wydarzeń14.
Szczęśliwie wykupiony z niewoli przyszły komediopisarz po powrocie do Paryża zajął się najprawdopodobniej bieżącymi sprawami lub uzupełniał edukację.
Wydaje się, że nie stracił też kontaktu z Fercourtem, z którym dwa lata później,
w kwietniu 1681 r. wypuścił się w kolejną, ostatnią w życiu daleką podróż15. Decyzja o wyjeździe została podjęta prawdopodobnie z dnia na dzień, bez ustalenia
z góry szczegółów trasy. Młodzi podróżnicy obrali tym razem kierunek północny. Zwiedzili Niderlandy, Danię, Szwecję, Laponię oraz Rzeczpospolitą i Niemcy.
Cała podróż trwała około dziewięciu miesięcy. Owocem tej eskapady był diariusz
podróży, odkryty i opublikowany dopiero po śmierci Regnarda16.
Po powrocie do Paryża Renard rozpoczął karierę urzędniczą i literacką. Nabywał kolejne urzędnicze tytuły. W marcu 1682 r. figurował jako avocat au Parlaprzyjmują 1677 r. za najwcześniejszą możliwą datę przybycia komediopisarza do Włoch.
J. F. Regnard, Voyage de Flandre, w: Œuvres complètes, vol. 1, s. 37.
13
Fercourt – Claude Auxcouteaux, Seigneur de Conty et de Fercourt (1653–1734), od 1691 r.
conseiller du bailliage i siège présidial de Beauvais.
14
Rękopis „La vie de M. Jean Le Vacher, prêtre de la Congrégation de la Mission” znajduje się
w archiwum lazarystów w Paryżu. Obszerne jego fragmenty, wraz z krytycznym komentarzem, opublikował w swej książce: R. Gleizes, Jean Le Vacher. Vicaire apostolique et Consul de France à Tunis et à Alger (1619–1683). D’après les documents contemporains, wyd.
J. Gabalda, Paris 1914; Relation de l’esclavage des sieurs de Fercourt et Regnard pris en mer
par les corsaires d’Alger, „Revue des études historiques” 1917, vol. 83, s. 234–251.
15
We wspomnianym już artykule Jan Bom błędnie podał, za samym Regnardem, że komediopisarz przebywał w Polsce w 1683 r. Ponadto błędne daty 1682 i 1683 znajdziemy również w opracowaniu T. Chynczewskiej-Hennel. Badania w archiwach notarialnych Paryża
przeprowadzone przez biografa Regnarda, Alexandra Calamego, wskazują, że na początku
1682 r. był już w Paryżu; A. Calame, Regnard, s. 33–34.
16
J. F. Regnard, Œuvres complètes de M. Regnard, Paris 1731.
12
77
ment17, a kilka miesięcy później kupił urząd trésorier de France18. Brak prawniczego wykształcenia nie był problemem19. W lipcu 1699 r. Regnard otrzymał od
diuka d’Orléans tytuł łowczego na ziemiach Dourdan, a kilka dni później kupił
niewielka posiadłość z zamkiem Grillon niedaleko Dourdan, gdzie spędził resztę
życia. Z czasem sięgnął szczytów kariery urzędniczej w ówczesnej Francji, biorąc
pod uwagę jego pochodzenie20. Prawdziwych przyczyn sukcesu kupieckiego syna
upatrywać należy raczej w kontaktach towarzysko-salonowych. Tylko one mogły
pomóc w wybiciu się mało znanej osobie. Próba rekonstrukcji siatki znajomych
Regnarda ukazuje, że poeta miał przyjaciół i być może protektorów zarówno wśród
kolegów po piórze, jak i wśród członków francuskiej arystokracji21. Oba te światy
spotykały się na paryskich salonach, gdzie od pewnego czasu musiał brylować komediopisarz, okrzyknięty – być może jeszcze za życia – następcą Moliera22. Zmarł
4 września 1709 r., u szczytu popularności.
Regnard pozostawił po sobie nie tylko liczne utwory literackie, lecz także niezmiernie ciekawy diariusz podróży po krajach północno-wschodniej Europy. Po
raz pierwszy został on opublikowany 22 lata po jego śmierci w sześciotomowej,
pierwszej pełnej edycji dzieł zebranych poety23. Edycja ta okazała się sukcesem
Minutier Central des Notaires parisiens, l’acte du 27 mars 1682: Vente de Jean-François Regnard à sa mère pour 14000 livres de sa part de 6 immeubles provenant de la succession de
son père, sygn. X 199.
18
Ibidem, Minutier Central des Notaires parisiens, l’acte du 15 novembre 1682: Traité d’office:
Pierre Robineau vend à Jean-François Regnard son office de trésorier de France pour 67 000
livres, sygn. X 196.
19
Niewykluczone, że równie cenne nie były w jego przypadku czyjeś rekomendacje, ponieważ
kupiony przezeń tytuł avocat au Parlament wymagał wykształcenia prawniczego, a nie wiemy, czy i kiedy zdobył je Regnard, skoro nie figuruje w spisie studentów paryskiej Sorbony
między 1674 a 1682 r. Trudno zatem jednoznacznie stwierdzić, czy komediopisarz zawdzięczał swą karierę protekcji, czy szczęśliwemu zbiegowi okoliczności.
20
Na początku kwietnia 1700 r. Regnardowi udało się zdobyć szarżę o wiele ważniejszą, mianowicie: lieutenent en la maîtrise des Eaux et Forêts de Dourdan, z którą wiązał się bezpośrednio tytuł conseiller du roi i conseiller du Monseigneur le duc d’Orléans, Archives de
Seine-et-Oise, Dossiers d’actes du greffe de Durdan, le dossier n° 292.
21
Najchętniej odwiedzany przez Regnarda był salon sióstr Loyson. To właśnie tam poznał
diuka d’Enghien, markiza d’Effiat – swego sąsiada z Dourdan, księcia de Conti, księcia de
Soubise, kolejnego sąsiada – de Lamoignon, diuka de Rohan, młodych królewiczów Sobieskich, Konstantyna i Aleksandra (którzy podróżowali wówczas po Europie) oraz diuka de
Berry. Było to miejsce otwarte dla śmietanki literackiej Paryża. Bywali tam Charles Rivière
Dufresny, Jean Palaprat, Joseph François Duché de Vancy, Bernard Le Bovier de Fontenelle,
Jean de La Bruyère, Jean de La Fontaine i Nicolas Boileau.
22
Do najbardziej znanych sztuk Regnarda zalicza się Attendez-moi sous l’orme, Joeur, Démocrite, Retour imprévu, Folies amoreuses, Légataire universel.
23
Nie wiadomo, kto w drodze sukcesji po komediopisarzu przejął jego prywatne papiery.
Wśród spadkobierców Regnarda byli: jego siostra Jeanne Regnard – wdowa Marcadé, Pierre
i Marthe Bellavoine – dzieci drugiej siostry poety, oraz Louis Marcadé – jego siostrzeniec.
17
78
Monika Matwiejczuk
wydawniczym i była wznawiana jeszcze kilkakrotnie w XVIII i XIX w. Co ciekawe, interesujący nas diariusz nigdy nie został opublikowany w całości jako osobny
tytuł. Późniejsze jego dwudziestowieczne wydania zawierają jedynie opis skandynawskiej części podróży, znany pod tytułem Voyage en Laponie. Do dziś ukazują się
we Francji regularne wznowienia Podróży po Laponii24, nie są to jednak wydania
krytyczne, lecz raczej popularnonaukowe, zaopatrzone we wstęp, w schematyczną
mapkę i w kalendarium podróży. Z niezrozumiałych względów żaden wydawca
nie pokusił się dotąd o przygotowanie edycji diariusza w jego pierwotnej formie.
Nie uczynili również tego Szwedzi, publikując w 1946 r. fragment diariusza podróży dotyczący Laponii, ze zrozumiałych względów najbardziej ich interesujący.
Diariusz nie doczekał się też jak dotąd opracowania historycznego. Biografowie
Renarda bowiem skupiali się na jego dorobku komediopisarskim. Jeśli interesowało ich życie prywatne pisarza, to raczej z późniejszych lat, związanych z karierą
urzędniczą oraz towarzystwem i salonami, w których się obracał. W tym kontekście wydaje się interesujące przybliżenie tego mało znanego nie tylko w Polsce diariusza, który może być ciekawym źródłem opisującym realia podróży po ziemiach
siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej, która jawiła się Francuzom jako kraj dużo
mniej egzotyczny niż powszechnie przyjęto.
W daleką wyprawę, według autora, o nieokreślonym celu podróży wyruszył Regnard 26 kwietnia 1681 r. Do kompanii dobrał sobie dwóch towarzyszy, wspominanego już Fercorta oraz niejakiego Corberona25. Decyzja o wyjeździe według autora
miała zostać podjęta spontanicznie. Cel wyprawy nie był z góry wytyczony. Podróżnicy obrali kierunek północny i podążyli do Brukseli26. Jedno z pierwszych pytań, jakie się nasuwają, dotyczy prawdziwego motywu wyjazdu. Dlaczego młodzi
Niestety, ani inwentarz, ani testament nie wskazuje osoby, która miała dostać zamek z biblioteką i gabinetem Regnarda w Grillion. Można też wątpić, czy wspomniany spadkobierca był
żywo zainteresowany tym, co kryły rękopisy wuja lub brata, skoro pozostawały przez tyle lat
niepublikowane. Z uwagi na popularność twórczości komediopisarza mogły przecież wzbudzić duże zainteresowanie zarówno publiczności, jak i wydawców. Niemniej około 1731 r.
nieznana dziś osoba zebrała i przygotowała do druku częściowo nieznane rękopisy Regnarda.
Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić La Provençale, wspominany wielokrotnie diariusz podróży po Europie Północnej (który nazwano później w skrócie „podróżą po
Laponii”) oraz luźne utwory poetyckie, sonety, satyry itp. Szczęśliwym wydawcą był współpracujący z poetą jeszcze za jego życia (na stałe od 1700) Pierre Ribou z Quai des Augustins
w Paryżu.
24
Ostatnia edycja notowana przez Biblioteque Nationale pochodzi z 2010 r.
25
Nicolas de Corberon, z rodziny pochodzenia burgundzkiego, urodzony w Paryżu w 1653 r.,
od 8 lipca 1684 r. pełnił funkcję procureur général au Parlement du Metz. W 1700 r., opuścił
Metz dla Colmaru, gdzie objął funkcję premier président du Conseil souverain d’Alsace.
Zmarł 1 kwietnia 1729 r.
26
„Nous partîmes de Paris le 26 avril 1681, par le carrosse de Bruxelles”/ „Wyjechaliśmy z Paryża 26 kwietnia 1681 roku karetą do Brukseli”; J. F. Regnard, Voyage de Flandre et de Hollande, w: Œuvres complètes, vol. 1, s. 19.
79
ludzie wybrali właśnie północ i Holandię jako pierwszy cel wyprawy? We wspomnieniach młodego podróżnika nie znajdziemy jasnych odpowiedzi na te pytania.
We fragmencie diariusza opatrzonym tytułem „Réflexions”, jakie kreślił na jego
kartach Renard, czytamy tylko: „wyjeżdżamy często z domu, by dojechać raptem
tylko do Holandii, gdzie wydaje nam się, nie wiadomo czemu, być na końcu świata.
Ta sama rzecz i mnie się przydarzyła”27. Dosyć zadziwiające zwierzenie, lecz czy
daje ono wyobrażenie o granicach Europy istniejących w świadomości ówczesnych
Francuzów? Czy dla Francuza Holandia mogła być rzeczywiście granicą tego, co
znane? Rzecz wątpliwa, gdyż podróże na północny wschód Europy, mimo że na
pierwszy rzut oka mniej popularne niż na południe, wydają się dobrze znanym francuskim podróżnikom kierunkiem, do dziś bowiem zachowało się ponad 20 francuskich diariuszy podróży po siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej28. Są to zarówno
podróże czysto poznawcze, jak i związane np. z wypełnianiem misji dyplomatycznych. Jednym z popularniejszych opisów podróży, służącym często za przewodnik
po krajach północnej i centralnej Europy, był diariusz Payena29. Kilkakrotnie wznawiany, zapewne służył w podróży również Renardowi i jego kompanii.
Wesoła – jak wynika z opisów Regnarda – kompania minęła w drodze Senlis,
Gournay, Péronne, Cambrai, Valenciennes, Mons, Halle, Brukselę, Malines, Anvers,
Rotterdam, Delft, Hagę, Harlem i dotarła w końcu do Amsterdamu. Regnard opisał warunki podróży, pogodę, zwłaszcza tę nieprzychylną podróżnikom, wypadki,
jakie zdarzały się na trasie. Następnie skupił uwagę na miastach, w których zatrzymywali się, aby odpocząć. Dały tu o sobie znać jego doświadczenia podróżnicze, gdyż porównywał np. Antwerpię z miastami włoskimi lub później Gdańsk
z Orleanem: „Antwerpia, pierwsze i największe miasto Brabantu [...] przekracza
świetnością wszystkie miasta, które dotąd widziałem, z wyjątkiem Neapolu, Rzymu, Wenecji”30. Szczególną uwagę podróżnik poświęcił arsenałom, zbrojowniom
„l’on sort souvent de chez soi pour n’aller qu’en Hollande, qu’on se trouve, je ne sais pas
comment jusqu’au bout du monde. La meme chose m’est arrivée...”, J. F. Regnard, Réflexions, w: Œuvres complètes, vol. 1, s. 89. Tłumaczenia cytatów na język polski – autorki.
28
Liczba ponad 20 opisów podróży może na pierwszy rzut oka wydawać się przesadzona, niemniej skrupulatnie policzyłam diariusze, bazując na zestawieniu diariuszy francuskich podróżników zawartym w opracowaniu T. Chynczewskiej-Hennel, Rzeczpospolita, s. 223–244,
oraz w wydaniu pamiętników M. de Mongrillona, Mémoires pour servir à l’histoire de Pologne, wydanie polskie: Pamiętnik sekretarza ambasady w Polsce pod koniec panowania Jana
III oraz w okresie bezkrólewia i wolnej elekcji po jego zgonie: 1694–1698, Wrocław 1982,
s. 117–124.
29
Payen, Les voyages de mounsier Payen, lieutenant général de Meaux. Où sont contenues les
déscriptions d’Angleterre, de Flandre, de Brabant d’Hollande, de Dannemarc, de Suède, de Pologne, d’Allemagne et de l’Italie où l’on voit les moeurs de nations, leur maximes et leur politiques, la monnoye, la religion, le gouvernement et les intérets de chaques pays, Paris 1667, 1699.
30
„Anvers, la première et la plus grande ville du Brabant, [...] surpasse toutes les autres villes que
j’ai vues, à l’exception de Naples, Rome, Venise...”; J. F. Regnard, Voyage de Laponie, s. 27.
27
80
Monika Matwiejczuk
i obwarowaniom – wszak konflikt francusko-orański był jeszcze świeżo w pamięci.
Co ciekawe, młodzi podróżnicy zwiedzili je bez większych trudności. Renarda interesowała też architektura: kamienice, dwory, pałace, kościoły. Wszystkie te opisy
zdradzają dużą wrażliwość estetyczną oraz wykształcenie i wyrobienie kulturalne
naszego podróżnika. Zdarzało mu się też podziwiać, nie tylko jak w przypadku
Amsterdamu, całe założenie urbanistyczne: „To miasto miast, tak znane w całym
świecie, może uchodzić za dzieło sztuki: domy są tam cudowne, ulice przestrzenne,
kanały ogromnie szerokie obsadzone dużymi drzewami”31.
Jako admirator płci pięknej, Regnard nie odmawiał sobie nigdy uwag dotyczących urody, stroju oraz zachowania dziewcząt i kobiet. W Mons zaprzątnęło jego
uwagę nawet kolegium kanoniczek. Jednak niezbyt często zagłębiał się bardziej
szczegółowo w opisy miejscowych zwyczajów i przesądów. Kolejny rodzaj uwag
dotyczył ciekawostek związanych z danym miejscem; były to zarówno dygresje
historyczne dotyczące np. konfliktu orańskiego, opisy dotyczące ustroju Niderlandów, jak i wygląd hipodromu lub gabinetu anatomicznego widzianego w Leydzie,
a także domów publicznych w Amsterdamie. Co ciekawe, autor napisał, że amsterdamskich przybytków rozpusty było co najmniej tyle, ile w Paryżu32. Wizyta
w Amsterdamie, podobnie jak później w Gdańsku i Krakowie, wywołała u autora
refleksje na temat konfesji. Jest to o tyle ciekawe, że w zasadzie problem ten nie
przewija się na kartach jego diariusza. Co więcej, nie są to tylko ogólne informacje,
lecz raczej komentarze Regnarda dotyczące sytuacji wyznaniowej:
Akceptuje się w Amsterdamie i całej Holandii wszystkie rodzaje religii oprócz katolickiej, i jest to najważniejsza zasada ich polityki, wiedzą bowiem dobrze, że byłoby to
z ogromną szkodą dla ich wolności, gdyby musieli tu cierpieć katolików, którzy mogliby się stać z czasem ich panami33.
„Curiosité” jest słowem, które dosyć często pojawia się na kartach diariusza
w znaczeniu ciekawostki lub – ogólniej – ciekawości. Tuż obok występują inne rzeczowniki: „plaisir”, „envie”, czyli przyjemność i ochota. Wgłębiwszy się w tekst,
odnosi się wrażenie, że to właśnie owa ciekawość i chęć podróżowania były czynnikiem kluczowym, siłą napędową, tym, co popychało podróżnych naprzód, aby
„Cette ville de villes, si renommée dans tout l’univers, peut passer pour un chef-d’oeuvre: les
maisons y sont magnifiques, les rues spacieuses, les canaux extrêmement larges, bordés de
grands arbres”; ibidem, s. 40.
32
„Il n’y a peut-être point de lieu, après Paris, ou le libertinage soit plus grand qu’a Amsterdam...”; ibidem, s. 41.
33
„On permet à Amsterdam, et par toute la Hollande, toutes sortes de religions, eccepté la catholique: c’est un point de leur plus fine politique; et il savent bien que seroit un grand échec
à leur liberte si le catholiques y étoient soufferts, qui pourroient ensuite se rendre les maîtres”;
ibidem, s. 41–42.
31
81
przekroczyć wspomnianą przez narratora niewidzialną barierę „końca świata”. Dowodzi tego fragment:
Podróże mają swoje trudy, jak i przyjemności; ale niedogodności, które napotyka się
w tym zadaniu, są dalekie od zniechęcenia nas, a raczej zwiększają tylko naszą chęć
podróżowania. Ta pasja, drażniona przez uciążliwości, skłania nas, by jechać dalej niż
chcieliśmy34.
Chęć kontynuowania eskapady była najwyraźniej bardzo silna – w Amsterdamie młodzi ludzie znaleźli nowy cel podróży. Stał się nim Oldenburg, gdzie miał
przebywać król Danii. Niestety, gdy dotarli na miejsce, okazało się, że władca
duński opuścił już miasto i udał się do Kopenhagi. Regnard oraz towarzysze jego
podróży nie poddali się, uważając zastane okoliczności za dobry pretekst do jej
kontynuowania. Determinację, z jaką cała trójka podążała za duńskim dworem,
niektórzy historycy i biografowie Regnarda potraktowali jako poszlakę wskazującą
na tajną misję, z jaką rzekomo mieli się udać trzej Francuzi do Chrystiana V35. Hipoteza ta nie znajduje potwierdzenia w źródłach dyplomatycznych, tj. w szyfrowanych depeszach ówczesnego szefa polityki zagranicznej Ludwika XIV Colberta de
Croissy i ambasadora Francji w Kopenhadze Hiacynta de Martangis, choć czas dla
tajnej misji dyplomatycznej był wówczas wyjątkowo sprzyjający. Francja bowiem
szukała zbliżenia z Danią, aby znaleźć przeciwwagę dla oddalającej się z jej obozu
Holandii. Co ciekawe, tuż przed wyjazdem trójki podróżników, 18 kwietnia 1681 r.
udało się Colbertowi dojść do porozumienia z ambasadorem duńskim i ustalić
wstępny projekt aliansu francusko-duńskiego. Przypisywanie z tego powodu tajnej misji dyplomatycznej Regnardowi jest jednak, jak się wydaje, nadinterpretacją
faktów36.
Dwór duński i Kopenhaga nie zatrzymały podróżników na długo. Regnard opisał co znaczniejsze budowle, wspomniał o królewskiej bibliotece i gabinecie osobliwości oraz nakreślił obraz dworu i rodziny Christiana V. Autor nie omieszkał też
podkreślić swych częstych wizyt u francuskiego ambasadora oraz dowodów przyjaźni, jakimi ten go obdarzał. Dużo miejsca poświęcił jednak tym razem na przed „Les voyages ont leurs travaux comme leurs plaisirs; mais les fatigues qui se trouvent dans cet
exercice, loin de nous rebuter, accroissent ordinairement l’envie de voyager. Cette passion,
irritée par les peines, nous engage insensiblement à aller plus loin que nous ne voudrions”;
ibidem, s. 89.
35
A. Calame, Regnard, s. 35–36.
36
Podejrzenia takie wzbudziła obecność w kompanii Nicolasa Corberona, nieco starszego od
współtowarzyszy, związanego przez rodzinę z Parlamentem w Metzu, do którego należał bardzo długo sam ambasador de Martangis. Ponadto ówczesny kanclerz duński książę Reventlow miał pewne problemy z Chambre des Reunion w Metzu, bezpośrednio związane z jego
dzierżawą w Rixingen-le-Château. Wymienione okoliczności wskazują, że misja Corberona
i jego przyjaciół, choć prawdopodobna, nie może być udowodniona na podstawie dostępnych
dziś źródeł.
34
82
Monika Matwiejczuk
stawienie historii rodu panującego oraz na szczegółowe wymienienie wszystkich
podległych królowi duńskiemu ziem.
Po kilkunastu dniach przyjaciele postanowili wyruszyć w dalszą drogę i skierowali się do Sztokholmu, aby zobaczyć młodego króla Karola XI. Jego dwór przyciągał wówczas wiele różnych osobistości. Podróżnicy spędzili w Sztokholmie
dwa tygodnie, bywając często na dworze, uczestnicząc m.in. w uroczystości chrztu
nowo narodzonej królewny oraz składając wizyty dostojnikom, również i tym razem ambasadorowi Francji markizowi Isaacowi de Pas de Feuquière, wokół którego skupiało się francuskie środowisko dworskie. Przebywając na szwedzkim dworze, Regnard zwrócił uwagę na modę na francuszczyznę, dodając z przekąsem, że
jedyną osobą, która prawie nie mówi po francusku, jest sam król: „Mówił mało po
francusku, który znali wszyscy, i zauważyłem, że to właśnie on z całego swojego
dworu mówił najmniej”37. Tak jak poprzednio autor dużo miejsca poświęcił genealogii rodziny panującej, natomiast niewiele napisał o samym mieście. Najwidoczniej Szwecja musiała zafascynować młodych ludzi, gdyż za namową francuskiego
ambasadora przyjaciele opuścili Sztokholm z zamiarem udania się jeszcze dalej
na północ, do Laponii38. Decyzja o wyjeździe została podjęta najprawdopodobniej
szybko i bez wahania. Regnardowi, Fercourtowi i Corberonowi na rozkaz króla
udzielono wszystkich niezbędnych informacji o tym odległym i obcym Europejczykom kraju. Zaczęła się nowa podróż, porównywalna jeśli nie do odkrywania
Ameryki, to przynajmniej do odkrywania nowej cywilizacji.
Europa widziana dotąd przez Regnarda, jak również później pod pewnymi
względami Rzeczpospolita, zachowuje znamiona jedności kulturowej. Opisy mijanych miast, ich mieszkańców, ich zachowań, zwyczajów nie odbiegają tak bardzo
od siebie, można by rzec, że mieszczą się w jakiejś „średniej europejskiej”. Zapewne wspólnym mianownikiem tych opisów jest podobny, dostrzegalny poziom
cywilizacyjny odwiedzanych miast. Ich opisy bowiem zlewają się w ten sam obraz
murów miejskich, arsenałów, domów i placów. Różnice, które rzecz jasna dostrzegał podróżujący, nie są w stanie zatrzeć wrażenia wspólnoty kulturowej chrześcijańskiej Europy, zwłaszcza że Regnard za jeden z wyznaczników tej jedności
traktował również rozprzestrzenienie języka i kultury francuskiej. W zasadzie na
każdym z odwiedzanych dworów, a nawet miast odnotował znajomość ojczystego
języka i uznał za dowód dobrego smaku i wykształcenia. Obecność francuskiej
opery, mody i zwyczajów nie była dla niego czymś zaskakującym, lecz raczej normą. Dlatego być może czytelnik odnosi wrażenie braku wyobcowania kulturowego
„Il praloit le peu de françois qu’il savoir à tout le monde; et je remarquai que c’éstoit le seul
de sa cour qui le parloit le moins”; J. F. Regnard, Voyage de Laponie, s. 65.
38
„Ayant connu que nous voyagions pour notre curiosité, il nous dit que la Laponie méritait
d’être vue par le curieux...”/ „Dowiedziawszy się że podróżujemy z ciekawości, powiedział
nam, że Laponia zasługuje, by ją zwiedzili ciekawi świata”; ibidem, s. 90.
37
83
podróżnika. Najlepszym dowodem niech będzie spostrzeżenie Regnarda zanotowane przy okazji wizyty w Antwerpii, której mieszkańcy „najlepiej wychowani
starają się przystosować do naszych francuskich manier poprzez ubiór i język, którego perfekcyjną znajomością się szczycą”39.
Natomiast zupełnie nowe doświadczenia przyniosła przyjaciołom podróż po
Laponii. Dzięki niej w sposób widoczny zwiększyła się objętość diariusza. Ilość
i rodzaj wiadomości są przeogromne, a ich objętość przewyższa relacje z podróży
po innych obszarach. Różnorodność i złożoność informacji sprawia, że diariusz
nabiera nowej jakości jako źródło, bogatsze, a przez to ciekawsze dla czytelnika. Obcość i egzotyka Laponii nie wynika jednak z przerażenia podróżnika ani
z niebezpieczeństw, jakie mu groziły, gdyż autor zachował dużo dystansu, opisując swe przeżycia i doświadczenia. Wyprawa do Laponii i jej poznawanie trwały
stosunkowo krótko – tylko dwa miesiące. Jednak ten obcy kraj zafascynował Regnarda. Diariusz z dnia na dzień stawał się coraz bardziej szczegółowy, bogatszy
w obserwacje i uwagi dotyczące wszystkiego, co działo się wokół. Autor z zapałem opisywał przygody, których ten niegościnny kraj nie szczędził trzem podróżnikom. Pierwszym etapem na szlaku wyprawy były kopalnie położone niedaleko
od Sztokholmu. Kolejnym – Tornea, miasto znajdujące się na północnym krańcu
Zatoki Botnickiej, gdzie Regnard zamierzał odwiedzić misjonarza ojca Joannesa
Tornaeusa. Niestety, misjonarz zmarł na krótko przed jego przybyciem, a podróżnicy w drodze powrotnej asystowali w uroczystościach pogrzebowych. Podróż zawiodła Regnarda, Fercourta i Corberona na „koniec świata”, do Jukkasjärvi, gdzie
zostawili po sobie pamiątkę, namacalny dowód wyprawy (jak się później okazało,
bardzo cenny dla historyków). Ufundowali dwie tablice, kamienną i drewnianą, na
których wyryto łaciński czterowiersz40:
Gallia nos genuit, vidit nos Africa, Gangem
Hausimus, Europamque oculis lustravimus omnem;
Casibus & variis acti terrâque marique,
Stetimus hic tandem nobis ubi defuit orbis.
De Fercourt, de Corberon, Regnard
ad Pescomarcum 18 Aug. 1681.
Drewniana tablica została odnaleziona w 1929 r. w kościele w Jukkasjärvi. Jej
zdjęcie oraz artykuł o podróży Regnarda opublikował Georges Parmentier rok później we francuskim „Illustration”41. Prawdopodobnie była ona jednym z ekspona „les plus polis tâchent à se conformer à nos manières françoises, et par les habits, et par la
langue, qu’il font gloire de posséder en perfection”; ibidem, s. 27.
40
„Galia nas zrodziła, Afryka nas ujrzała, piliśmy wody Gangesu, nasze oczy widziały całą
Europę, by po zniesieniu kaprysów losu na ziemi i morzu zatrzymać się tu, gdzie już kończy
się ląd/ziemia”; ibidem, s. 151.
41
G. Parmentier, Un poète français en Laponie en dix-sepième siècle, „Illustration” 1930,
z 15 listopada, s. 355.
39
84
Monika Matwiejczuk
tów na wystawie poświęconej Szwecji, zorganizowanej przez Archives Nationales
w Paryżu w latach sześćdziesiątych XX w. Istnienie tego samego tekstu wyrytego
w kamieniu potwierdza inny francuski podróżnik, Aubry de la Mottraye, który po
Laponii podróżował 37 lat później niż Regnard. W swoim diariuszu opublikowanym w 1727 r., czyli cztery lata przed pierwszą edycją diariusza Regnarda, zacytował on łaciński czterowiersz, dodając od siebie kilka krytycznych uwag o sposobie
podróżowania trzech przyjaciół42. La Mottray chyba był pierwszym krytykiem Regnarda, mimo że nie znał jeszcze treści jego diariusza. Być może jego opinia zaważyła na późniejszej podejrzliwości biografów Regnarda. Wszyscy podkreślali, że
trójka podróżników spędziła w Laponii zaledwie dwa miesiące, od 23 lipca do 27
września 1681 r., okres zbyt krótki, aby zobaczyć wiele i wgłębić się w kulturę
oraz w obyczaje jej mieszkańców. Diariusz Regnarda bowiem pełen jest różnorodnych informacji dotyczących lapońskiego etapu podróży. Autor z większą dbałością odnotował daty, wydarzenia, kolejne etapy podróży. W sposób widoczny
zmieniła się narracja; Regnard dużo miejsca poświęcił sposobom podróżowania:
dokładnie opisał sanie i narty używane ówcześnie przez Lapończyków. Czytając
kolejne strony relacji z jego lapońskiej wyprawy, można zauważyć, że młodzi
podróżnicy weszli w świat zupełnie sobie obcy, gdzie wszystko było nowe, nieznane, interesujące. Dlatego mnóstwo w diariuszu opisów nie tylko krajobrazów
i klimatu, lecz także – co nietypowe dla relacji pisanych w owym czasie – przyrody. Sposób, w jaki Regnard opowiadał o niej, można porównać tylko z przejęciem
dziecka, które po raz pierwszy w życiu widzi nieznane sobie zwierzęta. Kolejnym
obiektem obserwacji byli, rzecz jasna, spotykani po drodze Lapończycy. Regnard
zawarł w swych opisach informacje w zasadzie o wszystkich aspektach ich życia.
Mamy tu opisy dnia codziennego, pożywienia, ubioru, pracy, polowań, obyczajów,
najważniejszych uroczystości w życiu rodziny i wspólnoty. Ponadto wspomniał
też o systemie administracji, sądach, zależnościach podatkowych Lapończyków
„Le vieillard m’indiquant autant que sa memoire le lui fournissoit l’endroit où il les avoit
vû graver quelque chose qu’il ne connoissoit, disoit-il, pas, j’arrachai la mousse du rocher,
& y découvris ces vers bien lisibles [...]. Suivant ce que cet homme, & d’autres après lui,
m’ont dit de leur route ou de leur maniere de voyager, ils ne virent que des Lapons sur les
rivieres & Lacs, y ayant toûjours voyagé en bateau pour s’épargner la peine de marcher entre
les bois, les rochers, & les montagnes; sans quoi on ne sçauroit voir la maniere de vivre des
Lapons, leurs troupeaux & leurs tentes. C’est ce qui fait que nous avons tant de Relations
si étrangeres & si imaginaires du Pais & des habitans, ceux qui les ont écrites ayant voyagé
comme ces Messieurs, & tiré leurs Memoires des Traditions superstitieuses qu’on debite en
Finlandie, ou de ce que raportent des Lapons eux-mêmes, ou d’autres voisins aussi ignorans
& aussi incapables de se former de justes idées de ce qui se passe chez eux, comme j’ai deja
remarqué des Tartares &c.”; De La Mottraye, Voyages en Europe, Asie & Afrique où l’on
trouve une grande variete de recherches Geographiques, Historiques & Politiques, sur l’Italie, la Grece, la Turquie, la Tartarie Crimée & Nogaye, la Circassie, la Suède, la Laponie
&c..., vol. 2, La Haye 1727, s. 360–361.
42
85
oraz o szerokiej akcji chrystianizacji prowadzonej przez władze na tych terenach.
Regnard starał się widzieć w rdzennych mieszkańcach Laponii przede wszystkim
ludzi, mimo że czasem szokowały go niektóre ich zwyczaje. Nie mógł nadziwić się
monstrualnym ilościom wypijanej przez nich wódki, niektórym wzorcom obyczajowym, współistnieniu duszpasterzy chrześcijańskich z czarownikami, do których
udawano się po wróżby lub rady. Niemniej Lapończycy byli według niego sympatyczni; czasem widział w nich duże dzieci, a nie niebezpiecznych dzikusów albo
pogan, i właśnie ten sposób pojmowania rzeczywistości odróżnia opisy Regnarda
od relacji jego poprzedników.
Wyobcowany pośrodku lodowej pustyni, podróżnik nie tracił jednak poczucia
humoru, przytaczając jedną z przygód, która – można by rzec, z przymrużeniem
oka – przyczyniła się do powstawania pierwszych stereotypów o Francuzach. Mianowicie pewnego razu, opuszczając obozowisko, podróżnicy zapomnieli zgasić
ogień, który po ich odejściu rozprzestrzenił się i strawił sporą połać lasu. Wracając
tą samą drogą dwa tygodnie później, zastali oni jeszcze ciepłe pogorzelisko. Usprawiedliwiając się, Regnard stwierdził, że choć pożar nie wyrządził nikomu szkody,
ich przewodnicy stwierdzili, że wystarczy tylko czterech Francuzów, aby w osiem
dni puścić z dymem cały kraj43.
Szukając odpowiedzi na pytanie, jak to możliwe, że Regnard posiadł tak szeroką
wiedzę o Laponii w tak krótkim czasie, można przypuszczać, że oprócz własnych
doświadczeń posługiwał się czymś w rodzaju spisanego przewodnika. Wszak sam
król Szwecji rozkazał swemu podskarbiemu dobrze wyposażyć ciekawych świata
podróżników44. Nie można wykluczyć, że wśród listów rekomendujących znalazła
się również książka napisana przez sztrasburskiego erudytę Johannesa Scheffera,
Lapponia45. Ze szczegółowej analizy porównawczej obu dzieł wynika, że Regnard
znał tę pracę. Być może służyła mu za główne źródło wiedzy o Laponii w trakcie
podróży. Z całą pewnością znał ją, gdy spisywał diariusz. Wspomniane zbieżności
rodziły liczne zastrzeżenia i sprawiały, że lapońską część podróży Regnarda podawano w wątpliwość46. Niemniej istnienie obu tablic z łacińskim czterowierszem
oraz mała wzmianka w dziełku Francesco Negri Viaggio settentrionale47 skierowały dyskusję nad podróżą lapońską raczej w stronę dywagacji nad ilością i rodzajem zapożyczeń istniejących w lapońskiej części diariusza. Okazało się bowiem,
J. F. Regnard, Voyage de Laponie, s. 145–146.
Ibidem, s. 91.
45
J. Scheffer, Joannis Schefferi,... Lapponia, id est, Religionis Lapponum et gentis nova et verissima descriptio..., Francofurti 1673 (wyd. pierwsze, łacińskie); J. Scheffer, Histoire de la
Laponie, sa description, l’origine, les mœurs, la manière de vivre de ses habitants..., traduits
du latin de M. Scheffer, Paris 1678 (wyd. francuskie).
46
T. Cart, Le voyage en Laponie de Regnard, w: Revue des cours et conférences, n° 24, Paris
1900, s. 321–327.
47
F. Negri, Viaggio setentrionale, Padova 1700; J. F. Regnard, Voyage de Laponie, s. 113.
43
44
86
Monika Matwiejczuk
że Negri i Regnard podczas podróży po Laponii mieli za tłumacza tego samego
człowieka, Francuza zamieszkałego tam od lat. Regnard, opisując spotkanie z nim,
zanotował, że ostatnim cudzoziemcem, z jakim zetknął się ów człowiek, był podróżujący po tych terenach 14 lat wcześniej Włoch – według wszelkiego prawdopodobieństwa Negri.
Po dwumiesięcznej eksploracji północy Szwecji Regnard powrócił do Sztokholmu. Korzystając z okazji, wysłał list z datą 1 października do szwagra w Paryżu,
informując o rychłym powrocie48. Jego plany jednak nagle się zmieniły i cała trójka
wyruszyła w drogę do Gdańska. Zanim jednak dotarli do kolejnego celu wyprawy,
czekała ich przeprawa przez Bałtyk. Morze, dość trudne dla żeglugi o tej porze
roku, przywitało podróżników sztormem i zmusiło do kilkudniowego postoju jeszcze na wybrzeżu szwedzkim w Westerwick. Tam Regnard miał się oddawać głębokim przemyśleniom i próbował porządkować z wolna życie49. Przemyślenia te
(„Réflexions”) jako oddzielny rozdział znalazły się na kartach diariusza. Posłużyły
one biografom Regnarda jako argument w dyskusji nad motywem niespodziewanego wyruszenia w kolejną podróż. Miałby nim być opiewany w La Provençale
zawód miłosny autora, związana z nim chęć ucieczki – topos tak częsty w literaturze – oraz przemożna chęć odnalezienia sensu życia. Abstrahując od prawdziwych
pobudek młodego podróżnika, warto podkreślić, że wspomniane fragmenty zdumiewają czytelnika rzadką w literaturze podróżniczej refleksyjnością oraz formą,
która nie przystaje do kanonu epoki. Dlatego biografowie Regnarda podejrzewali,
że diariusz został napisany na długo po odbytej przezeń podróży, u schyłku życia.
Tłumaczyłoby to liczne, odświeżające pamięć poety zapożyczenia z Scheffera, jak
również refleksyjną naturę nadbałtyckich zwierzeń, które mogłyby być wtedy oceną lat młodzieńczych widzianych z perspektywy czasu.
Część diariusza dotycząca podróży po Rzeczypospolitej, choć mniej obszerna
niż lapońska, jest drugim pod względem objętości fragmentem diariusza. Regnard
poświęcił wiele więcej uwagi sprawom polskim niż czynił to w odniesieniu do
„Je pars incessament pour france ou j’espere me rendre devant la fin de l’année pour m’arrester enfin et pour jouyr paix des travaux de mes voyages. Je le souhaite de tout mon cour, et
rien ne me doit estre plus agreable que le tendre souvenir des peinnes passées apres l’honneur
destre toutte ma vie Monsieur et cher frerre...”; A. Calame, Regnard, Aneks C, s. 446.
49
„Ces disgrâces ont servi à quelque chose, et le temps que nous sommes demurés à l’ancre
n’a pas été le plus mal employé de ma vie. J’allois tout les jours passer quelques heures sur
des roches escarpés, où la hauteur des précipices et la vue de la mer n’entretenoient pas mal
mes rêveries. Ce fut dans ces conversation intérieures que je m’ouvris tout entier à moimême, et que j’allois chercher dans les replis de mon cœur les sentiments les plus cachés les
déguisements les plus secrets, pour me mettre la vérité devant les yeux, sans fard, telle qu’elle
étoit en effet. Je jetai d’abord la vue sur les agitations de ma vie passée, les desseins sans
exécution, les résolutions sans suite, et les enterprises sans succès. Je considérai l’état de ma
vie présente, les voyages vagabonds, les changements de lieux, la diversité des objets, et les
mouvements continuels dont j’étois agité”; J. F. Regnard, Réflexions, s. 84.
48
87
poprzednio zwiedzanych krajów, zamieszczając różnorodne informacje dotyczące
m.in. historii, ustroju państwa, formacji wojskowych, najważniejszych osobistości,
wreszcie zaś przedstawił stan relacji polsko-francuskich. Z punktu widzenia polskiego czytelnika jest to źródło ciekawe, choć miejscami nieco chaotyczne. Rzeczpospolita została przedstawiona z perspektywy cudzoziemca, nie wojskowego, nie
dyplomaty, lecz można by rzec – anonimowego turysty.
Gdańsk był pierwszym miastem, które trzej przyjaciele zobaczyli w Rzeczypospolitej. Miasto wywarło na Regnardzie bardzo duże wrażenie. Nie widać znaczących różnic między wcześniejszymi opisami miast flandryjskich albo holenderskich
a opisem Gdańska. Regnard zwrócił uwagę na architekturę, przede wszystkim na
arsenał miejski, lecz również na domy, ulice, kościoły. Porównał miasto do Orleanu: „Weszliśmy na dzwonnicę, skąd zobaczyliśmy całe miasto i morze, które
znajduje się pół mili stąd. Jest ono w przybliżeniu tak duże jak Orlean, ale domy
są bardziej stłoczone i miasto jest o wiele ludniejsze”50. W Gdańsku autor diariusza
zwrócił uwagę na sprawy konfesji. Napisał, że katolicy mają trzy lub cztery świątynie, natomiast luteranie: „Jest pewna dziura, w którą luteranie wrzucali wszystkich świętych i wszystkie ornamenty, jakie znaleźli w kościele katolickim, i którą
nazywają piekłem”51. Tu poczynił pierwsze obserwacje na temat ostentacyjnej religijności w Polsce. Zwrócił uwagę na dwa aspekty: bicie się po twarzy podczas
podniesienia52 oraz surowo przestrzegane tu posty:
Mało jest ludzi bardziej pobożnych z pozoru jak Polacy, są bardzo religijnymi, przestrzegającymi postów nakazanych przez Kościół, nie jedzą w ogóle masła w dni postne,
ale tylko olej z nasion lnu. Nie można dostać mięsa w piątki i nawet niebezpiecznym
było je jeść na Mazowszu, i Polak wierzy, że robi dobrze, jeśli zabije innego człowieka
jedzącego je53.
Regnard nie zapomniał też podkreślić handlowej pozycji Gdańska oraz jego
zależności od Rzeczypospolitej. Uważny czytelnik odnotuje szczególne zainteresowanie autora bursztynem jako towarem wysoko cenionym u handlujących dobrami
luksusowymi, o którym Regnard tak napisał:
„Nous montâmes au haut du clocher, d’où nous apercumes tout la ville, et la mer qui en est
a une demi-lieue. Elle approche assez de la grandeur d’Orléans; mais les maisons y sont plus
serrées, et il y a beaucoup plus de peuple”; J. F. Regnard, Voyage de Pologne, s. 252.
51
„Il y a un certain trou dans lequel les luthériens ont jeté tous les saints et tous les ornements
qu’ils trouvèrent dans l’église catholique, qu’ils appellent l’enfer”; ibidem, s. 250–251.
52
Ibidem, s. 251.
53
„Il y a peu de gens plus dévots en apparence que les Polonois; ils sont très religieux observateurs des jeunes commandes par l’Eglise: ils ne mangent point de beurre les jours maigres,
mais seulement de l’huile de graine de lin. On ne peut avoir de viande les vendredis, et il y
auroit du péril d’en manger en Massovie ; et un Polonois croiroit faire une bonne action s’il
tuoit un homme en cet état”; ibidem, s. 251.
50
88
Monika Matwiejczuk
Byłem zdziwiony, gdy opowiadano mi o ogromnym handlu tym towarem, a jako że sam
mało go kupowałem, sądziłem, że inni nie wykorzystują go więcej niż ja. Dowiedziałem
się jednak w tym czasie, że jednym z największych obrotów handlowych holenderskich
w Indiach była sprzedaż bursztynu, gdzie zużywają go nadzwyczaj wiele54.
Komentarz ten posłużyć może za dowód zaangażowania młodego człowieka
w rodzinny interes kupiecki handlu drogimi kamieniami. Jako admirator płci pięknej Regnard tradycyjnie pochwalił urodę kobiet: „Jeśli chodzi o damy, to trzeba im
oddać sprawiedliwość, nie widziałem dotąd kraju, gdzie byłyby ogólnie piękniejsze”55. Jednym z ważniejszych punktów zwiedzania miasta była wizyta u gdańskiego astronoma Heweliusza. Autor diariusza obszernie opisał to spotkanie. Wiele
uwagi poświęcił teoriom wielkiego uczonego, jego pracowni oraz księgozbiorowi.
Spotkanie z uczonym wywarło na nim niewątpliwie ogromne wrażenie56.
Swoim zwyczajem trójka podróżników nie zabawiła w Gdańsku długo, bo tylko około 10 dni – przez Grudziądz i Toruń podążyli ku Warszawie, a następnie
udali się do Jaworowa, gdzie przebywał król Jan III Sobieski z rodziną i całym
dworem. W drodze do Warszawy Regnard rozwodził się nad warunkami podróży
i krajobrazem. Podkreślił mizerię polskich gospód, narzekał, że wszystko trzeba ze
sobą wozić, lecz podsumowując, stwierdził, że przynajmniej co noc sypia się we
własnym łóżku:
Droga jest malownicza, kraj piękny, gospody bardzo nędzne, ale nie zwraca się w ogóle
uwagi na tę biedę, gdyż modą w Polsce jest wożenie wszystkiego ze sobą, nawet swoje
łóżko, gdyż w gospodach znajduje się to, co się ze sobą przywozi57.
Porównywał również ceny i odległości, co było częstym zwyczajem podróżujących, którzy w obcych warunkach potrzebowali wygodnego systemu odniesienia
do prowadzonych przez siebie obserwacji. Uwadze autora nie umykały ani mijane
miasta, ani krajobrazy, stwierdził on bowiem, że kraj wydaje mu się płaski oraz
pozbawiony jezior i rzek, co zważywszy na trasę, jaką wybrali podróżnicy, a prowadziła ona w przybliżeniu wzdłuż Wisły, wydaje się niesłychane! Regnard nie
omieszkał już na pierwszych stronach swego polskiego itinerarium opisać krótkiej
historii stosunków polsko-francuskich, jak również historii Wazów na tronie pol „Je me suis étonne quand on m’a parle du grand trafic qui se faisoit de cette marchandise; et
comme je m’en étois peu servi, je croyois que les autres n’en consumoient pas davantage que
moi; mais j’appris en même temps qu’un des grands trafic des Hollandois aux Indes étoit en
ambre, où il s’en consume furieusement”; ibidem, s. 250.
55
„Pour les dames, il leur feut rendre justice; je n’ai guère vu de pays ou elles soient plus
généralement belles”; ibidem, s. 252.
56
Ibidem, s. 255–257.
57
„Le chemin est très beau, et le pays très bon, et les hôtelleries fort misérables, mais on ne
s’aperçoit point de cette misère, car c’est la mode en Pologne de porter tout avec soi, et même
son lit; car on ne trouve dans les hôtelleries que ce qu’on y porte”; ibidem, s. 259.
54
89
skim, ich pretensji do korony szwedzkiej i kolejnych dwóch „piastowskich” elekcji. Następnie autor zamieścił omówienie systemu władzy w Polsce, objaśnił rodzaje urzędów i podał, kto aktualnie je piastuje. Nie zapomniał również o wojsku,
dając przede wszystkim opis husarii. Wydaje się, że autor jako źródłem posłużył się
diariuszem jednego ze swoich poprzedników podróżujących po Rzeczypospolitej;
pewne zbieżności wskazywałyby na diariusz Payena58.
Warszawa nie spodobała się Francuzom. Jak zanotował Regnard: „Nie ma tam
nic godnego uwagi, poza statuą Zygmunta III wystawioną przez jego syna Władysława u wrót miasta, na kolumnie z jaspisu, do której Szwedzi strzelali po wielokroć z armat”59. Niemniej jednak, mimo rozczarowania i uwag, że miasto jest
bardzo małe i brudne, pobyt w Warszawie był o tyle ważny, że cała trójka została
przyjęta przez marszałka Lubomirskiego i podskarbiego Morsztyna, jednych z najważniejszych osobistości Rzeczypospolitej. Regnard z lubością pławił się w opisach warszawskich rezydencji obu dostojników, opisał wyposażenie i przepych,
z jakim były urządzone, zagłębił się w rodzinnych genealogiach polskiej szlachty,
lecz przede wszystkim podkreślił rewerencję, z jaką był przyjmowany. Wydaje się,
że podobnie jak i w poprzednich podobnych przypadkach, te zabiegi narracyjne
miały na celu dodanie diariuszowi powagi i zwyczajnie miały na celu pochwalenie
się, z jakimi to osobistościami zetknął się w podróży.
Jest to tym bardziej ciekawe, że przynajmniej część wymienianych na kartach
diariusza nazwisk czy to z dworu duńskiego i szwedzkiego, czy z polskiego, była
potencjalnemu francuskiemu czytelnikowi diariuszy znana z treści „Nouvelles Ordinaires”, jednego z tytułów tworzących popularną „Gazette de France”, znaną pod
tym tytułem od 1762 r. W drugiej połowie XVII w. doniesienia z Rzeczypospolitej
były obszerne i bogate w różnego rodzaju informacje zarówno dworskie, jak i sejmowe, stanowiąc często połowę numeru „Nouvelles Ordinaires”60.
Prawdziwym celem wyprawy był oczywiście Jaworów i przebywający tam dwór
królewski. Podróżnicy odnaleźli tam króla, przyszłego zwycięzcę spod Wiednia,
oraz królową Marysieńkę, Francuzkę, niegdyś dwórkę królowej Marii Ludwiki,
jak czytamy na kartach diariusza, kobietę ambitną i przedsiębiorczą oraz najpiękniejszą w Europie i najbardziej ze wszystkich uduchowioną61. Podróżnik nie szczędził opisów rodziny królewskiej, dworu, wreszcie samego Jaworowa, który określił
jako najpaskudniejsze miejsce nie tylko w Polsce, lecz i w całym świecie!62 Mimo
Les voyages de mounsier Payen.
„Il n’y a rien de remarquable que la statue de Sigismond III, mise par son fils Uladislas, qui
est à l’entrée de la porte, sur une colonne de jaspe sur laquelle les Suédois tirèrent plusieurs
coups de canon”; J. F. Regnard, Voyage de Laponie, s. 272.
60
Obecnie prowadzę badania dotyczące obecności Rzeczpospolitej na łamach „Gazette de
France” w latach 1669–1673.
61
J. F. Regnard, Voyage de Pologne, s. 279.
62
„Javoruf est le lieu le plus vilain, non seulement de la Pologne mais de tout le monde”; ibidem.
58
59
90
Monika Matwiejczuk
tej niechęci francuscy podróżnicy gościli przez kilka dni na królewskim dworze,
poznając polskie zwyczaje i charakter przebywającej na dworze szlachty. Regnard
podkreślił kilkakrotnie, że Polacy są ludźmi bardzo dumnymi63, podziwiał bogate
stroje szlachty oraz rozpisywał się o jej rozrywkach, w tym o polowaniu. Regnard
spotkał w Jaworowie wielu swoich rodaków, z którymi spędzał czas na grze w karty. Wśród nich znajdował się wymieniony w diariuszu z nazwiska François Paulin
Dalerac, autor pamiętników z podróży po Rzeczypospolitej wydanych we Francji
i w Holandii pod koniec XVII w.64
Czas płynął nieubłaganie i pchał podróżników w dalszą drogę do Krakowa. Miasto to niewątpliwie olśniło Renarda: „Kraków jest [...] nieporównanie piękniejszy,
większy i bardziej handlowy niż Warszawa”65. Autor zachwycił się krakowskim
rynkiem, był zdumiony liczbą kościołów i klasztorów:
Mało jest miast, nie mówię w Polsce, ale w Europie, gdzie jest więcej kościołów, księży,
a zwłaszcza mnichów jak w Krakowie. Nie są oni ani biedniejsi, ani mniej szanowani
niż we Włoszech, i to dlatego tylu ich tam jest66.
W opisie miasta wyraźnie widać rys metropolii. Autor po raz kolejny poruszył
sprawy wyznaniowe, gdy opisując krakowski rynek, wspomniał o istnieniu Kazimierza, nazywając go republiką żydowską, mającą własną synagogę i sądy. Opisał
również położenie Żydów w Rzeczypospolitej, nie szczędząc przykrych słów o ich
mizerii i biedzie. Porównał ich do odchodów rodzaju ludzkiego i gąbki, którą wyciska się od czasu do czasu, zwłaszcza gdy bezpieczeństwo państwa jest zagrożone,
zaraz jednak uczciwie zastrzegał, że tak samo sprawy mają się również we Włoszech i w Turcji67.
W Krakowie podróżnicy złożyli również wizytę kanclerzowi Wielopolskiemu;
łaskawie przyjęci, zostali zaproszeni na ucztę. Opisując ją, autor poczynił pewne obserwacje co do polskich zwyczajów stołu. Niestety, nie są one dla nas pochlebne:
„Les Polonois sont fiers, se flattant beaucoup de leur noblesse, et employant tout ce qu’ils ont
pour avoir un beau cheval, un habit propre, et un sabre manifique” / „Polacy są bardzo dumni
i pysznią się swoim szlachectwem, wydają wszystko co mają, aby mieć pięknego konia, odpowiedni strój i piękną szablę”; ibidem, s. 283.
64
Dalerac (Dalairac, Dallerac, Daleyrac, d’Allayrac) François Paulin (pseud. Chevalier de Beaujeu), Mémoires du Chevalier de Beaujeu contenant ses divers voyages tant en Pologne,
en Allemagne, en Hongrie avec de relations particulières des affaires de ces pays-là, depuis
l’année MDCLXXIX, Paris 1698, oraz Les anecdotes de Pologne ou mémoires secrets du
règne de Jean III du nom, Amsterdam 1699, vol. 1, 2 [1679–1696].
65
„Cracovie est [...] infiniment plus belle, plus grande et plus marchande que Varsovie”; J. F. Regnard, Voyage de Pologne, s. 293.
66
„Il y a peu de villes, je ne dis pas en Pologne, mais en toute l’Europe, ou il y a plus des églises, de prêtres, et particulièrement de moines qu’a Cracovie. Il n’y sont moins riches et moins
respectes qu’en Italie; c’est ce qui fait qu’il y a en tant”; ibidem, s. 294.
67
Ibidem, s. 294–296.
63
91
Stół w domach szlacheckich jest obsługiwany niedbale. Potrawy są podawane bez porządku i symetrii, podaje się je pod przykryciem [...] nie można zapominać o zabraniu
własnego noża i widelca, inaczej ryzykuje się jedzenie własnymi palcami68.
Ogólnie kuchnia polska niezbyt chyba przypadła podróżnikom do gustu. Narzekali na potrawy smażone na „złym” oleju, za to chwalili polskie piwo z Warki.
Regnard z dużą swadą opisał też przygodę w Krakowie z wrzaskliwym i kłamliwym (jak go określił) Włochem, będącym zarówno przewodnikiem, jak i gospodarzem podróżników z Francji. Italczyk zaproponował im kwaterę, którą oni
z wdzięcznością przyjęli, gdyż w Krakowie nie było łatwo znaleźć nocleg z powodu braku zajazdów. Gospodarz według słów komediopisarza okazał się wielkim
łgarzem, z łatwością zdemaskowanym przez Francuzów. W opisie wydarzeń pobrzmiewają niewątpliwe antagonizmy francusko-włoskie69.
Z ciekawostek, podróżnicy zdecydowali się też na krótki przystanek, aby zwiedzić kopalnię w Wieliczce. Regnard szczerze przyznał, że zejście pod ziemię kojarzyło mu się z pogrzebaniem żywcem i dałby wszystko, aby móc wycofać się
z całej eskapady. Ponieważ należało jednak trzymać fason, pozwolił, aby z sercem w gardle poprowadzono go wąskimi chodnikami w głąb kopalni70. Podróż po
Rzeczpospolitej dobiegała końca, ale w drodze ku granicy nie obyło się bez kłopotów – Regnard opisał przygodę z rabusiami na szlaku. Dwukrotnie opisał bardzo
podobne w szczegółach opowiadanie, co może sugerować niedopracowanie ostatniej części diariusza. Te drobne usterki pojawiają się o wiele wyraźniej w ostatnim
rozdziale wspomnień, zatytułowanym „Voyage d’Allemagne”, który jest zlepkiem
strzępów informacji. Narracja sugeruje pośrednio, że troje przyjaciół wyprawiło się
też na Węgry. Podróż ta wydaje się jednak wątpliwa, ponieważ na taką eskapadę
nie było już czasu.
Trudno dziś znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego Regnard nie zaryzykował wcześniej publikacji chronologicznie pierwszych swoich utworów: diariusza
podróży i La Proveçale, będących wspomnieniami z burzliwej młodości. Może
pisał je na użytek prywatny lub dla wąskiego kręgu przyjaciół. A może nie czuł
się zbyt pewnie w roli epika, pozwalając z czasem wziąć górę swej prześmiewczej
naturze komediopisarza? Na szczęście po jego śmierci oba niepublikowane utwory
ujrzały światło dzienne i spotkały się z szerokim zainteresowaniem czytelników.
Elementem przyciągającym ich uwagę było niewątpliwie nazwisko dobrze znanego i cenionego autora. Warto również podkreślić, że pierwsza połowa XVIII w. to
„La table des grands de Pologne est servie confusément. Les plats sont sans ordre et sans
symétrie, et on les servent couverts. [...] il ne faut pas manquer d’avoir son couteau et sa
fourchette dans sa poche, car autrement on court risque de se servir de ses doigts”; ibidem,
s. 296–297.
69
Ibidem, s. 291–293.
70
Ibidem, s. 297–300.
68
92
Monika Matwiejczuk
czas szczególnego zainteresowania Skandynawią. To epoka naturalistów, podróży
Karola Linneusza i innych podobnych mu uczonych. Nie pozostawało to zapewne
bez znaczenia dla licznej rzeszy czytelników, którym dano okazję zajrzeć w przeszłość sławnego komediopisarza, tak jak dziś poznaje się życiorysy znanych twórców i „celebrytów”.
Czytając i analizując tekst Regnarda, chociażby po to, aby ustosunkować się do
zarzutów stawianych mu przez tych historyków, którzy twierdzą, że lapońska część
diariusza jest plagiatem, należy najpierw zastanowić się nad zespołem zagadnień
związanych z powstaniem diariusza. Nie wiemy, kiedy dokładnie Regnard spisał
swoje wspomnienia. Ale dzięki temu, że zachował się jego list wysłany ze Sztokholmu (już po powrocie z Laponii) do szwagra71, wiemy, że Regnard prowadził
dziennik podróży, którego kopię podarował ambasadorowi Francji przy dworze
króla szwedzkiego. A zatem możemy się domyślać, że szkic, a może nawet w dużym zakresie cały diariusz, powstawał w drodze. Świadczyć mogłyby o tym również fragmenty opisujące przymusowy postój w Werstwik, gdzie Regnard spisywał
refleksje dotyczące jego życia. A zatem na ile fakt istnienia dziennika mógł mieć
decydujący wpływ na ostateczny kształt diariusza? Z analizy całej twórczości Regnarda literaturoznawcy wywnioskowali, że przyszły komediopisarz zajął się jego
spisaniem zaraz po powrocie z podróży. Być może kierowała nim chęć publikacji
lub podzielenia się wrażeniami np. z przyjaciółmi ze względu na lapońską część
podróży. Niewątpliwie w ówczesnych czasach pisanie diariusza należało do kanonu, niemal obowiązku podróżującego. Wielu poprzedników Regnarda publikowało swoje wspomnienia zaraz po powrocie. Nietypowy kierunek podróży, jakim
była Skandynawia, mógł skłonić młodego człowieka do podzielenia się swoimi
spostrzeżeniami. Tę hipotezę może potwierdzać fakt, że najbardziej dopracowaną
częścią diariusza jest właśnie podróż po Laponii. Pozostałe noszą znamiona skrótowości, natomiast cześć polska nawet pośpiechu, bo oprócz nieco chaotycznego
układu różnych wątków znajdujemy w niej dwukrotne powtórzenia tych samych
wydarzeń. Co powstrzymało zatem pierwszy entuzjazm Regnarda? Być może, jak
zauważyli jego najwięksi krytycy, zaważył na tym fakt, że po powrocie do Paryża
Regnard zorientował się, iż kilka lat wcześniej ukazało się tłumaczenie Lapponii
Scheffera i w związku z tym jego diariusz nie byłby już tak atrakcyjny i odkrywczy,
jak by mógł tego pragnąć młody podróżnik. Dodatkowo pewną rolę mógł odegrać
fakt, że w konfrontacji z dziełem Scheffera wyszłyby na jaw liczne zapożyczenia,
jakich dopuścił się przyszły komediopisarz.
Co w takiej sytuacji mógł zrobić Regnard? Prawdopodobnie rękopis wylądował
na dnie szuflady i przeleżał tam wiele lat. Być może został udostępniony tylko wąskiej grupie przyjaciół. Czy jednak mógł on mieć jakiś wpływ na karierę Regnarda?
Na zaistnienie w środowisku paryskich salonów, do którego aspirował jako młody
Aluzja w treści listu; A. Calame, Regnard, Aneks C, s. 446.
71
93
człowiek? Czy przekazanie kopii dziennika podróży ambasadorowi francuskiemu
było gestem obliczonym na budowanie późniejszej kariery? Nie jesteśmy w stanie
odpowiedzieć – w świetle zachowanych źródeł – na te pytania. Faktem jest, że
diariusz po raz pierwszy ujrzał światło dzienne dopiero kilkanaście lat po śmierci
autora...
Monika Matwiejczuk
Jean-François Regnard – le voyageur inconnu?
Résumé
Parmi les voyageurs Français qui traversent les terres de la Pologne au XVIIe siècle,
nous rencontrons Jean-François Regnard, un personnage intéressant, mais rarement mentionné par les historiens de voyage. Jean-François Regnard est connu comme un poète
comique, on connaît bien ses réalisations artistiques, mais sa jeunesse est quasiment ignorée
par ses biographes français. Sa renommé est due principalement à la description détaillée
de Laponie au XVIIe siècle. Mais en Suède ainsi que dans la Pologne est encore peu connu.
Cependant, son récit du voyage vers le nord d’Europe étonne par la nouvelle perspective,
une vraie curiosité et l’ouverture à de nouvelles choses. Dans ce contexte, une attention
particulière devrait être accordée à la description de Laponie et la Pologne. D’une part,
Regnard décrit extrême étrangeté et l’exotisme de Laponie, mais cependant, ce n’ est pas la
conséquence des dangers réels qui le menaçaient. L’auteur conserve la plus grande distance
en décrivant ses sentiments et ses expériences. D’autre part, l’Europe vu par Regnard, ainsi
que dans certains égards la Pologne, conserve l’unité culturelle. Descriptions des villes
à travers toute l’Europe, leurs habitants, leur comportement, ne diffèrent pas tellement, pour
ainsi dire, qui se sont situés dans une certaine «moyenne européenne». Probablement le
points commun de ces descriptions est le niveau pareil de la civilisation vue dans les villes
observé dans les villes de passage. Leurs descriptions se mêle à cause de la même image
des ramparts de la ville, des arsenaux, des maisons et des places. Les différences qui voit
évidemment voyager, ils ne sont pas en mesure d’effacer l’impression d’une communauté
culturelle de l’Europe chrétienne.
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Marian Chachaj
Lublin
Młodość Michała Tomasza Korybuta
Wiśniowieckiego
przyszłego króla polskiego
Stosunkowo krótkie panowanie Michała Tomasza Korybuta Wiśniowieckiego
staje się przedmiotem coraz większego zainteresowania historyków1 i nie ulega
wątpliwości, że biografię tego władcy trzeba będzie napisać na nowo. Analiza stanu
badań ukazuje jednak, że nie tylko wizerunek Michała Tomasza jako króla wymaga
korekt, lecz także czasy jego młodości, o których wiele niejasności, sprzeczności,
nieporozumień i błędnych opinii można spotkać w dotychczasowych opracowaniach. Warto zatem spróbować ponownie opisać młode lata przyszłego króla, posługując się przede wszystkim źródłami, zarówno tymi powszechnie znanymi, jak
i spoczywającymi w archiwach i bibliotekach.
Michał Tomasz Korybut Wiśniowiecki był synem Jeremiego Wiśniowieckiego i Gryzeldy z Zamoyskich, którzy zawarli związek małżeński 27 lutego 1639 r.
w Zamościu2. Przyszły król – jak udowodniła Ilona Czamańska – urodził się 31
maja 1640 r., a nie 31 lipca, jak dotąd przyjmowano3. Właściwą datę zanotował
profesor Akademii Zamojskiej Bazyli Rudomicz w 1670 r., powołując się na słowa matki króla, Gryzeldy z Zamoyskich, która przekazała mu, że Michał Tomasz
przyszedł na świat „ostatniego maja o godz. 2 po południu 1640 r.”4. Potwierdzenie
Zob.: L. A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny
1673 roku, Lublin 2005; idem, Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej połowie XVII wieku.
Ostatnie wyprawy z lat 1670–1672, Lublin 2011; J. Matyasik, Obóz polityczny króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Warszawa 2011; J. Kaniewski, Sejmiki koronne wobec problemów wewnętrznych Rzeczypospolitej za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego
(1669–1673), Katowice 2014.
2
W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), Warszawa 1933, s. 116.
3
I. Czamańska, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007, s. 249.
4
B. Rudomicz, Efemeros, czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656–1672,
1
96
Marian Chachaj
tej daty dają inne dowody przytoczone przez Ilonę Czamańską. Wprawdzie król
Michał obchodził urodziny 1 czerwca, lecz wynikało to z faktu, że jego żona Eleonora Habsburżanka także urodziła się 31 maja5. Warto dodać, że nowe wydanie
gramatyki Jana Ursinusa, podpisane przez profesora wymowy Andrzeja Abreka 24
czerwca 1640 r. w Zamościu, zostało już przypisane „Illustrissimo infanti Michaeli
Thomae Korybuth duci in Wisniowiec, illustrissimorum parentum Michaelis Hieremiae [et] Griseldis Zamosciae ducum in Wisniowiec, filio primogenito”6.
Badacze przyjmujący 31 lipca 1640 r. za datę narodzin Michała Korybuta posługiwali się notatką znajdującą się w albumie studentów Akademii Zamojskiej7,
a także w aktach tejże Akademii8.
Sporne pozostaje miejsce, gdzie Michał Korybut przyszedł na świat, w polskiej
historiografii bowiem pretendują do tego aż trzy miejscowości: Wiśniowiec9, Olesko10 oraz Biały Kamień11. Wszyscy badacze na poparcie swoich poglądów powoływali się na odpowiednie źródła.
Historycy wykorzystujący cytowaną tu zapiskę z akt Akademii Zamojskiej
utrzymywali, że Michał Korybut urodził się w Wiśniowcu. Tak sądził Tadeusz Korzon, który odpowiednio nawet skrócił łaciński cytat: „Illmus dnus Michael Thomas dux in Wisniowiec nascitur [...] in Wisniowiec summa cum omnium laetitia,
die ultima Julii anno 1640”12. W moim przekonaniu jednak taki zabieg nie jest
uprawniony, ponieważ użyte tu ponownie określenie „in Wisniowiec” odnosi się do
tłum. z jęz. łac. i oprac. filol. W. Froch, oprac. hist. i historycznoprawne M. L. Klementowski,
cz. 2, Lublin 2002, s. 334.
5
I. Czamańska, Wiśniowieccy, s. 249. Zbigniew Anusik, zapewne biorąc pod uwagę obchodzony przez króla dzień urodzin, jako datę urodzenia króla przyjął 1 czerwca 1640 r. Zob.:
Z. Anusik, Książęta Wiśniowieccy na tle swoich czasów, w: idem, Studia i szkice staropolskie,
Łódź 2011, s. 651.
6
J. Ursinus, Grammaticae methodicae libri quatuor, Zamosci 1640, k. )(2r–)(3v.
7
„Illustrissimus D[ominus] Michael Thomas dux in Wisniowiecz nascitur ex Hieremie et Grizeldi Constantia de Zamoscie ducibus in Wisniowiecz summa cum omnium laetitia die ultima
Julii anno D[omi]ni M.DC.XL”. Zob.: Biblioteka Narodowa w Warszawie (dalej: BN), rkps
BOZ 1598, s. 223. Jako pierwszy notatkę tę odkrył I. Zagórski, Monety dawnej Polski, t. 1,
Warszawa 1845, s. 72, przypis 1. Szerzej upowszechnił ją natomiast J. Przyborowski, Rok
urodzenia króla Michała Wiśniowieckiego, „Kwartalnik Historyczny” R. 9, 1895, s. 486.
8
„Ill[ustrissi]mus D[ominus] Michael Thomas dux in Wisniowiec nascitur ex Hieremia et Griseldi Constantia de Zamoscie ducibus in Wisniowiec, sum[m]a cu[m] o[mn]ium laetitia, die
ult[ima] Julij an[no] D[omini] 1640”. Zob.: BN, rkps BOZ 1604 (Acta Academiae Zamoscensis praecipua 1610–1745), s. 145.
9
A. Przyboś, Michał Tomasz Korybut Wiśniowiecki (1640–1673), król polski w l. 1669–1673,
w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 20, s. 605; idem, Michał Korybut Wiśniowiecki
1640–1673, Kraków–Wrocław 1984, s. 28.
10
J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s. 563.
11
I. Czamańska, Wiśniowieccy, s. 249.
12
T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego, t. 2, Kraków 1898, s. 228, przypis 2.
Młodość Michała Tomasza Korybuta Wiśniowieckiego
97
Jeremiego i Gryzeldy Zamoyskiej jako książąt na Wiśniowcu, a nie dotyczy miejsca urodzenia króla Michała13. Oprócz Tadeusza Korzona Wiśniowiec za miejsce
urodzenia Michała Korybuta uznał też Adam Przyboś14.
Ilona Czamańska, uznająca Biały Kamień za miejsce narodzin przyszłego króla,
powołała się na zapiski króla Jana III Sobieskiego, który napisał: „Urodziłem się
w Olesku, zamku na wysokiej górze, mila od Białego Kamienia, gdzie się też król
Michał rodził”15. Warto dodać, że Biały Kamień jako miejsce urodzenia Michała
Korybuta już w 1880 r. wskazał Bronisław Rozwadowski16.
Wbrew pozorom, interpretacja słów Jana III nie jest wcale taka łatwa. Wyrażenie
„mila od Białego Kamienia” można przecież potraktować jako wstawkę do kopii
tekstu Sobieskiego, wyjaśniającą położenie Oleska, dopisaną przez osobę, według
której Biały Kamień był bardziej znany niż Olesko. W takiej sytuacji jasna stałaby
się rola partykuły „też” w końcówce zdania: „gdzie się też król Michał rodził”. Przy
takiej interpretacji wypowiedzi Sobieskiego należałoby przyjąć, że Michał Korybut
urodził w Olesku. Jeśli jednak „też” odnosi się do wyrazu król, to wówczas sens
notatki Sobieskiego należałoby rozumieć w ten sposób, że on się urodził w Olesku,
a Michał Korybut, „też król”, przyszedł na świat w Białym Kamieniu.
Na podstawie samej interpretacji zapisu Sobieskiego trudno zatem orzec jednoznacznie, gdzie Michał Korybut naprawdę się urodził. Dlatego konieczne jest przeprowadzenie dokładniejszej analizy pochodzenia cytowanego tekstu Sobieskiego.
Jak zaznaczył jego wydawca, Franciszek Kluczycki, został on opublikowany:
„Z odpisu 18 w.; ręką Dłuskiego, powiernika i domownika podkanclerzego Szczuki
sporządzonego, a zostającego obecnie w zachowaniu u X. Polkowskiego”17. Można
przypuszczać, że Kluczycki miał na myśli Kazimierza Dłuskiego18, utrzymującego
korespondencję z podkanclerzym Stanisławem Szczuką, sprawującym ten urząd
w latach 1699–171019.
Trudno przytoczoną uwagę Franciszka Kluczyckiego rozumieć jednoznacznie,
skoro na końcu wydanego drukiem Excerptu dodał on, że na ostatniej stronie ręko Por. pełny tekst w przypisie 8.
Zob. przypis 9.
15
Excerpt z manuscriptu własney ręki Nayiaśnieyszego Króla Je[g]o. Mci ś.p. Jana Trzeciego,
w: Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, wyd. F. Kluczycki, t. 1, cz. 1, Kraków 1880,
s. 6.
16
B. R[ozwadowski], Białykamień, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 1, Warszawa 1880,
s. 198. Podobne stanowisko zajmował także W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 118.
17
Excerpt z manuscriptu własney ręki Nayiaśnieyszego Króla, s. 1.
18
A. Skrzypietz, Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, Katowice 2011,
s. 395, przypis 422.
19
Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy,
oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, w: Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku.
Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. 11, Kórnik 1994, nr 1142.
13
14
98
Marian Chachaj
pisu (oczywiście znajdującego się w posiadaniu księdza Ignacego Polkowskiego)
„nieboszczyk Muchliński” zapisał: „Kopią z niniejszego posłałem J. I. Kraszewskiemu. Wydrukował w Athenaeum (Oddział drugi, Zeszyt 2gi, Wilno 1842, od
str. 37–47)”20. Tymczasem Józef Ignacy Kraszewski jako autora odpisu podał Stanisława Augusta Lachowicza, który miał skopiował tekst z rękopisu zachowanego
w Cesarskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu21.
Rzeczywiście, we wspomnianej bibliotece znajdował się rękopis zawierający
wyciąg z autografu Jana III Sobieskiego (dawna sygnatura Pol. Q. IV. 23), który
według oceny Józefa Korzeniowskiego pochodził z XVII w. i nosił tytuł „Excerpt
genealogiy Nayiasnieyszego sp. Krola Jmci Jana Sobieskiego z własnego jego manuskryptu wypisany”22. Nie zaczynał się jednak od słowa „aże” (jak w tekście wydanym przez Kluczyckiego i Kraszewskiego), lecz od „poniewasz”23. Wymieniony
rękopis, będący niegdyś częścią Biblioteki Załuskich, powrócił do Polski w okresie
międzywojennym24 i podzielił los większości zbiorów rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej w Warszawie25. Zapewne podobny los spotkał kopię znajdującą się
w zbiorach księdza Ignacego Polkowskiego, można bowiem przypuszczać, że znajdowała się ona w tej części zbiorów, którą w 1895 r., kilka lat po śmierci księdza
Polkowskiego, kupił Aleksander Poniński z Horyńca. Rękopisy te z czasem zostały
przekazane do Biblioteki Narodowej w Warszawie i zostały zniszczone podczas
II wojny światowej26.
Wprawdzie oba rękopisy przepadły, lecz na podstawie informacji Franciszka
Kluczyckiego i Józefa Korzeniowskiego można się domyślać, że opisywali oni dwa
różne manuskrypty. Starszy z nich, znajdujący się w Petersburgu, a zaczynający od
słowa „poniewasz”, mógł rzeczywiście pochodzić z XVII w. i zapewne był kopią
Excerpt z manuscriptu własney ręki Nayiaśnieyszego Króla, s. 9.
Excerpt z manuscriptu Najasnieszego Krola Jem. S. P. Jana Trzeciego, wyd. J. I. Kraszewski,
„Athenaeum” Oddział I, z. 2, 1842, s. 36.
22
J. Korzeniowski, Zapiski z rękopisów Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu i innych bibliotek petersburskich. Sprawozdanie z podróży naukowych odbytych w 1891–1892
i w 1907 r., „Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce” 1910, t. 11, s. 255,
nr 332.
23
Takie samo słowo podaje jako początek tekstu pochodzący z XIX w. spis rękopiśmiennych
poloników z Petersburga. Zob.: Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, rkps
1349, s. 751.
24
Sigla codicum manuscriptorum qui olim in Bibliotheca Publica Leninopolitana exstantes
nunc in Bibliotheca Universitatis Varsoviensis asservantur, Kraków 1928, s. 16; Inwentarz
rękopisów Biblioteki Załuskich w Cesarskiej Bibliotece Publicznej, oprac. O. N. Bleskina,
N. A. Elagina, współpraca K. Kossarzecki, S. Szyller, Warszawa 2013, s. 178.
25
B. S. Kupść, K. Muszyńska, Rękopisy z Biblioteki Załuskich i innych zbiorów polskich zwrócone z Leningradu w latach 1923–1934, w: Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej, ser. 2,
t. 2: sygn. 3006–3300, Warszawa 1980, s. 564.
26
A. Stelmach, Poniński Aleksander Oskar Franciszek (1856–1915), w: PSB, t. 27, s. 516–
517.
20
21
99
wykonaną bezpośrednio z autografu Jana III Sobieskiego. Józef Ignacy Kraszewski
mógł otrzymać kopię z Petersburga zarówno od orientalisty Antoniego Muchlińskiego, wydawcy listów Władysława IV27, jak i od Stanisława A. Lachowicza. Nie ulega
jednak wątpliwości, że wydrukował wersję Muchlińskiego znajdującą się w zbiorach
księdza Ignacego Polkowskiego, o czym świadczy zgodność tytułów podanych przez
Kluczyckiego i Kraszewskiego oraz pierwsze słowo tekstu („aże”).
Z pewnością ze starszej wersji „genealogii” Sobieskiego korzystał biskup warmiński i kanclerz koronny Andrzej Chryzostom Załuski, który wydał jej łaciński
przekład28. W tekście tym, nieco krótszym od opublikowanego przez Kraszewskiego i Kluczyckiego, interesujący nas passus ma następujące brzmienie: „Natus sum
in Olescensi arce in edito monte, ubi etiam Rex Michael natus est”29. Nie zawiera
on dodatku dotyczącego Białego Kamienia i wynika z niego jednoznacznie, że Michał Korybut Wiśniowiecki urodził się na zamku w Olesku, gdzie przedtem przyszedł na świat Jan III Sobieski30. Cytowany tu łaciński przekład – jak sądzę – został
oparty na rękopisie petersburskim, spisanym w XVII w., pochodzącym z dawnej
Biblioteki Załuskich i zaczynającym się od słowa „poniewasz”.
Można jedynie spekulować, dlaczego Gryzelda Wiśniowiecka w czasie porodu
znajdowała się w Olesku, skoro uroczyste przenosiny z Zamościa do nowej siedziby w Białym Kamieniu jej i małżonka Jeremiego odbyły się już 4 września 1639 r.
i zostały uhonorowane mową przez Jakuba Sobieskiego31.
Kilka tygodni po narodzeniu Michał Tomasz został przewieziony w otoczeniu
licznego orszaku z miejsca urodzenia do Zamościa, gdzie zaopiekowała się nim
jego babka, Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska32. Ponieważ zmarła ona 6 paźZob. o nim: J. Reychman, Muchliński Antoni (1808–1877), orientalista, w: PSB, t. 22, s. 243–
244.
28
Excerptum ex manuscripto regis Joannis III, w: A. Ch. Załuski, Epistolarum historico-familiarium tomus tertius, Brunsbergae 1711, s. 859–864.
29
Ibidem, s. 863.
30
Olesko jako miejsce urodzenia podał na tej podstawie źródłowej L. Dz[iedzicki], Olesko, w:
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski,
W. Walewski, wg planu F. Sulimierskiego, t. 7, Warszawa 1886, s. 468, oraz J. Wolff, Kniaziowie, s. 563.
31
W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 118.
32
I. Czamańska, Wiśniowieccy, s. 249, błędnie napisała, że Michał Tomasz Korybut od „siódmego dnia lub tygodnia życia znalazł się” na wychowaniu u babki, Katarzyny z Ostrogskich
Zamoyskiej. W oryginale bowiem notatki zawartej w aktach Akademii Zamojskiej nie ma
mowy o siedmiu dniach lub tygodniu, lecz o kilku tygodniach: „Zamosciu[m] ide[m] aliquot
septimanis post natiuitate[m] infans adhuc multo stipatus comitatu venit et ab Ill[ustrissi]ma auia Catherina ab Ostrog Zamoyska R[egni] P[oloniae] Suprema Canceleria ad educandum acceptus. Apud quam duobus vel ultra annis usq[ue] ad morte[m] eiusdem educabatur”.
Zob.: BN, rkps BOZ 1604 (Acta Academiae Zamoscensis praecipua 1610–1745), s. 145–146.
Podobną informację zawiera metryka Akademii Zamojskiej. Zob.: ibidem, rkps BOZ 1598,
s. 223. Por.: J. Przyborowski, Rok urodzenia króla, s. 486.
27
100
Marian Chachaj
dziernika 1642 r.33, Michał Tomasz przez kilka lat przebywał na dworze własnych
rodziców, gdzie pozostawał pod ich bezpośrednią opieką i wywodzącej się z rodziny ariańskiej ochmistrzyni dworu Wiśniowieckiej, Teodory Domaradzkiej. Wraz
z rodzicami przenosił się z jednej siedziby do drugiej34. Już w tym czasie Michał
Tomasz musiał rozpocząć naukę u prywatnych preceptorów na dworze rodziców
w oddaleniu od Zamościa.
Wojna z Kozakami i niespodziewana śmierć Jeremiego Wiśniowieckiego 20
sierpnia 1651 r. spowodowała w życiu młodego Michała Tomasza spore komplikacje.
Kniaź Jeremi sporządził 28 marca 1651 r. w Krzeszowie testament, w którym zajął się przyszłością własnego syna. Nie zabronił wprawdzie żonie po swojej śmierci
zawarcia nowego małżeństwa, lecz w takim wypadku zastrzegł przejście opieki
nad synem w ręce prawnych opiekunów. W testamencie kniaź Jeremi napisał:
Tenże syn mój aby w naukach był wprzód dobrze perpolitus, a potem cudzych krajów
peregrin(us), w jako najlepszej dyscyplinie, żeby nie vitia, ale virtutes externa zbierać
mógł do usługowania ojczyźnie i domu swego rządzenia – obowiązuję w tem miłą małżonkę moją i JMPP. opiekunów niżej mianowanych. W szesnastu lat jeżeli będzie habilis rządzić domem swoim, zostawuję go od opieki wolnym, zwłaszcza, gdyby in manibus tutorum zostawał, tak jednak, aby sługom moim, których ja mu probatos w cnocie
i życzliwości do opieki podał, oddawszy w administracją wszystkie dobra swoje, sam
do cudzej ziemie w bojaźni bożej dla eksperjencji większej w naukach jechał, a czasu
tam i lat sposobnych do usługowania ojczyźnie długo nie trawił, we wszystkiem radzie
zdrowej przyjaciół i superintendentów swoich podlegający35.
Wojewoda ruski 120 000 zł rocznie przeznaczył „żenie i synowi memu, póki
nie dorośnie, na wikt i edukację [...]”36. Pomocą żonie mieli służyć następujący
opiekunowie: kanclerz wielki koronny i biskup chełmiński Andrzej Leszczyński,
wojewoda smoleński Jerzy Karol Hlebowicz, wojewoda krakowski Władysław
Dominik Ostrogski-Zasławski, wojewoda sandomierski Władysław Myszkowski, wojewoda czernihowski i hetman polny koronny Marcin Kalinowski, hetman
polny litewski Janusz Radziwiłł, podkanclerzy litewski Kazimierz Leon Sapieha,
Taką datę śmierci podają dwa niezależne ówczesne źródła. Zob.: BN, rkps BOZ 1604, s. 146;
A. S. Radziwiłł, Pamiętnik, t. 2, przeł. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980,
s. 322. I. Czamańska (Wiśniowieccy, s. 249) natomiast błędnie napisała, że śmierć Zamoyskiej nastąpiła „w początkach” 1642 r.
34
T. Wasilewski, Działalność polityczna i wojskowa Jeremiego Wiśniowieckiego, w: Epoka
„Ogniem i mieczem” we współczesnych badaniach historycznych. Zbiór studiów, red. M. Nagielski, Warszawa 2000, s. 72. Według I. Czamańskiej, Wiśniowieccy, s. 168, 249 i 474, Domaradzka nosiła imię Krystyna.
35
Testament Jeremiego Wiśniowieckiego, wyd. W. Tomkiewicz, „Miesięcznik Heraldyczny”
R. 9, 1930, s. 72–73.
36
Ibidem, s. 73.
33
101
chorąży wielki koronny Aleksander Koniecpolski oraz starosta kałuski Jan Sobiepan Zamoyski37.
Wkrótce okazało się, że dobra Wiśniowieckiego, po części zrujnowane w czasie
wojny, po części zadłużone, nie przynosiły zbyt wielkich dochodów. Nic zatem
dziwnego, że na niektórych sejmikach, z pewnością z inspiracji osób związanych
z Wiśniowieckimi (np. na proszowickim 15 grudnia 1651), w instrukcji wręczonej
posłom na sejm zostało wpisane żądanie, aby król zajął się odpowiednim zaopatrzeniem finansowym wojewodzica ruskiego38.
Tymczasem Michał Tomasz już od 1648 r. przebywał z matką w Zamościu
i jak zanotował znany pamiętnikarz, po śmierci ojca Jeremiego „został pod okiem
matki swojej, pobożnej i staropolskiego obyczaju matrony; ta była mu do wszelkich cnót przykładem i podnietą”39. Oczywiście pobyt w Zamościu sprzyjał podjęciu nauki przez Michała Tomasza w miejscowej akademii. Niestety, brakuje
jego wpisu w metryce Akademii Zamojskiej40, dlatego – jak można przypuszczać
– jego nauka ograniczała się wówczas do uczestniczenia w prywatnych lekcjach
udzielanych mu przez nieznanych dzisiaj z nazwiska preceptorów. Nie ulega jednak wątpliwości, że Gryzelda Wiśniowiecka zadbała o edukację syna, skoro sama
znana była z wyjątkowego jak na owe czasy wykształcenia. Współcześni byli
przekonani, że razem z bratem Janem Sobiepanem Zamoyskim uczyła się nawet
filozofii41.
Na szczęście losami Michała Tomasza zainteresował się Karol Ferdynand Waza,
biskup wrocławski i płocki. Uczynił to, jak się domyślał Wespazjan Kochowski,
„może przez wzgląd na przyjaźń z ojcem, może przez litość nad młodzieńcem, którego zły los nawiedzał [...], czynnie się przyłożył do ukończenia zgodnych z jego
wiekiem nauk”42.
W rezultacie Michał Tomasz został wysłany w marcu 1652 r. na zamek biskupa
Karola Ferdynanda w Broku43 pod opieką Jana Chryzostoma Fabriciusa. Był to
mieszczanin pochodzący z Przeworska, który rozpoczął naukę w Akademii Zamojskiej w roku akademickim 1638/39. Z czasem został księdzem, o czym świadczy
dopisane potem przy jego nazwisku w metryce akademickiej określenie praesby Ibidem, s. 74.
A. Przyboś, Michał Korybut Wiśniowiecki 1640–1673, s. 29.
39
W. Kochowski, Roczniki Polski. Klimakter czwarty (1669–1673), oprac. L. A. Wierzbicki,
40
Nazwiska Michała Korybuta jako studenta nie wymienia album Akademii Zamojskiej. Zob.:
Album studentów Akademii Zamojskiej 1595–1781, oprac. H. Gmiterek, Warszawa 1994.
41
K. Targosz, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667). Z dziejów polsko-francuskich
stosunków naukowych, Wrocław 1975, s. 374–375.
42
W. Kochowski, Roczniki Polski, s. 68.
43
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Zamoyskich (dalej: AGAD, AZ),
sygn. 1157, G. Wiśniowiecka do J. Zamoyskiego, Krzeszów, 10 III 1652, s. 1–2. Por.: I. Czamańska, Wiśniowieccy, s. 249, gdzie błędna data listu: 3 X 1652.
37
38
102
Marian Chachaj
ter44. Prawdopodobnie był też przez jakiś czas kanonikiem w zamojskiej kapitule
kolegiackiej45.
Na zamku w Broku nauką Michała Tomasza zajęli się jezuici, natomiast rola
księdza Fabriciusa została sprowadzona do pilnowania jego „zdrowia i cnoty”46.
Warto dodać, że o bezpośrednich kontaktach Michała Tomasza z Karolem Ferdynandem Wazą trudno cokolwiek powiedzieć, ponieważ ten spędził wówczas wiele
czasu na Śląsku, mianowicie od jesieni 1652 r. do stycznia 1654 r. Zmarł natomiast
9 maja 1655 r. w Wyszkowie na Mazowszu47.
Z wiadomości przekazanej przez jezuickiego pisarza i genealoga Wojciecha Wijuka Kojałowicza wynika ponadto niezbicie, że Michał Tomasz jedynie początkowo przebywał w Broku, a potem uczył się w kolegium jezuickim w Pułtusku. Po
przekreśleniu bowiem fragmentu tekstu Kojałowicz zapisał w swoim herbarzu, że
młody Wiśniowiecki „Poltovi[ae] deinde Pragae excult[us] literis h[u]m[a]n[iori]b[us] et ibidem mathesi studuit”48.
Warto wobec tego przypomnieć, że ufundowane przez biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego w 1565 r. kolegium jezuickie w Pułtusku cieszyło się ogromną popularnością. Pobierało w nim naukę kilkuset uczniów. Rektorami w czasie
ewentualnego pobytu tam Wiśniowieckiego byli jezuici Tomasz Porzecki (1650–
1653) i Jakub Osuchowski (1653–1655)49.
Śmierć biskupa Karola Ferdynanda, a wkrótce potem najazd Szwedów na
Rzeczpospolitą, spowodowały kolejne komplikacje w życiu Michała Tomasza.
Opiekę nad nim przejęła królowa Ludwika Maria i dlatego w czasie potopu razem
z dworem musiał się ewakuować na Śląsk. Pobyt na dworze królewskim przerwał
rozkaz Jana Kazimierza i 18 listopada 1655 r. Michał Tomasz udał się na dalszą naukę do kolegium jezuickiego w Nysie50. Przez następnych kilka miesięcy uczył się
tutaj w najwyższej klasie – retoryce. W czasie pobytu w Nysie musiał wykazywać
się również wyjątkową religijnością, skoro w 1656 r. jego nazwisko, jako ucznia
retoryki, zostało utrwalone w wykazie członków Sodalicji Mariańskiej51. W marcu
Album studentów Akademii Zamojskiej 1595–1781, s. 162 i 165, przypis a.
F. Stopniak, Dzieje kapituły zamojskiej, Lublin 1962, s. 185.
AGAD, AZ, sygn. 1062, J. Ch. Fabricius do J. Zamoyskiego, Brok, 6 V 1653, s. 1.
W. Czapliński, Karol Ferdynand Waza (1613–1655), królewicz polski, biskup wrocławski
i płocki, w: PSB, t. 12, s. 87.
48
W. W. Kojałowicz, [Nomenclator], Biblioteka im. XX Czartoryskich w Krakowie, rkps 1352
(autograf), s. 177.
49
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień
SJ przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 1996, s. 554.
50
51
K. Strzałkowski, Polacy z Rzeczypospolitej Polskiej w dziejach nyskiego Carolinum, „Kwartalnik Opolski” R. 11, 1965, nr 2, s. 22.
46
47
44
45
103
tegoż roku dał dowód znajomości francuskiego, pisząc grzecznościowy list z Nysy
do wuja Jana Sobiepana Zamoyskiego52.
Opieka królowej Ludwiki Marii Gonzagi doczekała się u współczesnych różnych komentarzy. Wespazjan Kochowski nie szczędził królowej pochwał:
Po śmierci Karola przeszedł on [Michał Korybut] pod zarząd królowej Ludwiki, kobiety otwartej głowy. Nie szczędziła ona trudów ani wydatków, aby pokazać godną
siebie pieczołowitość, przyjmując w pałacu królewskim mającego kiedyś panować
młodzieńca53.
Odmiennie rzecz ujął Mikołaj Jemiołowski, który utrzymywał, że zgodnie z testamentem biskupa Karola Ferdynanda, połowa jego „dostatków” miała należeć do
króla Jana Kazimierza:
[...] druga zaś połowa książęciu Michałowi Wiśniowieckiemu, którego po śmierci rodzica jego, wojewody ruskiego, wziął był na swą opiekę testamentem autentycznym zapisana i legowana była. Aleć to po śmierci jego wszystko inaczej poszło, bo królowa Ludwika wszystko to w swoję dyspozycyją zabrawszy, książęcia Michała Wiśniowieckiego
w swoję też protekcyją wzięła i tylko go do dworu cesarskiego wyprawiwszy i coś tam na
wikt jego spędziwszy, i to niedługo, ostatkiem sama jako chciała rozporządzała54.
Wiedza o następnych kilku latach życia Michała Tomasza jest wyjątkowo skąpa. Trudno się jednak spodziewać, aby w źródłach zagranicznych pozostały ślady
jakiejś wyjątkowej peregrynacji odbytej przez Michała Tomasza, skoro nie pozwalało na to otrzymywane przez niego stosunkowo skromne roczne uposażenie w wysokości 6000 złp.55
Porównując różne informacje źródłowe, można dojść do wniosku, że po opuszczeniu Nysy młody Wiśniowiecki najpierw odwiedził dwór cesarski w Wiedniu,
chociaż ta sprawa w dotychczasowej historiografii nie została jednoznacznie rozstrzygnięta. Adam Przyboś początkowo napisał, że w latach:
[...] 1656–60 przebywał M[ichał] na koszt króla na studiach w Pradze z preceptorem Felicjanem Wąsowicem, odwiedzając w tym czasie Drezno i Wiedeń. Cieszył się życzliwą
opieką wuja J. Zamoyskiego. Wtedy to w służbie cesarskiej osiągnął podobno stopień
pułkownika56.
AGAD, AZ, sygn. 1160, M. T. Wiśniowiecki do J. Zamoyskiego, Nysa, 12 III 1656, s. 1–2.
W. Kochowski, Roczniki Polski, s. 68.
54
M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski,
55
J. Gacki, Obraz elekcyi króla Michała (ks. Korybuta Wiśniowieckiego), „Biblioteka Warszawska” R. 6, 1846, t. 4, s. 340. W tym czasie 6000 złp stanowiło równowartość tysiąca
dukatów.
56
A. Przyboś, Michał Tomasz Korybut Wiśniowiecki, s. 606.
52
53
104
Marian Chachaj
Poglądy te badacz ten powtórzył kilka lat później, chociaż niezbyt konsekwentnie. Po stwierdzeniu bowiem, że przed 19 czerwca 1660 r. Michał był już w kraju,
napisał:
Z kolei odwiedził Wiśniowiecki Drezno i dwór wiedeński, gdzie cieszył się szczególną
życzliwością cesarzowej Eleonory. Zapewne wówczas w służbie cesarskiej osiągnął nawet stopień pułkownika, a może i cesarskiego szambelana57.
Wyraźniej wypowiedziała się w tej kwestii Ilona Czamańska, która doszła do
wniosku, że Ludwika Maria najpierw odwołała Wiśniowieckiego do kraju i dopiero
po sprawdzeniu wydatków jego preceptora Wąsowicza wysłała Michała Tomasza
na dwór cesarzowej Eleonory58. Czamańska dodała:
Opowiadano później, że Michał miał tam podobno służyć w wojsku w randze pułkownika lub nawet uzyskać godność cesarskiego szambelana, w rzeczywistości jednak jego
rola na dworze wiedeńskim musiała być bardzo skromna59.
Jako dowód badaczka dziejów rodu Wiśniowieckich powołała się na nieodnalezienie przez nią w archiwach wiedeńskich śladu pobytu przyszłego króla60.
Współcześni pamiętnikarze też nie za bardzo orientowali się o czasie pobytu
Wiśniowieckiego na dworze cesarskim. Mikołaj Jemiołowski napisał ogólnikowo,
że przyszły król przebywał „na dworze cesarskim, który go wielce kochał [...]”61.
Powiązał też jego pobyt z cesarzem Leopoldem I, pisząc, że biskup chełmiński,
a zarazem podkanclerzy Andrzej Olszowski po elekcji Michała Korybuta został
„posłany do cesarza chrześcijańskiego Leopolda, (na które[go] dworze przedtym
król Michał swoję trawił młodość) [...]”62.
Warto zatem poszukać informacji o związkach Michała Korybuta z dworem cesarskim w doniesieniach różnych obserwatorów przebywających w Polsce w czasie elekcji w 1669 r. Niestety, nie zawierają takich informacji ani relacja ambasadora cesarskiego Krzysztofa Leopolda Schaffgotscha63 oraz raporty wysłanników
Gdańska64, ani też wspomnienia Francuza Gasparda du Chavagnaca65.
I. Czamańska, Wiśniowieccy, s. 251.
Ibidem.
Ibidem, s. 251, przypis 9.
M. Jemiołowski, Pamiętnik, s. 382.
Ibidem, s. 387.
Relacja ambasadora K. L. Schaffgotscha o elekcji polskiej 1669 r., wyd. J. Woliński, „Teki
Archiwalne” 1957, t. 5, s. 130–172.
64
Zur Geschichte der polnischen Königswahl von 1669. Danziger Gesandschaftsberichte aus
dem Jahren 1668 und 1669, red. F. Hirsch, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1889, t. 25, s. 1–151.
65
Mémoires du comte Gaspard de Chavagnac..., (1638–1695), édition originale de 1699 revue,
corrigée et annotée par J. de Villeurs, Paris [1900], s. 260–286, rozdział III: „Élection d’un
59
60
61
62
63
57
58
105
Nie zawiódł jednak nadziei znakomicie poinformowany nuncjusz papieski
w Polsce Galeazzo Marescotti, który w swoim opisie Polski zanotował, że obecnego króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego ojciec, wojewoda ruski Jeremi:
[...] w ubóstwie obumarł. Michał udał się na dwór wiedeński, gdzie wraz z kluczem
złotym pewne wsparcie pieniężne od Ferdynanda III cesarza otrzymał, poczem skończywszy nauki w Pradze, powrócił do ojczyzny, gdzie stopień pułkownika pozyskał66.
Z tekstu tego wynika niedwuznacznie, że śladów pobytu na dworze cesarskim
Michała Korybuta należy szukać nie za panowania Leopolda, który został wybrany
na cesarza 18 lipca 1658 r., lecz w czasach Ferdynanda III, zmarłego 2 kwietnia
1657 r.
Nie trzeba nawet jechać do Wiednia i badać tamtejsze archiwa, aby się przekonać o prawdziwości doniesień Marescottiego. Z pomocą bowiem przychodzą
ogłoszone drukiem i dziś prawie zapomniane wyniki poszukiwań, jakie przeprowadził ponad sto lat temu Adam Hajdecki. W księgach wiedeńskiego archiwum
nadwornego (Hofstattbücher) odnalazł on zapis, że „Herr Michael Thomas Koribut
dux in Wisnionitsky et Lubnil”, w innym miejscu występujący jako „Herr Michael Thomas Koribut Dux in Wisniowiez et Łubnie Wisniowicki”, rozpoczął służbę
jako Kämmerer na cesarskim dworze 20 września 1656 r. z płacą roczną 480 fl.67
Hajdecki słusznie przełożył termin niemiecki (Kämmerer, w ówczesnej pisowni
Cämmerer) jako podkomorzy, chociaż mógł go również zastąpić słowem szambelan. Zważywszy jednak na fakt, że słowo szambelan weszło w użycie w Polsce
dużo później, termin podkomorzy należy uznać za lepszy.
Dodać trzeba, że wysokość uposażenia, jakie otrzymał Michał Tomasz (480 fl.
rocznie), nie wyróżniała go spośród innych rzeczywistych podkomorzych, którzy
pobierali podobną sumę (40 zł miesięcznie)68.
Warto jeszcze raz powrócić na chwilę do relacji Marescottiego i przypomnieć,
że według niego Wiśniowiecki otrzymał od cesarza Ferdynanda „wraz z kluczem
złotym pewne wsparcie pieniężne”. Nie ulega wątpliwości, że nuncjusz miał na
myśli urząd podkomorzego nadwornego, skoro – jak to powszechnie wiadomo –
symbolem tego urzędnika dworskiego zarówno na Zachodzie (częściej zwanego
w XVIII i XIX w. szambelanem), jak i w Polsce, był pozłacany klucz69. W końcu
roi de Pologne 1667–69”.
Opisanie dworu, Rzeczypospolitej i Królestwa Polskiego przez Galeazzo Marescotti, arcybiskupa Koryntu, nuncyusza Stolicy Apostolskiej w latach 1670 i 1671, w: Relacye nuncyuszów
apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski, t. 2, Berlin–Poznań 1864, s. 386.
67
A. Hajdecki, Vestigia Polonorum Viennensia. Studyum archiwalne, „Przegląd Polski” R. 38,
1903/1904, t. 149 (z. 1–3), s. 97.
68
Ibidem.
69
W. Maisel, Archeologia prawna Europy, Warszawa–Poznań 1989, s. 278; idem, Archeologia
66
106
Marian Chachaj
trzeba zauważyć, że dla młodego Wiśniowieckiego urząd podkomorzego był wyłącznie tytułem, przynoszącym mu określone dochody.
Z dworu wiedeńskiego Michał Tomasz udał się do Pragi (lub do niej powrócił),
aby podjąć (lub kontynuować) naukę w tamtejszej akademii jezuickiej. Stąd w czasie wolnym od zajęć jesienią 1656 r. pojechał do Drezna, dokąd przybył dwa dni po
śmierci elektora70. Po zwiedzeniu miasta, odwiedzeniu m.in. gabinetu osobliwości
i miejscowego zwierzyńca, powrócił do Pragi71.
Zdaniem późniejszego panegirysty Martina Ksawerego Volckmana, w Akademii
Praskiej Michał Tomasz nie tylko wydoskonalił wrodzone umiejętności retoryczne,
lecz także wysłuchał całego trzyletniego kursu filozofii. Był dopuszczany do odbywania wszystkich ćwiczeń szkolnych, podczas których potrafił zarówno wytrwale
bronić swojego stanowiska, jak i zaciekle atakować przeciwnika w dyskusji. Ponadto
uczył się prawa pod kierunkiem Ignacego Tama, który potem został sekretarzem na
dworze cesarskim. Łącznie miał spędzić w Akademii Praskiej cztery lata72.
Wdzięczność dla Akademii Praskiej przyszły król wyraził, darowując jej dedykowaną rycinę przedstawiającą wizerunek św. Katarzyny, patronki wydziału filozoficznego, namalowany przez barokowego artystę czeskiego Karela Škrétę73.
Niestety, ustalenie daty immatrykulacji Michała Tomasza w Pradze nie jest
możliwe, przydatny bowiem do tego tom metryki wydziału filozoficznego obejmu-
72
70
71
73
prawna Polski, Warszawa–Poznań 1982, s. 238. Słowa, które miał wypowiedzieć cesarz Ferdynand III w czasie obdarowania „złotym kluczem” („aurea clave”) młodego Wiśniowieckiego, przytoczył współczesny panegirysta. Zob.: S. Lanckoroński, Omina felicitatis ... Michaeli
... Poloniae Regi ... feliciter regnanti, praesagio; civibus, solatio, externis, prodigio, ex arcanis fatorum, eventuumq[ue] authenticis, eruta collectaque et per ... dedicata, Cracoviae 1669,
k. B1v.
Elektor saski Johann Georg I zmarł 8 października 1656 r.
AGAD, AZ, sygn. 1155, F. Wąsowic[z] do J. Zamoyskiego, Praga, 25 XI 1656, s. 1–2.
Gloria Universitatis Carolo-Ferdinandae Pragensis triginta tribus encomiis orbi divulgata
... a ... Martino Xavero Volckman ... dum praeside ... Georgio Weis ... theses philosophicas
tueretur ..., [Pragae 1672], s. 72–74. Informacje te zostały ozdobione (między stroną 72 a 73)
portretem Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który rytował Gerhard De Groos. Podpis głosi, że jest to: „Serenissimus Michaël Thomas Poloniae rex, Uniuersitatis Pragensis illustrissimum sidus”. Data wydania „Glorii” została wyrażona ukrytym w tytule chronogramem.
Karol Estreicher uwzględnił ten druk, lecz go nie oglądał. Podał też błędną datę wydania
książki: 1659 (zapewne miał na myśli 1669 r., skoro informował o znajdującym się w niej
portrecie króla Michała Korybuta). Zob.: K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 33, wyd. S. Estreicher, Kraków 1939, s. 526–527.
I. Čornejová, „Gloria Universitatis Carolo-Ferdinandeae Pragensis” – Oslava pražské univerzity v barokních Čechách, w: Baroko w Itálii – Baroko v Čechách. Setkávání osobností,
idejí a uměleckých forem. Sborník příspěvků z italsko-českého sympozia Barocco in Italia,
Barocco in Boemia, uomini, idee, forme d’arte a confronto, Praha, Karolinum a vila Lanna
19.–21. dubna 1999, red. V. Herold, J. Pánek, Praha 2003, s. 96. Reprodukcja portretu Michała Tomasza, w: ibidem, s. 99.
107
jący lata 1654–1723 został wywieziony przez hitlerowców w kwietniu 1945 r. i od
tego czasu uważany jest za zaginiony74. Warto dodać, że Michał Tomasz mógł nie
zostać odnotowany w metryce praskiej, skoro Henryk Barycz w swoim studium
o Polakach na Uniwersytecie Karola, opartym „na starannej kwerendzie archiwalno-bibliotecznej w zbiorach praskich”, przeprowadzonej w 1936 r., czyli przed zaginięciem metryki, o takim fakcie nie wspomniał75.
Dodatkowym świadectwem pobytu Michała Tomasza w Pradze jest skierowany
do niego, właśnie do Pragi, list generała zakonu jezuitów Goswina Nickela, datowany 30 listopada 1658 r.76
Opiekunem Michała Tomasza podczas pobytu za granicą był Felicjan Wąsowicz,
syn Samsona. Był to człowiek wykształcony. Od semestru letniego 1638 r. uczył się
w Akademii Krakowskiej77. Dwa lata później jako student filozofii i obojga praw
„Felicianus a Smogorzow Wąsowicz” dodał łaciński wiersz do zbioru konkluzji filozoficznych wydanych przez Feliksa Rzeszowskiego78. Bardziej znaną postacią stał
się za króla Michała, kiedy to otrzymał „tłuste” starostwo narewskie i miał „pieczę
nad skarbem królewskim”79. W testamencie król Michał zwrócił się do królowej i egzekutorów swojej ostatniej woli, aby wynagrodzili zasługi Wąsowiczowi, „który od
pierwszej młodości swojej wierne służby mi ofiarował, sumiennie wypełniając obowiązki męża zacnego i pracowitego”80. Wąsowicz rzeczywiście został nagrodzony,
i to nie byle jak, bo oprócz kilku darów rzeczowych otrzymał 26 000 zł81.
Z pewnością z młodymi latami Michała Korybuta wiąże się jeszcze jeden problem: nauka języków obcych. Uszczypliwą uwagę pod adresem otrzymanego przez
niego wykształcenia językowego jako pierwszy wypowiedział Tadeusz Korzon,
pisząc: „wychowanie dane mu ze szczodrobliwości królewicza Karola Ferdynanda
i Ludwiki Maryi zasadzało się na znajomości języków obcych, bez czego król mógł
się wybornie obywać, mając ministrów i sekretarzy”82.
Powszechnie jest znana wypowiedź na ten temat znakomitego badacza historii
Polski nowożytnej Władysława Konopczyńskiego, który ośmieszył Michała KoryK. Kučera, M. Truc, Archiv University Karlovy. Průvodce po archivních fondech, w: Sbírka
pramenů a přiruček k dějinám University Karlovy, [nr] 1, Praha 1961, s. 171.
75
H. Barycz, Dziejowe związki Polski z Uniwersytetem Karola w Pradze, w: idem, Z dziejów
polskich wędrówek naukowych za granicę, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969, s. 7–32;
cyt. ze s. 7, przypis 1.
76
Zob.: Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, t. 3, oprac. A. P. Bieś SJ,
R. Danieluk SJ, L. Grzebień SJ, M. Inglot SJ, Kraków 2006, s. 237.
77
Album studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. 4: (Continens nomina studiosorum ab anno
1607 ad annum 1642), wyd. G. Zathey, przy współpracy H. Barycza, Cracoviae 1950, s. 183.
78
K. Estreicher K., Bibliografia polska, t. 26, wyd. S. Estreicher, Kraków 1915, s. 548.
79
W. Kochowski, Roczniki Polski, s. 207 i 350.
80
Ibidem, s. 354.
81
82
T. Korzon, Dola i niedola, t. 2, s. 145.
74
108
Marian Chachaj
buta, pisząc: „Pierwszy spadkobierca Wazów mówił ośmioma językami, ale w żadnym z nich nie miał nic ciekawego do powiedzenia”83.
Jeśli się jednak przyjrzeć bliżej źródłom, w których mowa o tym, że nowy król
znał wiele języków, to należy stwierdzić, że tylko jedno z nich, przekazując wieści bezpośrednio z pola elekcyjnego, taki fakt podkreśla. Zresztą jak mógł polski
kandydat na króla („Piast”) znać mało języków, skoro jego kontrkandydat Karol
Lotaryński znał ich siedem i – zdaniem członków jego poselstwa – jako młody
człowiek mógł się także nauczyć polskiego84.
Nic zatem dziwnego, że książę Parmy Ranuccio II Farnese został poinformowany przez swojego agenta Jana Ludwika Piccinardiego Costę w listach datowanych
w Warszawie 19 i 20 czerwca 1669 r. o wielojęzyczności elekta85. W pierwszym
z tych listów Costa napisał wręcz, że wśród wielu przymiotów, którymi się wyróżniał ten kandydat, była „doskonała znajomość dziesięciu różnych języków” („la
perizia perfetta di dieci linguaggi diversi”)86.
Doniesienia innych posłów i ambasadorów były jednak mniej entuzjastyczne.
Już dwa dni po elekcji (21 czerwca) ambasador Pierre de Bonzy, biskup Bezières,
informował Ludwika XIV, że Michał Korybut mówi po francusku, włosku i niemiecku87. Przyjęty przez nowego króla na audiencji w tym samym dniu baron Johann Christian von Boyneburg, przedstawiciel księcia neuburskiego Filipa Wilhelma, zanotował w spisanych później pamiętnikach dokładną znajomość przez króla
jedynie dwóch języków: francuskiego i włoskiego. Ponadto przekazał, że Michał
Korybut odbył podróż do Włoch i Francji88. Widocznie znajomość przez króla języka niemieckiego nie wyglądała najlepiej.
W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 2, oprac. tekstu i przypisy M. Nagielski, posłowie J. Dzięgielewski, Warszawa 1986, s. 47.
84
J. Gacki, Obraz elekcyi króla, s. 325.
85
I. L. Piccinardi Costa do [R. II Farnesego], Varsaviae 19 VI 1669, w: Elementa ad Fontium
Editiones, vol. 23 (A. Documenta polonica ex Archivo Parmensi II pars. B. Documenta polonica ex Archivo Capitulari in Brisighella, ed. V. Meysztowicz, W. Wyhowska de Andreis),
Romae 1970, s. 66, nr 262; idem ad idem, Varsaviae 20 VI 1660, ibidem, s. 58, nr 252.
86
Ibidem, s. 66, nr 262.
87
O. Krebs, Vorgeschichte und Ausgang der polnischen Königswahl im Jahre 1669. Nach den
Berichten der pfalzgräflich-neuburgischen Gesandten im Kgl. Bayer. Geh. Staatsarchiv zu
München, „Zeitschrift der historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” R. 3, 1887/1888,
s. 209 (tu wydany drukiem list Bonzy’ego z odpisu zachowanego w archiwum w Marburgu).
Fragment tego listu skopiowanego w Tekach Lukasa cytował także T. Korzon, Dola i niedola,
t. 2, s. 220, i przypis 3.
88
M. Bersohn, Wybór Michała Korybuta na króla polskiego w Warszawie 1669 roku. Podług
niedrukowanego pamiętnika kawalera Jana Chrystyana Boineburg, posła nadzwyczajnego
falcgrafa Filipa Wilhelma neuburgskiego przy Rzeczypospolitej Polskiej, „Biblioteka Warszawska” R. 25, 1865, t. 3, s. 538.
83
109
W tej sytuacji trudno mnożyć liczbę języków obcych, które znał król; może lepiej się ograniczyć do wymieniania łaciny, francuskiego, włoskiego i ewentualnie
niemieckiego (?)89.
Przyszły król zakończył swój pobyt za granicą w pierwszej połowie 1660 r.90,
kiedy został odwołany do kraju przez Ludwikę Marię pod pretekstem rozrzutności
jego opiekuna Wąsowicza91. Nie ma żadnych dowodów na to, że Michał Tomasz
odbył peregrynację do Włoch lub Francji. Zapewne taki błędny wniosek został wyciągnięty z faktu znajomości przez niego języka włoskiego i francuskiego.
Po powrocie do kraju Michał Tomasz przebywał m.in. w Zamościu i Wiśniow92
cu . Wiadomo, że 25 października 1660 r. odwiedził Akademię Zamojską93. Z Zamościa też wyruszył 6 grudnia 1663 r. na wyprawę wojenną u boku Jana Kazimierza94. Nie odznaczył się w czasie jej trwania niczym ważnym, dlatego Tadeusz
Korzon podsumował to wydarzenie następująco: „Udział młodzieńca w wyprawie
wojennej Jana Kazimierza z 1663–4 r. ograniczał się do prowadzenia własnej jednej chorągwi i nie uwydatniał ani dzielności, ani zdolności wojennych”95.
Wiedza wyniesiona przez Michała Korybuta ze szkół prowadzonych przez jezuitów w Pułtusku, Nysie i Pradze z pewnością była jednostronna i nie została uzupełniona wiadomościami, które można było wówczas zdobyć na uniwersytetach
włoskich oraz w szkołach rycerskich we Francji. Przyszłemu królowi nie było także
dane poznać Europy Zachodniej ani świata wielkiej polityki. A ponadto – jak to ujął
Tadeusz Korzon – „bystrego też rozumu nikt w nim nie dostrzegał”96. Wszystkie te
czynniki odegrały niepoślednią rolę w postępowaniu Michała Korybuta, kiedy jako
król w czasie ponad czteroletniego panowania musiał się zmierzyć z wyjątkowo
trudną sytuacją Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Zdaniem Ilony Czamańskiej król znał łacinę, niemiecki, francuski, włoski, hiszpański, tatarski, turecki i „zapewne” ruski. Sama jednak autorka przyznała, że król „najswobodniej posługiwał się włoskim i oczywiście łaciną, ale zachowały się też jego listy pisane własnoręcznie
po francusku”. Zob.: I. Czamańska, Wiśniowieccy, s. 251.
90
Pierwszy zachowany list Michała Tomasza z Polski pochodzi z 19 czerwca tegoż roku. Zob.:
AGAD, AZ, sygn. 1160, M. T. Wiśniowiecki do J. Zamoyskiego, Warszawa, 19 VI 1660,
s. 3–4.
91
92
AGAD, AZ, sygn. 1160, M. T. Wiśniowiecki do J. Zamoyskiego, Wiśniowiec, 6 XII 1660,
oraz 17 II 1661 i 21 V 1662, s. 5–11.
93
B. Rudomicz, Efemeros, cz. 1, s. 189.
94
Ibidem, s. 324.
95
T. Korzon, Dola i niedola, t. 2, s. 146.
96
Ibidem, s. 229.
89
110
Marian Chachaj
Michał-Tomasz Korybut Wiśniowiecki, the prospective King
of Poland: his young years
S u mm a r y
The author has analysed the sources available at present and confronted them against
the existing studies. One of the conclusions is that Michał-Tomasz Wiśniowiecki was born
on 31st May 1640 in the locality of Olesko, rather than Wiśniowiec or Biały-Kamień. He
was initially brought up and educated at the court of his grandmother Katarzyna Zamoyska
in Zamość; after her death (6th October 1642), he moved to the court of his parents. When
his father Jeremi died (20th August 1651), Prince Charles Ferdinand Vasa (Karol Ferdynand Waza), Bishop of Wroclaw and Płock, took care of him. Michał was initially put
under supervision of the Jesuits at the castle in Brok, and subsequently attended the Jesuit
College in Pułtusk. During the ‘Swedish Flood’ years, he moved to Silesia to thoroughly
study rhetoric at the Jesuit College in Nysa (1655–1656). September 1656 saw Emperor
Ferdinand III bestow upon him the title of Podkomorzy (chamberlain) and granted him with
adequate allowance. Having visited Dresden, Michał-Tomasz studied at the Jesuit Academy
in Prague. He stayed there for almost four years, attending a three-year course in philosophy
and became acquainted with elements of the law. He returned to Poland in the former half
of 1660 (before 19th June). By that date, he has learned several languages, including Latin,
Italian, French and, perhaps, German. His education was ‘biased’, in that he had only been
taught in Jesuit schools, getting to know virtually nothing of Western Europe or the great
politics. These factors played a rather considerable part in his subsequent conduct and behaviour, when during his reign of more than four years as a king he had to face an extremely
tough situation of his country, the Polish-Lithuanian Commonwealth.
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Piotr Kitowski
Gdańsk
Spory rady miejskiej Nowego nad Wisłą
ze starostami w XVIII wieku
Urząd starosty dawał bezsprzecznie spore możliwości zarówno polityczne, jak
i finansowe. Większość dzierżycieli królewszczyzn zdawała sobie z tego sprawę.
Starała się więc wykorzystywać swoją pozycję poprzez poszerzanie spektrum
posiadanej władzy, w szczególności administracyjnej i prawnej. Niejednokrotnie
przejawiało się to próbą ściślejszego podporządkowania podległej sobie ludności,
w tym także miast, oraz walką z wszelkimi przejawami jawnej lub ukrytej niesubordynacji.
Dotyczyło to m.in. tzw. mniejszych miast Prus Królewskich. Warto przypomnieć, że do lat sześćdziesiątych XVII w., kiedy to było ich prawie 30, stanowiły
one mniej lub bardziej realną siłę polityczną, skupioną w izbie niższej pruskiego
generała (Sejmiku Generalnego). W 1662 r. zostały z niego usunięte, a o ich bieżące interesy mieli od tej pory dbać mieszczańscy przedstawiciele Gdańska, Torunia
i Elbląga, zasiadający w izbie wyższej1. W ostatecznym rozrachunku takie rozwiązanie okazało się nader niekorzystne. Dało bowiem asumpt do łamania należnych
im praw przez duchowieństwo, szlachtę oraz samych starostów, co zdarzało się
zresztą wielokrotnie2. Walka ze starostami stała się po pewnym czasie priorytetem miasteczek. Słusznie upatrując swoją siłę w jedności, starały się organizować
w walce z uciskiem, czego dobrym przykładem jest unia z 1702 r., która ten właśnie
cel obrała za podstawowy.
Zob.: J. Dygdała, Kwestia dopuszczenia małych miast Prus Królewskich do sejmiku generalnego w latach 1764–1768, „Zapiski Historyczne” 1981, t. 46, z. 1, s. 47–74.
2
S. Achremczyk, Reprezentacja stanowa Prus Królewskich w latach 1696–1772. Skład społeczny i działalność, Olsztyn 1981, s. 124–125; Z. Naworski, Sejmik Generalny Prus Królewskich 1569–1772. Organizacja i funkcjonowanie na tle systemu zgromadzeń stanowych
prowincji, Toruń 1992, s. 130–139; Chojnice. Dzieje miasta i powiatu, red. S. Gierszewski,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 87–88.
1
112
Piotr Kitowski
W dotychczasowej literaturze zagadnienie tych konfliktów poruszano zwykle
na marginesie innych problemów badawczych3. Z racji zainteresowań naukowych
badacze skupiali się raczej na kwestiach gospodarczych funkcjonowania starostw
oraz aktywności politycznej ich posiadaczy. Mimo że coraz częściej zauważa się
ten aspekt stosunków, to relacje z mniejszymi miastami wciąż czekają na osobne
opracowanie. Tym samym zasadna wydaje się próba naszkicowania sporów ze starostami w perspektywie przynajmniej jednej z niepokornych gmin, w tym wypadku
Nowego nad Wisłą (województwo pomorskie).
Wybór tego właśnie ośrodka, liczącego w 1772 r. niewiele ponad 1000 mieszkańców, podyktowany jest głównie obszernością zachowanego dla niego materiału źródłowego4. Są to przede wszystkim księgi miejskie, w których notowano
skargi na działalność „zamku”, oraz informacje o przebiegu konfliktów, widziane
nie tylko z perspektywy tamtejszych mieszczan (np. decyzje ordynków w sprawie
spełnienia lub odrzucenia określonych żądań zamku, opisy przebiegu spotkań ze
starostą, relacje z delegacji do Warszawy), lecz także samego starostwa (np. listy
do magistratu, mandaty). Łącznie wskazują one główne linie podziału, co stanowi
dobry wstęp do szerszej dyskusji.
W okresie wczesnonowożytnym starostwo nowskie dzierżyło kolejno kilka
rodów szlacheckich. W XVIII w. były to zasadniczo dwie rodziny, Konopackich
i Zboińskich5. Na początku stulecia przejął je kasztelan chełmiński Stanisław
Konopacki. Zarządzał nim przez dziewięć kolejnych lat (1700 – 30 października
1709), aż do swojej śmierci. Wskutek powiązań rodzinnych trafiło ono następnie
do familii Zboińskich. Rządy tego rodu, w osobach starosty lipieńskiego Jakuba
Hiacynta herbu Ogończyk (7 czerwca 1710 – 22 listopada 1752) i jego syna Józefa
Benedykta6 (22 listopada 1752 – 1771), przypadają na właściwą część XVIII w.,
należąc do jednych z najdłuższych (ponad 60 lat) i zarazem najbardziej konfliktowych7. Co prawda po młodszym Zboińskim starostą został jeszcze wojewoda ino S. Achremczyk, Związek małych miast Prus Królewskich w latach 1683–1772, „Zapiski Historyczne” 1979, t. 44, z. 1, s. 25–45 (tam wskazanie podstawowej literatury tematu).
4
W 1774 r. miasto liczyło dokładnie 1079 mieszkańców; A. Pryłowski, Gospodarka Nowego
n. Wisłą w latach 1662–1772. Problemy produkcji i wymiany, Bydgoszcz 1978, s. 13–38.
5
P. Czaplewski, Senatorowie świeccy, podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich 1454–
1772, Toruń 1921, s. 143–144.
6
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: AP Bydgoszcz), sygn. 196/111, s. 229.
7
Jakub Zboiński był synem podkomorzego dobrzyńskiego Wojciecha i Teresy (z d. Ubysz).
Starostwo uzyskał dzięki małżeństwu z kasztelanką chełmińską Ludwiką (z d. Konopacka).
Podkomorzym dobrzyńskim został 12 grudnia 1713 r. Wielokrotny poseł na sejm, kasztelan
dobrzyński (30 grudnia 1738) i elbląski (10 czerwca 1748). Ze związku z Ludwiką Konopacką miał sześciu synów: Antoniego, Ignacego – kasztelana dobrzyńskiego, Stanisława –
kanonika włocławskiego, Kazimierza – pułkownika, Józefa – starostę nowskiego, Michała – generała lejtnanta oraz starostę kowalskiego. Starostwo przekazał Józefowi jeszcze za
życia. Zmarł 18 lipca 1755 r.; J. Dygdała, Zboiński Jakub Hiacynt, w: Słownik biograficz3
Spory rady miejskiej Nowego nad Wisłą ze starostami
113
wrocławski Andrzej Moszczeński, ale zarządzał starostwem stosunkowo krótko,
gdyż od 26 kwietnia 1771 do 17 września 1772 r.
Pierwszy okres rządów Zboińskich był dość spokojny. Przez kolejnych osiem lat
nie odnotowano żadnych większych sporów. Stosunki istotnie się pogorszyły dopiero pod koniec wielkiej wojny północnej (1700–1721). Korzystając z osłabienia
gospodarczego wywołanego zniszczeniami, wysokimi kontrybucjami oraz problemami związanymi z odbudową, starostwo próbowało, tak jak w przypadku wielu
innych miast pruskich, wpływać na obsadę głównych stanowisk w magistracie, jak
też przejąć niektóre kompetencje w zakresie sądownictwa8. Z kolei rada Nowego
starała się podkreślać swoją autonomię, możliwie ograniczając te naciski.
Przejawem tego był spór, jaki zaistniał w 1719 r. Jakub Zboiński nie zgodził się
wtedy, aby burmistrzem został wieloletni rajca Michał Żorawski. Motywował to
nieposłuszeństwem i obelgami, jakimi ten rzekomo publicznie obrzucał starostwo9.
W rzeczywistości źródłem sporu był fakt, że włodarz Nowego otwarcie sprzeciwił
się staroście, nie wziął bowiem pod uwagę podczas ostatnich wyborów wyznaczonej przez Zboińskiego osoby, a mimo nieuznania nowego składu ordynków, w mieście dalej rozpatrywano sprawy sądowe. Starosta rozkazał więc przez nowskiego
pisarza, aby magistrat zgłosił się do zamku celem wyjaśnienia sprawy. Przybyła delegacja otrzymała od niego list, w którym wypunktowano wszystkie domniemane
nieprawidłowości oraz żądano zmiany obsady urzędów. Po powrocie zastępca burmistrza przedstawił list mieszczanom, występując jednocześnie do ordynków z pyny Pomorza Nadwiślańskiego, red. Z. Nowak, t. 4, Gdańsk 1997, s. 520–521. W zespole
miejskim Nowego zachowała się oblata działu spadku Jakuba i Ludwiki Zboińskich z 31
stycznia 1756 r. Odbył się on między „Józefem starostą nowskim, podkomorzym JKrMci,
Ignacym łowczym dobrzyńskim, Michałem generałem majorem wojsk JKrMsci i Rzpltey,
pułkownikiem i sekretarzem artylerii koronnej, starostą lipieńskim, księdzem Stanisławem,
kustoszem i kanonikiem katedralnym kujawskim, Kazimierzem pułkownikiem wojsk JKrMsci i Rzpltey, Antonim kasztelanem elbląskim [...] Zboińskimi”. Najmłodszy z braci, Antoni,
mimo że został wymieniony w ugodzie jako strona, fizycznie nie brał w niej udziału, gdyż
jak zaznaczono, „nie mogąc żadnej mieć wiadomości, gdzie się znajduje JMci Pan Antoni
[...], który jeszcze przed lat półtora [...] z domu wyjechawszy ani się nazad powraca, ani też
żadnej sobie wiadomości daje”. Jego nieobecność i próba kontaktu wyjaśniałyby opóźnienie
w przeprowadzeniu podziału. Z dokumentu wynika również, że Jakub Zboiński miał oprócz
sześciu synów trzy córki. Były to: Franciszka (najmłodsza, późniejsza kasztelanka elbląska),
Magdalena (średnia) i Konstancja (najstarsza). Konstancja Zboińska została wydana za kasztelana inowrocławskiego. Magdalena wyszła za mąż za Żorawskiego, łowczego płockiego.
Postanowienia działu zabezpieczono wadium w wysokości 70 000 zł. W imieniu rodzeństwa wpisu w aktach Nowego dokonał Ludwik Kerszenstein; AP Bydgoszcz, sygn. 196/110,
s. 37–45.
8
W. Ćwik, Uprawnienia administracyjno-sądowe starostów w miastach Lubelszczyzny
w drugiej połowie XVIII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1963, t. 15, z. 1, s. 153;
W. Szramowski, Dzieje miasta Sztumu w latach 1416–1772, Toruń 2011, s. 107–108.
9
AP Bydgoszcz, sygn. 196/23, s. 122–123.
114
Piotr Kitowski
taniem, czy dalej akceptują osobę Żorawskiego na stołku radzieckim. Odpowiedź
była taka, jakiej można było się spodziewać. Żądanie potraktowano jako przejaw
nacisku i nieuprawnione mieszanie się w sprawy miasta. W zasadzie jednomyślnie
poparto niesfornego włodarza, pozostawiając go na stanowisku10.
Nie była to pierwsza ani ostatnia próba tego typu. Wpływanie na samorząd poprzez negowanie wyboru konkretnych urzędników, jak też popieranie własnych
ludzi, powtarzało się – z różnym skutkiem – co jakiś czas. Każdej kierze przyglądał
się zwykle przedstawiciel starostwa; w okresie rządów Jakuba Zboińskiego instygator zamkowy Jan Suleński11. Jeżeli dany urzędnik lub urzędnicy zostali uznani za wrogich albo po prostu bezużytecznych dla zamku, odmawiano konfirmacji
wszystkich ordynków. Teoretycznie oznaczało to brak możliwości legalnego działania władz, w tym także sądu, zarówno bowiem ława, jak i sędzia byli wybierani
razem z radą. Inną kwestią był fakt, że w takiej sytuacji starostwo odmawiało przyjmowania apelacji od wyroków ławy. Jeśli stan ten trwał dłużej, mogło to powodować dotkliwe problemy dla funkcjonowania samorządu. Dlatego Nowe, podobnie
jak i inne miasta, godziło się na różne ustępstwa12. Polegały one na dopuszczaniu
pojedynczych ludzi starosty do niższych urzędów. Dobrym przykładem była kandydatura Wojciecha Ogórkowskiego, który jak dowiadujemy się z protokołu kiery
z 1737 r., został ławnikiem „z rozkazu JMci Starosty, który się sam tego domagał”13. Co ciekawe, wybory jak zwykle odbyły się 2 stycznia, Ogórkowskiego jednak dokooptowano dopiero 11 marca. Tym samym rada liczyła pięć osób, a ława,
razem z nowym (neo electus) ławnikiem – siedem. Natomiast wbrew oczekiwaniom
starostwa protegowany nie zrobił większej kariery. Nie wyszedł poza sąd ławniczy,
w którym zasiadał dość długo, bo przez kolejnych 27 lat (do 1763). Mimo tego
zrozumiałe było, że Zboińscy mieli w tym czasie informacje z pierwszej ręki na
temat działalności magistratu14.
Nie było jednak zgody na ingerencje w skład I ordynku. Konflikt dotyczący
Żorawskiego rozgorzał na nowo dwa lata później, w 1721 r. Otóż 19 lipca starosta
posłał do Nowego po sędziego Kaspra Langę oraz rajcę Pawła Klotha. Zażądał,
aby z powodu braku zatwierdzenia składu sąd zaniechano rozpatrywania jakichkolwiek spraw pod groźbą kary 500 bitych talarów15. Kto złamałby zakaz, miał do Pod odpowiedzią z 10 maja widnieją podpisy – na pierwszym miejscu Żorawskiego jako
burmistrza; ibidem, s. 127–129.
11
Ibidem, sygn. 196/29, s. 26; ibidem, sygn. 196/25, s. 67–68.
12
Zob.: J. Skibiński, Starostwa dziedziczne Prus Książęcych w XVII i XVIII wieku. Studium
z dziejów przeobrażeń społeczno-ustrojowych, Olsztyn 1972, s. 126–139.
13
AP Bydgoszcz, sygn. 196/25, s. 157.
14
Warto natomiast dodać, że jeszcze w 1735 r. na generale w Grudziądzu Nowe wraz kilkoma
innymi miastami (Grudziądz, Skarszewy, Lidzbark) oskarżało starostę o próbę narzucenia sobie wyboru urzędników; S. Achremczyk, Związek małych miast Prus Królewskich, s. 37–38.
15
10
115
datkowo stanąć przed obliczem kanclerza ziemskiego. Jednocześnie zamek zgłosił
protest, w którym twierdzono, że Żorawskiego powinno się odwołać z rady, jako
że mieszczanin Krzysztof Trytt zarzucił mu czarostwo16. Trytt nie ograniczył się
zresztą w oskarżeniach wyłącznie do burmistrza, gdyż w następnym roku wyzwał
od czarowników i złodziei całą radę17. Niemniej jednak miasto, w przeciwieństwie
do podobnych prób ograniczenia kompetencji sądowych podjętych wobec Gniewu
i Starogardu, nie ugięło się, a protest odrzucono18. W odpowiedzi w grudniu 1721 r.
Zboiński podważył składane mu corocznie sprawozdanie z rachunków miejskich19.
Na prośbę mieszczan, aby przemyślał swoje stanowisko, zarzucił Nowemu nieposłuszeństwo oraz zawiązanie wymierzonego w zamek spisku. Sprawa miała się
rozstrzygnąć w Warszawie, co mogło nawet spowodować odesłanie jej do rozpatrzenia przez pruski generał20.
Trzyletni brak konfirmacji władze postanowiły rozwiązać w inny sposób21.
Z zapytaniem, czy w mieście dalej powinny być rozpatrywane sprawy sądowe, burmistrz Nowego zwrócił się do trzech ordynków. Przedstawiono wszystkie za i przeciw, przede wszystkim fakt, że zgoda mogłaby tworzyć niebezpieczny w przyszłości precedens do kolejnych ustępstw. Mieszczanie zadecydowali więc o ponownym
przeciwstawieniu się Zboińskiemu, nie zważając na grożące im sankcje.
Wobec takiego obrotu spraw starosta postanowił odwołać się do ambicji niektórych ważniejszych członków rady. Pod koniec marca 1722 r. wezwał rajcę Pawła
Klotha. Zaproponował mu, żeby sam przejął funkcję sędziego i w swoim domu
osądził występki pozostałych rajców i ławników22. Relację o tym Kloth zdał następnie ordynkom. Propozycję Zboiński potwierdził miesiąc później przed delegatami rady Kasprem Langą (sędzią), Jakubem Kuczorą (ławnikiem), Tomaszem
Szczepańskim (ławnikiem) i Janem Gierzem (przedstawicielem gminu)23. Była to
jawna próba przeciągnięcia na swoją stronę części mieszczan. Mimo to włodarze
zwrócili się do Klotha, by ten przyjął propozycję, umożliwiając legalne działanie sądu, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie dojdzie do sądzenia kogokolwiek za
Ławnik w latach 1723–1730. Zmarł w 1730 r. Procesy czarownic w Nowem omówił J. Wijaczka, Polowanie na czarownice i czarowników w Nowem nad Wisłą i najbliższej okolicy
miasta w XVII i w pierwszej połowie XVIII wieku, „Czasy Nowożytne” 2009, t. 22, s. 119–144.
Zob. też: idem, Procesy o czary przed sądami miejskimi i wojewodzińskimi w Skarszewach
w końcu XVII i w pierwszej połowie XVIII wieku, w: Prusy i Inflanty między średniowieczem
a nowożytnością. Państwo – społeczeństwo – kultura, red. B. Dybaś, D. Makiłła, Toruń 2003,
s. 81–96.
17
18
S. Achremczyk, Związek małych miast Prus Królewskich, s. 37.
19
20
Zob.: S. Achremczyk, Związek małych miast Prus Królewskich, s. 31.
21
22
Ibidem, s. 79.
23
Ibidem, s. 80.
16
116
Piotr Kitowski
działalność w magistracie. Kloth zgodził się, pod warunkiem, że zostałby wybrany
na kierze oraz mógłby poprzysiąc urząd, tak jak to nakazywało prawo i zwyczaj.
Miasto nie zdecydowało się jednak na zorganizowanie nowej elekcji.
Brak odpowiedzi magistratu spowodował zaostrzenie konfliktu. Podejmowane
w tym czasie przez starostę działania pozostawały już na granicy łamania prawa
oraz były niezgodne z zawartymi wcześniej umowami, tak jak np. w lipcu 1722 r.,
gdy powstał spór co do możliwości wypasu bydła na gruntach poza miastem. Podstarosta pobił wtedy pasterza miejskiego i powierzone mu bydło, kiedy ten popędził je rzekomo na włóki należące do zamku. Wówczas wydelegowani do starosty
urzędnicy przedstawili mu konotację własności miejskiej, podpisaną przez poprzedniego posesora, wspomnianego Stanisława Konopackiego. Zboiński jednak
nie miał zamiaru uznać racji miasta i twierdził, że póki Żorawski nie spełni jego
żądań, to „jak będę mógł, tak będę miastu dokuczał”24. Jak sam później przyznał,
osobiście kazał bić pastucha i zachęcał swoich ludzi do ataków na mieszczan, jeśli
ci wchodziliby na pastwiska starostwa. Gdyby zaś podobne skargi miały się powtórzyć w przyszłości, to takiego mieszczanina „każe z jego domu własnego za łeb
wywlec i publicznie na rynku kijami zabić”. Pieniactwo dzierżawcy miał podkreślać fakt, że nie oddał karty z wyszczególnieniem użytków miasta, którą wcześniej
przedłożyli mu delegaci25.
Pod koniec sierpnia 1722 r. radę upoważniono do przeproszenia Zboińskiego, ale
jednocześnie zażądano, aby prawa Nowego były dalej respektowane26. Nie wydaje
się natomiast, aby powzięto w związku z tym jakieś konkretne kroki. Zdecydowano
się na inne rozwiązanie. Poproszono o mediację miecznika ziem pruskich Ignacego
Czapskiego, znanego skądinąd z przychylności, jaką darzył miasta27, i – nie bez
dostrzegania własnego interesu – wykorzystywania swojej pozycji w celu ochrony
ich interesów28. Powtórzono mu propozycje ugody, a ten wyraził chęć pośredniczenia w rozmowach, proponując, aby rada wystosowała do niego list, w którym miała
wymienić wszystkie wolności, jakie Nowe uzyskało od monarchów29. Miecznik
radził też, żeby w mediacji uczestniczył drugi, wskazany przez magistrat mediator. Wydaje się, że pośrednictwo Czapskiego dało rezultat. Paweł Kloth 9 grudnia
potwierdził, że starosta wyznaczył na 2 stycznia 1723 r. kierę, w której deklarował udział swoich przedstawicieli30. Nie dysponujemy jednak księgami rady z lat
1723–1726, mogącymi rzucić lepsze światło na ostateczne zażegnanie tego sporu.
Należy natomiast zaznaczyć, że Michał Żorawski, którego ustąpienia tak długo
26
27
28
29
30
24
25
Ibidem, s. 85–86.
Ibidem, s. 87.
Ibidem, s. 93.
S. Achremczyk, Związek małych miast Prus Królewskich, s. 33–34.
AP Bydgoszcz, sygn. 196/26, s. 68 (1730).
Ibidem, s. 102.
Ibidem, s. 101–102.
117
żądano, pełnił funkcję burmistrza do końca 1722 r. Jego miejsce zajął w 1723 r. Paweł Kloth (na marginesie, jeden z najdłużej prezydujących włodarzy)31. Żorawski
usunął się lub został usunięty na kilka lat w cień. Do aktywnej działalności w radzie
powrócił dopiero w 1728 r.32 Można więc przypuszczać, że w tym przypadku, przynajmniej częściowo, spełniono warunki stawiane przez starostwo.
W latach trzydziestych i czterdziestych nie nastąpił większy ferment w stosunkach miasto – starostwo, wykraczający poza wspomniane spory kompetencyjne,
prawne i drobne sprawy kryminalne33. Nie zmieniło się też podejście miasta do
działań zwierzchności. O stosunku do starostwa niektórych rajców i ławników
w tym czasie mogą świadczyć wydarzenia z grudnia 1742 r. Sądowy nazwiskiem
Szpyc, z uwagi na nieoddanie przez zamek mapy zawierającej potwierdzenie lokalizacji gruntów należących do Nowego, miał znieważyć starostę, głosząc, że
„przy którym miasteczku są starostowie, to tak jest, jak gdyby wilka koło owiec
postawił” i że Zboiński był „wilkiem wielkim drapieżnym”34. Za to skazano go na
50 grzywien oraz zawieszono w pełnieniu funkcji ławnika na kwartał. Nie był to
jedyny wyłączony członek ławy. W sprawie mataczył Mateusz Kwiatkowski, którego uznano nawet za krzywoprzysiężcę. Oskarżał Szpyca, mimo że sam atakował
zamek, niejednokrotnie w niewybrednych słowach. Za burmistrza Stanisława Kuczorę (pierwsza połowa 1742) wzywał radę, aby ta nie ulegała tak łatwo zamkowi.
Wtedy spór zdołano wyciszyć. Tym razem skazano go nie tylko na kary finansowe,
lecz także zakazano mu zasiadania w ławie przez kolejne półtora roku35. Gdyby
Ostatni raz w 1738 r. W radzie zasiadał do 1742 r.
Z innej strony patrząc, choćby rozpatrując przykład Klotha, którego starosta starał się przeciągnąć na swoją stronę, miasto próbowało aktywnie wpływać na osoby uznawane za jego
sprzymierzeńców. Narzędziem ku temu było m.in. prawo dzierżawy włók miejskich, które
krnąbrnym mieszczanom odbierano. Przykładowo, przywilej ten utracił wspomniany wcześniej Krzysztof Trytt, którego oskarżono o donoszenie zamkowi o sytuacji w Nowem; AP
Bydgoszcz, sygn. 196/24, s. 93. Podobne oskarżenia padły na bogatego mieszczanina kościerskiego Bogusława Bonika (Bunika) w 1721 r. W Kościerzynie plotkowano, że „opowieści do
zamku nosi, także i cokolwiek w mieście dzieje się”. Nie udowodniono mu jednak takich
czynów; Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej: BZNiO),
sygn. 3181/II, s. 110v. Inwentarz pośmiertny Bonika w: Archiwum Państwowe w Gdańsku
(dalej; AP Gdańsk), sygn. 506/4, k. 48–51 (19 grudnia 1746 r.).
33
Np.: AP Bydgoszcz, sygn. 196/101, s. 180–181 i n. (1742). W 1738 r. czterech pijanych
mieszczan naszło nocą na zamek, gdzie pobili czeladź. Łącznie skazano ich na 90 grzywien
i kilka tygodni wieży; ibidem, sygn. 196/30, s. 44–45.
34
Ibidem, sygn. 196/101, s. 182, 188.
35
Ibidem, s. 189. Podobne nastroje notowano także w innych, mniejszych miastach. Przykładowo, w czerwcu 1723 r. przed oblicze kościerskiego sądu trafił Andrzej Zielonka. Podczas
jarmarku, oburzony postawą starostwa w stosunku do magistratu, miał proponować burmistrzowi Kościerzyny siłowe rozwiązanie problemu – pobicie ludzi starosty, w tym podstarościego Franciszka Klickiego; BZNiO, sygn. 3182/II, k. 129v–130v. Sprawę potraktowano
wyjątkowo poważnie, jako że rok wcześniej mieszczanie rzeczywiście użyli siły, zaatako31
32
118
Piotr Kitowski
zdarzyły się nowe kalumnie, zagrożono mu dodatkowo dożywotnim pozbawieniem funkcji („wiecznie […] od sądu odganić”). W marcu 1744 r. niesforny ławnik
awansował do rady36. Wcześniejsze sprawy nic go jednak nie nauczyły. W 1750 r.
mający wówczas 58 lat Kwiatkowski ponownie został zawieszony, tym razem
na pół roku37. Skrytykował rzekomą korupcję wśród władz miejskich, sugerując
wprost sprzedajność urzędów („[…] żal się Boże jak się tu u Nas dzieje, z prawdy
nieprawdę zrobią, z sprawiedliwości niesprawiedliwość, to jest kto ma złą sprawę
wygra, kto dobrą to przegra oraz […] urzędu i stołka swego za szeląg sprzedawać
chciał”). Rada ponownie zagroziła mu dożywotnim pozbawieniem urzędu. Jak wynika z zapisów ksiąg miejskich, na urząd nie został jednak przywrócony38.
Starostwo także nie ufało mieszczanom, stale wietrząc spiski39. Było to o tyle
uzasadnione, że w końcu lat trzydziestych unia mniejszych miast wznowiła działalność, jej przedstawiciele zaś kolejny raz zaproponowali wspólny front w procesowaniu się ze starostami. Nie dało to natomiast oczekiwanych rezultatów.
Kolejny ostry konflikt wybuchł w latach pięćdziesiątych, kiedy rządy przejął Józef Zboiński. Spór miał podobne tło jak te toczone wcześniej z jego ojcem.
W 1754 r. na burmistrza wybrano Franciszka Szenka. Zamkowi doniesiono, że
wyboru dokonano w obecności zaledwie kilku członków rady40. Powstało zatem
pytanie, czy był on ważny z punktu widzenia prawa. Kiedy delegacja deputowana do starosty przedstawiła Zboińskiemu wyniki kiery, ten poprzez swojego komisariusza odpowiedział, że „sto kijów Schenk dostanie confirmacji”41. Wyraźnie
zdziwiło to zebranych. Nie wiedząc, co odpowiedzieć, pytali, czy nie była to jakaś
forma żartu, na co wyraźnie stwierdzono, że nie, zamek zaś dodatkowo zajął fundusze z kamlarii42. Było to tak zaskakujące, że deputowani po powrocie oraz zdaniu
relacji musieli poprzysięgnąć, że to, co widzieli i usłyszeli, zdarzyło się naprawdę.
W odpowiedzi rada nakazała urzędnikom (przede wszystkim burmistrzom i sędziemu), żeby nie chodzili w pojedynkę do starosty, a jeśli musieli, to aby nie zabierali
ze sobą żadnych dokumentów.
Wobec takiego obrotu spraw Nowe postanowiło szukać pomocy w sądach
zwierzchnich. Nakazano rewizję wydanych dla miasta dokumentów królewskich43,
wali zbrojnie należący do starosty Stanisława Denhoffa folwark, za co burmistrz Krzysztof
Kleszczyński stracił swój urząd; Kościerzyna. Zarys dziejów miasta do 1939 roku, t. 1, red.
M. Kallas, Toruń 1994, s. 67.
36
37
Ibidem, sygn. 196/106, s. 24–25.
38
Być może zmarł.
39
Np. ibidem, sygn. 196/30, s. 77 (1738).
40
Ibidem, sygn. 196/33, s. 16.
41
Ibidem, sygn. 196/32, s. 132.
42
Ibidem, s. 139, 141–142.
43
Ibidem, s. 144–145.
119
tak aby móc skierować sprawę do asesorii44. Na delegatów wybrano sądowego Józefa Żorawskiego, instygatora miejskiego Gotarda Litkamera oraz pisarza miasta
Jana Makulskiego45. W podróż zabrali ze sobą46:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Oblatę przywileju na włóki (ze skrzynki bractwa rolniczego),
Dekret Vladislai Quarto,
Dekret Vladislai Quarto,
Dekret Zygmunta Trzeciego w księdze czerwonej,
Dekret Joannis Casimiri,
Przywilej Bractwu Strzeleckiemu Jana Trzeciego w książce złotej pergaminowej,
także w tejże książce sam oryginał Buthlera starosty nowskiego,
7.Kwit z czynszu jako płacono po zł. 8 polskich z włóki Jaworskiego,
8. Drugi kwit także na czynsz, jako płacono po zł. 8 polskich, Jaworskiego,
9. Mandat miastu wydany od W. J Pana Starosty,
10. Relacja mandatu przeciwko J. Panu Staroście,
11. Manifest con. Illrem. Mgcum. Zboiński 1744 w Świeciu wydany,
12.Także manifest [z r.] 1746 w Golubiu,
13. Elekcja magistratu,
14.Zapis jedności miasta,
15. Manifesta trzy przeciw J. Panu Staroście,
16. Dekret quaratur Vladislai Quarto 1640 na dwie kopy drzewa do budynku mieszczanów.
Delegacja wróciła z podróży po miesiącu, w okolicach 8 maja. Zdała rachunki
(105 fl. i 3 gr) oraz potwierdziła przekazanie materiałów rezydującemu w Warszawie patronowi47. Dnia 22 maja miasto jeszcze raz wysłało delegata do stolicy48.
Dodatkowo ordynki postanowiły, że do zakończenia sprawy mieszczanie mają odmawiać wykonywania należnych zamkowi szarwarków. Wydano też zakaz wspólnego wypasu bydła na gruntach miejskich. Zakazy te powtórzono 4 lipca49. Co
zrozumiałe, konflikt narastał nie tylko między starostą a radą. Napięcie rosło także
między ludnością zamkową a miejską. Mogło to zostać wykorzystane przeciw Nowemu, tym bardziej że ludzie starosty, widząc stosunek swojego zwierzchnika do
Ibidem, s. 147. W tym samym czasie miasto weszło w spór z kasztelanem elbląskim, którego
przedmiotem był wykup zastawionych przez Nowe włók. Podczas spotkania z nim delegaci zostali zelżeni („Ty skurwysynu, buntujesz się z drugiem nie tylko na starostę, ale i na
mnie!”). Miastu nakazano przedstawienie dokumentów potwierdzających zastawy. Finału
sprawy nie znamy; ibidem, sygn. 196/32, s. 166, 172, 184–185, 193; ibidem, sygn. 196/33,
s. 74.
45
Jeszcze przed wyjazdem ordynki podjęły decyzję o zwróceniu im kosztów podróży po powrocie, o ile przedstawią stosowne rozliczenia.
46
47
Ibidem, s. 163–164.
48
Ibidem, s. 194.
49
Ibidem, s. 198.
44
120
Piotr Kitowski
miasta, często prowokowali nowian, wiedząc, że pozostaną bezkarni. Dlatego rada
wydała zarządzenie, aby unikać jakichkolwiek kontaktów, w ten sposób minimalizując ryzyko niepotrzebnych sporów50.
Problem wrócił przy okazji kolejnej kiery w 1755 r. Rajca Franciszek Jakubowicz przypomniał wątpliwości dotyczące wyboru Franciszka Szenka rok wcześniej51. Nie dało to jednak rezultatu, gdyż ten pozostał dalej na stanowisku52. Magistrat 13 maja otrzymał dekret z asesorii, w myśl którego do następnej kiery funkcję
prezydenta powinien objąć Jakubowicz53. Ponieważ było to nie na rękę aktualnemu
zarządcy, dekretu nie wykonano. Argumentowano to faktem, że dokument zdaniem rajców był niejasny. Wskazany w nim termin przekazania stanowiska minął,
do następnej zaś elekcji pozostało niewiele czasu (ponad pół roku!). Wystąpiono
więc do sądu asesorskiego z prośbą o dokładniejszą interpretację. Przy okazji rada
wytknęła Jakubowiczowi dbanie o własne interesy i poradziła mu, że jeśli chce,
aby na niego przyszła kolej do zasiadania na prezydenckim stołku, to osiągnie ten
cel „przy zachęceniu serc dobrych i przyjaznych ku sobie”. Dopiero 23 sierpnia
asesoria odpowiedziała, przyznając burmistrzostwo ponownie Jakubowiczowi54.
Ordynki postanowiły więc, aby 10 września oddać mu urząd, tak jak nakazywał
wyrok55. Obawiając się, że dojdzie do nieprawidłowości, nowy burmistrz zarządził natychmiastowe oddanie kluczy, zwrot papierów miejskich56 oraz publikację
wszystkich akt dotyczących sprawy przejęcia przez niego funkcji. Przy tym niemal od razu poprawiły się nieco stosunki z zamkiem. Miasto zaczęło regulować
wszystkie należności, Jakubowicz zaś w kolejnym roku ponownie został wybrany
na włodarza57. Nie stracił na tym również Szenk. Pozostał rajcą i nie wyciągnięto
z faktu obstrukcji wyroku żadnych negatywnych konsekwencji. Starosta nie chciał
natomiast aprobować kiery, dopóki sprawy z miastem toczyły się jeszcze w stolicy58. Dał wyraźnie do zrozumienia, że „będzie dobrze”, jeśli magistrat przestanie
występować przeciw starostwu, zajmując się realizacją swoich zobowiązań59.
Ibidem, s. 199.
Szenk określany był w dokumentacji nie jako prezydent albo burmistrz, lecz jako „rządca
miasta”.
52
53
Ibidem, s. 33.
54
Wpis 9 września, ibidem, s. 41.
55
Przy okazji złożono rachunki z podróży do Warszawy (Szenk/Makulski, 319 fl. 14 gr) i Piotrkowa (Żurawski, 142 fl. 24 gr, 2 szelągi).
56
57
Ibidem, s. 62.
58
Ibidem, s. 132.
59
Zob.: ibidem, s. 114–115, 119–120, 145. Podobny spór toczył się w latach czterdziestych
w Sztumie. W 1744 r. prezydujący burmistrz Krzysztof Brzeski został z bliżej nieznanych
przyczyn zawieszony przez radę na trzy lata. Zarówno w tym okresie, jak i po nim funkcję
włodarza pełnił Marcin Izbrant. Mimo minięcia przewidzianego czasu zawieszenia Izbrant
50
51
121
Długoletnie zatargi z miastem przyniosły rezultaty na początku kolejnej dekady.
Wtedy to starostwu udało się wykorzystać wewnątrzmiejskie konflikty oraz pogłębiającą się niechęć do rządów starej rady. Podczas kiery 3 stycznia 1763 r. doszło
do gwałtownego wystąpienia części obecnych przeciw wyborowi niektórych urzędników60. W organach miasta wytworzyła się już wówczas opozycja, która – jak to
bywało także wcześniej w miastach pruskich – kontestowała ostatnie lata rządów,
tych samych zresztą osób61. Jak zanotowano w księgach miejskich, wskutek gwałtu „kiera podług prawa swego skutku nie odebrała”. Powtórzono ją więc kilka dni
później i wystąpiono o zatwierdzenie przez starostę. Ten jednak nie wyraził zgody.
Dnia 11 czerwca wydelegowano do niego ponownie kilku mieszczan: Wawrzyńca
Willoma, Antoniego Burnickiego, Kaspra Bohla, Jana Jegra, Jana Neymana oraz
pisarza Ludwika Neryska62. Miasto zwróciło się z prośbą o protekcję i konfirmację
kiery, starosta jednak po raz kolejny odmówił, uzasadniając to dwoma argumentami63. Po pierwsze, jego zdaniem w radzie i ławie zasiadali ludzie, którzy powinni
byli być karani gardłem, a przynajmniej banicją, jako że „są krzywoprzysięzcami
[i] złodziejami publicznemi”. Mieli oni potajemnie zaciągnąć wysoką pożyczkę od
klasztoru Cystersów pelplińskich oraz dopuścić się defraudacji funduszy miejscowego kościoła64. Po drugie, w katolickim Nowem65, w przeciwieństwie do innych
miast Prus Królewskich, rzekomo nie dopuszczano do sprawowania wyższych urzę-
60
61
62
63
64
65
nie zwolnił prezydentury. Dopiero w 1757 r. dekretem asesorii Brzeski miał być przywrócony
na stanowisko; W. Szramowski, Dzieje miasta, s. 108–109.
E. Cieślak, Walki ustrojowe w Gdańsku i Toruniu oraz niektórych miastach hanzeatyckich
w XV w., Gdańsk 1960, passim.
W tym czasie Józef i Michał Zboińscy aktywnie działali na dworze Augusta III. W okresie
bezkrólewia 1763–1764 przeciwstawiali się stronnictwu Czartoryskich; zob.: J. Dygdała,
Zboiński Jakub Hiacynt, s. 521; idem, Aktywność polityczna szlachty Prus Królewskich na
przełomie czasów saskich i stanisławowskich (próba kwantyfikacji), „Zapiski Historyczne”
1982, t. 47, z. 4, s. 194–199; idem, Życie polityczne Prus Królewskich u schyłku ich związku
z Rzecząpospolitą w XVIII wieku. Tendencje unifikacyjne i partykularyzm, Warszawa 1984,
passim. W swoich pamiętnikach kasztelan brzesko-litewski Macin Matuszewicz wspominał, że w 1763 r. Józef Zboiński brał udział w nierozstrzygniętym pojedynku z wojewodą
podlaskim, Godzkim. Wówczas, rzekomo nie raniąc, złamał na gołych piersiach przeciwnika szpadę. Skutkiem tego było przerwanie walki. Jednocześnie Zboińscy popierali bezskutecznie kandydaturę Matuszewicza na różne urzędy; Pamiętniki Marcina Matuszewicza
kasztelana brzeskiego-litewskiego 1714–1765, wyd. A. Pawiński, t. 4, Warszawa 1876, s. 9.
Matuszewicz wspomniał też o konflikcie Jakuba Zboińskiego o starostwo plotelskie, zajęte
przez starostę żmudzkiego Zaranka; Pamiętniki Marcina Matuszewicza, t. 2, Warszawa 1876,
s. 139–140. Zob. też: t. 3, Warszawa 1876, s. 123, 139, 184.
„Trumny, skrzynki i kłódki odbijali i skarbony kościelne”; AP Bydgoszcz, sygn. 196/130,
s. 532–532; ibidem, sygn. 196/36, s. 132 (26 marca 1763).
Ibidem, sygn. 196/36, s. 163–164.
122
Piotr Kitowski
dów protestantów. Odmowa była ważna do czasu, aż zostanie zmieniony skład rady
i „Lutrzy jako y Katolicy wzajemnie ze sobą w Urzędach zasiadać nie będą, a to tak
w Magistracie, Sądzie i Trzech Ordynkach, co cała publika [za]aprobuje”66.
W bliżej nieokreślonych okolicznościach miasto przystało na wszystkie warunki, pod czym podpisali się ważniejsi przedstawiciele ławy, III ordynku oraz burmistrz – wiceprezydent Franciszek Szenk. Już kilka dni później z żądaniem realizacji tych postanowień wystąpili do Zboińskiego deputowani Bohl, Jegier, Neuman,
Burnicki i Willom67. Nowe wybory miały „obrać urzędników takowych, którzy
żadnej nie podlegają cenzurze, między któremi y Lutrzy pomieścić się mogą, lecz
takowi, którzy się zdadzą do tych urzędów, u których nie o wiarę, lecz o sprawiedliwość sortować się powinno”. Zgodnie z wytycznymi kierę należało przeprowadzić
w kościele, a wszyscy nowo obrani byli zobowiązani do przysięgi posłuszeństwa.
Protokół musiał następnie zostać zaakceptowany przez mieszczan (w myśl zasady
„jeden za wszystkich, a wszyscy za jednego”), odwołanym zaś z urzędów miano
przedstawić konkretne zarzuty w zakresie pełnionych funkcji, co w założeniu chroniło przed ewentualnym podważeniem „extraordynaryjnej elekcji”.
Kiera odbyła się niedługo po spotkaniu ordynków, 15 czerwca. Ludność Nowego postanowiła poprzeć wszystkie żądania, składając z funkcji dużą część dotychczasowych urzędników. Dla porównania, zgodnie z zapisem w protokole wyborów
z 3 stycznia 1763 r. w magistracie zasiadali68:
Rada:
Michał Gąsieniewski (Prasidens),
Franciszek Schenk (Vice Prasidens),
Andrzej Grabowski (burmistrz),
Jan Kloth (Iudex et Consul),
Józef Żurawski (Consul),
Wojciech Murawski (Consul, neo electus).
Ława:
Wojciech Ogórkowski (Prothoscabinus),
[Jan] Urban Langa (Scabinus),
Michał Żurawski (Scabinus),
Jan Cynka (Scabinus),
Antoni Foth (Scabinus),
Wawrzyniec Willom (Scabinus, neo electus),
Zarzut ten nie był całkiem zasadny. W Nowem, gdzie w XVIII w. stosunek katolików do luteranów wynosił w przybliżeniu 2:1, ci drudzy mieli silną reprezentację w bractwie kupieckim,
które popularnie nazywano „niemieckim” albo wprost – „luterskim”. Z niego rekrutowała się
część bogatych, jak na warunki miasta, rodów rajców i ławników; A. Pryłowski, Gospodarka
Nowego, s. 34; AP Bydgoszcz, sygn. 196/99, s. 227–228.
67
68
Ibidem, sygn. 196/130, s. 539; ibidem, sygn. 196/36, s. 104–105, 114–115.
66
123
Antoni Burnicki (Scabinus, neo electus)69.
Po nowej kierze ordynki tworzyli:
Rada:
Franciszek Schenk (burmistrz-prezydent),
Kasper Bohl (burmistrz-wiceprezydent),
Jan Urban Langa (burmistrz-wiceprezydent),
Michał Żurawski, który awansował z ławy i objął funkcję sędziego,
Piotr Janka (nie zasiadający wcześniej ani w radzie, ani w ławie).
Ława:
Jan Rorewicz,
Jakub Neyman,
Mateusz Wąglikowski,
Jan Suchciewicz,
Jan Jagier (dodatkowo nowy kamlarz)70,
Wawrzyniec Willom,
Antoni Burnicki,
Antoni Foth.
Jak wynika z przytoczonego protokołu, wymieniono prawie cały skład I ordynku,
z którego na stanowisku pozostał tylko jeden członek, Franciszek Schenk. W miejsce usuniętych rajców wybrano w większości dotychczasowych ławników lub
osoby z III ordynku. Natomiast z ławy pozbyto się przewodniczącego wybranego
w 1763 r. i jednego sądowego. Od urzędów miejskich odsunięto zupełnie Jana Klotha (rada, sędzia, zm. przed 1766), Andrzeja Grabowskiego (rada), Michała Gąsieniewskiego (rada), Józefa Żurawskiego (rada), Wojciecha Murawskiego (rada)
i Wojciecha Ogórkowskiego. Tego ostatnio wymienionego – jak wspomniałem –
przez wiele lat popierał sam starosta71. Żaden z nich nie wszedł później do rady lub
ławy oraz nie pełnił we władzach miasta żadnej istotnej funkcji72. Spowodowało to
Na kamlarza wybrano Jana Żurawskiego. Ekstraktorami hiberny byli Franciszek Grabowski
i Jakub Neyman, a małego czynszu – Andrzej Grabowski i pisarz miejski. Rewizorami wódki
byli niejaki Wiśniewski i Świderski, szpitalnymi – Jan Urban Langa, Antoni Klementowicz,
taksownikami chleba i mięsa – Wojciech Murawski i Urban Langa, prowizorami bydła – Wiśniewski i Kunka. Do wagi rynkowej powołano Jerzego Giertza i Świderskiego, do lustracji
kominów – Choińskiego i Manuszewskiego, do dróg i mostów – Wiśniewskiego i Szablińskiego.
70
71
Jeszcze w lipcu 1763 r. Andrzej Grabowski pojawia się dalej jako wiceprezydent, a Jan Żurawski jako kamlarz. Niemniej jednak osoby zdjęte z urzędów nazywane są jako „przeszli
rajcy/ławnicy”; ibidem, sygn. 196/36, s. 208.
72
Nowe wybory nie spodobały się niektórym z obecnych na kierze mieszczanom. Józef Żurawski i Kazimierz Jordański zostali oskarżeni o zakłócenie porządku na ratuszu, za co we
wrześniu 1763 r. Żurawskiego skazano na cztery dni wieży i 12 grzywien (na ratusz). Do69
124
Piotr Kitowski
dużą zmianę w utrwalonej strukturze partycypacji określonych rodów w samorządzie Nowego (Cynka, Kloth, Gąsieniewski), do którego dopuszczono nowe rodziny (Bohl, Janka, Jagier).
Ekstraordynaryjna kiera i zastąpienie wybranych osób było realizacją pierwszego warunku starostwa. Drugi stanowiło rozliczenie byłych urzędników. Rozpoczęto od żądania zwrotu dokumentów, przetrzymywanych w tym wypadku przez
rajcę oraz sędziego miasta Jana Klotha (23 czerwca)73. Wśród papierów miało się
znajdować m.in. poświadczenie kontrowersyjnej pożyczki 3000 fl. od cystersów
pelplińskich (z prowizją w wysokości 6%)74. Wpis dotyczący tej umowy zachował
się w protokołach sądu ławniczego z maja 1762 r. Zgodnie z nim burmistrzowie
Michał Gąsieniewski i Andrzej Grabowski, sędzia Jan Kloth oraz gmińscy Franciszek Grabowski, Kazimierz Jordański i Maciej Wąglikowski pożyczyli wspomnianą kwotę pod zastaw nieruchomości75. Każdy z nich otrzymał po 500 fl. Nie było
w tym nic nadzwyczajnego, jako że i wcześniej, szczególnie w gorszych latach,
miasto korzystało z tej możliwości, zadłużając się u zakonników oraz podmiotów prywatnych76 na różne wydatki i w różnej, czasem dużej wysokości77. Część
datkowo miał na rynku odwołać zadaną kalumnię, której dokładnej treści nie znamy. Były to
jednak pojedyncze przypadki, a jak się wydaje, dotychczasowi rajcy i ławnicy nie podnieśli
szczególnego larum. Sprawa kiery wróciła w październiku. Dnia 13 października na ratuszu
zebrano mieszczan, którzy jeszcze raz potwierdzili wybór nowych władz, tak jak chciał starosta, „jeden za wszystkich, a wszyscy za jednego” . Tym samym ponownie potwierdzono
legalność wyboru; ibidem, s. 222.
73
Ponadto Kloth miał wydać klucz od archiwum oraz służący sądowi krucyfiks; ibidem,
s. 171–172.
74
Podobne kontrowersje związane z dysponowaniem publicznymi pieniędzmi powstały np.
w Skarszewach w 1692 r.; AP Gdańsk, sygn. 520/21, k. 52–53. Na początku XVIII w. w Kościerzynie plotka, jakoby burmistrz defraudował fundusze kamlarii, doprowadziła do tumultu,
w wyniku którego włodarz musiał ratować się ucieczką; P. Kitowski, Sprawa śmierci i spadku Macieja Aleksego Lipińskiego. Inwentarz pośmiertny kościerskiego plebana z 1721 r.,
„Rocznik Gdański” 2011–2012, t. 71–72, s. 48–49, przypis 10. Nie były to jedyne tego typu
przypadki, jakie znajdujemy w aktach sądowych mniejszych miast. W 1770 r. burmistrz Sztumu Jędrzej Oszyński został oskarżony o świadome działanie na szkodę miasta; AP Gdańsk,
sygn. 524/14, s. 449–451.
75
76
Za prezydentury Franciszka Schenka miasto pożyczyło od niejakiego Rebelińskiego 1000 fl.
z prowizją; ibidem, sygn. 196/36, s. 63.
77
Z tej możliwości korzystali również indywidualnie mieszczanie Nowego. Przykładowo,
w tym samym roku nowski ławnik Antoni Foth pożyczył od sekretarza i spowiednika konwentu św. Benedykta Panien Grudziądzkich Józefa Chodeckiego 300 fl. (z wpisem na grunty
i prowizją sex a centum); ibidem, s. 61. W 1744 r. przed sądem nowskim toczyła się sprawa
długu, jaki miał u pelplińskiego konwentu Maciej Kraffert (100 fl. plus prowizja, w sumie
128 fl.). Dla zabezpieczenia spłaty zobowiązanie zostało zapisane na półwłóce nierzetelnego
dłużnika. Doszło do zelżenia pełnomocnika klasztoru, proboszcza nowocerkiewskiego Niwarda Wyczechowskiego, za co Kraffert został skazany na dzień wieży oraz zobowiązany
125
dokumentacji Kloth oddał już 30 czerwca. Do zwrotu pozostałej zobowiązał się
w późniejszym terminie, na co otrzymał od nowej rady miesiąc78. To samo uczynił
pod koniec miesiąca były rajca Michał Gąsieniewski79. Nie przedstawił natomiast
rachunku hiberny. Jak się okazało, było w nim wiele nieprawidłowości, został więc
zmuszony do zwrotu miastu ponad 160 fl.80
Generalnie, żaden z urzędników zarządzających finansami miasta, którzy złożyli funkcje, nie przedłożył do marca 1764 r. pełnego rozliczenia swojej funkcji.
Spowodowało to ostry protest ówczesnych władz, które zasugerowały nawet, że
pieniądze obrócili na własną korzyść, doprowadzając tym samym kasę miasta do
ruiny81. Zarzucono im ponadto wiele innych istotnych naruszeń, m.in. niestawanie
się na wezwania rady, nielegalne sprowadzanie wódki do miasta, nierealizowanie
obowiązku warty, nieprzestrzeganie prawa w cechach oraz organizowanie „schadzek”, na których buntowali mieszczan przeciw magistratowi. Były to na tyle niepokojące sygnały, że potraktowano je jako zapowiedź próby pociągnięcia byłych
urzędników do odpowiedzialności karnej.
Na ich odpowiedź nie trzeba było długo czekać. Dostarczający pozew do domu
Michała Gąsieniewskiego sługa miejski został gwałtownie wyrzucony i wielokrotnie
zelżony przez, nomen omen, sądowego Antoniego Burnickiego. Następnie (10 kwietnia) grupa mieszczan pod wodzą Gąsieniewskiego, Klotha, Willoma, Kunki i Jordańskiego napadła nocą na browar miejski, z którego wyrzucono słód oraz inne złożone
tam produkty, i zaczęła wyrabiać własny alkohol, mimo że nie przypadała ich kolej82.
Po wszystkim budynek został zamknięty, a drzwi zabito gwoździami. Było to już
jawne wypowiedzenie posłuszeństwa, uznane przez radę za zwykły tumult.
Niemniej jednak akta sądowe wskazują, że nowy magistrat nie potrafił sobie
poradzić z tym konfliktem. Do kolejnego wystąpienia na ratuszu doszło rok później, we wrześniu 1765 r.83 W jego wyniku pobito kilku mieszczan84. Nie wiadomo
80
81
82
78
79
83
84
do przeprosin; ibidem, sygn. 196/102, s. 45–47. W 1746 r. ten sam pełnomocnik cystersów
pożyczył Janowi Cynce (młodszemu) 100 fl. Cynka zobowiązał się do uregulowania długu
do św. Jakuba, pokrycia wszystkich kosztów sądowych oraz dodatkowo wypłaty pełnomocnikowi 10 fl. w gotówce. Sąd przychylił się do tego rozwiązania; ibidem, sygn. 196/104,
s. 13–14, 18–19. W 1738 r. Kraffert pozyskał od cystersów 100 fl.; ibidem, sygn. 196/102,
s. 40. W 1695 r. nowski kupiec Jakub Ramza pożyczył od Mikołaja Kosa aż 3200 fl.; A. Pryłowski, Gospodarka Nowego, s. 169.
Ibidem, s. 175.
Ibidem, s. 193–195.
Ibidem, sygn. 196/112, s. 17–18.
Oprócz nich w zajściu uczestniczyli Franciszek Berezewski, Jan Żurawski, Willamowicz,
Wojciech Murawski, Wawrzeniec Pomiankowicz, Jan Gierc, Kuśnierski i inne, niewyszczególnione w protokole opisującym zajście osoby; ibidem, s. 21.
Ibidem, s. 142–144.
„Sebastian Ogórkowski – rany zadane przez Willoma: na ręce, poniżej łokcia, szeroka na
126
Piotr Kitowski
jednak dokładnie, jakich środków użyto, aby uspokoić sytuację w mieście i osądzić
winnych nieposłuszeństwu. Wiadomo natomiast, że niezadowolonym nie udało się
podważyć wyników spornej kiery, podczas której radę oraz ławę obsadziły osoby
gotowe na ustępstwa wobec starosty w zamian za jego poparcie. Skład ten utrwalił
się na kolejne lata. Kiedy w 1772 r. Nowe weszło w skład państwa pruskiego, władzę tworzyli dalej burmistrzowie Franciszek Szenk, Michał Żurawski i Jan Urban
Langa85.
Warto przy tym dodać, że już 23 czerwca 1763 r., a więc nieco ponad miesiąc
po nadzwyczajnej elekcji, starosta zezwolił na zwyczajową apelację do zamku od
spraw rozpatrywanych w mieście, deklarując ponadto przekazanie Nowemu drewna na reparację dróg86. Jednocześnie oficjalnie zatwierdził skład nowych władz.
Piotr Kitowski
Disputes between the city council of Nowe and starosts
in the 18th century
S u mm a r y
Starosts played an important role in both, administrative and legal systems of Royall
Prussia as a kings’ representative in royal lands. They had wide entitlements and in many
cases tried to strongly subordinate amenable population, mainly by breaking the customary
privileges, expanding their judicial and economic powers or interfering in elections of most
important city offices, that gave them possibility to affect on the key matters. It especially
refers to, so called, small towns (Civitates Minores Terrarum Prussiae).
This article contains an analysis of conflicts between the starosts and city council of one
of them – Nowe (pomerian voivodeship), that took place in 18th century, when starosty becal i głęboka na dwa cale, rozerwany żupan i koszula; rany zadane przez Murawskiego:
guzy na ramionach i zbicie głowy nad uchem. Marcin Szprengel – rany zadane przez Willoma, stłuczenie na lewej ręce, palec pocięty szablą. Jan Fryderyk Hessel – rany zadane przez
Antoniego Burnickiego, powyżej prawego oka na czole rana od uderzenia pałaszem, długa
na 3 cale, szeroka na 2, do kości. Maciej Zbilicki, woźnemu generalnemu, rany zadane
przez Antoniego Burnickiego, rana na łokciu długa na 3 cale, szeroka na ½ cala, głęboka na
1 zadana szablą, kaftan, koszula, żupan, spodnie zbroczone krwią; rany zadane przez Kunkę – obicie lewej ręki poniżej łokcia, zbicie na karku, na plecach rana na 5 cali, zbita lewa
łopatka. Mieszczka nazwiskiem Gras – rany zadane przez Klementowicza – zbicie na prawym ramieniu. Chłop Michał Dęba – rana zadana przez Jana Żurawskiego – zbicie na lewej ręce. Józef Kobuszewski – wycięcie na policzku, nie wiadomo przez kogo zadane”,
ibidem.
85
A. Pryłowski, Czy istniał patrycjat, s. 73.
86
127
longed to Zboinski family. It shows section of the relations in the context of most intensive
disputes, that can be refered to other country towns in Royall Prussia and in the other parts
of Polish Kingdom in the early modern period.
Translated by
Natalia Radecka-Kitowska
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Edmund Kizik
Gdańsk
Rękopiśmienna gazeta
„Danziger Monathliche Sammlung” (1773–1792)
– źródło do badań nad kulturą życia w Gdańsku
u schyłku XVIII wieku
Notatką o letnim wyjściu dzieci z gdańskiego Sierocińca na zabawę na placu
strzeleckim w dniu św. Jana 1773 r.1 zaczynają się zapiski w gdańskiej gazecie
rękopiśmiennej z ostatniej ćwierci XVIII w. Badaczom znana jest ona pod kilkoma
nazwami; cytują ją m.in. jako „Rubach’s Monathliche Sammlung”, „Monathliche
Sammlung”, „Monatliche Blätter”, „Zapiski Rubacha” lub „Kronika Rubacha”. Za
inwentarzem rękopisów ówczesnej Biblioteki Miejskiej w Gdańsku określam ten
zbiór jako „Danziger Monathliche Sammlung”2. Tytuł, który jeszcze pod koniec
XIX w. został nadany zespołowi sześciu tomów owej gazety, stanowi incipit zaczerpnięty z karty tytułowej pierwszego tomu: „Dantziger Monathliche Sammlung
angefangende Anno 1773 d[ie] 24 Junii biß den 31 Julii”3. Wydaje się, że aby uniknąć nieporozumień, nazwa ta powinna stać się obowiązującym zapisem dla wszystkich przyszłych badaczy.
„Am Johannis Tage hatten die Spendhauschen Kinder zum ersten mahl ihre Sommer Freude
im Schießgarten”, „Danziger Monathliche Sammlung”, Archiwum Państwowe w Gdańsku
(dalej: AP Gdańsk), sygn. 300, R/Bb, 11a, k. 4r.
2
W opublikowanym katalogu rękopisów określono zespół jako (Rubach’s) Danziger Monathliche Sammlung, z wytłuszczeniem nazwiska autora; Katalog der Danziger Stadtbibliothek,
t. 1: Katalog der die Stadt Danzig betreffenden Handschriften der Danziger Stadtbibliothek,
oprac. A. Bertling, Danzig 1892, s. 88–89. Tak samo nazwano zbiór w inwentarzu Bibliotheca Archivii – gdańskich rękopisów nieurzędowych; AP Gdańsk, sygn. 300, R.
3
„Danziger Monathliche Sammlung”, Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk (dalej:
Bibl. Gd. PAN), Ms 145, bez paginacji w porządku chronologicznym.
1
130
Edmund Kizik
Poszyty zawierające zapiski z miesiąca4 łączono w większe kilkuletnie tomy,
oprawne w szarozielony karton (o wymiarach 20,5 x 16 cm). Zachowały się one
w trzech zespołach (w tym dwa zdekompletowane) w Bibliotece Gdańskiej PAN5
oraz w Archiwum Państwowym w Gdańsku6 (tabela 1). Ta rękopiśmienna gazeta
stanowi dość osobliwą kronikę życia codziennego Gdańska w latach 1773–17927,
czyli między I a II rozbiorem Polski. Jej spisywanie zainicjował jak dotąd mało
znany Johann Carl Rubach. O autorze wiadomo jedynie, że urodził się w 1714 r.,
a 10 maja 1742 r., jako syn Jeremiasza, otrzymał prawo miejskie8. Był żonaty
i miał dzieci (córki)9. I to w zasadzie wszystko, a najdłuższą notę o nim odnajdujemy na łamach omawianej tu gazety. Jest to informacja o jego zgonie. Odnotowano tam: „Mitwoch [4 grudnia 1782] starb Johann Carl Rubach der bisheriger
Herausgeber dieser monathlichen Blätter. Seines Alters 68 Jahre, 5 Monate, 10
Tage”10. Niestety, nie udało mi się nawet ustalić, czym się Rubach parał zawodowo; można sądzić, że był urzędnikiem lub pisarzem w jakimś urzędzie miejskim.
Jakkolwiek było, to Rubach w wieku 59 lat zainicjował działalność gazety. W kolejnych latach zapiski były kontynuowane i kopiowane przez samego założyciela,
członków jego rodziny oraz kilka innych bliżej nieznanych osób z kręgu czytelniczego11. Chociaż pomysłodawca gazety zmarł 4 grudnia 1782 r., to wdowa wraz
z córką dalej prowadziły przedsięwzięcie aż do 1792 r.12 Gazeta krążyła w śroUkład gazety jest najlepiej widoczny w egzemplarzu znajdującym się w AP Gdańsk, sygn.
300, R/Ll, q, 145.
5
„Danziger Monathliche Sammlung” 1773–1792, Bibl. Gd. PAN, Ms 145–150. Tomy z tego
zbioru nie są paginowane; cytuję je, podając w tekście lub w przypisie datę zapisu. Inny,
niepełny odpis gazety, w: ibidem, Ms 935, t. 1–2 (24 czerwca 1773 – 24 października 1780),
odpowiada tomowi Ms 145 i po części Ms 147.
6
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11a-c, e; ibidem, R/Ll, q. 145; tom 300, R/Bb, 11d, zaginął
przed powstaniem inwentarza zbioru, więc archiwiści pozostawili sygnaturę wolną. Zespół
niepełny obejmuje lata 1773–1782.
7
Informacja zamieszczona w katalogu rękopisów, że zapiski były prowadzone do 1793 r. (Katalog der Danziger Stadtbibliothek, t. 1, s. 89) jest niedokładna. Zapiska w ostatnim tomie
została zamieszczona 22 grudnia 1792 r. Zob.: „Danziger Monathliche Sammlung”, Bibl. Gd.
PAN, Ms 150.
8
Na temat Rubacha zob.: Katalog der Danziger Stadtbibliothek, t. 1, s. 681.
9
Bliżej nieznana Catharina Rubach odnotowana została na liście korzystających z zasiłku legatu Aegidiusa Backheusera; Rechnungen zur Austheilung an Haus- und Gassen-Arme aus
dem Legato Wohl: Herrn Aegidii Backheusers Anno 1752–, Bibl. Gd. PAN, Akc. nr 4464.
10
„Danziger Monathliche Sammlung”, Bibl. Gd. PAN, Ms 147, 4 grudnia 1782 r.
11
A. Haller, Die Ausformung von Öffentlichkeit in Danzig im 18. Jahrhundert bis zur zweiten
Teilung Polens im Jahre 1793, Hamburg 2005, s. 220–225.
12
„Deßen hinterlaßenen Wittwe und Tochter sind endschloßen durch Unterstutzung einiger
Freunde dieselben fortzusetzen, und empfehlen sich deswegen hierin dem seel. Mann so
lange Ihre Gewohnheit zugewendet haben”; „Danziger Monathliche Sammlung”, Bibl. Gd.
PAN, Ms 147, 4 grudnia 1782 r.
4
131
„Danziger Monathliche Sammlung”
Tabela 1.Pisana gazeta „Danziger Monathliche Sammlung” 1773–1792 w zbiorach gdańskich
Sygnatury
Tomy Bibl. Gdańsk PAN,
bez paginacji
Cezura
Sygnatury
AP Gdańsk,
paginacja
archiwalna
Cezura
1
Ms. 145
[k. 1r–259r]
24 czerwca 1773 – 300, R/Bb, 11a,
31 grudnia 1776
k. 166
24 czerwca 1773 –
29 grudnia 1775
2
Ms. 146
[k.1r–220v]
1 stycznia 1777 –
30 grudnia 1779)
300, R/Bb, 11b,
k. 157
1 stycznia 1776 –
31 grudnia 1777
3
Ms. 147
[k.2r–215r]
3 stycznia 1780 –
23 grudnia 1782
300, R/Bb, 11c,
k. 210
2 stycznia 1778 –
30 grudnia 1780
4
Ms. 148
[k. 1r–114r]
28 grudnia 1782 – 300, R/Bb, 11e,
27 grudnia 1785
k. 28
3 stycznia 1785 –
30 marca 1786
5
Ms. 149
[k. 2r–173v]
3 stycznia 1786 –
26 grudnia 1788
1 stycznia 1781–
30. grudnia 1782
6
Ms. 150
[k. 2r–201v]
29 grudnia 1788 –
22 XII 1792
300, R/Ll, q.145,
k. 292
–
–
dowisku kilku, kilkunastu osób z towarzystwa czytelniczego, które po zapoznaniu się z bieżącymi wpisami przekazywało ją kolejnym znajomym, rozszerzając
krąg odbiorców13. Można jedynie domniemywać, że w ten nieco anachroniczny
sposób omijano pewne rygory miejscowej cenzury, uzupełniano lukę, jakiej nie
mogli lub nie chcieli wypełnić wydawcy „Danziger Erfahrungen” w kolejnych
mutacjach tej ukazującej się od 1739 r. pod różnymi nazwami drukowanej gazety
ogłoszeniowej14.
A. Haller, Die Ausformung von Öffentlichkeit in Danzig, s. 451–452. Na przykład w tomie
w Bibl. Gd. PAN, Ms 148, po marcu 1783 r. znajduje się lista czytelników wraz z godzinami
czytania. Również w ostatnim tomie z serii (ibidem, Ms 150) widnieją wpisy poszczególnych
czytelników (inicjały) wraz z datami otrzymania i przekazania egzemplarza dalszym osobom
z kręgu „Lese-Gesellschaft”.
14
Gazeta stała się przedmiotem rozprawy doktorskiej. Zob: P. Paluchowski, „Danziger Erfahrungen” 1739–1793. Studium z dziejów gdańskiego czasopiśmiennictwa, Warszawa 2013
(tam podstawowy przegląd literatury przedmiotu). Wykorzystanie tej gazety w badaniach
nad mieszkalnictwem gdańskim zob. przede wszystkim: E. Barylewska-Szymańska, W. Szymański, Anonse prasowe w „Danziger Erfahrungen” – źródło do badań nad budownictwem
mieszkaniowym osiemnastowiecznego Gdańska, w: Studia i materiały do dziejów domu
gdańskiego, cz. 1, red. E. Kizik, Gdańsk 2009, s. 163–185.
13
132
Edmund Kizik
Z uwagi na istotne walory poznawcze, źródło to od lat cenione jest przez badaczy
dziejów Gdańska w drugiej połowie XVIII w.15 Bardziej szczegółowo wykorzystała
zapiski Ewa Łączyńska w studiach nad gdańską flotą żaglową oraz środowiskiem
armatorów16; w moich pracach posłużyły one za podstawę do przedstawienia części rynku nieruchomości17 oraz licytacji statków18. Celem niniejszego artykułu jest
przybliżenie czytelnikom palety tematycznej „Danziger Monathliche Sammlung”.
Rzecz jasna, wybrane do bliższego omówienia zagadnienia nie zastąpią osobnej
monografii gazety wraz z odpowiednimi indeksami osobowymi i rzeczowymi, co
pozostaje dezyderatem autora.
Zanim się skupię na treści „Danziger Monathliche Sammlung”, kilka informacji
o dość specyficznym medium komunikacji społecznej w XVII–XVIII w., jakim
były pisane gazety. Gdańska gazeta rękopiśmienna należała do powszechniejszego
nurtu obiegu informacji, o którego badanie już przed laty nawoływali Kazimierz
Maliszewski i Jerzy Wojtowicz19. Pierwszy z historyków poświęcił temu zagadnieniu wiele uwagi w pracach analitycznych20; również i inni badacze analizowali
na podstawie polskich gazetek rękopiśmiennych różne aspekty z zakresu dziejów
Korzystali z niego w ostatnich latach m.in. Ewa Barylewska-Szymańska, Ansgar Haller, Piotr
Kąkol, Ewa Łączyńska, Jerzy Michalak. 16
E. Łączyńska, Gdańska flota handlowa w 1793 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”
2009, t. 2, s. 225–226.
17
E. Kizik, Ceny domów na gdańskim rynku nieruchomości w latach 1774–1792 w świetle
rękopiśmiennej gazety „Danziger Monathliche Sammlung”, w: Studia i materiały do dziejów
domu gdańskiego, cz. 3, red. E. Kizik (w druku).
18
E. Kizik, Inwentarze oraz licytacje statków w Gdańsku w ostatniej ćwierci XVIII w., „Nautologia” R. 45, 2010, nr 147, s. 88–91. Skorzystałem z tych materiałów również przy okazji
badania uniwersalnej kultury prawnej: idem, Uroczystości przy remontach szubienicy i pręgierzy w Gdańsku od drugiej połowy XVI do początku XIX wieku. Przyczynek do dziejów
ceremonii publicznych w okresie nowożytnym, „Czasy Nowożytne” 2011, t. 24, s. 77–89.
19
K. Maliszewski, J. Wojtowicz, O podjęcie badań nad tak zwanymi gazetami pisanymi z wieków XVII i XVIII, „Studia Źródłoznawcze” 1987, t. 30, s. 159–168; J. Wojtowicz, Briefzeitungen als Quelle der historischen Forschung, w: Zeitschriften und Zeitungen des 18. und 19.
Jahrhunderts in Mittel- und Osteuropa, Berlin 1986, s. 91–96.
20
K. Maliszewski, Mieszczańskie formy i metody komunikacji społecznej w wielkich miastach
Prus Królewskich w XVII–XVIII wieku, „Zapiski Historyczne” 1992, z. 4, s. 39–62; idem, Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu późnego baroku. Studium z dziejów kształtowania się i rozpowszechniania sarmackich stereotypów wiedzy
i informacji o „Theatrum mundi”, Toruń 1990; idem, Problematyka turecka w polskich gazetach pisanych w czasach panowania Jana III Sobieskiego, w: Studia z dziejów epoki Jana III
Sobieskiego, Wrocław 1984; idem, Sarmackie „teatrum mundi” przełomu XVII i XVIII wieku.
Uwagi na podstawie analizy polskich gazet rękopiśmiennych, w: Barok – sarmatyzm – psalmodia, red. K. Maliszewski, K. Obremski, Toruń 1995, s. 87–97; idem, Szlachecka opinia
publiczna wobec powtórnej elekcji Stanisława Leszczyńskiego w 1733 r. Próba zarysowania
problemu w świetle ówczesnej prasy rękopiśmiennej, „Rocznik Gdański” R. 46, 1986, t. 1,
s. 69–82.
15
133
świadomości politycznej, obiegu informacji21. Mimo to w dalszym ciągu należą
one do najsłabiej zbadanego rodzaju gazet; niekiedy budzą się wątpliwości natury
metodologicznej: czy gazety pisane albo ręcznie powielane informacje, ograniczone do niewielkiego kręgu czytelniczego, w ogóle należy zaliczać do prasy22. Przechodząc do porządku nad ich klasyfikacją metodologiczną, przejdę do tematów
podejmowanych na łamach „Danziger Monathliche Sammlung”.
Zakres rzeczowy. Podobnie jak w wielu tego rodzaju pismach, również na łamach gdańskiego zbioru odnaleźć można całą paletę zagadnień. Rubach i kontynuatorzy jego dzieła odnotowywali wiadomości z zakresu życia towarzyskiego:
małżeństwa, wesela, pogrzeby, bale i fajerwerki, informacje o anomaliach pogodowych (gwałtowne burze z piorunami, wichury, sztormy), o wyborach władz miejskich i kościelnych (wraz z liczbą głosujących na poszczególnych kandydatów),
o wynikach losowań gdańskiej loterii (wraz z danymi o szczęśliwcach), tematach
kazań świątecznych, godzinach otwierania i zamykania bram miejskich, spuszczania wody w Raduni, o terminach rozpoczęcia żeglugi, a także zawierali w zapisach
elementy statystyk gospodarczych itd. Pojawiają się informacje o nowych prawach,
jak np. ogłoszenie o podatku od służby domowej w grudniu 1773 r.23 Nie brakuje
kroniki kryminalnej, informacji o nieszczęśliwych wypadkach, nagłych niespodziewanych zgonach24, przyjazdach i wyjazdach przedstawicieli dyplomatycznych25.
Do istotniejszych należały zapiski o wynikach licytacji statków, udziałach
w manufakturach, sprzedaży nieruchomości. Zdarzenia zapisywane są w porządku
chronologicznym, z datami dziennymi w wydzielonej kolumnie, co przypomina
zapisy dokumentacji kupieckiej (dziennik). Z reguły nie wraca się do wydarzeń
z przeszłości.
Zapiski powstawały w szczególnym okresie w historii Gdańska, a mianowicie
między I a II rozbiorem Polski. Gdańsk od jesieni 1772 r. borykał się z dotkliwymi
szykanami granicznymi pruskich celników, co odbijało się ujemnie na obrotach
Na przykład: S. Radoń, „Za króla Sasa…”. Zainteresowania opinii publicznej w czasach
saskich w świetle „gazet pisanych”, „Krakowski Rocznik Archiwalny” R. 9, 2003, s. 96–107;
J. A. Drob, Obieg informacji w Europie w połowie XVII wieku w świetle drukowanych i rękopiśmiennych gazet w zbiorach watykańskich, Lublin 1993.
22
W. M. Kolasa, Kierunki badań nad prasą polską najstarszej doby (1501–1729), „Studia Medioznawcze” R. 50, 2012, t. 3, s. 78–79.
23
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11a, k. 24r. Podatek przeznaczano na utrzymanie Domu Poprawy.
24
Mennonicki piwowar Peter van Roy, 28 sierpnia 1773; ibidem, k. 9r–9v. Mennonici w dalszym ciągu intrygowali opinię publiczną. Szczególnie chętnie odnotowywano ich konwersje
na luteranizm, np. chrzest osiemnastoletniego młodzieńca w kościele Mariackim 23 października 1778 r. Wymieniono nawet podarki chrzestne oraz ojców chrzestnych; Bibl. Gd. PAN,
Ms 146.
25
Przybycie nowego rezydenta duńskiego 12 kwietnia 1776, umieszczenie szyldu herbowego
i jego nagła śmierć; AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11b, k. 19r, 24r.
21
134
Edmund Kizik
handlowych i generalnie na jakości życia w mieście. Kordon graniczny nie tylko
odciął miasto od Polski, lecz także pozbawiał swobodnego dostępu do pewnych terytoriów należących do miasta (wsie na Wyżynie) oraz od prywatnych posiadłości
rozsianych na obszarach dzierżawionych od klasztoru oliwskiego. Szykany celne
związane z dość dowolną interpretacja przepisów wwozowych oraz wywozowych
stały się codziennością i powoli, lecz niezwykle skutecznie dławiły miasto, redukując jego regionalne znaczenie. Mimo to na próżno szukać w „Danziger Monathliche
Sammlung” opinii i komentarzy oceniających. Tu działały skutecznie mechanizmy
autocenzury. Nie pomniejsza to jednak w żaden sposób wartości rękopiśmiennej
gazety, która dotyczy przede wszystkim i prawie bez wyjątków problematyki gdańskiej, czyli miasta wraz z jego terytorium wiejskim; zasadniczo nie znajdujemy tam
informacji o wydarzeniach rangi państwowej – Polski i państw sąsiedzkich, nie
wspominając o europejskich, np. o rewolucji francuskiej, wojnach. Jeśli pojawia
się informacja o napadzie wojsk pruskich na znajdujący się w granicach terytorium
gdańskiego Pruszcz i uprowadzeniu wielu chłopów, to czyni się to bez komentarza, potępienia czynu (3 marca 1774)26. Omawiana gazeta nie jest zatem źródłem
o wiedzy gdańszczan na temat otaczającego ich świata wydarzeń politycznych,
lecz o tym, co ich na co dzień zaprzątało.
Skoncentruję się jedynie na paru wybranych kwestiach, które są powtarzane od
kilkudziesięciu do kilkuset nawet razy i przyjmują charakter bardziej sformalizowany. Inne pozostają jedynie ciekawymi anegdotami, ukazującymi różne odcienie
życia w dużym mieście w epoce przedindustrialnej, lecz trudno na ich podstawie
wyciągać jakieś wnioski ogólniejsze. Z pewnością do bardziej interesujących należą zapiski o śmierci i pogrzebach poważanych osób. Wiele informacji powiela, ewentualnie rozszerza, znane skądinąd enuncjacje prasowe z ukazującej się od
1739 r. pod różnymi tytułami ogłoszeniowej gazety „Danziger Erfahrungen”27.
Jednak wielu danych na próżno szukać w innych źródłach, np. tekstów nagrobków
dedykowanych zmarłym dzieciom, choćby upamiętniających bliźniaków Samuela
i Friedricha Götze, zmarłych w wieku 3 lat i 7 miesięcy28, synów kaznodziei z kościoła św. Barbary; mniej dziwi odpis epitafiów poświęconych kupcom Gottfriedowi A. Schwentesowi (1773)29 i Archibaldowi Gibsonowi (1790)30. Rzadko jednak
odnajdujemy krytykę językową i wytykanie błędów w tekstach kommemoratywnych, jak to uczyniono w opisie epitafium Gibsona31. Wiek zmarłych wylicza się
często co do dnia. Podobny usystematyzowany charakter mają noty informujące
28
29
30
Bibl. Gd. PAN, Ms 145.
P. Paluchowski, „Danziger Erfahrungen” 1739–1793, passim.
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11a, k. 77v–78r.
Ibidem, k. 12r.
E. Cieślak, Gibsone (Gibson) Archibald, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego,
t. 2, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 46–47.
31
Bibl. Gd. PAN, Ms 150, 27 maja 1790.
26
27
135
o otwieraniu testamentów (szczególnie skrupulatne wyliczanie legatów dobroczynnych) oraz przeprowadzanych publicznie licytacji statków i nieruchomości.
Uwaga poświęcona zapisom testamentowym nie wynikała z ciekawości, lecz
z zawartych w nich legatów na rzecz instytucji charytatywnych. W przeszłości
wielokrotnie się zdarzało, że spadkobiercy, licząc się z niekorzystnymi zapisami,
podejmowali decyzję o zatajeniu ostatniej woli zmarłego, nie otwierali testamentu,
wybierając podział majątku według postępowania statutowego. Różnice były znaczące, albowiem prawo chełmińskie obowiązujące w Gdańsku umożliwiało testatorowi swobodne zadysponowaniem 3/4 majątku (z tzw. połowy chełmińskiej), które często przeznaczano na fundacje dobroczynne, szkolne, rozdzielano pomiędzy
osoby spoza rodziny zmarłego. Jedynie czwarta część pozostawała jako zachowek
do podziału pomiędzy osoby lub instytucje powołane do spadkobrania. Zlekceważenie woli zmarłego dawało możliwość odwrócenia proporcji, co jednak odbywało
się kosztem ubogich. Pod naciskiem elit dość nagminnie decydowano się na naginanie prawa. Dopiero decyzje króla Augusta III położyły kres temu procederowi32.
Król, mając poparcie średniego mieszczaństwa (Trzeci Ordynek oraz środowiska
cechowe), nakazał w 1749 r. otworzenie i upublicznienie zarówno testamentów
dawnych (z lat 1660–1720) złożonych w sądach, jak i ogłaszanie wszystkich nowych niezwłocznie po śmierci testatora33.
Dotychczas nikt w sposób systematyczny nie zbadał zapisów woli w nowożytnych
testamentach gdańskich34, a przegląd zapisek w „Danziger Monathliche Sammlung”
ukazuje pokaźną wysokość zapisów dobroczynnych. Oprócz zapisów dla wymienionych z nazwisk służących, ubogich, najczęściej występują dwie formy legatów na
cele charytatywne: tworzenie celowych fundacji oraz warunkowe lub bezwarunkowe przekazywanie pieniędzy do jednej z miejskich lub prywatnych instytucji dobroczynnych. Najczęściej były to: Dom Dobroczynności, Sierociniec i Lazaret, rzadziej
inne instytucje szpitalne oraz kościelne. Niekiedy są to korporacyjne kasy zapomogowe, wdowie lub inne, działające już prywatne fundacje dobroczynne. Trzeba
przyznać, że mimo wysokości sum, często ich zamożni dawcy to osoby, o których
niewiele wiemy. To przykre, lecz mimo sporego postępu badawczego nasza znajomość elity finansowej nowożytnego Gdańska nadal pozostaje stosunkowo niewielka.
Ograniczę się do kilku przykładów. W testamencie wdowy po Michaelu Kargem, otworzonym 21 czerwca 1773 r., zapisy na rzecz Lazaretu i Domu Dobroczynności wyniosły po 3000 fl., a kasa wdów po profesorach otrzymała 6000 fl.
E. Cieślak, Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII w. Sojusz pospólstwa
z dworem królewskim, Gdańsk 1972, s. 148–150.
33
Rajcy ostatecznie 10 grudnia 1750 r. polecili sądom opublikowanie dawnych testamentów;
ibidem, s. 150, przyp. 415.
34
Oprócz ogólnej charakterystyki, nie podjęto w monografii zadowalająco zagadnienia;
zob.: Z. Kropidłowski, Formy opieki nad ubogimi w Gdańsku od XVI do XVIII wieku, Gdańsk
1992.
32
136
Edmund Kizik
W sumie na legaty testatorka przeznaczyła kwotę 65 000 fl.35 Zmarły w wieku 61
lat mistrz garncarski Johann Andreas Schültz również zapisał Lazaretowi i Domowi Dobroczynności po 1000 fl.; ogłoszenie testamentu nastąpiło 20 października
1773 r.36 Nie pożałował też środków na cele dobroczynne pisarz urzędu wałowego Christian Teschke. W testamencie otwartym 14 października 1776 r.37 legat na
rzecz Lazaretu wyniósł 2000 fl., na Dom Dobroczynności również 2000 oraz na
ubogich nieprzebywających w domach opieki i szpitalach, a zamieszkałych w domach („Hausarmen”), Teschke przeznaczył 15 000 fl. Dla tej ostatniej sumy miano
ustanowić fundację, która miała rozciągnąć opiekę nad 60 osobami (po połowie
kobiety i mężczyźni). Z kolei 8 stycznia 1777 r. ogłoszono treść testamentu wdowy po sekretarzu Danielu Gottliebie Weickhmannie, z bardzo wysokimi zapisami
dobroczynnymi38. Lazaret otrzymał 20 000 fl., z której to sumy na dzień Zwiastowania Marii Panny (21 grudnia) miano wypłacać potrzebującym po 15 gr, Dom
Dobroczynności otrzymał do dyspozycji 10 000 fl., Sierociniec – 6000 fl.; zarząd
kaplicy św. Olafa w kościele Mariackim otrzymał 20 000 fl39. Intratę z kapitału
miano przeznaczyć na pomoc 20 kobietom.
W zapisach często spotykamy wzmianki o zakładaniu fundacji. Na przykład
24 marca 1777 r. otworzony został testament zmarłego przed pięcioma dniami (19
marca) burmistrza Johanna Gotfrieda Schwarza40. Nieboszczyk pozostawił po sobie majątek wyceniony na 285 900 fl. W testamencie burmistrz ustanowił fundację
o kapitale 10 000 guldenów; z zysków miano corocznie obdzielać 10 wdów i sierot41. Przy często stosowanej ówcześnie stopie oprocentowania (3%) dawało to
300 fl., czyli po 30 fl. na osobę. Lazaret otrzymał 6000 fl., Dom Dobroczynności
– 6000 i Sierociniec – 4000 fl. Ostatecznie Bibliotece Rady w Gimnazjum Akademickim zapisano 10 000 fl. Hojnością na cele dobroczynne odznaczył się Nathanael
Kohl (testament ogłoszony 4 lutego 1780). Z kwoty 229 000 fl. przeznaczył 30 000
na fundację dla wdów, którą mieli administrować pastor i witrycy kościoła NMP,
Lazaret otrzymał 20 000, Dom Dobroczynności – 6000, Sierociniec – 4000 fl.42 To
wysokie kwoty, lecz wcale nie największe. Rekordową sumę na rzecz wdów i nie
37
38
35
36
39
42
40
41
Ibidem, k. 17r–17v.
Ibidem, k. 64r–65v. Weickhmann był dwukrotnie żonaty: z Joanną Florentyną Davidson (zm.
1762), oraz Esterą Muhl. Zob. biogram Weickhmanna, w: J. Zdrenka, Urzędnicy miejscy
Gdańska w latach 1342–1792 i 1807–1814. Biogramy, Gdańsk 2008, s. 364–365, nr 1232.
Część fundacji dobroczynnych związanymi z kościołami gdańskimi działała nieprzerwanie
do XX w. Zob. wykaz instytucji wraz z wkładami założycielskimi i ich waloryzacją na początku XX w.: Verzeichnis der in Danzig bestehenden Stiftungen, Wohltätigkeitsanstalten und
gemeinnützigen Vereine. Nach dem Stande am Schlusse des Jahres 1902..., Danzig 1903.
J. Zdrenka, Urzędnicy miejscy Gdańska, s. 317–318, nr 1065.
Bibl. Gd. PAN, Ms 146; AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11a, k. 77r–79r.
137
żonatych kobiet wyznania reformowanego zapisała wdowa po Wilhelmie Jakobie
Paleske z domu Dickhoff. Na ten cel przeznaczyła 200 000 fl., które złożone na 3%
mogły dawać rocznie 6000 intraty43.
Zwykle zapisy były znacząco niższe. Dla kasy wdów kramarzy 500 fl. przeznaczyła zmarła 26 kwietnia 1786 r. Maria Elisabeth Koppelin44. Lecz te mniejsze
kwoty urastały do sum trudnych do zlekceważenia. Dlatego też, kończąc ten aspekt,
pragnę raz jeszcze zwrócić uwagę, że legaty testamentowe czyniły z instytucji dobroczynnych bardzo istotny, a słabo rozpoznany element miejscowego systemu finansowego i gospodarczego. Dokumentacja finansowa tych instytucji zachowała
się szczątkowo, również materiały dotyczące szpitali, z których to źródeł korzystał
jeszcze przed wojną Tadeusz Furtak45, zostały znacząco uszczuplone46. Jednak zapisy te ukazują skalę nieznanego dostatecznie problemu, do którego warto powrócić w badaniach nad skarbowością Gdańska.
Na bieżąco odnotowywano w gazecie wyniki licytacji statków morskich i mniejszych jednostek rzecznych lub udziałów w statkach47. Według oceny Ewy Łączyńskiej na łamach „Rubachs Monathliche Sammlung” w latach 1779–1790 pojawiło się łącznie ponad 200 informacji o zlicytowaniu udziałów około 70 statków48.
W lakonicznych zapiskach Rubacha odnotowane są dzień oraz miejsce wyprzedaży, zwykle nazwisko prowadzącego licytację maklera, nazwa statku, niekiedy jego
pochodzenie (miasto, kraj), nazwisko szypra, liczba udziałów wystawionych na
licytację, nazwisko (nazwiska) nabywców oraz wylicytowane ceny. Rzadziej podawano wyporność (pojemność statku w łasztach zboża) lub rodzaj oferowanej jednostki, ewentualnie jego charakterystykę (wiek, stan zachowania). Nazwiska właściciela lub właścicieli statku gazeta Rubacha niestety z reguły już nie podaje, co
utrudnia badanie struktury posiadania. Parę przykładów licytacji: 11 lutego 1780 r.
za 17 020 fl. zlicytowano trzy 1/16 udziały w trójmasztowym galiocie „De jonge
Gottfried en de jonge Christian” o wyporności 230 łasztów49. Poszczególne udziały
licytowano osobno, dlatego też i sumy ich nabycia nieco się różniły: 1/16 nabył
Johann Benjamin Sieber za 5550 fl., 1/16 wylicytował Jacob Bestvater za 5665 fl.
oraz ponownie Johann Benjamin Sieber, który za swój udział wyłożył najwięcej,
bo 5805 fl. Jacob Bestvater należał do rodziny największych armatorów gdań Ibidem.
Ibidem.
45
T. Furtak, Ceny w Gdańsku w latach 1701–1815, Lwów 1935.
46
Przegląd materiałów źródłowych w: A. Szarszewski, Najstarsze księgi rachunkowe szpitali
gdańskich, Toruń 2005, s. 9–11; A. Szarszewski, M. Bogotko-Szarszewska, Imago mundi
pauperum. Dom Dobroczynności według Johanna Jacona Feyrabanta i Samuela Donneta,
Toruń 2006, s. 11–15.
47
Źródło wykorzystałem w przyczynku: E. Kizik, Inwentarze oraz licytacje statków, s. 88–91.
48
E. Łączyńska, Gdańska flota handlowa.
49
43
44
138
Edmund Kizik
skich, niegdyś mennonickiej, a w drugiej połowie XVIII w. już kalwińskiej, i często
uczestniczył w licytacjach. Równie aktywny był inny z Bestvaterów – Dirk, który
m.in. kupił na licytacji 22 maja 1783 r. cztery z 24 udziałów w galiocie „Jungfrauw
Anna” (za 10310 fl.)50. Z kolei 5 lipca 1781 r. zlicytowano za 23 860 fl. niewielką
dziewiędziesięciopięciołasztową brygantynę o dwóch masztach, „La Favorite” szypra Christiana Stahla. Cztery udziały, dwa za 3000 fl. i dwa za 3020 fl., kupił Johann
Ernst Schwann, inne wykupili bracia Schopenhauerowie za 2900, 2960 i 3000 fl.;
jeden trafił do Johanna Gottfrieda Kahlena51. Dwa miesiące później, 24 września,
pod młotek trafił jednomasztowy galiot „Le Postillon de Rouen” (pływający pod szyprem Johannem Albrechtem). Zlicytowany za 6140 fl. statek zakupili David Weichbrodt (udziały po 1510, 1520 i 1550 fl.) oraz Benjamin Ludwig Schmidt (1560 fl.)52.
Małe statki manewrowe, pomocnicze albo służące do żeglugi przybrzeżnej lub wiślanej z reguły licytowano w całości, tak jak np. sześćdziesięciołasztowe burdynki
„Schwartze Rabe” i „Palmbaum”, które za 2160 i 3000 fl. wylicytował Jacob Mahl
(10 marca 1783)53. Statki, których nie udało się sprzedać na jednej sesji, po kilku,
kilkunastu dniach ponownie wystawiano na sprzedaż. Na przykład galiota „Braune Ross” licytowano 27 kwietnia (osiem 8/16 udziałów) oraz 20 września 1778 r.
(cztery 4/16 udziały)54. „La Providence” licytowano 7 i 13 września 1779 r.55
Ciekawym działem są licytacje nieruchomości. Nie jest to, rzecz jasna, pełny przegląd problemu, albowiem gazeta nie notowała zwykłych transakcji kupna
i sprzedaży, lecz jedynie wyprzedaże specjalne, związane z sądowym nakazem lub
postępowaniami spadkowymi. Często po śmierci właściciela majątku nie było dostatecznego porozumienia pomiędzy spadkobiercami w kwestii wyceny mienia po
nieboszczyku. Licytowano nieruchomości, nie mogąc ustalić miejsca przebywania
lub pewnych informacji o życiu uprawnionego dziedzica. Pod młotek trafiały majątki należące do zbiegłych bankrutów, którzy z obawy przed wierzycielami i więzieniem porzucali majątek i po kryjomu uciekali z miasta56. W omawianym okresie funkcję licytatora pełnił Samuel Gottlieb Fischer, który uczestniczył w setkach
procesów spadkowych na terenie miasta, tworząc niezastąpioną dokumentację do
badań nad gdańską kulturą materialną w drugiej połowie XVIII w.57 Jego śmierć
Ibidem.
Ibidem.
52
Ibidem.
53
Ibidem.
54
Ibidem, Ms 146.
55
Ibidem.
56
Na temat ustawodawstwa w sprawie bankrutów zob.: T. Maciejewski, Postępowanie zapobiegawcze w prawie gdańskim, „Czasopismo Prawno-Historyczne” R. 48, 1996, nr 1–2,
s. 239–252.
57
Większość jego spuścizny urzędniczej zachowała się w zespołach prezydujących i wiceprezydujących burmistrzów; AP Gdańsk, sygn. 300, 1; ibidem, 5, oraz sędziego, ibidem, 6.
50
51
139
14 stycznia 1792 r., w wieku 78 lat, również skrzętnie odnotowano w miesięcznych
zapiskach Rubacha58. W „Danziger Monathliche Sammlung” podawano zwykle
datę, przedmiot transakcji, adres (ulicę, ewentualnie usytuowanie posesji względem charakterystycznych obiektów: bram miejskich, kościołów, aptek, młynów,
lub kolejność domu od przecznicy z następną ulicą). Niekiedy zamieszczano bliższy opis lub charakterystykę licytowanych nieruchomości (przeznaczenie, ostatni
mieszkańcy, kolor fasady, dodatkowe oznaczenia i przeznaczenia – dom z kramem,
z piekarnią, z podwórkiem, ze stodołą itp.), nazwisko właściciela oraz nabywcy
(to pierwsze, niestety, często przemilczano) oraz wylicytowaną cenę. W zależności
od autora zapiski dokładność oraz charakter not się zmieniała. Niemniej kilkaset
zarejestrowanych transakcji przybliża nas nieco bliżej do charakterystyki cen gdańskich domów59. Licytacje nieruchomości, podobnie jak statków (całych lub cząstkowych udziałów) oraz towarów masowych, odbywały się tradycyjnie na wolnym
powietrzu na dziedzińcu przed Dworem Artusa na Długim Targu, dużo rzadziej
w domu wystawionym na licytację. Aukcje nieruchomości organizowano we wtorki i piątki, zapewne w tradycyjnych godzinach otwarcia giełdy60, czyli w południe
od godziny 1100 do 1230. Jedynym zabytkiem ikonograficznym ukazującym sesję
gdańskiej giełdy jest sławny alegoryczny obraz Isaaca van dem Blocka z Sali Czerwonej Ratusza Głównomiejskiego (1608); dla badanego okresu podobnych źródeł
nie znamy.
W żadnej gazecie drukowanej ani rękopiśmiennej nie może zabraknąć kroniki
wydarzeń kryminalnych. Do gdańskiego pitawala należą wiadomości o tym, że 21
września 1777 r. czterdziestosiedmioletnia córka zegarmistrza Lincka poderżnęła
gardło trzyletniemu synowi ślusarza, u którego mieszkała61. Jest sporo informacji
o spektakularnych kradzieżach. Na przykład kramarza Johanna Gottlieba Krausego włamywacze po rozbiciu kantoru okradli na niebagatelną sumę 2800 dukatów
(33 600 fl.)62. Za taką kwotę można było przy ul. Długiej lub na Długim Targu nabyć kamienicę albo statek. Za informacje o sprawcy (sprawcach) wyznaczono 100
dukatów nagrody. W nocy z czwartku na piątek 31 października 1777 r. dokonano
Bibl. Gd. PAN, Ms 150. Według notatki w gazecie Fischer był synem toruńskiego ławnika (chodzi zapewne o iglarza Daniela Fischera, pełniącego funkcję ławnika w latach 1736–
1760); J. Dygdała, Urzędnicy miejscy Torunia (1651–1793). Spisy, cz. 3: 1651–1793, Toruń
2002, nr 442.
59
W kategorii powyżej 1000 fl. odnotowano zlicytowanie bez mała 400 nieruchomości; E. Kizik, Ceny domów na gdańskim rynku nieruchomości w latach 1774–1792, passim.
60
Giełda w pierwszej połowie XVIII w. była otwarta codziennie w dni powszednie od godziny
1100 do 1300. Zob.: [A. Gibsone?], A Particular Description of the City of Dantzick: Its Fortifications, Extent, Trade, Granaries, Streets, Publick and Private Buildings, River, Harbour,
Government, Punishments, Forces, Religion and Churches, with Many Other Remarkable
Curiosities. By an English Merchant, Lately Resident There, London 1734, s. 26.
61
Ibidem.
62
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, a, k. 26r.
58
140
Edmund Kizik
włamania do kościoła św. św. Piotra i Pawła. Rozbito cztery skarbonki, do których
wrzucano datki na rzecz Lazaretu oraz skradziono cztery małe lichtarze z ław kościelnych63. Odnotowywano również wypadki samobójcze; np. 19 kwietnia 1775 r.
nieznany z imienia Scheer, kupiec z Turyngii, zabił się w domu pod Białym Lwem
przy ul. Kładki64. Z kolei 20 marca 1777 r. piętnastoletnia dziewczyna na wysokości
Bramy św. Jakuba rzuciła się do wody i utonęła. W notatce podkreślono, że zrobiła
to umyślnie („mit Vorsatz herunter gesprungen”), co według ówczesnego prawa stanowiło okoliczność obciążającą sprawczynię, która była równocześnie ofiarą65.
Nie brakuje informacji o odnalezieniu zabitych noworodków, np. o zagrzebanej
dziewczynce na Chełmie (15 lipca 1774)66. Zdesperowane matki raczej nie zabijały
własnych dzieci, lecz podrzucały je przed Sierocińcem albo w okolicach kościołów, mając nadzieję, że ktoś je odnajdzie. Dnia 31 października 1774 r. znaleziono
chłopczyka porzuconego na dziedzińcu kościoła św. Jana. W związku z tym na
chrzcie otrzymał imię Jan i równie symptomatyczne nazwisko – Kirckhoff67. Wieloznacznie można rozumieć porzucanie dzieci pod drzwiami domów zamożnych
mieszczan. Na przykład 21 grudnia 1773 r. przed kamienicą Jacoba Kabruna na
Długim Targu znaleziono dziecko, którego wiek oceniono na około 9 miesięcy68.
Oburzony kupiec za wskazanie odpowiedzialnych wyznaczył nagrodę w wysokości 3 dukatów. Z ciekawostek można dodać, że to akurat przez Gdańsk udawał
się na banicję Jan Kuźma (Kosiński), niedoszły zamachowiec na życie Stanisława
Augusta Poniatowskiego. Po ułaskawieniu Kosiński opuścił miasto na statku 26
października 1773 r.69
Nie mogło zabraknąć również informacji o egzekucjach. W poniedziałek 10 października 1777 r. za zabójstwo stracono pewną dziewkę. Była to pierwsza egzekucja przybyłego z Torunia kata Diedericha, którą delikwentkę ściął oraz odrąbał jej
rękę70. A gdy jesteśmy już przy katach, to na łamach gdańskiej gazety z 19 czerwca
1774 r. odnotowano nawet informację o pochówku kata, zamieszkałego na Siedlcach Johanna Frantza71. Skądinąd wiadomo, że katowska kwatera grobowa znajdowała się w kościele św. Jana na Głównym Mieście. I nic nie wskazuje na to, że mimo
nieciekawej profesji katowskich nieboszczyków pochówki uwłaczały ich czci.
65
66
63
64
69
70
71
67
68
Ibidem, k. 109r.
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, c, s. 76.
Bibl. Gd. PAN, Ms 145. Szkic problematyki przedstawiłem na marginesie artykułu: Pogrzeby
dzieci w Gdańsku w XVII–XVIII wieku, w: Joachim Oelhaf i jego następcy, red. A. Szarszewski, B. Siek, Gdańsk 2013, s. 65–68.
Ibidem.
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11a, k. 18r.
Ibidem, Ms 145.
141
Dla badaczy dziejów organizacji życia wyznaniowego ważne są informacje
dotyczące wyborów duchownych w poszczególnych kościołach miasta oraz wsi.
Było to skutkiem demokratyzacji, o którą długo walczyli członkowie Trzeciego
Ordynku, przedstawiciele pospólstwa72. Zatrudnienie zależało od liczby zdobytych
głosów uprawnionych do głosowania członków gminy. Na przykład w wyborach
o miejsce po zmarłym Georgu Friedrichu Cosacku (1707–1773), które odbyły się
16 listopada 1773 r.73, starło się czterech kandydatów. Głosy rozdzieliły się następująco: Johann Conrad Eichhorn (pastor w kościele św. Katarzyny) – 167 głosów, Daniel Herrmann Richter (z kościoła św. Bartłomieja) – 193, Lorenz Friedrich Fischer
(drugi diakon w kościele Mariackim) – 420 głosów. Wygrał Nathanael Friedrich
Treuge, dotychczasowy pierwszy diakon w tejże świątyni (741 głosów). W sumie
na wszystkich kandydatów oddano 1521 głosów. Sporo ludzi uczestniczyło nawet
w mniej prestiżowych wyborach poszczególnych diakonów. Na przykład Johann
Gottlieb Dragheim, kandydat na diakona w kościele Mariackim, 1 lutego 1774 r.
otrzymał 544 na około 1600 głosów74. Wybory duchownych wymagały jeszcze zatwierdzenia przez przedstawicieli wszystkich trzech ordynków sprawujących władzę w mieście (rajców, ławników i centumwirów). Brak porozumienia mógł wpłynąć na ostateczny wybór, czego dowodzą kłopoty z wyborem następcy po zmarłym
7 czerwca 1773 r. Johannie Ernście Hannie na wakat stanowiska pastora w Pruszczu (parafia znajdowała się na Wyżynie w granicach jurysdykcji gdańskiej). Spory
spowodowały ostateczne wycofanie pewnej już kandydatury Johanna Benjamina
Mischkego z Lublewa. Ostatecznie kompromisowo na to miejsce powołano Christopha Johanna Tanneberga75. Jeśli dodamy, że sporo uwagi poświęcono tematom
zarówno próbnych, jak i pierwszych kazań oraz biogramom zmarłych, to mamy do
dyspozycji materiały, które znacząco porządkują wiedzę na temat życia kościelnego w Gdańsku. Mniej uwagi poświęcano katolikom, co zrozumiałe, lecz zauważono np. żałobne dzwonienie (trzy razy po pół godziny) w kościołach katolickich po
ogłoszeniu spóźnionej informacji o śmierci papieża Klemensa XIV76.
Sporo odnotowywano utonięć. Zimą przeceniano grubość lodu, latem własne
umiejętności pływackie. Na przykład 31 grudnia 1773 r. utonął mistrz Johann Sigmund Wentzel, który próbował chodzenia po lodzie („in dem er über dem Eise
ging”)77. Z kolei 28 stycznia 1790 r. załamał się lód pod pewnym kupczykiem,
który ślizgał się na łyżwach i utonął; jego towarzysz, czeladnik w cechu balwierzy,
Zasady wyboru zob.: E. Cieślak, Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie
XVIII w., s. 44–46, oraz przypisy źródłowe 35–39.
73
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11a, k. 20v.
74
Ibidem, k. 33r.
75
Ibidem, k. 4v.
76
Bibl. Gd. PAN, Ms 145. Papież zmarł 22 września 1774 r.
77
AP Gdańsk 300, R/Bb, 11a, k. 27r.
72
142
Edmund Kizik
zdołał się uratować78. W piątek 29 lipca 1774 r. ochłody w kanałach miejskich
poszukiwało pięciu służących polskiego szlachcica Grabowskiego. Jeden z nich,
dwudziestolatek, utonął79. Dnia 6 sierpnia 1776 r. przecenił swoje siły Leopold
Mathaei, niemiecki kaznodzieja w klasztorze Dominikanów80. Nie mieli również
szczęścia trzej Żydzi, którzy na wysokości Holmu utonęli po wywróceniu łodzi (22
marca 1790)81.
Gdańsk u schyłku XVIII w. nie był miejscem spektakularnych ceremonii związanych z odwiedzinami głów koronowanych. Wcześniej zlekceważył gdańszczan
król August III, miasta nie odwiedził również Stanisław August Poniatowski. Tym
większą wagę polityczną przywiązywano do przejeżdżających przez miasto następców tronu z państw sąsiednich. Dnia 15 lipca 1776 r.82 Gdańsk odwiedził udający
się do Berlina następca tronu rosyjskiego wielki książę Paweł Pietrowicz. Oprócz
rosyjskiego otoczenia towarzyszył mu młodszy brat króla Fryderyka II książę
Henryk, pozostający w ścisłych kontaktach z dworem w Petersburgu. Orszak został
ceremonialnie przywitany przez burmistrzów na granicach gdańskich w Oruniu
(Pruszcz wraz z częścią posiadłości miejskich był odcięty od Gdańska). Z wałów
miejskich oddano salut artyleryjski83, lecz orszak w Gdańsku się nie zatrzymał,
ograniczając się do wysłuchania krótkich ceremonialnych mów. Wieczorem
w ogrodach klasztornych w Oliwie strona pruska urządziła na cześć wielkiego księcia Pawła uroczyste przyjęcie wraz z wieczorną iluminacją. Miesiąc później (13
sierpnia) w drodze powrotnej orszak rosyjskiego następcy tronu przejechał przez
miasto. Przed pałacem Mniszchów na Długich Ogrodach wielki książę łaskawie
zatrzymał się na krótką rozmowę z burmistrzami. Władze miejskie zadbały o obecność kapeli i eskortę oficerów garnizonu miejskiego84.
Bale i innego rodzaju zbytkowne zabawy urządzane były przez zamieszkałych
w Gdańsku arystokratów i dyplomatów. Na przykład na cześć carycy Katarzyny
przebywający w Gdańsku hrabia Iwan Gołowkin urządził bal 4 grudnia 1774 r.
Przed siedzibą rosyjskiego dyplomaty na Długich Ogrodach wzniesiono sześć iluminowanych piramid, które ozdobiono emblematami sławiącymi monarchinię.
Chociaż uroczystość była zadedykowana carycy, to równocześnie miała charakter
pożegnalny: Gołowkin po dwudziestomiesięcznej misji dyplomatycznej w Gdań
80
81
82
83
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, 11a, k. 58r.
Ibidem, 11b, k. 38v.
Salutami artyleryjskimi bateria w Wisłoujściu witała okręty składające kurtuazyjne wizyty.
Na przykład w październiku 1774 r. rosyjski okręt po wejściu na redę pozdrowiono salwą
z siedmiu dział; tak samo odpowiedział okręt. Ponownie odpalono salut po opuszczeniu kotwicy; ibidem, k. 72v.
84
78
79
143
sku opuścił miasto 5 stycznia następnego roku85. Dnia 24 marca 1778 r. ze sporym
trzymiesięcznym opóźnieniem obchodzono narodziny wielkiego księcia Aleksandra Pawłowicza, późniejszego cara Aleksandra I86. W pałacu rosyjskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego na Długich Ogrodach odbyła się uroczystość celebrowana przez Siemiena Wołczkowa, rosyjskiego chargé d’affaires w Gdańsku
(do 1786). Zapiski poczynione przez Rubacha są również dlatego ważne, że nie
tylko wymienił on zaproszonych gości, lecz także opisał iluminację oraz zacytował
okolicznościowe inskrypcje87. Wiele zabaw przypadało na okres karnawału. Zapomniano o dawnych ordynacjach uchwalanych na początku XVIII stulecia, zakazujących mieszczanom noszenia masek w miejscach publicznych88. W 1790 r. bale
maskowe organizowano 26 stycznia, 2, 9 i, po raz ostatni, we wtorek 16 lutego.
W czasie tej ostatniej zabawy kwestowano również na rzecz ubogich89. Wielokrotnie organizowano w ówczesnym Gdańsku pokazy fajerwerków, np. w piątek 15
sierpnia 1775 r. urządził je w podgdańskich Pieckach90 mieszkający w Gdańsku
mało pobożny prymas Polski, libertyn biskup Gabriel Jan Podoski91.
Na koniec informacja, która powinna zainteresować badaczy rzemiosła artystycznego, o dziele „miejscowego słynnego” rzemieślnika Gottlieba Kaufmanna,
który wykonał miedziane sarkofagi ze złoceniami dla zmarłych w 1772 r. księcia
kurlandzkiego Ernsta Johanna Birona oraz jego żony Benigny Gottlieby von Trotha (zm. 1782). Oprócz informacji o wysłaniu tych dzieł rzemiosła artystycznego
(„glantz geschlieffenes mit reich beschlagener [...] im Feuer verguldtete Särge”)
do Libawy, podano również odpis inskrypcji (25 czerwca i 30 lipca 1784)92. Zarówno innych historyków zajmujących się dziejami dzwonów, jak i mnie z pewnością ucieszy notatka z 25 sierpnia 1783 r., oznajmiająca zniesienie w Gdańsku
wielowiekowej tradycji dzwonienia na burzę („ward das Glockengeleute bey den
Gewitter abgeschaffet”)93.
Jak już wspomniałem, garść przedstawionych tu informacji „nieuczesanych”
zaczerpniętych z kart „Danziger Monathliche Sammlung” nie jest w stanie zastąpić
Bibl. Gd. PAN, Ms 145. Gołowkin przebywał w Gdańsku od maja 1773 r. i mediował w sporze gdańsko-pruskim o Nowy Port; E. Cieślak, Pruska agresja ekonomiczna i polityczna wobec Gdańska w okresie rozbiorowym, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3/1, Gdańsk
1993, s. 583–584.
86
Car Aleksander urodził się 23 grudnia 1777 r.
87
Bibl. Gd. PAN, Ms 146; toż w: AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb 11c, s. 20–21.
88
E. Kizik, Kary za łamanie ordynacji świątecznej w Gdańsku w XVIII wieku, w: Memoria viva.
Studia historyczne poświęcone pamięci Izabeli Skierskiej (1967–2014), red. G. Rutkowska,
A. Gąsiorowski, Warszawa–Poznań 2015, s. 882–896.
89
90
Ibidem, Ms 145.
91
E. Rostworowski, Podoski Gabriel, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 27, s. 149–161.
92
93
Ibidem.
85
144
Edmund Kizik
systematycznego opracowania tego niezwykle ważnego źródła dla poznania życia
codziennego Gdańska w ostatnim okresie przed rozbiorami.
Edmund Kizik
Danziger Monathliche Sammlung, 1773–1792: the manuscript
newspaper as a source for research on the culture of life
in Gdansk in the late 18th century
S u mm a r y
The Library of Gdansk, Polish Academy of Sciences (PAN) and the State Archive of
Gdansk keep three surviving funds of Danziger Monathliche Sammlung, a manuscript
newspaper issued in 1773–1792 – the years almost exactly marking the first and the second
Partition of Poland-Lithuania. A complete set of six volumes is available at the PAN’s Library of Gdansk, Ms 155–160; the other copies have survived in an incomplete form. The
making of such a newspaper was the initiative of one Johann Carl Rubach (1714–1782); the
job was continued by his wife and daughter(s) after his death. Copies of the Sammlung circulated among a few, perhaps a dozen-or-so, members of a reading society who, having got
acquainted with the current entries, forwarded the copies to their friends or acquaintances,
thus broadening the group of readers. This anachronous distribution method enabled them
to circumvent certain rigours of the local censors.
The newspaper raised a number of problems concerning everyday life of Gdansk, whilst
generally omitting political issues. Johann Carl Rubach and his continuators noted down
pieces of information in the areas of social life (marriages and wedding ceremonies, funerals, balls), weather anomalies, elections of municipal and ecclesiastical authorities, economic statistics, and so on. There was, moreover, a crime column, news on unfortunate
accidents, executions, and the like.
Owing to its essential cognitive value, Danziger Monathliche Sammlung is highly esteemed by professional researchers in Gdansk history of the latter half of the 18th century.
This does not, however, exhaust the source’s cognitional potential. This article describes
the formal shape and the informative content of the newspaper. Since the subject-matter is
extensive, the emphasis was placed on a few crucial issues in the daily life of Gdansk: the
results of ship auctioning, sales of realties, and – primarily – testament bequests. The author
postulates that a monographic study be compiled on the newspaper under discussion: an
article like the present one can only act as a preliminary contribution.
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Tomasz Krzemiński
Toruń
Od stoków Kaukazu po Weichselmünde
– niedole czerkieskich najemników w Prusach
około połowy XIX wieku
W chronionych przez Archiwum Państwowe w Bydgoszczy aktach zespołu
Królewsko-Pruskiej Regencji Bydgoskiej zachowało się interesujące świadectwo
z 1850 r., opisujące incydent zbrojny pomiędzy wojskiem pruskim a grupą czerkieskich dezerterów, pozostających dotychczas w służbie rosyjskiej. Do tego zdarzenia doszło w graniczącym z Królestwem Polskim powiecie inowrocławskim1.
Sporządzony z urzędniczą skrupulatnością dokument umożliwia szczegółowe odtworzenie wydarzeń rozgrywających się w feralnych dla kaukaskich uciekinierów
dniach przełomu września i października 1850 r. w Inowrocławiu. Oprócz waloru
faktograficznego pozwala on – w połączeniu z innymi pochodzącymi z tego czasu relacjami opisującymi ten zasadniczo nieistotny incydent graniczny – na bliższą
obserwację zachowań uczestników i świadków zdarzenia: islamskich Czerkiesów,
urzędników i oficerów pruskich, oraz polskiej, niemieckiej i żydowskiej ludności
Kruszwicy, Inowrocławia i Bydgoszczy. Epizod, który rozegrał się w prowincjonalnym otoczeniu, był mocno osadzony w ówczesnej rzeczywistości polityczno-społecznej (rosyjski podbój Kaukazu, europejska Wiosna Ludów, początki konstytucjonalizmu w Prusach), dlatego jego przybliżenie i analiza poszczególnych etapów
rozgrywających się wypadków pozwala zaobserwować nie tylko reakcję na zderzenie zupełnie odmiennych i nieznanych wzajemnie kultur, lecz także poznanie
nastrojów społecznych panujących na pruskiej prowincji zaledwie kilkanaście miesięcy po zdławieniu rewolucji i polskiego powstania narodowego w Wielkopolsce.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: AP Bydgoszcz), Królewsko-Pruska Regencja
w Bydgoszczy (dalej: KPRB), sygn. 2117, Darstellung von der Verhaftung der am 29-ten
September 1850 aus dem Königreich Polen nach dem Inowroclawer Kreise übergetreitenen
Tscherkessen und die hinaus eich ergebenden rechtlichen Folgen, 19 XI 1850.
1
146
Tomasz Krzemiński
Postanowienia traktatu adrianopolskiego z 1829 r. ugruntowały panowanie rosyjskie nad Kaukazem. Wschodnie wybrzeże Morza Czarnego, tereny zasiedlone przez
plemiona czerkieskie (adygejskie) – spod nominalnej w dużym zakresie zwierzchności Wysokiej Porty – weszły w skład państwa carów2. Było to zwieńczeniem ekspansywnej polityki rosyjskiej w odniesieniu do tego regionu, datowanej co najmniej od
czasów Katarzyny II3. Podporządkowanie Kaukazu, zamieszkanego przez ceniące
niezależność i zróżnicowane etnicznie plemiona, okazało się dla Rosji problemem,
angażującym znaczące środki militarne i finansowe. Walka „wolnych górali” z Rosją
Mikołaja I stała się także ważnym elementem tzw. kwestii wschodniej, która w istocie
sprowadzała się do powstrzymania ekspansji rosyjskiej skierowanej w stronę cieśnin
czarnomorskich i Bliskiego Wschodu. W działaniach tych aktywnie uczestniczył rząd
brytyjski i francuski, a także angażowali się agenci księcia Adama Czartoryskiego4.
Agresywna polityka Rosji przyczyniła się do umocnienia wśród narodów Kaukazu przywiązania do islamu, który stał się spoiwem rozbitych politycznie i etnicznie
plemion. Zjednoczyły się one wówczas we wspólnej walce, tworząc imamat, quasi-państwową, teokratyczno-militarną organizację, stawiającą opór wojskom carskim.
W latach trzydziestych XIX w. na terenie Czeczenii i Dagestanu awarski szlachcic
Szamil po ogłoszeniu się kolejnym imamem zintensyfikował walkę z rosyjskimi najeźdźcami, którą ze zmiennym szczęściem toczył przez następne kilkadziesiąt lat. Zamieszkujący zachodnie, nadczarnomorskie stoki Kaukazu Czerkiesi (Adygejczycy)
utrzymywali luźne kontakty z Szamilem, przeciwstawiając się wprawdzie podbojowi rosyjskiemu, lecz również starając się wykorzystywać dla własnych interesów
skomplikowaną sytuację polityczną w regionie. Kwestionowali przy tym zwierzchność rosyjską nad ich ziemiami, co doprowadziło do ostrego konfliktu w caratem.
Walki z Czerkiesami należały do najzaciętszych, jakie wojska rosyjskie toczyły na
Kaukazie. Doświadczyli tego także Polacy (przymusowo wcieleni do armii carskiej
żołnierze Wojska Polskiego po upadku powstania listopadowego, a także regularnie
wysyłani na Kaukaz rekruci z Królestwa Kongresowego i tzw. Ziem Zabranych)5.
Niejednokrotnie Polacy pozostający w służbie carskiej przechodzili na stronę walczących o swą niepodległość „wolnych górali”, częściej jednak wypełniali swój żołnierski obowiązek, współuczestnicząc w podboju Kaukazu, a co za tym idzie – ginęli
w walkach i dostawali się do niewoli islamskich powstańców6. Czerkiesi traktowali
M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2009, s. 569.
Ch. King, Widmo Wolności. Historia Kaukazu, Kraków 2010, s. 80; W. Zajączkowski, Rosja
i narody. Ósmy kontynent. Szkic z dziejów Eurazji, Warszawa 2009, s. 48–49.
4
Szerzej zob.: L. Widerszal, Sprawy kaukaskie w polityce europejskiej 1831–1864, Warszawa
1934.
5
Por.: W. Caban, Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831–1873,
6
W. Śliwińska, Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998, s. XVI.
2
3
147
polskich jeńców najczęściej jak niewolników, sprzedając ich w Konstantynopolu
i czerpiąc z tego zyski. Pierwsi koloniści z Adampola, polskiej osady powstałej
na terytorium Imperium Osmańskiego, założonej w 1842 r. z inicjatywy księcia
Adama Czartoryskiego, przeszli przez niewolę czerkieską7. Kontakty tego rodzaju
powodowały, że wśród Adygejczyków mogła się utrzymywać znajomość (z pewnością niezwykle powierzchowna) języka polskiego.
Walczący w mundurach rosyjskich Polacy podziwiali waleczność i determinację Czerkiesów, która stanowiła immanentną część ich obyczajowości. Zaciekłość
oporu, jaki stawiali, wynikała w dużym stopniu z brutalności najeźdźców. Władysław Jurkowski, karnie wcielony do Korpusu Kaukaskiego za udział w niepodległościowej konspiracji, tak opisywał okrutne metody stosowane przez wojska
carskie w zmaganiach z walczącymi o swą niezależność Czerkiesami:
Kule, granaty kartacze druzgoczą ściany sakiel; strwożeni budzą się mieszkańcy; nim
z bronią na koniu wybiegli, już kozacy do środka zagrody wlecieli, piechota auł okrążyła. Widzieli zgubę górale, każdy rzucił się wściekle, jak tygrys, sam ginął z rozpaczy, ale
nie ginął nadaremnie, jeżeli więcej jednego przed sobą położył. Ścięły się zajadle obie
strony: Czerkiesi wdarli się w szeregi, żołnierze mężnie nacierali, członki z tułowie leciały, trupy się z konia waliły, konie pod jeźdźcami padały. Kobiety, dotąd w obwodzie,
wzięły się już do broni: niemowlę na jednym, pistolet na drugim ręku, matkę bohaterkę
zagrzewały do boju, póki jej w niewolę nie zabrano. Krzyk kobiet, pisk dzieci powiększały okropność sceny. Za przykładem starszych i młodsze pognały. Ładna, czarnowłosa wybiegła na próg sakli, strzeliła do kozaka, raniła go, sama uciekła; znowu do drzwi
z karabinem wleciała, lecz nim zmierzyła przeciwnika, już pod lancą u nóg jego leżała;
porwał swą brankę, porwał na konia i poleciał kozak szczęśliwy; tym więcej chwały, że
branka uzdenka. Biegła rzadka u Czerkiesów piękność, śliczna blondyneczka, [jedenasto]letnia córka samego gireja, ale nie dobiegła, złapał ją doniec za włosy długie, gęste,
piękne, i z nią do szeregów pocwałował. Ucichło cokolwiek; spędziwszy stada koni
i owiec, zatrąbili do odwrotu; jeszcze po lasach prześladowali Czerkiesi [...], wesoły
żołnierz niósł dumnie w obydwóch rękach dwie głowy zamordowanych górali: jedna
z nich była ojca uzdenki – tak sama czarnooka z płaczem wyjęczała8.
Rzemiosło wojenne, odwaga, nieliczenie się ze śmiercią – wszystko to wpisywało się w czerkieski kanon kulturowy. Szczególnie silne przywiązanie do tego
wzorca zachowań przejawiała adygejska szlachta. Doświadczenia podboju rosyjskiego z pewnością umacniały tego typu cechy charakterologiczne.
Pod koniec lat czterdziestych XIX w., doszło do chwilowej przerwy w zmaganiach rosyjsko-czerkieskich. Wyciszył się także konflikt z imamem Szamilem,
gdyż obie strony poprzestawały na działaniach defensywnych. Rosjanie starali się
J. S. Łątka, Adampol (Polonezköy). Dzieje i kulturowe przeobrażenia polskiej osady nad Bosforem (1842–2010), Szymbark 2010, s. 32.
8
W. Śliwińska, Zesłańcy, s. XV.
7
148
Tomasz Krzemiński
także prowadzić politykę poróżnienia plemion sprzyjających Szamilowi9. Wydarzenia rewolucyjne w Europie spowodowały natomiast zaangażowanie militarne
Rosji na Węgrzech, dokąd w czerwcu 1849 r. skierowany został liczący ponad
130 000 korpus pod wodzą namiestnika Królestwa Polskiego feldmarszałka Iwana
Paskiewicza-Erewańskiego10. W jego składzie znajdowali się również mieszkańcy
Kaukazu, którzy stanowili obsadę Kaukaskiego Konnego Dywizjonu Górskiego,
którego miejscem stacjonowania była Warszawa i okoliczne miejscowości. Wśród
najemnych wojowników kaukaskich znalazło się m.in. 10 przedstawicieli adygejskiej szlachty: Bakmirza Nafamov, Nabi Mel’bahov, Šoloh Gabzachov, Granduka
Hapuf, Musa Erkanov, Zambov Erkanov, Omar Kivaffov, Mohammed Pusmanov,
Haku Hartov i Aisa Midov11. Wszyscy oni byli ochotnikami i zaciągnęli się w szeregi carskie z chęci zysku jako najemnicy, co było zgodnie z odwieczną tradycją
ich narodu.
Dywizjon kaukaski po odbyciu kampanii węgierskiej powrócił do Królestwa Polskiego12. Doszło wówczas do konfliktu między najemnikami a dowództwem. Władze
wojskowe bowiem nie respektowały rzekomej umowy zawartej z grupą szlachetnie
urodzonych Czerkiesów, w myśl której po odbyciu kampanii wojennej mieli wrócić
na Kaukaz. Na domiar złego Rosjanie nie uwzględniali odmienności wynikającej
z podziałów stanowych między żołnierzami czerkieskimi i szlacheccy ochotnicy
zostali zrównani w prawach i obowiązkach z szeregowcami. Wszelkie interwencje,
a nawet próba złożenia skargi do księcia Paskiewicza, pozostały bez echa, a rygory
codziennej służby garnizonowej stawały się coraz bardziej uciążliwe. Sytuacja ta godziła w dumę „wolnych górali”, a przeważającym szalę incydentem stała się fizyczna
napaść na czerkieskiego szlachcica dokonana przez jednego z oficerów rosyjskich.
Doprowadziło to w ostateczności 28 września 1850 r. do oddalenia się 12 (lub 13)
Ch. King, Widmo wolności, s. 75.
M. Heller, Historia, s. 578; A. Szmyt, Generał Józef Wysocki (1809–1873). W służbie wolności Polaków i Węgrów, Olsztyn 2001, s. 168.
11
Źródła i opracowania opisujące perypetie 10 adygejskich szlachciców podają różnorodny
zapis ich nazwisk. Akta urzędowe sporządzano w języku niemieckim. Większość postawionych przed pruskim sądem Czerkiesów nie znała rosyjskiego, a tylko jeden spośród nich
(Bakmirza Nafamov) komunikatywnie porozumiewał się po polsku. Potrafił też rozmówić się
po francusku. Wszyscy byli niepiśmienni. Redaktorzy polskich i niemieckich gazet opisujący
zdarzenia podawali zasłyszane i obce fonetycznie imiona. Są one nieco rozbieżne w brzmieniu z tymi znajdującymi się w materiale aktowym. Identyfikacji poszczególnych nazwisk
z rodami czerkieskimi z początku XIX w. dokonał S. Ch. Chotko. Podał on ich współczesny
rosyjski zapis, na którego podstawie, przy uwzględnieniu transliteracji alfabetów cyrylickich,
nazwiska głównych bohaterów zdarzeń podawane są w niniejszym artykule.
12
С. Χ. Χотко, Процесс против черкиесов, перешедших из России на территорию
Пруссии обвиняемых в насильственном сопротивлении Военным как представителям,
Власти эаслушанный судом присяжных в Бромберге 20 января 1851 г., „Адыгэ макъ.
Лики адыгского прошлого: Историческое приложение” R. 22 (58), 2011, s. 3.
9
10
149
Czerkiesów z oddziału stacjonującego w Skierniewicach13. Celem dezerterów były
Prusy, gdzie zamierzali zaciągnąć się do służby w przybocznych oddziałach króla
Fryderyka Wilhelma IV. Odległość dzielącą Skierniewice od granicy pruskiej uciekinierzy przebyli w ciągu niespełna doby, zajeżdżając przy tym swoje wierzchowce14.
Po drodze unikali rosyjskich posterunków wojskowych oraz strażnic granicznych.
Za uciekającymi na zachód dezerterami ruszyła pogoń złożona z 40 jeźdźców, również Czerkiesów, pod dowództwem podpułkownika Kondochowa (być może tożsamy z podpułkownikiem Musą Kundychovem – ówczesnym dowódcą Kaukaskiego
Konnego Dywizjonu Górskiego, rozlokowanego m.in. w Skierniewicach)15. W trakcie drogi przez Królestwo Polskie zginąć miało dwóch lub trzech uciekinierów. Opisująca incydent prasa spekulowała na temat ich śmierci, gdyż zginąć mieli w walce z pogonią lub z rąk własnych towarzyszy16. Ostatecznie wieczorem 29 września
1850 r. do położonego nad granicą pruską miasteczka Piotrków (obecnie Piotrków
Kujawski) dotarło 10 jeźdźców, którzy oprócz swoich wierzchowców prowadzili także trzy dodatkowe konie. Stamtąd skierowali się do położonej nieopodal granicznej
wsi Jerzyce. Wieczorem przekroczyli kordon i w miejscowości Chełmce skontaktowali się z tamtejszym sołtysem Kempskim, który natychmiast odesłał ich do obwodowego szefa żandarmerii w Kruszwicy – komisarza Wenzkiego17. Pogoń, która ścigała ich od Skierniewic, również po pewnym czasie dotarła do samej granicy, której
jednak nie przekroczyła. Dowodzący sotnią oficer „przy słupach” granicznych miał
namawiać uciekinierów do powrotu na terytorium rosyjskie. Ci jednak stanowczo
odmówili18. Po fiasku negocjacji pułkownik Kondochow ze swoimi ludźmi wrócił do
Piotrkowa. Zatrzymawszy się w biurze tamtejszego burmistrza Balińskiego, wysłał
list do Kruszwicy, w którym żądał od władz pruskich pojmania i dostarczenia dezerterów. Podobne w brzmieniu pismo wystosował również burmistrz Piotrkowa, przypominając o zwrocie wszystkich używanych przez Czerkiesów wierzchowców oraz
znajdującej się w ich posiadaniu broni19. Żądania swe rosyjski oficer i polski urzędnik
stawiali, powołując się na uregulowania zawartej w 1844 r. między Rosją a Prusami
konwencji kartelowej o wzajemnym wydawaniu dezerterów20.
Z okolicy Strzelna, „Goniec Polski” 1850, nr 83, z 8 października.
Wczoraj nadeszłe listy z Inowrocławia, „Goniec Polski” 1850, nr 81, 5 października.
15
AP Bydgoszcz, KPRB, sygn. 2117, k. 7; Die Tscherkessen in Inowroclaw, „Thorner Wochenblatt” 1850, nr 84, z 9 października.
16
Die Tscherkessen in Inowroclaw, „Thorner Wochenblatt” 1850, nr 84, z 9 października; Inny
jeszcze list odbieramy z Inowrocławia, „Goniec Polski” 1850, nr 83, z 8 października.
17
AP Bydgoszcz, KPRB, sygn. 2117, k. 1.
18
Z okolicy Strzelna.
19
20
Na temat konwencji kartelowej zob.: W. Molik, Granica prusko-rosyjska w okresie zaborów w Wielkopolsce. Przegląd problematyki badawczej, w: Granica, red. J. Schmidt, Poznań
2007, s. 20–21.
13
14
150
Tomasz Krzemiński
Tymczasem czerkiescy uciekinierzy po kilkugodzinnym popasie w Chełcach,
zapewne w celu odpoczynku dla zgonionych koni, udali się w drogę do Kruszwicy,
gdzie znaleźli się około godziny 3 po południu.
Komisarz Wenzki, zaniepokojony przybyciem oddziału zbrojnych, którym nie
mógł przeciwstawić jakichkolwiek sił (dysponował zaledwie dwoma żandarmami),
postanowił odesłać ich do Inowrocławia, uzasadniając to tym, że sprawy związane z pogwałceniem linii granicznej podlegają kompetencjom służbowym landrata.
Wenzki, znając żądania strony rosyjskiej, nie mógł w żaden sposób ich wypełnić,
gdyż próba aresztowania i rozbrojenia Czerkiesów musiała się dla niego skończyć
porażką i wywołaniem niepokojów w Kruszwicy. W pobliskim Inowrocławiu stacjonował natomiast szwadron 3. pułku dragonów. Nie zamierzając w żaden sposób
prowokować niebezpiecznych – w jego mniemaniu – gości, Wenzki poinformował
ich, że nazajutrz zostaną odesłani do Inowrocławia pod eskortą jednego z podległych mu żandarmów.
Komisarz obwodowy przygotował też dla nich nocleg w karczmie należącej do
żydowskiego oberżysty Mayera. Za własne pieniądze Czerkiesi zakupili tam barana i przyrządzili jego mięso na sposób kaukaski. Komisarz Wenzki zadbał również
o dostarczenie siana dla koni. Wieczór uciekinierzy spędzili w dobrym usposobieniu, budząc zaciekawienie zgromadzonej wokół karczmy miejscowej ludności21.
Uczestnicy opisywanych tu wypadków porozumiewali się w języku polskim, który
znał zarówno Bakmirza Nafamov, jak i komisarz Wenzki, a także karczmarz Mayer.
W drogę do Inowrocławia Czerkiesi ruszyli rankiem 1 października w towarzystwie żandarma Pohla. Policjant wiózł dla landrata pisma, które komisarz otrzymał do pułkownika Kondochowa i burmistrza Balińskiego22. Około południa grupa
w pełnym rynsztunku stanęła na rynku inowrocławskim przed siedzibą tamtejszego urzędu powiatowego. Przybycie prezentujących się efektownie zbrojnych,
w barwnych strojach kaukaskich, z orderami na piersiach, wzbudziło ogromne zainteresowanie mieszkańców miasta, którzy tłumnie zaczęli się gromadzić wokół
przybyszów z Orientu23. Po zaznajomieniu się z sytuacją i zapoznaniu z listami od
Kondochowa, a także od generała-majora księcia Aleksandra Golicyna, dowódcy wojsk rosyjskich w okręgu kaliskim, landrat Eduard Adolph Fernow doszedł
do wniosku, że konieczne jest aresztowanie czerkieskich dezerterów i wydanie
ich Rosjanom. W tym celu przywołał dowódcę stacjonującego w Inowrocławiu
szwadronu dragonów rotmistrza von Ilowa i polecił przygotowanie podległych
mu żołnierzy do siłowego rozwiązania problemu24. Jednocześnie poprzez tłumacza
Jana Marczyńskiego rozpoczął pertraktacje z uciekinierami. Ze względu na swoje
23
24
21
22
AP Bydgoszcz, KPRB, sygn. 2117, k. 3; Die Tscherkessen in Inowroclaw.
Die Tscherkessen in Inowroclaw.
AP Bydgoszcz, KPRB, sygn. 2117, k. 8; С. Χ. Χотко, Процесс, s. 3.
151
umiejętności językowe to dwudziestoośmioletni Bakmirza Nafamov stał się partnerem do rozmów z pruskim urzędnikiem. Kategorycznie oświadczył jednak, że
grupa nie ma przywódcy i składa się z równych sobie stanem szlachciców. Nafamov przedstawił landratowi postulaty swych towarzyszy. Ich celem był powrót do
ojczyzny, a zamierzali go osiągnąć poprzez wstąpienie w służbę króla pruskiego.
Po jej odbyciu i zdobyciu odpowiednich środków finansowych pragnęli wyruszyć
w dalszą drogę na Kaukaz. Monarchę pruskiego postrzegali jako wspaniałomyślnego władcę i podobną ufnością obdarzali mieszkańców Prus. W Prusach zatem
zamierzali znaleźć ochronę i utrzymanie. Pragnęli więc uzyskać od landrata zezwolenie na podróż do Berlina w pełnym uzbrojeniu. Bezwzględnie wykluczali też
jakikolwiek powrót do Rosji, nie uważali się przy tym za poddanych cara Mikołaja,
lecz za ludzi wolnych, a swą ojczyznę za kraj niepodlegający władzy i zwierzchnictwu imperatora. Według własnej interpretacji ich dotychczasowa służba opierała
się na dobrowolnej umowie, którą pogwałcili Rosjanie. Nie powinny ich zatem
dotyczyć przepisy umowy kartelowej. Landrat Fernow wykluczył podjęcie przez
Czerkiesów podróży do Berlina. Oświadczył także, że nie dostrzega innej możliwości jak powrót rozbrojonych bojowników pod eskortą pruską w granice Rosji.
Na tak wyrażone stanowisko Prusaka Bakmirza Nafamov stwierdził, że on i jego
towarzysze wolą stracić życie niż wrócić tam, skąd przybyli25. Landrat zasugerował
uciekinierom podjęcie starań o uzyskanie przebaczenia ze strony cesarza Mikołaja
i zaproponował tymczasową kwaterę w koszarach dragonów. Według bowiem słów
urzędnika było to odpowiednie miejsce dla osób szlachetnie urodzonych i wojskowych. Fernow zażądał wreszcie bezwarunkowego i dobrowolnego oddania oręża.
W czasie rozmów pomiędzy landratem a Bakmirzą Nafamovem rotmistrz von Ilow
przygotował już dragonów do stłumienia spodziewanego oporu Czerkiesów.
Po wyjściu z budynku landratury Fernow wciąż zapewniał Nafamova o konieczności zakwaterowania czerkieskich bojowników w koszarach, ten jednak odpowiedział, że jest to równoznaczne z aresztowaniem. Polecenie zaś rozbrojenia
skwitował stwierdzeniem, że jego towarzysze nie złożą broni i że zamierzają udać
się w dalszą drogę do Berlina. Zapewnił również swego rozmówcę, że Czerkiesi
noszą broń przez cały czas, a ten, kto zechciałby im ją zabrać, musi polec26. Na takie
słowa czerkieskiego szlachcica landrat oświadczył, że jest zmuszony użyć siły.
W tym czasie Czerkiesów znajdujących się między budynkiem landratury a bramą koszar usiłowało zablokować 12 spieszonych dragonów. Przeprowadzając ten
manewr, rotmistrz von Ilow ponownie wezwał Czerkiesów do złożenia broni. Bakmirza Nafamov odkrzyknął wówczas: „Czerkies nigdy nie składa broni!”27. W tym
Ibidem, k. 17.
27
W raporcie przygotowanym dla władz regencyjnych w Bydgoszczy okrzyk ten w tłumaczeniu na język niemiecki brzmiał: „Ein Tscherkesse lege die Waffen nicht wieder und könne
25
26
152
Tomasz Krzemiński
momencie jego towarzysze przygotowali się do obrony, wyciągając z futerałów
karabinki. Wówczas to rotmistrz wydał rozkaz, aby otworzyć ogień. Prusacy oddali
salwę. Mimo niewielkiej odległości, która oddzielała dragonów od Czerkiesów,
wynoszącej około 45 kroków, wszystkie strzały chybiły celu28. Kaukascy wojownicy na salwę odpowiedzieli bardziej skutecznym ogniem, po czym rzucili się do
walki wręcz. W wyniku ich ataku kilku dragonów zostało rannych, a podoficer Lück
zasztyletowany kindżałem. Zamieszanie spowodowane wzajemnym ostrzałem (na
miejscu zdarzenia zgromadziło się wielu mieszkańców Inowrocławia, z uwagą śledzących przebieg zdarzeń) ułatwiło Czerkiesom ucieczkę Szosą Bydgoską (obecnie jest to ul. Królowej Jadwigi) w stronę rogatek miasta. Za zbiegami ruszyła
konna pogoń, złożona z przygotowanych do podjęcia takiej akcji 25 dragonów,
którymi dowodził porucznik von Sommerfeld. Na pobojowisku przed koszarami
i wzdłuż Szosy Bydgoskiej leżały ciała dragona Lücka oraz dwóch Czerkiesów –
Aisy Mydova i Hasy Hastova. Ciężko ranni zostali dragoni Julius Salomonsohn
i Karl Mathias, a także podoficer Gustav Lindner. Postrzelono kilka wierzchowców
dragońskich oraz konia pocztowego, gdyż przed sąsiadujący z koszarami urząd
pocztowy29 w czasie trwającej potyczki zajechały dwa dyliżanse, które częściowo
zatarasowały drogę salwującym się ucieczką Czerkiesom. Po ciężkiej walce żołnierzom pruskim udało się pojmać jednego z bojowników. Był nim najmłodszy z uciekinierów, dziewiętnastoletni Šoloh Gobzachov, który straciwszy konia, osaczony
przez trzech dragonów i ranny w ramię, poddał się, wykonując przy tym gest w postaci ucałowania ręki biorącego go w niewolę rotmistrza von Ilowa30. W trakcie
ucieczki Szosą Bydgoską do niewoli dostali się też ranni Gandurka Hapuf i Murza
Erkinov. Jeden z dezerterów został przy tym brutalnie pobity przez pilnującego go
wachmistrza żandarmerii z Inowrocławia, Markowskiego, którego okrucieństwo
powstrzymał dopiero landrat Fernow31.
Pozostałych pięciu Czerkiesów po przejechaniu kilkuset metrów opuściło Inowrocław. Dysponowali oni jednak wierzchowcami zmęczonymi już wcześniejszą
wielokilometrową rejteradą ze Skierniewic, musieli więc szybko zrezygnować
z kontynuowania ucieczki. Skierowali się zatem ku zabudowaniom folwarku Kruśliwiec, należącego wówczas do polskiego ziemianina Ignacego Cichowicza. Zajechawszy tam, przemocą zajęli niewielki budynek mieszkalny służby folwarcznej
28
29
30
31
sie überhaupt nicht abgeben!”; ibidem, k. 21. Por.: Uzupełniamy podaną wczoraj spiesznie
wiadomość, „Goniec Polski” 1850, nr 80, z 4 października.
Dopełniamy historyi o Czerkiesach, „Goniec Polski” 1850, nr 85, z 10 października.
Akcja opisywanych wydarzeń rozgrywała się na biegnącej z Rynku dzisiejszej ul. św. Jadwigi, gdzie w połowie XIX w. znajdowały się koszary dragonów oraz urząd pocztowy; por.:
J. Brzezichowa, Przeobrażenia gospodarcze miasta w okresie zaboru pruskiego, w: Dzieje
Inowrocławia, t 1: (do 1919 r.), red. M. Biskup, Warszawa–Poznań–Toruń 1978, s. 304.
Ibidem, k. 77; Z okolicy Strzelna.
153
i zabarykadowali się w nim, przygotowując do obrony. Mieszkańcy folwarku zmuszeni zostali do jego opuszczenia32. Postępująca za uciekinierami pogoń, złożona
z kilkunastu dragonów pod dowództwem porucznika von Sommerfelda, w ciągu
kilku minut otoczyła folwark i żołnierze przystąpili do blokady. Krótko potem przyłączyli się do nich pozostali dragoni inowrocławskiego szwadronu. Dragoni Adamski i Kluk po polsku nawoływali oblężonych do kapitulacji, lecz bez rezultatów.
Padający przez cały dzień deszcz i spowodowane nim rozmiękczenie ziemi
spowolniło działania żołnierzy pruskich. Ciężkie konie dragońskie ugrzęzły w błocie, a przemoknięci żołnierze, pozbawieni płaszczy, z niechęcią podejmowali próby ataku. Poza tym wyszło na jaw, że dragoni mają ograniczony zapas amunicji.
W przeddzień wydarzeń doszło do wymiany karabinów żołnierzy garnizonu inowrocławskiego. Stare modele broni z całym zasobem odpowiedniej do nich amunicji odesłane zostały do magazynów artyleryjskich w Toruniu. Odbywszy ćwiczenia
w celu zapoznania się z nowym karabinami, dragoni nie otrzymali jeszcze uzupełnień pocisków. Do dyspozycji zaś mieli jedynie te, które nie zostały wykorzystane
przez nieuczestniczących w próbnym strzelaniu chorych żołnierzy. Z tego powodu biorący udział w akcji przemoknięci dragoni mieli zaledwie po trzy lub cztery
sztuki amunicji na głowę. Według ustaleń śledztwa przeprowadzonego dla władz
regencyjnych w Bydgoszczy rotmistrz von Ilow nie zdawał sobie sprawy z tego
rodzaju niedogodności33. Nie będąc w stanie prowadzić skutecznego ostrzału, oficer zdecydował o podpaleniu zajmowanego przez uciekinierów budynku. Mokra
strzecha oraz wiatr uniemożliwiły jednak szybkie przeprowadzenie tego zabiegu.
Udało się to dopiero za drugim razem. Pożar zmusił Czerkiesów do opuszczenia
zajmowanego dotąd domku służby folwarcznej i przeniesienia obrony do dworu.
Niestety, ogień naruszył też niemal wszystkie zabudowania gospodarcze. Po nastaniu ciemności przerwano ataki, a von Ilow wysłał gońca do dowódcy garnizonu
w Bydgoszczy generała von Wedella z meldunkiem zawierającym prośbę o uzupełnienie amunicji i wsparcie piechoty34. W czasie blokady dworu i przerwy w walkach oblężeni przygotowali i spożyli posiłek, po czym wśród nocnej ciszy rozległa
się pieśń, którą – jak podawała prasa – „Czerkiesi w razach gotowania się na śmierć
zwykli śpiewać w stanowczych niebezpieczeństwach”35.
Około godziny 7 rano 2 października 1850 r. do Kruśliwca przybyło na wozach
40 piechurów z 4. pułku piechoty z Bydgoszczy pod komendą kapitana von Hillera, a także major dragonów von Schenkendorf, który przejął dowództwo akcji.
Piechurzy szybko rozpoczęli atak na dwór zajmowany przez kaukaskich górali.
Został on jednak odparty. Padł wówczas zastrzelony muszkieter Rumiński, a kilku
34
35
32
33
Z okolicy Strzelna.
Ibidem, k. 61.
Z okolicy Strzelna.
154
Tomasz Krzemiński
innych żołnierzy zostało rannych. Zapadła decyzja o podpaleniu budynku. Pożar
oraz kontynuowany przez Prusaków ostrzał zmusił wreszcie oblężonych do poddania się. Operacja przeprowadzona wspólnymi siłami dragonów i piechoty (łącznie około 60 ludzi) trwała około 90 minut. W walce w Kruśliwcu zabito dwóch
dezerterów: Zambova Erkanova i Mohammeda Pusmanova, a pozostałych trzech
raniono, w tym jednego w sposób dotkliwy.
Bilans potyczki był tragiczny. Zginęło sześć osób: dwóch żołnierzy pruskich
(dragon Lück i muszkieter Rumiński) oraz czterech Czerkiesów. Wszyscy żyjący
dezerterzy byli ranni, jeden poważnie. Ciężkie obrażenia odnieśli dragoni Lindner, Mathias, Salomonsohn, Grab, Strohschein i muszkieter Rother. Przypadkowo okaleczeni zostali obserwujący zmagania siedemnastoletni czeladnik stolarski
Otto Seydel oraz równie młody uczeń szewski Süßmann Rothstein z Inowrocławia. Pod względem materialnym najbardziej ucierpieli mieszkańcy folwarku Kruśliwiec, których szkody oficjalnie oszacowano na łączną sumę przeszło 9800 talarów36. W walce padło lub zostało ciężko poranionych kilka koni wojskowych oraz
jeden pocztowy. Ranne były konie Czerkiesów, a jeden z kaukaskich wojowników
własnoręcznie zabił swego rumaka przed ostatnią walką w Kruśliwcu37. Poza tym
dragon ścigający uciekinierów Szosą Bydgoską stratował krowę należącą do Andrzeja Lewandowskiego.
Nad rannymi Czerkiesami oraz żołnierzami roztoczono opiekę medyczną
i umieszczono ich w lazarecie w Inowrocławiu pod nadzorem fizyka powiatowego
doktora Wilczewskiego38. Później przeniesiono ich do aresztu śledczego przy inowrocławskim sądzie powiatowym.
Równocześnie wdrożono urzędowe i sądowe dochodzenia, których zadaniem
było wyjaśnienie wszelkich okoliczności związanych z potyczką, sformułowanie
aktu oskarżenia wobec winnych i dokładne oszacowanie strat materialnych wynikłych z incydentu. Z ramienia wymiaru sprawiedliwości śledztwo prowadził
królewski prokurator Neumann z Bydgoszczy. Urzędowe badania sprawy wszczęły natomiast władze regencyjne z Bydgoszczy oraz powiatowe z Inowrocławia.
W międzyczasie odbył się pogrzeb ofiar potyczki. Sensacyjny charakter zajścia
sprawił, że uroczystość pogrzebowa, która odbyła się na cmentarzu ewangelickim w Inowrocławiu, zgromadziła liczną publiczność. Poznański „Goniec Polski”
w numerze z 10 października 1850 r. tak opisywał to wydarzenie:
Pogrzeb wszystkich 6 poległych (dragona, piechura i 4 Czerkiesów) odbył się w Inowrocławiu. Wszystkie trumny były przyozdobione wieńcami, i mnóstwo osób wojsko AP Bydgoszcz, KPRB, sygn. 2117, k. 92.
Z okolicy Strzelna.
38
Za pomoc udzieloną kaukaskim wojownikom doktor Wilczewski decyzją Mikołaja I odznaczony został Orderem św. Anny trzeciej klasy; W Inowrocławiu, „Goniec Polski” 1851, nr 34,
z 11 lutego.
36
37
155
wych i cywilnych towarzyszyło orszakowi pogrzebowemu. Nad grobem muzułmanów
dało salwę 18 ludzi z piechoty, potrójną zaś salwę nad grobem pruskich żołnierzy39.
Sympatie mieszkańców Inowrocławia ulokowały się po stronie Czerkiesów.
Podobnie reagowali urzędnicy prowadzących dochodzenie i nadzorujący więźniów. Podsumowując opis walki i jej następstw, korespondent „Gońca Polskiego”
stwierdził:
[...] smutny ten wypadek obudził tu powszechne podziwienie dla bohaterstwa garstki
walecznych górali, przekonał, że wojsko pruskie więcej ma ludzkości niż żądzy nabywania sławy waleczności w usługach groźnego olbrzyma północy, władze w ogólności
zdawały się z widocznym wstrętem czynić zadość wymagalnościom prawa. Głosy jednych i milczenie drugich okazywały, że hańba prawa kartelowego głęboko powszechnie
była uczutą40.
Wydarzenie z udziałem egzotycznych przybyszy wzbudziło sensację również poza granicami prowincji. Zainteresowanie wysadzanym srebrem orężem
i orientalnymi rzędami końskimi miał wykazywać jeden z członków pruskiej dynastii panującej; niestety, wszystkie te przedmioty potraktowano jako dowody
w sprawie41.
Opierając się na doniesieniu landrata Eduarda Frenowa z 2 października 1850 r.
i na zeznaniach naocznych świadków (rotmistrza von Ilowa, tłumacza Jana Marczyńskiego, nadzorcy budowlanego z Inowrocławia Reskego), prokurator Neumann sformułował akt oskarżenia wobec pięciu Czerkiesów42. Śledztwo według relacji prasowych było prowadzone bardzo szczegółowo, a prokurator przesłuchiwał
zarówno bezpośrednich świadków wydarzeń, jak i osoby w nie niezaangażowane43. Ostatecznie oskarżenie oparło się na przepisach paragrafów: 71 (współudział
w przestępstwie), 72 (pomoc w dokonaniu przestępstwa), 73 (grupowe popełnienie
przestępstwa), 166 (opór przeciw zwierzchności), 797 (ciężkie uszkodzenie ciała)
oraz 806 (zabójstwo), działu karnego pruskiego landrechtu44. Królewski Sąd Powiatowy w Inowrocławiu oraz sąd apelacyjny w Bydgoszczy po wstępnym rozpoznaniu sprawy skierowały ją do właściwego dla rozpatrywania kwestii karnych
sądu przysięgłych w Bydgoszczy45.
Dopełniamy historyi o Czerkiesach.
Z okolicy Strzelna.
Von der polnischen Grenze, „Thorner Wochenblatt” 1850, nr 88, z 23 października.
С. Χ. Χотко, Процесс, s. 4.
Von der polnischen Grenze, „Thorner Wochenblatt” 1850, nr 88, z 23 października.
Powszechne prawo kraiowe dla państw pruskich, t. 4: Tytuł Dwudziesty, Poznań 1826, s. 616,
618.
45
С. Χ. Χотко, Процесс, s. 4; Czytamy w tutejszej gazecie niemieckiej, „Goniec Polski” 1850,
nr 150, z 28 grudnia; Uzupełniając dawniejszą wzmiankę, „Goniec Polski” 1851, nr 27,
z 2 lutego.
41
42
43
44
39
40
156
Tomasz Krzemiński
Proces pięciu uciekinierów odbył się 21 stycznia 1851 r. W ławie przysięgłych
zasiadło 11 sędziów przysięgłych, reprezentujących szeroki przekrój społeczny.
Rozprawie przewodniczył radca sądu apelacyjnego w Bydgoszczy von Kurnatowski, a skład orzekający stanowili: Köhler – radca sądu okręgowego, oraz sędziowie
okręgowi Holst, Goczewski i Lach. Oskarżenie sprawował pierwszy prokurator
królewski w Bydgoszczy Neumann, a w charakterze obrońcy wystąpił adwokat
Wolff46. Proces wzbudził sensację w mieście. Sala rozpraw była zapełniona po
brzegi, a w pierwszych rzędach, przeznaczonych dla publiczności, zasiadały damy
bydgoskiej socjety w eleganckich kostiumach, których elementy nawiązywały do
ubioru podsądnych. Napór gapiów ciekawych obejrzenia egzotycznych przybyszy
był tak duży, że gmach sądu strzegły posterunki wojskowe47. Nieznajomość języka niemieckiego przez oskarżonych zmusiła władze sądowe do sprowadzenia
wykwalifikowanych tłumaczy posługujących się językiem czerkieskim. Byli nimi
rosyjscy wojskowi z Warszawy (rotmistrz hrabia Simonicz, porucznik Paap oraz
podoficer kozaków Baratin). Porucznik Paap tłumaczył z niemieckiego na polski
i rosyjski, a rotmistrz Simonicz i kozak Baratin przekładali to na język czerkieski.
W skutecznym prowadzeniu rozprawy i przesłuchiwaniu konieczne było jednak
ciągłe wspomaganie się językiem rosyjskim, łaciną, a także językiem polskim,
który stosował przewodniczący Kurnatowski i podsądny Bakmirza Nafimov. Adwokat Wolff w przyjętej linii obrony starał się obalić wszystkie wysunięte przez
prokuraturę zarzuty. Wskazywał przy tym, że wypadki, których skutkiem stała
się śmierć oraz poranienie poddanych pruskich, była wynikiem niekompetencji
landrata Fernowa i rotmistrza Ilowa. Sprowokowana przez nich agresja wynikła
z różnic kulturowych i obyczajów kaukaskich przybyszów, zakazujących im pod
jakimkolwiek pozorem dobrowolnego złożenia broni. Wywody swe Wolff oparł na
opiniach przybyłego z Warszawy hrabiego Simonicza, który stwierdził, że dobrowolne oddanie oręża było przez Czerkiesów uważane za największą hańbę. Powołując się na własne doświadczenia wyniesione z Kaukazu, Rosjanin przekonywał
przysięgłych, że nigdy nie zmuszał branych przez siebie jeńców czerkieskich do
rozbrojenia. Na potwierdzenie słów oficera adwokat przedłożył pismo rosyjskiego
adiutanta króla pruskiego hrabiego Münstera, z którego zacytował zakończenie:
„Cały ten przypadek, nad którym JCM bardzo ubolewa, wynika z trudności w postępowaniu z tymi półdzikimi żołnierzami, którzy nie rozstają się ze swoją bronią,
a jej oddanie traktują jako wielką zniewagę”48. Podstawową jednak formą obrony
zastosowaną przez Wolffa stało się udowodnienie, że jego klienci nie podlegają
С. Χ. Χотко, Процесс, s. 4; Der Prozess gegen die Tscherkessen vor dem Schwurgericht zu
Bromberg (Fortsetzung), „Thorner Wochenblatt” 1851, nr 14, z 5 lutego.
47
С. Χ. Χотко, Процесс, s. 3; Der Prozess gegen die Tscherkessen vor dem Schwurgericht zu
Bromberg, „Thorner Wochenblatt” 1851, nr 10, z 25 stycznia.
48
С. Χ. Χотко, Процесс, s. 5.
46
157
przepisom pruskim (ani w odniesieniu do karnych przepisów Powszechnego Prawa
Krajowego, ani do regulacji zawartych w konwencji kartelowej z 1844 r.)49. Wolff
powołał się na opinie dyrektora sądu powiatowego w Inowrocławiu Stöphasiusa,
które ten sformułował w specjalnym liście do obrońcy oskarżonych Czerkiesów.
Inowrocławski prawnik dowodził w nim tego, że pokojowo nastawieni przybysze
zza rosyjskiego kordonu nie wykazywali żadnych przejawów agresji, dobrowolnie zgłosili się do przedstawicieli władzy pruskiej zaraz po przekroczeniu granicy
i stosowali się do wszelkich ich nakazów. Winnym zdarzenia pozostawał w opinii
Stöphasiusa landrat Fernow, który po przybyciu Czerkiesów i po zapoznaniu się
z wysuwanymi przez nich propozycjami zamiast zwrócić się do swych zwierzchników z prośbą o instrukcję, przedsięwziął godzącą w bezpieczeństwo publiczne
akcję zbrojną. Pięciu podsądnych w świetle przeprowadzonego śledztwa nie było
też winnymi śmierci pruskich żołnierzy, gdyż do ich uśmiercenia przyczynili się
polegli w walce ich towarzysze50.
Dowodzenie przedstawione na sali sądowej przez mecenasa Wolffa zawierało
wiele odniesień do porewolucyjnej rzeczywistości politycznej. Stało się to z pewnością przyczyną opublikowania w bydgoskiej oficynie wydawniczej Louisa Leviego broszury zawierającej relację z procesu51. Powołując się na opinie Stöphasiusa, mecenas Wolff scharakteryzował Czerkiesów jako honorowych bojowników
o wolność, sprzeciwiających się tyranii i despotycznym rządom. W mowie obrończej znalazła się ostra krytyka konwencji kartelowej, która uwzględniać miała jedynie interesy rosyjskie52. Siłowym działaniom Fernowa i Ilowa, przedstawicielom
cywilizacji chrześcijańskiej, przeciwstawiono przyjazną postawę wobec uciekinierów z Węgier („ostatniego bastionu wolności”), jaką wykazał islamski władca
Imperium Osmańskiego. Akcję pacyfikacyjną z Kruśliwca porównano z wydarzeniami znanymi z podboju Algierii przez Francuzów, podczas którego doszło do
próby spalenia żywcem grupy bojowników arabskich. Wiadomość o tym podała
prasa francuska, wywołując oburzenie opinii publicznej całej Europy. Argumenty obrońcy przemówiły do członków ławy przysięgłych, gdyż po odbyciu narady
uznała ona oskarżonych pięciu Czerkiesów za niewinnych zarzucanych im zbrodni
Der Prozess gegen die Tscherkessen vor dem Schwurgericht zu Bromberg (Schluß), „Thorner
Wochenblatt” 1851, nr 15, z 8 lutego; Umieściliśmy w nrze niedzielnym Gońca akt oskarżenia, „Goniec Polski” 1851, nr 29, z 5 lutego.
50
С. Χ. Χотко, Процесс, s. 5–6; ibidem, R. 23 (59), 2011, s. 3–4.
51
Rosyjski tekst broszury opracowany przez S. Ch. Chotkę jest tłumaczeniem wydania niemieckojęzycznej broszury Der Prozes gegen die auf Preußisches Gebiet übergetretenen
Tscherkessen wegen thatlichen Widerstandes gegen die bewaffente Macht dals Abgeordnete
der Obrigkeit. Verhandelt vor dem Schwurgerichte zu Bromberg, am 20 Januar 1851, Bromberg 1851.
52
С. Χ. Χотко, Процесс, R. 22 (58), 2011, s. 6; Umieściliśmy w nrze niedzielnym Gońca akt
oskarżenia.
49
158
Tomasz Krzemiński
współudziału w zabójstwie dwóch żołnierzy i poranieniu innych, w tym osób cywilnych53. W opinii bydgoskich sędziów odpowiedzialność musieli ponieść jedynie
za przekroczenie przepisów dotyczących czynnego przeciwstawienia się władzy.
Sędzia Kuratowski, orzekając karę za to przewinienie, skazał ich na najwyższy
przewidywany przez prawo wymiar, czyli dwa lata twierdzy54. Werdykt bydgoskiego sądu Czerkiesi przyjęli z ulgą, gdyż jak wyraził się jeden z nich (najpewniej
Bakmirza Nafimov), woleli dostać karę śmierci w Prusach niż uniewinnienie w Rosji55. Sąd bydgoski podjął starania o umieszczenie skazanych w jednej z pruskich
twierdz. Do tego czasu skazańcy przebywali w tamtejszym areszcie sądowym, a ich
konie sprzedano na aukcji publicznej. Ostatecznie w marcu 1851 r. uzyskali skierowanie do Wisłoujścia pod Gdańskiem56. W Bydgoszczy, podobnie jak wcześniej
w Inowrocławiu, proces i obecność przybyszów z dalekiego Kaukazu wywołała
niezwykłe zainteresowanie. Mieszkańcy miasta dostarczali im pożywienie, przy
czym prasa informowała o szczególnym u nich upodobaniu do baraniny z ryżem,
którą przedkładali nad różnego rodzaju słodkości57. Na fali popularności skazańców w Bydgoszczy wydrukowano chusteczki z ich podobiznami, a w Inowrocławiu w okresie świąt Bożego Narodzenia 1850 r. cukiernicy oferowali marcepanowe
wyroby w kształcie czerkieskich nakryć głowy58.
W dniu 17 marca 1851 r. do Wisłoujścia przybyło czterech skazanych Czerkiesów: Bakmirza Nafimov, Nabi Mel’bahov, Šoloh Gabzachov i Granduka Hapuf.
Drogę z Bydgoszczy odbyli dyliżansem pocztowym. Przed udaniem się do Wisłoujścia umożliwiono im poznanie osobliwości Gdańska. Przechadzając się ulicami,
wzbudzać mieli podziw głodnych egzotyki gdańszczan59.
Stan zdrowia Omara Kivaffova, postrzelonego dwukrotnie podczas potyczki
w Kruśliwcu, okazał się bardzo ciężki60. Z tego powodu przetransportowano go
do kliniki uniwersyteckiej w Berlinie, a opieki nad rannym krewniakiem podjął się
Musa Erkanov. Mimo starannej pielęgnacji, ranny Czerkies zmarł w stolicy Prus
Der Prozess gegen die Tscherkessen vor dem Schwurgericht zu Bromberg, „Thorner Wochenblatt” 1851, nr 10, z 25 stycznia.
54
С. Χ. Χотко, Процесс, R. 23 (59), 2012, s. 4.
55
Der Prozess gegen die Tscherkessen vor dem Schwurgericht zu Bromberg.
56
G. Sander, Tscherkessen in Weichselmünde, „Mittheilungen des Westpreußischen Gechichtsvereins” R. 1, 1902, nr 3, s. 55.
57
Der Prozess gegen die Tscherkessen vor dem Schwurgericht zu Bromberg (Schluß).
58
Czytamy w tutejszej gazecie niemieckiej, „Goniec Polski” 1850, nr 150, z 28 grudnia. W internetowej ekspozycji Niemieckiego Muzeum Historycznego (Deutsches Historisches Museum)
znajduje się obiekt zinwentaryzowany jako drukowana chusteczka bawełniana pod nazwą
„Die Tscherkessen”, sygn. GOS-Nr. AK003135. Przedstawiono na nim sześciu wymienionych z nazwiska bojowników czerkieskich, uczestników głośnego procesu w Bydgoszczy
w styczniu 1851 r.
59
Gestern trafen die vier Tscherkessen, „Danziger Dampfboot” 1851, nr 33, z 18 marca.
60
AP Bydgoszcz, KPRB, sygn. 2117, k. 72–73.
53
159
w lipcu 1852 r. w wyniku powikłań spowodowanych ranami, a jego dotychczasowy
opiekun dołączył do swych współtowarzyszy w Wisłoujściu61.
Gdańska twierdza, która po wojnach napoleońskich utraciła już funkcje militarne, od lat dwudziestych XIX w. odgrywała rolę więzienia dla przestępców politycznych (m.in. uczestników polskich powstań narodowych)62. W połowie XIX w. była
to, według opisu jednego z osadzonych tam polskich konspiratorów, „mała forteczka z wysoką wieżą”, otoczona wałami i fortyfikacjami, rozciągającymi się do
najbliższego sąsiedztwa morza. Jej załogę stanowiła jedynie kompania piechoty63,
a komendantem w 1851 r. był pułkownik Ludwig von der Mülbe64. Jak podawał
anonimowy autor wspomnień i więzień Wisłoujścia:
Osadzenie w twierdzy jest najlżejszą karą więzienną. A jeżeli komendant jest wyrozumiały, może być nawet niemal przyjemnem. Więzień forteczny może się czem chce
zatrudniać, wolno mu palić światło, sprowadzać sobie pożywienie, czytać książki i używać wiele przechadzki. Dozórcę zastępuje podoficer, a wiadomo, że zwykle z wojskowym łatwiejsza sprawa niż cywilnym urzędnikiem65.
Mimo takich okoliczności pobyt Czerkiesów w Wisłoujściu przekształcił się
jednak w monotonną egzystencję. Brak umiejętności czytania i pisania, a także –
wynikająca najpewniej z kodu kulturowego – niechęć do podejmowania nauki lub
jakichkolwiek zajęć pogłębiały nudną jednostajność. Dla Nabiego Mal’bahova dodatkową niedogodnością okazało się schorzenie określane przez wojskowych medyków tamtego okresu jako „gorączka gastryczno-nerwowa”. Lekarze w gdańskim
lazarecie nie zdołali jej przeciwdziałać i 27 października 1851 r. Mal’bahov zmarł.
Spoczął na cmentarzu wojskowym w Grodzisku (Hagelsberg), gdzie chowano poległych żołnierzy rosyjskich oblegających Gdańsk w 1734 r. w czasie wojny sukcesyjnej polskiej, a także w czasie prusko-rosyjskiej blokady miasta w 1813 r. Komendant von der Mülbe z dużą pobłażliwością odnosił się do swoich egzotycznych
podopiecznych. Według relacji późniejszego przymusowego rezydenta twierdzy
pozostawił im duży margines swobody. Utrzymywali kontakty z okoliczną ludnością, „nie odbyło się nawet bez romansowych przygód”66.
G. Sander, Tscherkessen, s. 55.
Z. Balewski, Zarys dziejów Twierdzy Wisłoujście do 1945 r., w: Twierdza Wisłoujście. Historia – teraźniejszość – przyszłość. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez
Muzeum Historii Miasta Gdańska przy współpracy Lucii Thijssen Fundacja „Orzeł Biały”Stichting der Witte Adelaar, Gdańsk 2000, s. 28.
63
Opowiadania więźnia stanu, cz. III. W Wisłoujściu, „Staszyc. Tygodnik obrazkowy dla oświaty i rozrywki, oraz mający na celu zachętę do zamiłowania oszczędności i pracy” 1889, nr 17,
z 27 kwietnia, s. 134.
64
Neue Deutsche Biographie, t. 18, Berlin 1997, s. 299.
65
Opowiadania więźnia stanu, s. 134.
66
Ibidem, s. 135.
61
62
160
Tomasz Krzemiński
Wraz ze zbliżaniem się terminu zwolnienia wśród skazańców wzrastała niepewność co do ich przyszłego losu. Żaden z nich nie chciał wracać w granice państwa carów. Tymczasem przymusową obecnością gości z Kaukazu w Wisłoujściu
zaczął się interesować konsul rosyjski w Gdańsku, który zwrócił się z zapytaniem
do władz pruskich, kiedy i w jaki sposób nastąpi przekazanie uciekinierów do Warszawy. Losem skazańców zaciekawił się jednak król Fryderyk Wilhelm IV, który
wyraził zgodę na ich pobyt w granicach Prus również po odbyciu kary. Czerkiesi
mieli także pozostać w gestii władz wojskowych67. Działając w imieniu monarchy, dowódca okręgu I korpusu w Królewcu generał Friedrich zu Dohna-Schlobitten wystosował do komendanta twierdzy w Wisłoujściu zapytanie, czy jego podopieczni zdecydowaliby się na podróż do Mołdawii lub Konstantynopola. Koszty
tego rodzaju wyprawy pokryte zostałyby z kasy wojskowej. Czerkiesi opowiedzieli
się za podróżą do Konstatynopola. Na tego rodzaju rozwiązanie nie zdecydował
się jednak król Fryderyk Wilhelm IV. Negatywne ustosunkowanie się monarchy
pruskiego wynikało najprawdopodobniej z rozwoju sytuacji międzynarodowej.
W lecie 1853 r. napięcie dyplomatyczne pomiędzy Rosją a Turcją i popierającymi
ją mocarstwami zachodnimi wskazywało na nieuchronny wybuch konfliktu zbrojnego. Poparcie udzielone przez Prusy czerkieskim buntownikom mogło zaszkodzić
relacjom dyplomatycznym między Petersburgiem a Berlinem w przededniu wojny
krymskiej. Prusacy zdecydowali się zatem na złożenie swym przymusowym podopiecznym propozycji podjęcia zajęć, przy których możliwe było wykorzystanie
ich umiejętności. Asekuracyjnie zrezygnowano przy tym z wcielania ich w szeregi armii. W grę wchodziło zatem podjęcie służby w leśnictwie, łowiectwie lub
przy obsłudze koni. Urząd Wielkiego Koniuszego zgłosił chęć zatrudnienia byłych
więźniów w stajniach królewskich w Berlinie. Zniecierpliwieni przedłużającym się
pobytem w twierdzy Czerkiesi przystali na tę ofertę. W międzyczasie Granduka
Hapuf oddalił się z Wisłoujścia i przy pomocy kapitana brytyjskiego statku handlowego odpłynął z Gdańska. Zdarzenie to nie wpłynęło jednak na wcześniejsze
ustalenia i we wrześniu 1854 r. trzej pozostali Czerkiesi udali się w podróż do Berlina68. Po kilku latach pracy w masztalerni udali się do Francji, a następnie walczyli
w wojnie turecko-rosyjskiej, w czasie której zginęli69.
Perypetie grupy uciekinierów czerkieskich wpisują się w historię polityczną
i społeczną środkowej części Europy, gdzie przyszło im służyć i zbuntować się
przeciw godzącemu w ich system wartości reżimowi mikołajowskiej Rosji. Tłumiąc
wraz z wojskami „żandarma Europy” powstanie węgierskie, które dla ludzi tego po G. Sander, Tscherkessen, s. 56.
Ibidem, s. 58.
69
Por.: K. Wellnitz, Die Tscherkessen in Inowrozlaw, w: Die Geschichte, die wirtschaftliche
und die kulturelle Entwicklung des Kreises Hohensalza bis zum Jahre 1911 (unter besonderer
Berücksichtung des Zeitraumens von 1870 bis 1911), Hohensalza 1911, s. 77.
67
68
161
kolenia było symbolem walki z tyranią, zaledwie kilka miesięcy po powrocie znad
Dunaju sami stali się egzemplifikacją spacyfikowanej przez rządy reakcyjne wolności. I chociaż powodem ich ucieczki było także nierespektowanie przez Rosjan
przynależności do stanu szlacheckiego, egzotyczni zbiegowie zza rosyjskiego kordonu zdobyli nieukrywaną sympatię zarówno prostych żołnierzy, którzy podczas
pierwszej konfrontacji – mimo rozkazu dowodzącego nimi oficera – nie mierzyli
celnie, jak i opinii publicznej prowincjonalnego Inowrocławia i Bydgoszczy. Ludność obu miast niosła im pomoc materialną, gdy przebywali w aresztach sądowych,
a pamięć o potyczce i orientalnych gościach na długo zagościła w umysłach mieszkańców obu kujawskich miast. Proces w Bydgoszczy stał się również przejawem
liberalnych sympatii pewnej części elit intelektualnych miasta, czego przykładem
stały się wywody adwokata Wolffa, wydane następnie drukiem. Ganił on publicznie, co następnie powtarzała prasa, indolencję królewskiego landrata i nieudolność
oficera dowodzącego akcją rozbrojenia Czerskiesów. Podobną postawę, otwartej
krytyki władz, przyjął dyrektor sądu powiatowego w Inowrocławiu. Publicznemu
napiętnowaniu poddano też obowiązującą między Prusami a Rosją umowę kartelową o wydawaniu dezerterów i zbiegów, przedstawiając brak humanitaryzmu oraz
jednostronne korzyści płynące dla Rosji z bezdusznych przepisów układu. Zaledwie kilkanaście miesięcy po wydarzeniach rewolucji w Berlinie i w Wielkopolsce
incydent z Czerkiesami przypominał z pewnością wielu jego świadkom niedawne wydarzenia rewolucyjne70. Łagodne potraktowanie przybyszów przez pruski
wymiar sprawiedliwości i postawienie ich przez sądem przysięgłych (zdobyczą
niedawnej rewolucji) również mógł uzmysławiać, że konstytucyjne od niedawna
Prusy, mimo zwycięstwa obozu konserwatywnego, są państwem prawa i ich ustrój
różni się już znacząco od despotyzmu panującego za nieodległą granicą.
Pamięć o incydencie z Czerkiesami utrzymywała się przez dłuższy czas w Inowrocławiu, szczególnie gdy rozpowszechnione zostało czytelnictwo gazet w drugiej połowie XIX w. Informacje bowiem o egzotycznych gościach przypominano
co jakiś czas na łamach lokalnych periodyków71. Kilkustronicowy barwny opis dramatycznych wydarzeń z października 1850 r. pióra Karla Wellnitza umieszczony
został także w poświęconej historii i współczesności Inowrocławia (ówczesna Hohensalza) publikacji pamiątkowej z 1911 r.72 W duchu ówczesnej epoki autor teksu
starał się jednak bardziej pozytywnie przedstawić postawę i rolę rotmistrza Ilowa
i landrata Fernowa – wbrew ustaleniom urzędowego śledztwa z 1850 r. Jako godną
Por.: J. Kozłowski, Wiosna Ludów w powiecie inowrocławskim, „Ziemia Kujawska” 1971,
t. 3, s. 17–45; L. Trzeciakowski, Kształtowanie się nowoczesnego społeczeństwa miejskiego
(1815–1919), w: Dzieje Inowrocławia, t. 1, s. 350–353.
71
Por.: Czerkiesi w Inowrocławiu, „Dziennik Kujawski” 1894, nr 12, z 17 stycznia; Potyczka
z Czerkiesami pod Inowrocławiem, „Gazeta Bydgoska” 1925, nr 176, z 2 sierpnia.
72
K. Wellintz, Die Tscherkessen, s. 69–77.
70
162
Tomasz Krzemiński
odnotowania ciekawostkę przewodniki turystyczne z okresu międzywojennego podawały informację o Czerkiesach w Inowrocławiu73. Historia grupy uciekinierów
zainteresowała również współczesnych historyków czerkieskich (adygejskich).
W 2011 r. w dwuczęściowym artykule opublikowana została w języku rosyjskim
relacja z procesu bydgoskiego ze stycznia 1851 r.74 Dla poddanego w drugiej połowie XIX w. procesom eksterminacji i przymusowemu wysiedleniu narodu75, który nieustannie musiał walczyć o swoją niezawisłość, incydent, do jakiego dosżło
na odległym od stoków Kaukazu pograniczu Królestwa Kongresowego z Prusami, stał się potwierdzeniem waleczności oraz determinacji w zachowaniu tradycji
i obyczajów.
Tomasz Krzemiński
From the slopes of Caucasus to Weichselmünde:
the miseries of Cherkess mercenaries in Prussia
around mid-nineteenth century
S u mm a r y
The article describes an episode related to a desertion, chase, pursuit, and incarceration
of a group of ten Cherkess mercenaries – the series of events that took place in the autumn
of 1850 at the borderline of the Kingdom of Poland and the Prussian Province of Poznan.
Remote from their Caucasian homeland, the Cherkess rebelled against the Russian rigours
and fled to Prussia in order to join the local king’s service. The cultural differences and
incompetency of Prussian officials and officers brought about dramatic occurrences, with
six killed and several wounded. The ‘free mountaineers’ escaping the despotic rule of Tsar
Nicholas I became for the Prussians, who observed them in the eastern grounds of the monarchy, an embodiment of freedom and militancy for respect of one’s rights: the slogans that
were close to those of the recent revolution. Hence, Cherkess refugees encountered, at every
turn, benevolence and sympathy from people of lower classes as well as from officials, intelligentsia, and even Prussian army officers. The not-quite-significant event that took place
in a faraway provincial area, featuring some exotic comers from as far away as Caucasus,
was set in the Central-East European social and political realities of the time.
Por.: Ilustrowany przewodnik po Inowrocławiu i Kujawach (Kruszwica – Strzelno – Trzemeszno – Mogilno – Pakość), oprac. K. Kopeć, Inowrocław 1933, s. 34–35; S. Waszak,
Przewodnik po Inowrocławiu i Kujawach (Kruszwica, Strzelno, Pakość), Inowrocław 1933,
s. 109.
74
С. Χ. Χотко, Процесс, R. 23 (59), 2011, s. 3.
75
Zob.: Ch. King, Widmo wolności, s. 80 i n.
73
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Szczepan Wierzchosławski
Toruń
Polski robotnik w Prusach w XIX
i na początku XX wieku
Casus Jakuba Wojciechowskiego (1884–1958)
Niewiele mamy możliwości faktycznego odtworzenia codziennego życia robotnika w okresie pruskim, a nawet w okresie międzywojennym. Z reguły dysponujemy dokumentacją urzędową, artykułami prasowymi; niewiele jest pamiętników
i wspomnień, zresztą z reguły pisanych na konkretne „ideologiczne zamówienie”.
Jakub Wojciechowski napisał swój Życiorys własny robotnika na konkurs ogłoszony w 1921 r. przez Polski Instytut Socjologiczny. Odtworzył w nim autentyczną
gwarą, jakiej używał jako mieszkaniec Wielkopolski, swoją dolę do 1924 r. Uzyskał pierwszą nagrodę i w 1930 r. wspomnienia te zostały wydane w formie książki,
w opracowaniu Józefa Chałasińskiego i z przedmową Stefana Szumana. W 1935 r.
przyznano autorowi Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. Rękopis życiorysu uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Drugie wydanie, z 1971 r.,
uzupełniono przedmową Moniki Gruchmanowej i Henryka Andersa1.
Znalazło się wielu krytyków formy językowej stosowanej przez Wojciechowskiego. Rzeczywiście, gwara w formie pisemnej jest trudna w odczycie. Tej wersji
bronił jednak Tadeusz Boy-Żeleński, który odwiedził bohatera wspomnień, mieszkającego w okresie międzywojennym w małym wówczas miasteczku Barcinie,
wspierał nawet finansowo, a także zaaranżował jego spotkanie z literacką śmietanką ówczesnej Warszawy. Zachowały się 64 listy Żeleńskiego do autora Życiorysu
własnego robotnika z lat 1930–1937. W 1932 r. wydano w Bibliotece Boya książkę Raz kiedyś i obecnie jako dopełnienie losów życia i poglądów Jakuba Wojciechowskiego. Rzeczywiście, Życiorys jest autentyczny i w treści, i w formie, nie ma
w nim przekłamań i stylistycznych poprawek. Czyta się go z trudem, lecz jedno J. Wojciechowski, Życiorys własny robotnika, t. 1, Poznań 1971.
1
164
cześnie poznaje realną rzeczywistość i ówczesny język robotnika wielkopolskiego.
Nas jednak interesuje jego treść, a nie forma literacka.
Kontynuacja Życiorysu za lata 1924–1958 w rękopisie opisującym życie robotnika kamieniołomów w Wapiennie koło Barcina, spisanym głównie w latach
1957–1958, znajduje się w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im.
Władysława Bełzy w Bydgoszczy, a w wersji drukowanej jako tom 2 wydana została w 1972 r. w opracowaniu Franciszka Jakubczaka i z przedmową Władysława
Markiewicza2.
Wartość wspomnień Wojciechowskiego, realnie i bez retuszu oddających życie
robotnika, doceniali już przed II wojną światową nie tylko Tadeusz Boy-Żeleński,
lecz także Zofia Erdmanowa, Irena Krzywicka (która bywała u autora pamiętnika w Barcinie) i Stefan Szuman3. O pamiętniku Wojciechowskiego pisało wielu
uczonych i literatów, m.in. Bogdan Suchodolski, Kazimierz Nitsh, Tomasz Nocznicki i Zygmunt Wasilewski, uwydatniając m.in. wartość źródłową, chociaż nie
brakowało i krytyków, zwłaszcza stylistyki, ale też realistycznego przedstawiania
własnych przeżyć.
Od 1936 r. Wojciechowski był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej. Po wyzwoleniu Barcina z rąk niemieckich okupantów w styczniu 1945 r. wszedł skład
Miejskiej Rady Narodowej oraz Powiatowej Rady Narodowej w Szubinie, a 2 marca tegoż roku razem z Julianem Żakowskim i Józefem Dziemieńczukiem założył
komórkę Polskiej Partii Robotniczej, wkrótce stuosobową. Od 1maja był jej sekretarzem do kwietnia 1949 r., kiedy został odsunięty, bo według opinii sekretarza Komitetu Powiatowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) „nie
nadążał”, był „zbyt konkretny”, więc w 1950 r. przeszedł na rentę4. Była ona niska
i Wojciechowscy żyli w biedzie (nie mieli dzieci). W 1954 r. odebrano mu dodatek
98 zł za Złoty Wawrzyn otrzymany w 1935 r. Opuścili go karierowicze, odezwali
się zawistnicy, siedzący cicho wobec sekretarza, lecz już nie wobec rencisty dorabiającego w Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” przy spędzie świń.
Dopiero po interwencji Walerii Drygałowej, która przypomniała o nim w „Ilustrowanym Kurierze Polskim” z 1956 r. w artykule zatytułowanym Złoty wawrzyn
i spęd świń, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy przyznało
mu jednorazowy zasiłek w wysokości 3000 zł, Ministerstwo Kultury i Sztuki zasiłek w wysokości 400 zł miesięcznie na pół roku, a w kwietniu 1957 r. przyznano
mu rentę dla zasłużonych w kwocie 800 zł miesięcznie. Namawiano go do pisarstwa, lecz na to nie miał już sił. W czerwcu 1958 r. zmarł.
Ibidem, t. 2, Poznań 1972.
„Pamiętnik Warszawski” 1930, nr 9, s. 123–124; I. Krzywicka, Jakub Wojciechowski w Warszawie, „Kultura” 1931, nr 4, s. 3; S. Szuman, Przedmowa do wydania z 1930 r., w: J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 10.
4
M. Pieczyński, Wspomnienia o Jakubie Wojciechowskim, „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza” 1975–1976, t. 9, s. 155, wspomnienia J. Dziemiańczuka.
2
3
Polski robotnik w Prusach
165
Życie Jakuba Wojciechowskiego posłużyło w 1992 r. za scenariusz filmu zatytułowanego „Kawalerskie życie na obczyźnie”, w którym jednak eksponowano
przygodowe wątki pobytu na saksach. Warto by nakręcić film o doli robotnika polskiego pod panowaniem pruskim i w wolnej Polsce. Życiorys własny robotnika to
doskonała podstawa do scenariusza.
Korzystając ze wspomnień Wojciechowskiego, można scharakteryzować los
syna robotników rolnych, potem robotnika fabrycznego w epoce niewoli pruskiej
i w wolnej, międzywojennej Polsce. Okres po 1945 r. nie zmienił wprawdzie osobowości Wojciechowskiego, lecz nie był on już robotnikiem, tylko w pewnym sensie urzędnikiem, aczkolwiek krótko.
Urodził się w 1884 r. w rodzinie robotnika rolnego Macieja Wojciechowskiego i jego drugiej żony5 Agnieszki Michalak, pracowników folwarku Piaseckiego
w Nowcu, w ówczesnym powiecie śremskim. Miał dwoje rodzeństwa. Dwa łóżka, kuchenna szafa, ławka i dwa pojedyncze krzesła stanowiły pełne wyposażenie
zamieszkałej przez nich glinianej chałupy krytej słomą, będącej własnością Piaseckiego. W jednym kącie stała beczka z kwaszoną kapustą, a w drugim żarna do
mielenia zboża. Zwierzęta: kozę i kury, które przy niskich zarobkach zapewniały
przeżycie, trzymali w ziemiance, czyli w dole wykopanym w ziemi6.
Rodzice Jakuba pracę w gospodarstwie Piaseckiego zaczynali o świcie, a kończyli po 1000 wieczorem, za wynagrodzenie niewystarczające nawet na wyżywienie. „Wynagrodzenie było tak liche, że my po ludzku żyć nie mogli” – czytamy
w pamiętniku7. Kazimierz Wajda na podstawie swych dociekań naukowych roczny
dochód rodziny robotniczej w rolnictwie w latach siedemdziesiątych XIX w. oszacował na 280–300 marek rocznie, minimum życiowe zaś na 420 marek8. Według
„Gazety Robotniczej” z 1891 r. zarobki robotnika wiejskiego za pracę od wschodu
do zachodu słońca wynosiły od 60 do 80 fenigów dziennie, w okresie żniw 1 markę, a żony robotnika – 25–40 fenigów dziennie9. Ledwo wystarczało na skromne
wyżywienie, natomiast brakowało już na zakup odzieży. Najczęściej spożywali kaszę, ziemniaki, kwaśną kapustę, groch, twaróg, rzadko śledzie; jedzono je z reguły
w dni postne i jeden śledź musiał był dzielony na wszystkich domowników. Mięso
jadali bardzo rzadko, z reguły w ważne święta kościelne. Chleb piekli po wcześniej Pierwsza była służącą u Piaseckiego i po porodzie drugiego dziecka zmarła, a wkrótce potem
jej dzieci.
6
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 30, 34–35; J. Chałasiński, Drogi awansu społecznego
robotnika. Studium oparte na autobiografiach robotników, Warszawa 1979, s. 90.
7
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 34.
8
K. Wajda, Wielkopolska i Pomorze Wschodnie, w: Polska klasa robotnicza. Zarys dziejów,
t. 1, cz. 3: 1870–1918, red. S. Kalabiński, Warszawa 1978, s. 234.
9
Wielkopolska w świetle źródeł historycznych: wybór tekstów źródłowych, red. Z. Grota,
Poznań 1958, s. 271.
5
166
szym zmieleniu zboża w żarnach10. Jakub chodził w jednych spodniach cały rok,
a latem na bosaka. Dotyczyło to wszystkich robotników rolnych tej wsi. Narażeni
oni byli na różne upokorzenia ze strony bogatych gospodarzy, którym musieli ustępować miejsca na drodze, a swoich chlebodawców całować w rękę11. Jakub często
był przezywany „dziadoską torbą” albo „dziadoskim wychowlęgom”, zwłaszcza
przez chlebodawców, u których pracował ojciec, oraz przez ich dzieci12.
Czas pracy od świtu do nocy oraz brak urlopów powodowały, że życie towarzyskie było ograniczone. Niedziele i święta wypełniały praktyki religijne. Do kościoła w Dolsku Jakub chodził jednak tylko wtedy, kiedy miał odpowiednie ubranie i nie miał obowiązków we dworze13. Czas wolny spędzał z dziećmi sąsiadów,
którzy pracowali w sąsiednim folwarku Parczewskiego. Byli tak samo biedni jak
Wojciechowscy.
W 1890 r. zmarł gospodarz Piasecki, a Matuszewski, który ożenił się z wdową,
wypowiedział pracę ojcu Jakuba. Dwory najczęściej zatrudniały rodziny ze starszymi dziećmi, które mogły już pracować. Jakub i jego młodszy brat byli jeszcze mali
i nie mogli służyć ojcu za zaciężnika, czyli osobę pomagającą starszemu w pracach
polowych i we dworze. Dlatego Maciej Wojciechowski nie znalazł w okolicy zatrudnienia i aby zapewnić byt rodzinie, wyjechał do Berlina, gdzie zatrudnił się
w okolicznej cegielni14. Wrócił następnego roku na wiosnę, aby znaleźć dla rodziny
mieszkanie, ponieważ z poprzednio zajmowanej lepianki zostali wyeksmitowani.
Znaleźli je w pobliskich Tworzymirkach, gdzie Maciej zatrudnił się przy kopaniu
torfu, jednak po sezonie wyjechał, mając na względzie możliwość znalezienia pracy i o wiele wyższych zarobków. Zatrudnił się w cegielni Oppenheima w Brandenburgu koło Berlina15.
Warto podkreślić, jaki wpływ na Macieja Wojciechowskiego wywarł pobyt
w Berlinie. Przyjechał stamtąd „ładnie ubrany, miał ładny biały półkoszulek i na karku ładny ślipsik [krawat], zygarek z łańcuszkiem”16. Był swobodniejszy i pewniejszy
w zachowaniu, pozbył się uniżoności wobec bogatszych. Jak stwierdził Józef Chałasiński, robotnicy nabywali na Sachsach (czyli na terenie rdzennych Niemiec) poczucia wolności i własnej godności17. Wojciechowski zabronił dzieciom chodzić po
dyngusie, mimo że do tej pory uczestniczyły w tym zwyczaju. Uznał w nim syndrom
Ibidem, s. 31, 35.
Ibidem, s. 37, 83.
12
J. Podgóreczny, Klasyk w bluzie robotniczej, „Poradnik Bibliotekarza” 1965, nr 11/12,
s. 360.
13
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 39, 51, 59.
14
Ibidem, s. 48–49.
15
Ibidem, s. 57–58.
16
Ibidem, s. 52.
17
J. Chałasiński, Drogi awansu, s. 188.
10
11
167
poniżenia biednych – jego dzieci, przed bogatymi. Wywołało to zdziwienie wioskowej społeczności, która uznała Wojciechowskiego za odstępcę od tradycji18.
Wojciechowscy byli analfabetami. W ich rodzinie, jak w większości rodzin robotniczych, nie było dotąd zainteresowania nauką, zwłaszcza że szkoła była pruska. Natomiast Jakub od małego rwał się do szkoły. Matka wprawdzie ubolewała,
że „my są takimi wołami, ze się musimy każdemu prosić, aby nam list napisał i tak
samo ma naszym dzieciom iść, żeby się prosili, żeby im kto napisał”, jednak za
podwyżkę płacy do 30 fenigów dziennie zaoferowanych przez Piaseckiego zrezygnowała z posłania Kuby do szkoły. Piasecki załatwił u lekarza zaświadczenie, że ze
względów zdrowotnych Jakub nie jest zdolny do nauki w szkole, aby ten pilnował
młodszego rodzeństwa, a jego matka mogła pracować od świtu do zmroku. Gospodarz nie musiał wtedy wynajmować drugiej kobiety, co kosztowałoby go więcej19.
Jakub bardzo to przeżył: „a mnie się też płacz zebrał, ze do szkoły nie będę chodził
i ze wołem zostanę”.
Rodzice, jak zresztą większość wyrobników wiejskich, nie byli świadomi wartości nauki. Uznawano, że wystarczą zdrowe ręce do roboty. Ponadto miganie się
od nauki w szkole pruskiej nosiło znamiona polskiego patriotyzmu. Jakub natomiast rwał się do nauki. Matkę do posyłania go do szkoły przekonał listonosz,
który ją postraszył, że nie wyda jej pieniędzy, jakie przysyła z saksów mąż, jeśli na
pokwitowaniu nie będzie czytelnie napisane nazwisko20.
Jakub mógł wreszcie rozpocząć naukę. Uczył się w czteroklasowej szkole elementarnej w Kunowie nad Odrą od kwietnia 1891 do kwietnia 1895 r. Nauka odbywała się na trzech poziomach. Niższy realizowano w klasie pierwszej, średni
w drugiej i trzeciej, a wyższy w czwartej. Nauczycielem był Niemiec Sauer, jedynie religii uczył Polak Ittner21. Język polski obowiązywał tylko na niższym stopniu,
a na średnim odgrywał zaledwie pomocniczą rolę. Ostatecznie w 1887 r. zlikwidowano naukę języka polskiego w szkołach elementarnych, pozostawiając go jedynie
na lekcjach religii22.
Pieniądze od ojca nie wystarczały na wiele, więc przez dwa lata Jakub nie miał
własnej książki do czytania, za co wielokrotnie był karany i bity przez nauczyciela
Sauera. W końcu sam zarobił 40 fenigów przy zapędzaniu gęsi na dworzec gostyński, lecz podręcznik kosztował 50. Wtedy kupiec, który go zatrudnił, dowiedziawszy się, że chodząc trzy lata do szkoły, nie ma własnego podręcznika, podarował
mu dodatkowe 10 fenigów. Jakub miał własny Lesebuch, a nauczyciel przestał go
20
21
22
18
19
Ibidem, s. 39–43.
Ibidem, s. 44, 57–59.
Ibidem, s. 57.
S. Truchim, Historia szkolnictwa i oświaty polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–
1915: t. 2, 1862–1915, Łódź 1968, s. 31.
168
bić kancikiem23. Dostał jednak tą książką po głowie od matki, że bez jej wiedzy ją
zakupił, bo pieniądze te potrzebne były na przeżycie. Był pilnym uczniem, a dodatkowo znajomości niemieckiego służył kontakt z dziećmi sąsiadów, Nowackich,
którzy wrócili z Dortmundu w Westfalii, gdzie dobrze opanowali ten język24. Jakub
wstawał o godzinie 5 rano, pasł bydło sąsiada, następnie udawał się do szkoły, a po
powrocie odrabiał prace domowe. Miał na to czas, ponieważ część jego obowiązków przejął młodszy brat25.
Latem dzieciom mającym obowiązki na folwarku ograniczano naukę do 12
godzin tygodniowo26. Jakub uczęszczał do szkoły cztery dni w tygodniu po trzy
godziny, od 1130 do 1430. Dzięki temu starsze dzieci mogły rano i po południu paść
bydło. Przez okres ferii, które trwały w sierpniu kilka dni, Jakub już po sprzątnięciu
zboża przez gospodarzy zbierał na ściernisku pozostałe kłosy jako zapasy na zimę.
Nędza wciąż głodującej rodziny skłoniła go razem z kolegami do kradzieży snopków z pańskiego pola. Przyłapany przez włodarza, dostał za to od matki lanie sznurem konopnym. Innym razem został okrutnie pobity przez Markowskiego za to, że
zbierał ulęgałki na granicy jego pola, i dwa tygodnie dochodził do sił27. Przyznał
się do tych uczynków księdzu na spowiedzi, jednak nie mógł zrozumieć, dlaczego
matka kazała mu kupić za 60 fenigów świeczki na ofiarę do kościoła, a nie dała mu
pieniędzy na zeszyty (jeden kosztował 10 fenigów)28. Aby je kupić, wynajmował
się do pracy u gospodarzy, najczęściej do wypasu bydła. Dzięki Domachowskiemu,
który płacił mu 5 fenigów za przynoszenie z szynku gorzałki, uzbierał sobie na
zakup podręcznika do dodatkowej nauki języka polskiego, wprowadzonej rozporządzeniem z 1894 r. w trzeciej i czwartej klasie szkoły ludowej29.
W ówczesnych szkołach na całym świecie jako środek wychowawczy stosowano kary cielesne. Również w szkole Jakuba obowiązywała ta metoda. Bito za złe
zachowanie, ale też za brak odpowiednich postępów w nauce. Ucząca po odejściu
Sauera nauczycielka Klimm zbiła uczniów za to, że nie potrafili poprawnie wymówić nazwy miasta „Bromberg” oraz za to, że w dniu imienin cesarza Wilhelma II
nie udekorowali jego portretu wiszącego w klasie30.
Nauka w szkole kończyła się egzaminem prowadzonym przez inspektora powiatowego. Uczeń w języku niemieckim musiał odpowiedzieć na pytania: gdzie
mieszka, w jakim powiecie, w jakiej prowincji, ile jest w Prusach prowincji, jakie
J. Wojciechowski, Raz kiedyś i obecnie, Warszawa 1933, s. 11.
Ibidem, s. 69–70.
S. Truchim, Historia szkolnictwa, s. 55.
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 74. Ulęgałki to dzikie gruszki – samosiejki, strasznie
kwaśne i dobre do spożycia dopiero jak opadną i ulegną się; stąd nazwa.
28
Ibidem, s. 75; J. Wojciechowski, Raz kiedyś, s. 134.
29
30
Ibidem, s. 102–103.
25
26
27
23
24
169
poza Prusami istnieją w Niemczech królestwa, kto jest cesarzem. Jakub Wojciechowski doskonale zdał egzamin, poprawnie używając języka niemieckiego31.
Rodzice nie byli w stanie finansować dalszej nauki Jakuba: „I kiedy [...] zem
ojcu powiadał, ze pan nauczyciel mówił, ze mnie macie dać za jakiego rzemieślnika wyuczyć, ale ojciec to się śmiał i mówił: Za złodzieja cie dam uczyć”32. Należy
to podkreślić: nauczyciel, chociaż był Niemcem, proponował, aby zdolny dzieciak
polskiej narodowości wyuczył się zawodu. Kiedy pojawiła się okazja, aby został
uczniem kowala, matka stwierdziła: „tyś pewnie ogłupiał... teraz mas coś zarobić,
to chces iść i komu za darmo 4 lata robić”33. Faktycznie, jako uczeń u kowala nie
dostawałby ani feniga, a pracował cały dzień i nadal był przez cztery lata na utrzymaniu rodziców, którzy przecież niewiele zarabiali.
Już latem 1895 r. wynajął się na cztery tygodnie za pastucha u leśniczego Niemca Molendy, 8 km od Tworzymirek. Zdziwiły go inne obyczaje – zauważył, że
Niemca nie trzeba całować w rękę, czego wymagali od dzieci polscy pracodawcy,
nie ma postu i nikt nie zmusza do pacierza34.
W tym samym roku ojciec Jakuba ponownie wyjechał do Brandenburgii i właśnie wówczas zmarli jego brat Józef i siostra Maria. Matka pracowała u swego brata
w Małachowie. Jakub musiał sam zarobić na własne utrzymanie. Od lipca 1896 r.
do grudnia 1897 r. pracował u Niemca Marcina Lery, zajmując się wszelkimi pracami w obejściu, przy inwentarzu i w polu35. Do wiosny 1898 r. był bez pracy.
Zdarzyło mu się wtedy ukraść jajka z kurnika gospodarza. Mając w związku z tym
wyrzuty sumienia, poszedł do spowiedzi. Ksiądz kazał mu oddać to, co ukradł.
Kiedy poinformował o tym matkę, ta uspokoiła go, stwierdzając: „ jak na drugi raz
pójdziesz do spowiedzi, to ci to samo będzie gadał i to taki głupi musis nie być i sobie do głowy nie brać, przecież Pan Bóg wie, ze my są jeno na pana zmuszeni robić,
a kto panu robi, to musi z pana żyć”36. Wynika z tego, że Wojciechowska zdawała
sobie sprawę z faktu, że pracodawcy zbyt nisko opłacają robotników, a w związku
z tym kradzież z biedy w celu przeżycia (kradzione jajka były konsumowane, a nie
sprzedawane) uznawała za usprawiedliwioną przez Boga.
Na wiosnę 1898 r. Jakub znalazł pracę w majątku Stablewskiego w Tworzymirkach. Przez 15 godzin dziennie (z przerwami na posiłki) sadził ziemniaki, za co
płacono mu 40 fenigów. Włodarze używali wobec robotników obelżywych słów
i okładali ich batem, popędzając do intensywniejszej pracy. Zatem gdy zdarzyła się
okazja, od maja do lipca ponownie zatrudnił się u leśniczego Niemca, u którego
33
34
35
36
31
32
Ibidem, s. 110–111.
Ibidem, s. 114.
Ibidem, s. 141–142.
Ibidem, s. 81–83.
Ibidem, s. 89–91, 99–100.
Ibidem, s. 100–101.
170
czas pracy był krótszy, a zarobek wynosił 80 fenigów dziennie, czyli o 100% więcej. Jednak była to tylko praca dorywcza i na początku lipca znowu musiał szukać
nowego zatrudnienia. Od 3 do 16 lipca harował ponownie u Stablewskiego, potem
kolejno u Niemców – Lindemanna i Schultza w Gostyniu oraz u gospodarza Marcinkowskiego w Księginkach aż do 1899 r.37
Dorywcza praca, niskie zarobki, brak zatrudnienia zimą, fatalne warunki bytowe, wszystko to zmobilizowało Jakuba do podjęcia decyzji o wyjeździe na saksy.
Przed opuszczeniem wsi pożegnał się m.in. z nauczycielem religii, który uznał jego
decyzję za ucieczkę i chęć stania się Niemcem, na co Wojciechowski słusznie odpowiedział, że w świecie też może być Polakiem38.
Mając 15 lat, ruszył w 1899 r. do pracy w rdzennych Niemczech. Zatrzymał się
w Rudesdorfie, gdzie przebywał jego ojciec39. Z reguły ówcześni emigranci zatrzymywali się tam, gdzie wcześniej osiedlili się ich krewni40. Uzyskał zatrudnienie w cegielni Oppenheima, gdzie obsługiwał wózki kolejki wąskotorowej, a potem kotły
parowe, i tam pracował do 1903 r. Pracował od 530 do 1900, z przerwami na posiłek,
i jako małoletni zarabiał dziennie przynajmniej 1,75 marki, a ponieważ panował system akordowy, mógł też otrzymać więcej41. W porównaniu do jego dziennego zarobku jako parobka w stronach rodzinnych było to przynajmniej cztery razy więcej.
Płace na zachodzie Niemiec były z reguły o 250% wyższe niż na ziemiach polskich. Najniższa przeciętna stawka robotnika przemysłowego wynosiła od 2,5 do 3
marek, a dla robotnicy – od 1,50 do 2 marek. Ojciec Jakuba, Maciej Wojciechowski, zarabiał 3 marki dziennie42.
Pracodawcy zatrudniający wiele osób w kopalniach i cegielniach znajdujących
się na przedmieściach miast i miasteczek zobowiązani byli zapewnić robotnikom
względne warunki mieszkaniowe. Umieszczano ich w drewnianych barakach lub
w murowanych koszarach43. Nie były to luksusy, bo Jakuba zakwaterowano w takich koszarach i w jednej izbie mieszkało ponad 40 robotników, co jednak dla wychowującego się w nędznych warunkach młodzieńca nie stanowiło problemu i był
z mieszkania zadowolony Pozostawał tam nawet w okresie martwego sezonu, gdy
wielu innych udawało się do swoich domów44. Zaoszczędzone pieniądze przesyłał
matce, dzięki czemu mogła nabyć domek w Kunowie45.
Ibidem, s. 114–116, 122–124, 126, 136, 149.
Ibidem, s. 139.
39
K. Balcerowski, Jakub Wojciechowski 1884–1958, Bydgoszcz 1995, s. 3.
40
S. Wachowiak, Polacy w Nadrenii i Westfalii, Poznań 1917, s. 11.
41
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 165, 168, 169.
42
Ibidem, s. 168; K. Murzynowska, Polska emigracja zarobkowa w Niemczech, w: Polska klasa
robotnicza. Zarys dziejów, red. S. Kalabiński, t. 1, cz. 3: lata 1870–1918, Warszawa 1978, s. 634.
43
K. Murzynowska, Polska emigracja, s. 651–652.
44
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 168, 169.
45
F. Glura, Pamiętnikarz Jakub Wojciechowski, „Przyjaciel Ludu” 1991, z. 2–3, s. 33.
37
38
171
Wielu z przybywających na saksy korzystało w nowym środowisku z braku
kontroli rodziny. Mieszkając na przedmieściach, w grupach, odizolowani także od
ludności miejscowej, niejednokrotnie tracili samokontrolę i tworzyli własną subkulturę. Mając pieniądze, niektórzy zaczynali zaglądać do kieliszka, a po spożyciu
alkoholu urządzali burdy46.
Jakub Wojciechowski po przyjeździe do Rudersdorfu przejął kontrolę nad zarobkami ojca, aby ten nie przepijał wypłaty, spłacając równocześnie jego długi za
kupno na kredyt artykułów spożywczych, głównie alkoholu. Ojcowy przypadek
podziałał na Jakuba jak antidotum. Stronił od alkoholu nawet wtedy, kiedy go częstowano: „ja zem [...] nie pił, bo już mój maszynista za mnie wypił. I te siciarze,
co z Czech tam przyjeżdżali, to oni też gadali po polsku i mówili do mnie: Tyś jest
psiakrew, nie Polak, jeśli wódki nie pijes”47. Natomiast jak każdego młodzieńca
ciągnęło go do przedstawicielek płci przeciwnej, których w tamtym środowisku
było sporo i w większości wolnych. Do sprawy podszedł „naukowo”. Przygotował
się teoretycznie, kupując na wyprzedaży książki dotyczące zagadnień kontaktów
damsko-męskich, m.in. Szczęście w miłości oraz Miłość i małżeństwo. Uczęszczał
też na kurs, na którym zapoznawano z anatomią człowieka, przebiegiem ciąży
i chorobami wenerycznymi48.
Realizował jednak przede wszystkim apel do Polaków, który wystosowała polska gazeta należąca do Jana Brejskiego, „Wiarus Polski”: „Polaku na obczyźnie,
[...] porzuć wódkę, bądź oszczędny, czytaj ciągle”49. Nie pił więc alkoholu, oszczędzał i oprócz „Wiarusa”, którego abonował, czytał „Gazetę Grudziądzką” Wiktora
Kulerskiego, „Wielkopolanina” i „Gazetę Toruńską”. Wojciechowski przyznał, że
język, jakim pisane były te gazety, był trudny dla robotników. Czerpał z nich wiedzę o polityce rządu pruskiego wobec Polaków, o rozporządzeniach odnośnie do
nauki języka polskiego i religii, o niemczeniu nazw polskich miejscowości itd.50
Informacji o rodzinnych stronach dostarczał mu również ojciec, który na święta
wyjeżdżał do domu. Po pewnym czasie do Rudersdorfu przybył także młodszy brat
Jakuba, Stanisław51.
Nasz bohater uczestniczył czynnie w działalności polskokatolickich organizacji, zwłaszcza Towarzystwa Polskich Katolickich Robotników w Kalkberge – Rudesdorf, którego zebrania odbywały się w niedziele. Wysłuchiwano tam referaK. Matwiejczyk, Między integracją kościelną a izolacją społeczną: katolicy polscy w Zagłębiu Ruhry w latach 1871–1914, w: Schimanski, Kuzorra i inni. Polacy w Zagłębiu Ruhry
1870/71–1945, red. D. Dahlmann, A. S. Kotowski, Z. Karpus, Toruń 2006, s. 6.
47
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 167, 189.
48
Ibidem, s. 204–205, 224, 271.
49
„Wiarus Polski” 1891, nr 32; cyt. za: K. Murzynowska, Polskie wychodźstwo zarobkowe
w Zagłębiu Ruhry w latach 1880–1914, Wrocław 1972, s. 77.
50
51
Ibidem, s. 189.
46
172
tów o sprawach narodowych i religijnych, śpiewano polskie pieśni i organizowano
zabawy taneczne oraz wspólne zebrania z innymi towarzystwami52. Z ramienia
towarzystwa zbierał podpisy pod prośbą do biskupa wrocławskiego o przysłanie
polskiego księdza. Zebrano 500 podpisów i prośbę rozpatrzono pozytywnie. Przysłano księdza Władysława Enna, który został też prezesem Towarzystwa Polsko-Katolickiego w Berlinie53. Po 1900 r. pod rządami kanclerza Bernarda von Bulow
zaostrzono inwigilację towarzystw. W 1903 r. towarzystwu berlińskiemu zarzucono szerzenie antypaństwowej propagandy i pod tym pretekstem rozwiązano54.
W 1903 r. w zakładach w Rudersdorfie kolejkę węglową zastąpiła elektryczna
i nie potrzebowano już palaczy, którym był Wojciechowski. Od 15 kwietnia tegoż roku zatrudnił się jako mechanik przy wędrownej karuzeli i przemierzał z nią
Niemcy do 6 października. Zwiedził przy okazji miejscowości na południe od Berlina: Erkner, Konigswusterhausen, Luckenwalde, Juteborg, Wittenberg, Bitterfeld,
Duben, Torgau, Falkenberg, Herzberg, Luben Cottbus, Calau, Spremberg, Hoyeswerda, Senftenberg, Hanover. W miejscowościach, w których pracował, odwiedzał
rodaków, podobnie jak on przebywających tu „za chlebem”. W tych miastach podziwiał wspaniałe budynki, fabryki, pomniki itd. W Juteborgu spotkał się z robotnikami rolnymi, a jeden z nich uświadomił mu różnicę między pracą w ojczyźnie
i na emigracji: „polskie dziedzice nad ludźmi wymyślają gorzy, jak tu nad bydłem...
Tu w Prusach to się mogemy aby chleba najeść, a u nas to nie”55.
Po pracy przy wędrownej karuzeli, dzięki której Jakub zaoszczędził 612 marek,
wynajął stancję u Niemki w Hanowerze, lecz już 27 października opuścił miasto
i podjął pracę w cementowni w Misburgu56. Wynajął kwaterę u rozwódki Frau Luther, która wprowadziła go w tajniki życia erotycznego57. Zarabiał ponad 17 marek
tygodniowo, jednak 12 marek wydawał na opłatę kwatery i żywność. Nie mogąc
wiele zaoszczędzić, zrezygnował z pracy w cementowni i od kwietnia do września 1904 r. ponownie wędrował z karuzelą, zwiedzając przy okazji miejscowości
na północ od Hanoweru: Celle, Uelzen, Luneburg, Winsen, Hamburg, Ratzeburg,
Schwerin, Ludwigslust, Rotenburg, Verden, Nienburg, Buckeburg, Bielefeld, Paderborn. Podziwiał niemieckie domy, gmachy uniwersyteckie, zamki. Dostrzegł
też jednak nędzne, kryte słomą czworaki dla robotników, które nie różniły się od
tych, jakie znał ze stron rodzinnych58.
Ibidem, s. 183, 190, 193.
Ibidem, s. 203; M. Piotrowski, Reemigracja Polaków z Niemiec 1918–1939, Lublin 2000,
s. 44.
54
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 224; O. Steinert, Tygiel vs. Subkultura. Integracja polskich
migrantów w Berlinie i w Zagłębiu Ruhry (1871–1918), w: Schimanski, Kuzorra i inni, s. 60.
55
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 236–245.
56
Ibidem, s. 228.
57
Ibidem, s. 258.
58
Ibidem, s. 261–276.
52
53
173
Po wędrówce z karuzelą udał się w samo centrum przemysłowego Zagłębia
Ruhry, gdzie przebywało w tym czasie około 300 000 rodaków59. We wrześniu
1904 r. podjął pracę w kopalni węgla w Dortmundzie, gdzie wynajął stancję u polskiej rodziny. Zapisał się do polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, lecz
nie brał udziału w ćwiczeniach. Uczęszczał na przedstawienia teatralne organizowane przez polskie stowarzyszenia z okazji rocznic narodowych i różnego rodzaju
świąt60. Nie wstąpił jednak do Zjednoczenia Zawodowego Polskiego utworzonego
w 1902 r.61, gdyż nie wierzył agitatorom, że wspierać ono będzie robotników finansowo62.
Wojciechowski nie przywiązywał się do miejsc. Jeśli warunki pracy mu nie odpowiadały, szukał innej, także w innej miejscowości. Prawdopodobnie wędrówka
z karuzelą pozbawiła go strachu przez nieznanym, nowym. Ponadto uświadomił
sobie, że tu, w rdzennych Niemczech, zawsze znajdzie jakąś pracę. Praca w kopalni
była w ówczesnych warunkach bardzo niebezpieczna i trudna. Polakom przydzielano trudniejsze stanowiska i niżej ich opłacano. Dlatego Wojciechowski 31 grudnia 1904 r. zrezygnował z kopalni. Zdążył jeszcze w styczniu 1905 r. wziąć udział
w strajku górników, lecz pod koniec tegoż miesiąca na wieść o chorobie matki
wyjechał do Kunowa. Opłacił matce lekarza, spłacił długi rodziny, kupił matce
i siostrze odzież. Trzeba w tym miejscu dodać, że m.in. dzięki jego finansowemu
wsparciu Wojciechowscy w Kunowie kupili domek i 3 morgi ziemi63.
Po powrocie do Westfalii-Nadrenii pracował w koksowni w Wanne, lecz po
bójce z niemieckim robotnikiem, który nazwał go „głupim wszawym Polakiem”,
udał się w lipcu do Munsfeld koło Halle (Saksonia), gdzie znalazł pracę w kopalni
miedzi. Była ona jednak szkodliwa dla zdrowia i kiedy pogorszył mu się wzrok,
znalazł od 15 września zatrudnienie na powietrzu przy budowie dworca kolejowego w Lipsku64. Tam zaproponowano mu zniemczenie nazwiska w zamian za
awans. Wielu robotników polskiego pochodzenia, a zwłaszcza pochodzący z Mazur, zmieniało nazwisko, dzięki temu uzyskując lepsze stanowisko i zarobek65.
Wojciechowski odmówił w dosyć obcesowy sposób i w grudniu został zwolniony
W 1908 r. liczba Polaków na tym terenie wynosiła 320 000, a w 1914 r. ponad 500 000; zob.:
K. Murzynowska, Polskie wychodźstwo, s. 10, 22; J. Szajbel, Życie społeczno-kulturalne emigracji polskiej w Niemczech w latach 1870–1914, „Kultura i Społeczeństwo” 1971, t. 15,
nr 2, s. 143.
60
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 286, 292, 294, 302.
61
J. Kozłowski, Zjednoczenie Zawodowe Polskie i jego działalność w Zagłębiu Ruhry 1902–
1920, w: Schimanski, Kuzorra i inni, s. 134.
62
63
Ibidem, s. 309.
64
Ibidem, s. 316–318, 322–325.
65
K. Rzepa, Wychodźstwo polskie w Niemczech do 1914 roku, „Przegląd Zachodni” 1979,
nr 5–6, s. 247.
59
174
z pracy. Odtąd pracował w fabryce brykietu w Senftenbergu, gdzie jednak zarobki
były niskie. Dlatego w marcu 1906 r. przeniósł się do kopalni węgla brunatnego
w Otterwisch, a następnie w Volpke66. W tym czasie otrzymał powołanie do wojska
i przed pójściem do koszar odwiedził rodzinę w Kunowie. Tam „jak zwykle [...]
bieda wyglądała z każdego kącika”, więc chociaż miał zaoszczędzone 200 talarów
(600 marek), które przeznaczył na czas czekającej go dwuletniej służby wojskowej, to i tak połowę tej sumy dał matce67.
Od października 1906 r. do września 1908 r. odbywał służbę wojskową w 26.
pułku piechoty w Magdeburgu. Oprócz musztry wojskowej przydzielono go do nauki zawodu szewca68. Jak z tego wynika, w trakcie pobytu w koszarach przyuczano
również do konkretnego zawodu. Szewc akurat w piechocie był przydatny, lecz
także poza armią ta umiejętność mogła służyć dodatkowemu zarobkowi.
Po zakończeniu służby wojskowej 17 września 1908 r. podjął pracę w kopalni
węgla brunatnego w Hammersleben, gdzie przebywał trzy lata. Mężczyzna „po
wojsku” uznawany był w owych czasach za dorosłego. Wojciechowski podjął
krok ku stabilizacji. Nieopodal miasta w majątku Wackerleben pracowały sezonowo Polki. Wśród nich znalazł sobie żonę. Marianna Kozioł też pochodziła
z Poznańskiego, z Mariankowa w powiecie babimojskim, i chociaż jej rodzice
posiadali dwudziestomorgowe gospodarstwo (5 ha), wyjeżdżała na saksy. Ślub
odbył się 7 lipca 1909 r. W uroczystościach ze względu na koszty podróży nie
wzięli udziału rodzice Jakuba. Obecny był tylko będący na saksach brat Stanisław oraz siostra i brat jego wybranki. Matka Jakuba uważała, że syn żeni się zbyt
szybko. Obawiała się, że posiadający własną rodzinę syn przestanie prawdopodobnie wspierać matkę i rodzeństwo finansowo. Nie miała racji, ponieważ nadal wysyłał im pieniądze69. Wesele było iście polskie, muzykanci polscy, gośćmi
rodacy będący tu sezonowo. Na żywność wydał Wojciechowski po 3 marki na
osobę (1 talara), lecz „na czepiec” zebrali tyle, że w ostatecznym rozrachunku
dołożył tylko 6 talarów70.
Wojciechowski miał szansę stać się właścicielem dwudziestomorgowego gospodarstwa po rodzicach małżonki i bardzo tego chciał. Jednak nie stać go było na
spłatę jej licznego rodzeństwa i brata teściowej71.
Wojciechowscy mieli dwoje dzieci. W lutym 1910 r. urodziła się córka Maria
Anna, która jednak w kwietniu 1915 r. zmarła z powodu niewydolności mięśnia
sercowego. Urodzony w czasie trwania I wojny światowej w kwietniu 1917 r. syn
68
69
70
71
66
67
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 327–332, 340, 342–349.
Ibidem, s. 372–373.
Ibidem, s. 376, 379, 384, 387, 389, 390.
Ibidem, s. 416, 418–419, 429.
Ibidem, s. 419–420.
J. Wojciechowski, Raz kiedyś, s. 97, 99.
175
Jakub zachorował w lipcu 1918 r. na zapalenie płuc, a 6 listopada z powodu błonicy
zmarł w szpitalu w Hanowerze72. Więcej dzieci nie mieli.
Coraz gorsze wynagrodzenie w kopalni w Hammersleben i wspieranie finansowe matki powodowało, że Wojciechowscy żyli skromnie. Jako rezerwista miał
prawo do szkolenia zawodowego. Wybrał szkolenie na tramwajarza i po zdaniu
odpowiedniego egzaminu od 12 kwietnia 1911 r. został konduktorem tramwaju
w Magdeburgu, a w czerwcu 1913 r. awansował na motorniczego, co znacząco
polepszyło warunki bytowe rodziny73.
W wolnym czasie czytał książki, m.in. dotyczące polityki germanizacyjnej,
działalności niemieckiej Komisji Osadniczej, a także pozycje po niemiecku, np.
Kobieta i socjalizm Augusta Bebla, czytywał też gazetę niemiecką „Volksstimme”
(„Głos Ludowy”). Nawiązał kontakt z lekarzem Grottnerem i wypożyczał od niego
książki, obserwował procesy sądowe w Pałacu Sprawiedliwości. Nie wiązało się to
jednak z chęcią germanizacji; ciekawiły go kwestie społeczne, widział bowiem gorsze traktowanie ludzi biednych, wyzysk przy pracy itd. Już wtedy prawdopodobnie
kształtowały się jego lewicowe poglądy, zwłaszcza że kiedy w styczniu 1914 r. wybrał się z żoną na ślub jej siostry do Mariankowa i przy okazji odwiedził matkę oraz
rodzeństwo, stwierdził, że „tam taka bieda była, ze jeno peruszki [ziemniaki] i ten
zarnowy chleb, co my tam spotkali”. Kolejny raz wsparł bliskich finansowo74.
W 1914 r. został zmobilizowany do wojska i uczestniczył w kampanii belgijskiej. Przeżył koszmar wojny, widział rozstrzeliwanie jeńców, tragizm losu cywilów
na terenach objętych działaniami wojennymi. Niejednokrotnie narażał się swoim
dowódcom, np. ratując dzieci z płonącego domu oraz dając wodę do picia holenderskim jeńcom75. Dnia 4 listopada pod Antwerpią został ranny w głowę i pół roku
przebywał w szpitalu w Kolonii. Następnie został przeniesiony do rezerwy w Hurth.
Od kwietnia 1915 r. został skierowany do pracy w kopalni w Gelsenkirchen, dokąd
sprowadził rodzinę. W listopadzie obserwował rewolucję w Niemczech, uczęszczał nawet na zebrania niemieckich socjalistów. Sztygar zaproponował mu zapisanie się do szkoły górniczej, a po jej ukończeniu awans. Wojciechowski odmówił,
ponieważ warunkiem była zmiana nazwiska na niemieckie76. W styczniu 1919 r.
wrócił do Magdeburga. Ponownie został zatrudniony jako motorniczy tramwajów
i pracował do 1923 r. W 1920 r. odwiedził niepodległą już Polskę z zamiarem powrotu na stałe, lecz okazało się, że nie będzie w stanie znaleźć zatrudnienia. Pozostał więc w Niemczech77. Poza tym nie zachęcała go do powrotu rodzina, nadal
74
75
76
77
72
73
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 461, 466–471, 477, 481.
Ibidem, s. 421, 423–427, 524.
Ibidem, s. 437.
Ibidem, s. 447–451, 454–455.
Ibidem, s. 447.
Ibidem, s. 489–490
176
cierpiąca nędzę, a także rząd polski, który nie wykazywał zainteresowania sytuacją
Polonii i apelował do emigrantów, aby nie wracali do Polski, dopóki nie poprawi
się sytuacja ekonomiczna78.
Po powrocie do Magdeburga zapisał się do organizacji polskich robotników –
Towarzystwa św. Jana, i po pewnym czasie został jego prezesem. Wstąpił też do
Zjednoczenia Zawodowego Polskiego oraz do Narodowego Stronnictwa Robotników Polskich, był także członkiem Związku Polaków Niemczech. Wśród emigrantów śląskich agitował na rzecz ich udziału w plebiscycie w celu przyłączenia
Górnego Śląska do Polski79.
W grudniu 1921 r. znalazł w „Dzienniku Berlińskim” informację o konkursie
ogłoszonym przez Polski Instytut Socjologiczny w Poznaniu na pamiętniki robotników. Postanowił opisać swoje dzieje, tym bardziej że nęcąca była nagroda:
100 000 zł za pierwsze miejsce. Rękopis o objętości minimum 600 stron należało
dostarczyć do 1 października 1922 r. Pisał więc w każdej wolnej chwili, nawet
podczas czterogodzinnej przerwy w pracy. Oprócz własnej pamięci korzystał z różnych kwitów, zaświadczeń z pracy i notatek w kalendarzach. Rękopis dostarczył 18
września 1922 r., a w lutym następnego roku usłyszał, że otrzymał pierwszą nagrodę, 150 000 zł i dyplom uznania Polskiego Instytutu Socjologicznego80.
Wprawdzie już 20 grudnia 1921 r. złożył w polskim konsulacie zeznanie opcyjne na rzecz Polski, lecz dotąd nie opuścił Magdeburga, nie widząc w wolnej Ojczyźnie godziwych warunków egzystencji. Jednak po wygraniu konkursu nie tylko
sama nagroda, lecz także wysokość gratyfikacji sprzyjały decyzji o powrocie „na
Ojczyzny łono”. Można jednak stwierdzić, że poniekąd zdecydowały o tym władze
niemieckie, ponieważ z powodu działalności politycznej zwolniono go 15 lipca
1923 r. z pracy i przez sześć miesięcy nie mógł znaleźć zatrudnienia81. I jak sam
stwierdził: „tak jak jaskółka wraca do swego gniazda, tak i mnie pociągnęło do
swej ojczyzny. Optowałem za Polską i wróciłem”. Stało się to 9 maja 1924 r.82
Rozpoczął nowy etap życia. Z drugiego tomu Życiorysu dowiadujemy się, że opisał w sposób równie ciekawy i oddający bardzo obiektywnie sytuację robotnika
w międzywojennej Polsce. Ale to już temat na odrębny artykuł.
Może dziwić, dlaczego tak skrupulatnie opisałem los Wojciechowskiego od
„dziadoskiej wychowlęgi” z Nowca w powiecie śremskim, parobka za drobną
opłatą wynajmującego się do dorywczych robót rolnych, ustępującego bogatym
na drodze, całującego swoich „panów” w rękę, po motorniczego tramwaju w dużym niemieckim mieście Magdeburgu, prezesa towarzystwa polskich robotników,
Ibidem, s. 501; A. Poniatowska, Polacy w Berlinie 1918–1945, Poznań 1986, s. 87.
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 485, 495–498, 504, 536.
80
Ibidem, t. 2, s. 30; S. Helsztyński, Dojrzewanie klasowe robotnika (o Jakubie Wojciechowskim), „Pamiętnikarstwo Polskie” 1975, nr 1–4, s. 49–50.
81
J. Wojciechowski, Życiorys, t. 1, s. 512, 534–536.
82
Ibidem, t. 2, s. 30.
78
79
177
autora nagrodzonego pamiętnika. I właśnie dlatego. Ukazał, że w tamtejszej rzeczywistości, pozostając na polskiej ziemi, miał szansę powtórzyć los swojej matki,
klepiącej całe życie biedę i wysługującej się w żniwa za 30 fenigów dziennie polskiemu dziedzicowi, której nie było stać na abonowanie gazety, a nawet na kupno
podręcznika szkolnego dla dziecka (choć wydawała na świeczki do kościoła!), którą polski pan mógł wyrzucić z pracy i mieszkania, której podstawowym pożywieniem były pyry i chleb z ziarna (często z konieczności zbieranego ukradkiem na
pańskim polu), zmielonego na własnych kamiennych żarnach. Czy kiedykolwiek
ktoś z rodzinnej wioski Wojciechowskiego jechał tramwajem, nie mówiąc o kierowaniu nim, albo był w muzeum?!
Takie miał szanse, wyjeżdżając na saksy, gdzie godziwie płacono (także przy
pracach rolnych) i mimo wszystko o wiele lepiej traktowano robotnika. Ponadto,
jak w przypadku Wojciechowskiego, zauważyć można, że ze znalezieniem zatrudnienia nie było problemu. Kiedy nie odpowiadała dotychczasowa praca, można
było szukać innej. Awans w stylu Wojciechowskiego był też udziałem wielu innych,
którzy wyzwolili się, często z konieczności, z „łaskawości” polskich pracodawców
i pojechali za chlebem „wysługiwać się” Niemcom, a wracali z talarami, ubrani
jak ludzie, w garniturach skrojonych na ówczesną modłę i w najnowszym fasonie
butów83, często za zaoszczędzone pieniądze kupując rodzinie (albo dla siebie) dom
lub parcelę rolną. Ich ziomkowie, patriotycznie zostający „w kraju”, biegali głodni,
boso i w połatanych, jeśli nie podartych spodniach i nie stać ich było na kupno
dziecku podręcznika szkolnego.
Wojciechowskiego stać było na zwiedzanie miast, muzeów. Po odwiedzeniu razem z rodziną takiej placówki w Berlinie zauważył: „my byli w ty mysej [muzeum]
na Wallstrasse. Tam to też była chałupa, taka sama, jak jeszcze dziś jest w naszej
ojczyźnie, klocek do drzewa rąbania, kominek itd. [...] Pomieszkanie z roku 1700.
I to zem mówił do ojca i zony: Mój Boże kochany, to nasza Polska to jeszcze po
dzień dzisiejszy jest przeszło 200 lat nazad”84.
Jakub Wojciechowski, syn wyrobników, dzięki pruskiej szkole nauczył się czytać i pisać, a nawet potrafił zredagować w języku polskim dwa tomy pamiętnika
i sporo artykułów publikowanych w różnych czasopismach. Pruska szkoła jednak
go nie zgermanizowała, chociaż niewątpliwie uległ akulturacji w używaniu germanizmów w mowie i piśmie. Dobrze płatną pracę i godziwy byt znalazł „na obczyźnie”. Na ziemi polskiej byłby bezrobotny i dorywczo zatrudniany za marne fenigi
u polskiego dziedzica, traktującego go gorzej niż własne bydło85.
Zob.: S. Wachowiak, Polacy w Nadrenii – Westfalii, Poznań 1917; J. Kozłowski, Awans społeczny Polonii w krajach Europy Zachodniej (na przykładzie Niemiec), w: Emigracja ziem
polskich w XX wieku. Drogi awansu emigrantów, red. A. Kosecki, Pułtusk 1998, s. 70.
84
85
Ibidem, s. 236: „polskie dziedzice nad Luxami wymyślają gorzy, jak tu nad bydłem. Tu
w Prusach to się mogemy aby chleba najeść, a u nas to nie”.
83
178
Wychodźstwo i typowo niemieckie środowisko uświadomiły Wojciechowskiemu również jego polskość86. W środowisku rodzinnym polskość i niemieckość mieszały się bez większych animozji. W szkole pruskiej jako pilny uczeń nie odczuł
narzucania mu niemieckości. To niemiecki kupiec podarował mu 10 fenigów, aby
mógł sobie kupić podręcznik szkolny, a pierwsze w życiu godziwe zarobki i warunki pracy (krótszy czas pracy) uzyskał, wynajmując się na służbę u niemieckiego
leśnika, gdzie miał łóżko z materacami i dostawał dobre jedzenie. Jego pracowitość
i rzetelność spotykała się z uznaniem jego niemieckich pracodawców w postaci
pochwały i podwyżki wynagrodzenia. Natomiast odczuwał odpychającą niedostępność polskich jaśnie panów, ziemian z sąsiedztwa, do których domów nie śmiał
się nawet zbliżyć. Nie odnotował też żadnych organizacji polskich w najbliższej
okolicy, które działałyby na rzecz krzewienia polskości. Nie służyło to wyrabianiu
świadomości narodowej. Nie odczuwał obcości Niemców, a raczej świat niemiecki był pociągający i nie kształtował u młodego Wojciechowskiego żadnych wewnętrznych oporów wobec akulturacji.
Przełom w uświadamianiu sobie polskiego pochodzenia nastąpił u niego dopiero po podjęciu pracy w cegielni pod Berlinem. Tam doznał uczucia obcości,
m.in. dlatego, że miejscowa ludność używała dialektu, a nie szkolnej niemczyzny,
i zachowywała sporą powściągliwość w kontaktach z obcymi. Poza tym w swojej
emigranckiej wędrówce spotkał wielu robotników z Królestwa Polskiego, Galicji, a nawet spod Wilna. Te kontakty i lektura gazet, a na dodatek pruska służba
wojskowa, wszystko to spowodowało, że jego świadomość wyszła poza granice
wioski, parafii, powiatu, a więc małej ojczyzny, na poziom podzielonej dużej ojczyzny – Polski.
Polish workers in Prussia in the 19th and early 20th century:
The case of Jakub Wojciechowski (1884–1958)
S u mm a r y
The article deals with a fairly typical case of a representative of the poor in the Prussian Partition area: his way from a farmhand offering himself for hire, at a small fee, to
do temporary labour for rich Polish peasants, giving them way, and kissing his ‘masters’’
Por.: A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 171. Autorka stwierdziła, że „wpływ emigracji na świadomość narodową był wielokrotnie podkreślany i obserwowany w pamiętnikach emigrantów polskich i w innych źródłach”. Przytoczyła też stwierdzenie B. Andersona (Exodus, „Critical Inquiry” 1994, nr 2), że: „Wygnanie (exil) jest kolebką
narodowości”.
86
179
hands – to a ticket inspector and tramway driver in the big German city of Magdeburg, and
chairman of a Polish-Catholic Society in Berlin.
A Prussian school he attended taught Jakub Wojciechowski, son of a day-labourer couple, how to read and write, which enabled him to use Polish and German press and books,
write and edit two volumes of his own memoirs, and have a number of articles published
to his credit. While the Prussian school, apparently, did not Germanise him, he did yield to
acculturation as he used Germanisms in his spoken and written Polish.
The article shows that if he had stayed in the Polish land, among his compatriots, Jakub
would only have repeated the fate of his mother, who lived hand to mouth all life long,
fetching and carrying for a Polish squire at 30 pfennig a day; who could not afford to buy
her son a school textbook, and whom her Polish master could dismiss and turn out overnight; and, whose staple food was potatoes and bread made of residues of cereal crops left
over in the field after the harvest and ground manually on a stone quern.
Jakub received a chance for humane living as he went off to seek seasonal labour in the
ethnic Germany, where finding a job with decent pay was not much of an issue. A fifteen-year-old then, Jakub could earn 1.75 marks per day doing a brickworks labourer’s job,
his father making 3 marks per day. When he wearied of the job, he would find another,
and then another one again. Thus, we worked at a coalmine, a copper mine, the Leipzig
railway-station construction site, and as an operator of a migratory merry-go-round. There,
on a saksy basis (to use the then-popular colloquial term denoting labour done abroad), he
qualified as a tram inspector and motorman, eventually gaining humane conditions of existence. His family members and other fellow countrymen who remained at home continued
living in penury and hunger, meanly treated by the ‘lords’ or ‘masters’ hiring them to do
temping jobs.
The kind of social advancement experienced by Jakub Wojciechowski was shared by
many others who managed to free themselves from the vicious circle of Polish poverty and
sought bread outside of their country, hiring themselves out with their German employers
– and returning home dressed neatly, with some thalers in their pockets. Thus, they became
capable of helping out their family members who still lived abjectly; many such returning
workers bought their family a house or a farming parcel. When abroad, they participated
in various forms of social existence, gained a sense of human dignity, releasing themselves
from the mentality of captive farmhand and building their own outlook on the world and on
human existence and affairs.
Artykuły
recenzyjne
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Kazimierz Puchowski
Gdańsk
Trudna misja. Jezuici na Węgrzech
w świetle studium Paula Shore’a
Paul Shore, profesor wielu uczelni, w tym Uniwersytetu w Saint Louis, należy do wytrawnych znawców i badaczy dziejów Towarzystwa Jezusowego, najpotężniejszego zakonu potrydenckiej Europy. W 2002 r. opublikował The Eagle
and the Cross: Jesuits in Late Baroque Prague, a w 2007 r. przedstawił historię
zakonu Loyoli w osiemnastowiecznym Siedmiogrodzie (Jesuits and the Politics
of Religious Pluralism in Eighteenth Century Transylvania: Culture, Politics, and
Religion, 1693–1773), uwydatniając historię jezuickiej misji w Cluj od 1693 r.,
kiedy to członkom zgromadzenia pozwolono na powrót po prawie wiekowej nieobecności. Swą historię doprowadził do kasaty zakonu w 1773 r.
Narratives of Adversity1 jest dopełnieniem ostatnio wymienionego studium.
Najobszerniejsza praca Paula Shore’a stanowi, podobnie jak wszystkie publikacje
tego autora, owoc wieloletnich badań prowadzonych zarówno na Węgrzech, jak
i na Słowacji, w Czechach, w Rumuni, w Polsce, w Austrii, w Anglii i w USA
oraz we Włoszech. Autor przeanalizował raporty do prowincjałów i do generała
zakonu w Rzymie, zgromadzone w Archivum Romanum Societatis Iesu, prywatną
korespondencję jezuitów w wielu archiwach i bibliotekach, niepublikowane dotąd diariusze. Rzetelnej analizie źródeł towarzyszy staranny ogląd bogatej, dobrze
dobranej, wielojęzycznej literatury. Autor jednak zbyt marginalnie potraktował
działalność i spuściznę przejętego misją ewangelizacji świata jezuickiego dyplomaty Antonio Possevina (1533–1611). Problematykę tę objaśnił, pominięty przez
Paula Shore’a, John Patrick Donnelley2. Warto również przypomnieć, że Biblio P. Shore, Narratives of Adversity: The Experience of Jesuits on the Eastern Periphery of
the Habsburg Realm (1640–1773), Central European University Press, Budapest–New York
2012, ss. 394.
2
J. P. Donnelley, Antonio Possevino’s Plan for World Evangelization, „The Catholic Historical
Review” 1988, vol. 74, nr 2, s. 197–198.
1
184
Kazimierz Puchowski
theca selecta de ratione studiorum Possevina, wydana po raz pierwszy w 1593 r.
przez oficynę watykańską, pełniła funkcję obszernego komentarza do zwięzłych
zaleceń krystalizującej się wówczas ostatecznej wersji Ratio studiorum i była, jak
słusznie zauważył Tadeusz Bieńkowski, „teoretycznym fundamentem kontrreformacji”3. Shore nie sięgnął również do prac poświęconych modelowi kształcenia na
Węgrzech, np. do syntetycznego ujęcia Petera Tibora Nagy’ego (Traditionalism
Versus Modernization in the Hungarian Education). Czytelnik odczuwa również
niedostatek badań komparatystycznych, zwłaszcza brak głębszych analiz i refleksji
poświęconych różnowiercom.
Swymi dociekaniami Paul Shore objął południowo-wschodnią część imperium
Habsburgów. Warto przypomnieć, ż��
e��
obecność jezuitów na Węgrzech sięga ich
��
za��
proszenia w 1554 r��
. przez
��
Mikołaja Olahusa, arcybiskupa Esztergomu��
,��
do dzisiejszej Trnawy (węgierskie Nagyszombat). Arcybiskup chciał, aby jezuici odbudowali
instytucje katolickie zniszczone wskutek reformacji i inwazji Turków. Począwszy
od oblężenia Wiednia przez Turków w 1683 r. aż do zawarcia pokoju w Požarevacu
w 1718 r., Habsburgowie niemal bez przerwy toczyli z Turcją wojny, przywracając
panowanie chrześcijaństwa nad rozległymi obszarami utraconymi przez nie przed
kilkuset laty – praktycznie nad całymi Wielkimi Węgrami (obejmującymi wówczas
terytoria dzisiejszej Słowacji oraz części Chorwacji, Rumunii i Ukrainy) oraz nad
Serbią.
Sytuacja wyznaniowa Węgier była bardzo złożona. Od połowy XVI do końca XVII w. zachodnia część kraju była kontrolowana przez imperium Habsburgów wspierających kontrreformację, także w sferze edukacji elit. Środkowa część
była zajęta przez imperium tureckie, z hegemonią protestantyzmu. Wschodnia zaś,
Siedmiogród, stała się quasi-niezależna od tureckiego imperium, posiadała silne
związki z protestanckimi zachodnimi mocarstwami, lecz także z Habsburgami. Jezuici zdominowali katolicką działalność misyjną, a Habsburgowie byli ich protektorami. Rzeczowa analiza źródłowych relacji zakonników, starających się stworzyć
harmonię wśród zróżnicowanej etnicznie i religijnie społeczności, stanowi część
unikalnych dociekań tego studium, zwłaszcza w sferze interesującego jezuickiego
projektu rozwinięcia Kościoła unickiego.
W rozważaniach autora recenzowanej książki znajdujemy wątki związane z Polską. Przypomnijmy, że Stefan Batory w Alba Iulia (Gyulafehérvár), politycznej stolicy książąt Siedmiogrodu, ufundował w 1579 r. kolegium jezuickie. W 1581 r. uczynił to również dla Cluj (Claudiopolitana), które z kolei stało się ważnym ośrodkiem
węgierskiej arystokracji, głównym centrum kulturalnym i religijnym Siedmiogrodu. W ciągu ośmiu dekad działalności zakonu w Cluj skupiły się w nim wpływy
T. Bieńkowski, Bibliotheca selecta de ratione studiorum Possevina jako teoretyczny fundament kontrreformacji, w: Wiek XVII – Kontrreformacja – Barok. Prace z historii kultury, red.
J. Pelc, Wrocław 1970, s. 291–307.
3
185
kulturalne Wschodniej i Zachodniej Europy, odciskając najwyraźniejszy ślad estetyki baroku w prawosławnej części Europy, zdominowanej przez Habsburgów,
wspieranych i gloryfikowanych przez Towarzystwo Jezusowe. Shore dostrzegł
w sztuce i architekturze baroku tego regionu silne, oryginalne cechy twórczości rodzimych jezuitów słowackich, podważył obecną w historiografii tezę o dominacji
wpływów polskich i węgierskich. Wdrażając misyjny program w Siedmiogrodzie,
regionie zdecydowanie niekatolickim, jezuici utworzyli sieć szkół i uniwersytet,
w którym kształcili elity, wprowadzali barokową architekturę. Dzięki obecności jezuickich nauczycieli, kaznodziejów i budowniczych nawet małe miasta Królestwa
Węgier zyskały kontakt z wysoką barokową estetyką Habsburgów. Shore ukazał
również rzeszę zapomnianych braci jezuitów, którzy jako rzemieślnicy i artyści
wnieśli swoje talenty w realizację misji zakonu, jednocząc i organizując społeczność. Przykładem może być Morawianin Józef Sellinger, który pracował w Cluj.
Jezuici mieli w nim architekta, cieślę i stolarza meblowego, złotnika, murarza i kamieniarza, hydraulika, inżyniera i rzemieślnika. Twórcza działalność jezuitów na
Węgrzech był również udziałem konfratrów z Polski.
Shore celnie skonkludował, że sukcesy i porażki zgromadzenia Loyoli wpłynęły na dzieje tego wielokulturowego regionu w następnych dwóch stuleciach po
zniesieniu zakonu.
Misja jezuitów w tym rejonie katolickiej Europy była zwykle wyczerpująca
i trudna. Juan de Victorio, rektor kolegium jezuickiego w Wiedniu, pisał do generała zakonu Diego Layneza w 1599 r., że wysłanie jezuity na Węgry jest równoważne
z wyprawieniem go na misję do Indii. Jak podał Paul Shore, w Alba Iulia w 1718 r.
jezuici odnotowali, że w ciągu pierwszych trzech lat rezydencję zakonu dotknęła
wojna, ataki Turków, kradzieże oraz zaraza. Wielu ośrodków nie ominęły również
klęski żywiołowe, zwłaszcza śnieżyce i powodzie, a choroby bydła i trzody z powodu zgniłych pasz pogłębiały trudną sytuację materialną zakonu i ludności. Jeden
z zakonników zapisał, że ich pracy towarzyszy niedostatek chleba i wina. Uderzająca była wszechobecność wdów i sierot. Bieda i strach rodziły zabobon. Jezuici
często odprawiali egzorcyzmy. Jak stwierdził Shore, demony odgrywały ważną
rolę w narracji zakonu, a epoka oświecenia nie wpłynęła wyraźnie na uświęcone tradycją praktyki. Należy również zauważyć, że uniwersytety jezuickie ideowo
zwracały się często przeciw rodzącym się tendencjom oświeceniowym. Według
Roberta Conradsa, prawie w tym samym czasie, gdy prawnik Christian Tomasius
z uniwersytetu w Halle wydał swoje pisma przeciw prześladowaniu czarownic
(1701), kanclerz Leopoldiny – jezuita, wygłosił kazania w trakcie egzekucji pięciu
czarownic w Świdnicy (1703)4. Zakonnicy na Węgrzech brali też udział w procesach o czary. Około 1755 r. zdarzyło się kilka wypadków spalenia czarownic.
Zob.: R. Conrads, Książęta i stany. Historia Śląska (1469–1740), przekł. Z. Wiśniewska,
Wrocław 2005, s. 187–188.
4
186
Kazimierz Puchowski
Wbrew zdaniu miejscowej szlachty i ludu procesów o czary zakazała dopiero cesarzowa Maria Teresa.
Paul Shore zauważył w jezuickiej Ratio studiorum, mimo jej niedoskonałości,
źródło cnót oraz zamiłowań artystycznych i estetycznych synów magnackich,
kupieckich i chłopskich. W absolwentach jezuickich szkół: diecezjalnym klerze
i prawnikach, dostrzegł też intelektualistów, liderów życia społeczno-politycznego Węgier w drugiej połowie XIX stulecia. Autor zaprzeczył jednak tej tezie,
słusznie twierdząc, że Ratio studiorum rozmijało się z potrzebami rozbudowanej
administracji i dyplomacji absolutystycznego państwa. Szkoła jezuicka pomijała
tak cenione w edukacji elit dyscypliny, jak historię, prawo i języki nowożytne
oraz kunszty rycerskie. Szkoły jezuitów, przyjęte przez elitarną klientelę zrazu
z zadowoleniem, z czasem stawały się dla niej mniej atrakcyjne, wręcz archaiczne. Wiele racji ma historyk jezuicki John W. Donohue, wyrażając opinię, że
humanistyczny model sprecyzowany w Ratio studiorum lekceważył edukację dla
służby państwowej i działalności społecznej, przedkładając nawet dyletantyzm5.
Trzeba również pamiętać, że to Maria Teresa, korzystając z doświadczeń protestanckich uczelni w Lejdzie i Hanowerze, wprowadziła do jezuickiego uniwersytetu w Wiedniu prawo i medycynę6. Przypomnijmy też, że już założyciel Towarzystwa Jezusowego, Ignacy Loyola, zdecydował, iż na uniwersytetach zakonu nie
będzie się wykładało medycyny i prawa jako „dziedzin dosyć obcych” zakonowi.
Obie dyscypliny mogły być prowadzone jedynie przez profesorów spoza Towarzystwa. Tak też było na uniwersytecie w Trnawie, gdzie fakultet prawa otwarto
w 1667 r., w 1672 r. wprowadzono prawo cywilne węgierskie z naciskiem na
jego średniowieczne korzenie, co nie odpowiadało oczekiwaniom Habsburgów.
Katedry prawa z założenia nie były dla władz zakonu najważniejsze i nie stały
się przedmiotem większej troski, jeśli chodzi o poziom nauki i dydaktyki. Kształtowanie kultury politycznej i prawnej wychowanków podporządkowano celom
Towarzystwa i całego Kościoła.
Trnawa stała się najbardziej „jezuickim” miastem na Węgrzech. Liczyła 7000
mieszkańców, z czego aż 1000 stanowili studenci Towarzystwa. Zakonna drukarnia
wydawała nie tylko dzieła teologiczne i szkolne, lecz także geograficzno-historyczne oraz prace ważne dla rozwoju kultury i języka węgierskiego, takie jak Grammaticae Hungarica Linguae Institutiones (1682). Paul Shore nie docenił jednak zasług
protestantów i kulturotwórczej roli dworów, prywatnej edukacji uzupełnianej podróżami edukacyjnymi (grand tour), szczególnie młodzieży różnowierczej.
J. W. Donohue, Jesuit Education. An Essay on the Foundation of Its Idea, New York 1963,
s. 7.
6
Zob.: H. Engelbrecht, Geschichte des Österreichischen Bildungswesens. Erziehung und
Unterricht auf dem Boden Österreichs, t. 3: Von der frühen Aufklärung bis zum Vormärz,
Wien 1984, s. 189–192.
5
187
Zakon z czasem wszedł w posiadanie wielu majątków. W Koszycach dobrze
prosperowała apteka, choć akademia jezuitów ufundowana w 1658 r. nie prowadziła studiów medycznych. Rektor koszyckiej uczelni domagał się prawa cenzorowania książek nieakademickich. Tamtejsza drukarnia zakonu trzykrotnie wydała
Januae Linguarum Vestibulum Jana Amosa Komeńskiego, nie podając jednak nazwiska wybitnego pedagoga.
W 1673 r. zagwarantowano wolność religijną na Węgrzech, lecz presja władz
kościelnych i starania jezuitów spowodowały przejście na katolicyzm ponad 65 000
protestantów. Zrodziło to jednak wrogość wobec zakonu. W Preszowie wyrazem
tych nastrojów było pojawienie się wielu publikacji antyjezuickich. Dla równowagi zaznaczmy, że rezydencja jezuitów w Preszowie posiadała stosunkowo bogaty księgozbiór, liczący w 1773 r. około 900 woluminów, świadczący o kulturotwórczym wpływie małej społeczności Towarzystwa na miasto. Było to realizacją
wskazania św. Piotra Kanizego, że lepsze jest kolegium bez kaplicy niż bez biblioteki. W XVIII w. w bibliotekach Prowincji Austriackiej było od 60 000 do 70 000
woluminów.
Wschodnie peryferium Habsburgów, jak przekonująco dowodzi Shore, stanowiło dla jezuitów pod wieloma względami niezwykle trudne wyzwanie. Środowisko, w którym przyszło im działać, było często zdominowane przez prawosławie,
luteranizm i kalwinizm. Protestantyzm solidnie zakorzenił się na Węgrzech, rozbudowując sieć szkół i wspólnot. Sárospatak od 1531 r. był siedzibą sławnego kalwińskiego gimnazjum, którego absolwenci zasilali elity intelektualne antykatolickiej opozycji w XVII w. W 1671 r. wojska habsburskie brutalnie usunęły uczniów
i nauczycieli kolegium. Misja jezuitów zaczęła się w atmosferze wrogości, którą ojcowie próbowali złagodzić teologicznymi dysputami i działalnością bractw.
Wyznania protestanckie stanowiły również silny element identyfikacji dla szlachty
i mieszczaństwa, stawiających opór habsburskiej dominacji aż do połowy XVIII
stulecia. Również zrekatolizowana na początku XVII w. przez jezuitów szlachta
kilka dekad później swoją niechęć do Habsburgów przenosiła na zakon.
Posłanie potrydenckiego Kościoła i łacina, w której zostało wyartykułowane, były
uniwersalne w aplikacji, tak jak jezuicka Ratio studiorum z 1599 r., a jezuici na Węgrzech zetknęli się ze specyficznymi warunkami politycznymi, ekonomicznymi i religijno-kulturowymi. Rozległy, niekiedy bezludny teren działalności, nieliczne grupy
katolików powodowały izolację wielu placówek jezuickich, a ambicje zakonu, aby
zgodnie z celem Trydentu przywrócić stabilną sieć parafii, stały się nierealne.
Paul Shore słusznie zauważył, że Towarzystwo Jezusowe dzięki swemu szkolnictwu, zgodnie z duchem potrydenckiego Kościoła, zaczęło już w drugiej połowie
XVI w. czynnie oddziaływać na elity społeczne: świeckie i duchowne, cywilne
i wojskowe. W tym celu tworzyło konwikty dla młodzieży szlacheckiej, m.in. Convictus Nobilium w Győr, Koszycach, Levočy i Trnawie. Były to placówki wzorowane na jezuickim wiedeńskim Collegium Theresianum. Ich program wykraczał poza
188
Kazimierz Puchowski
ramy fundamentalnej ustawy szkolnej z 1599 r. Stanowiły one wyraz edukacyjnych
aspiracji warstw wyższych, a zakonowi stwarzały szansę przejęcia steru nad edukacją tych, z którymi miała być związana realna władza i wpływy. Autor bardzo
pobieżnie potraktował te ekskluzywne instytucje wychowawcze adresowane do
młodzieży szlacheckiej. Czytelnik zauważy również marginalną uwagę skierowaną
na szkoły różnowiercze, utrzymujące żywe kontakty z gimnazjami i akademiami
na Zachodzie. Udawała się tam młodzież, która chciała poznawać nowożytną myśl
naukową. Należy zauważyć, że wszelkie zmiany w programie nauczania jezuitów
musiały korespondować z nauką Kościoła katolickiego, zyskać aprobatę generała
zakonu w Rzymie, dlatego też wprowadzenie historii, polityki, prawa, języków
nowożytnych oraz recepcja nauk ścisłych i nowożytnego przyrodoznawstwa była
procesem opóźnionym, zwłaszcza w odniesieniu do szkół protestanckich. W szkolnictwie katolickim aż do połowy XVIII w. nie przyjmowano heliocentryzmu Kopernika. Piętnasta Kongregacja Generalna jezuitów (1706) nakazywała też stanowczy
powrót do arystotelizmu. Kartezjusz postrzegany był „jako nowator i bezbożnik”.
Wśród światlejszych profesorów nie brakowało również zwolenników Newtona.
W rezultacie w 1731 r. pozwolono na wykłady fizyki doświadczalnej, lecz wobec
nowych prądów filozoficznych zalecano obrać „pośrednią drogę” i pozostać przy
Arystotelesie i św. Tomaszu. Zbyt gorliwi zwolennicy nowych systemów (amatores novitatum) byli usuwani z katedry. Jezuici dopiero w 1751 r. zdecydowali się
na wprowadzenie do szkół i akademii nauk doświadczalnych. Droga do światła
była zatem iście ciernista. Shore przywołał wybitniejszych jezuitów działających
„na peryferiach” Habsburgów. Wśród nich był urodzony na Słowacji Maksymilian
Hell, późniejszy dworski astronom w Wiedniu. Dzięki niemu powstały cztery nowe
obserwatoria: w Trnawie, w Eger, w Budzie oraz w Alba Iulia. Shore kompetentnie zauważył, że tak wybitne indywidualności jak Maksymilian Hell i Roger Boscovich odbiegali poziomem intelektu, zainteresowaniem nauką, literaturą i sztuką
od swych konfratrów z Prowincji Austriackiej, tkwiących w rutynie i niechętnych
wszelkim innowacjom.
W czasach nowożytnych, gdy „wola Boga widoczna była wszędzie” (s. 3), konieczna była konceptualizacja zarówno sukcesów, jak i niepowodzeń jako świadectwa
boskiej aprobaty poczynań zakonu. Paul Shore podkreślił, że jezuici bardzo umiejętnie przekuwali klęski i niepowodzenia, porażki i nieszczęścia w sukces swego zgromadzenia. Byli przekonani, że im więcej świadectw heroizmu, wiary, męczenników,
tym lepiej. W historię swego zakonu gorliwie wpisali śmierć w 1619 r. trzech (!) jezuitów (faktycznie wśród trzech męczenników było dwóch jezuitów) w Koszycach,
zabitych przez żołnierzy kalwińskich księcia Siedmiogrodu Jerzego I Rakoczego.
Wśród męczenników znalazł się polski jezuita Melchior Grodzicki. W 1905 r. Melchiora oraz jego towarzyszy beatyfikował św. Pius X, a kanonizował ich Jan Paweł II
w 1995 r., co spotkało się z protestem niektórych środowisk protestanckich. Trzech
jezuitów poniosło śmierć podczas ataku Turków na Belgrad w 1690 r.
189
Shore, analizując imponującą liczbę różnorodnych, pisanych w kilku językach
dokumentów tworzonych przez braci i ojców Towarzystwa, dostrzegł w nich złożoną mieszaninę reakcji subiektywnych oraz indywidualizm w rejestrowaniu i ujmowaniu wydarzeń. Autor trafnie uwypuklił, że wolność ekspresji była temperowana formą, normami i oczekiwaniami przyjętymi w zakonie. Jednostkowe relacje
jezuitów z pokonywania przeciwności, wyrażane wątpliwości, niepokoje, frustracje, nieporozumienia i porażki podczas działalności ewangelizacyjnej zwykle ginęły w raportach słanych do prowincjała lub generała zakonu w Rzymie. Treść
dokumentów dyktowały oczekiwania zwierzchników Kościoła katolickiego. Kroniki poszczególnych kolegiów informowały raczej o stanie materialnym placówek,
działalności duszpasterskiej, misyjnej, wizytach dostojników świeckich i duchownych, klęskach żywiołowych, natomiast sprawy kultury, wychowania i kształcenia nie znajdowały w nich pełniejszego odzwierciedlenia. Trzeba jednak przyznać,
że jak stwierdził Shore i wcześniejsi badacze, Kościół katolicki na południowo-wschodnich obrzeżach terytorium Habsburgów był rzeczywiście misyjny.
Kanon oficjalnych sprawozdań wiązał się z wypełnianiem przyjętej przez zakon
dewizy Loyoli: Omnia ad Majorem Dei Gloriam. Motto to oznaczało dla habsburskich jezuitów w XVII w. i w mniejszym stopniu w następnym stuleciu pojmowanie świata jako miejsca, gdzie przeciwności i tryumfy egzystowały symultanicznie,
gdzie nieuchronność jednego nie wykluczała pierwszego. Shore zadeklarował, że te
właśnie sprzeczności i napięcia stanowią fundament jego rozważań. Dowodzi, że doświadczenie jezuitów ogniskowało się wokół praktycznego rozwiązywania problemów i absolutnej gloryfikacji jezuickiej sztuki i muzyki, wokół ideału i personalnego,
subiektywnego doświadczenia. Przekonujące odkrycie złożonych mechanizmów aktywności Towarzystwa i rejestracji tego procesu jest niewątpliwym sukcesem Paula
Shore’a. Badacz ten, jako jeden z nielicznych, dostrzegł i uwydatnił to, co pominięto
w dotychczasowej historiografii poświęconej jezuitom, a także pozostałym zgromadzeniom, mianowicie, specyficzną retorykę zaprzęgniętą w propagowanie osiągnięć
zakonu. Narracja jezuitów widoczna jest również w pracach historyków zakonnych
w XIX, XX i naszym stuleciu. Topika laudacyjna wydaje się stałą i najtrwalszą cechą
piśmiennictwa ojców jezuitów. Ona to przede wszystkim wpływała i zdaje się nadal
wpływać na postrzeganie zakonu Loyoli przez ich sprzymierzeńców i oponentów.
Shore przekonująco przestrzegł też przed częstym błędem popełnianym przez badaczy dziejów Towarzystwa, a mianowicie przed aplikowaniem ich anachronicznych,
osobistych indywidualnych standardów, właściwych społeczności konkurującej, do
rozumienia sukcesu lub porażki. Przypomniał, że pierwsi jezuici postrzegali męczeństwo, wygnanie i więzienie niekoniecznie w kategorii klęski, lecz zwykle rozumieli
te przeciwności jako sprawiedliwe i konieczne dla grzeszników.
Paul Shore docenił rolę historiografii jezuickiej. Stwierdził, że w ciągu pierwszych
dwóch stuleci działalności zakonu to właśnie różnorodna twórczość historyczna, tworzona albo kompilowana przez jezuitów, ukazywała obraz Towarzystwa outsiderom
190
Kazimierz Puchowski
oraz kultywowała narrację wśród zakonnych ojców i braci, stosowaną do ekspresji
jezuickich idei i doświadczeń. Przedstawiając kluczową rolę jezuitów w konstruowaniu fundamentów nauk historycznych, zauważył, że jezuiccy historycy przed kasatą
przejawiali niekiedy bezkrytycyzm wobec źródeł, tak jak czynił to Melchior Inchofer (brał udział w procesie Galileusza), autor Annales ecclesiastici regni Hungariae
(1644). Shore, pisząc o jezuickim humanizmie, słusznie zauważył, że historyczne
wydarzenia były dla jezuitów, tak jak dla ich protestanckich rywali, księgą, w której
wyraża się wola Opatrzności. Byli, jak ich konfratrzy na wszystkich kontynentach,
zwolennikami prowidencjalizmu, teologii dziejów. Taka wykładnia dziejów z pewnością odbiegała od tej, jaką prezentowali humaniści pokroju Leonarda Bruni, Francesca Guicciardiniego i Lorenza Valli w renesansowej Florencji. Shore dostrzegł, że
młodsi historycy jezuiccy na Węgrzech położyli fundamenty pod krytycznie zorientowaną historiografię na początku XIX stulecia i stali się ważnymi kreatorami węgierskiej świadomości narodowej, zrodzonej w konsekwencji reinterpretacji ojczystej
historii. Należy jednak zauważyć, że dopiero w pierwszej połowie XVIII w. jezuici
w swoich placówkach oświatowych w całej Europie uczynili z historii stały i osobny
przedmiot edukacji szkolnej. Ewolucja programu nauczania była zapewne wynikiem
zmian zachodzących w tej dziedzinie w szkolnictwie protestanckim (w gimnazjach
akademickich Prus Królewskich już w pierwszych dekadach XVII stulecia) oraz nacisku rządów poszczególnych państw. W kolegiach węgierskich, jak podkreślił Leszek Hensel, usamodzielniono historię na „wyraźne żądanie Wiednia”7.
Wykładnia dziejów ojczystych pióra jezuitów węgierskich wpisywała się w ogólnoeuropejską historiografię katolicką8. W XVIII w. jezuita niemiecki Maksymilian
Dufrene w popularnym podręczniku Rudimenta historica dokonał próby charakterystyki niektórych narodów Europy. O Węgrzech uczniowie dowiadywali się m.in.,
że dynastia Arpadów dała Kościołowi najwięcej świętych spośród innych dynastii
panujących w Europie oraz że nie ma takiego kraju, którego przyroda byłaby bardziej bogata, który posiadałby piękniejsze złote monety i szczyciłby się lepszym
winem. Nieco szerszy konterfekt Królestwa Węgierskiego i jego mieszkańców
przedstawiał jezuita Szymon Majchrowicz w dziele Trwałość szczęśliwa królestw,
albo ich smutny upadek wolnym narodom przed oczy stawiona, na utrzymanie nieoszacowaney szczęśliwości swoiey (Lwów 1764). Sam tytuł rozdziału poświęcony
Węgrom ma wydźwięk pesymistyczny: „Królestwa Węgierskiego wolność słabieje
i do upadku się zbliża”9. Węgrzy, jak tłumaczył Majchrowicz:
L. Hensel, Kultura szlachecka w Europie Środkowo-Wschodniej w pierwszej połowie XVIII
wieku, Wrocław 1986, s. 91.
8
Zob.: K. Puchowski, Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich Rzeczypospolitej, Gdańsk
1999.
9
S. Majchrowicz, Trwałość szczęśliwa królestw, albo ich smutny upadek, Lwów 1764, cz. 1,
s. 163–175.
7
191
[...] utracili starożytne dawne zwyczaje i cnoty, kiedy się szerzyć zaczęły niedowiarstwa. Przyszło do tego, że na gotowych natrafiło kacerstwo Luterskie i Kalwińskie [...],
za co zaciągnęli od Boga karanie takie, iż naród ten odważny wspaniały, i wielkimi
zwycięstwami na cały świat sławny, na części rozerwany złotą wolność utracił; i ledwie
nie przyszło do tego, że w okrutną mahometańską niewolę ledwie co nie wpadło całe to
śliczne Królestwo. Jeszcze roku 1525 zaczęło się walić Królestwo, i wolność do upadku
nakłaniać pod Mohaczem, gdzie od Turków zwyciężeni padli [...]. Nazbyt ufali szczęściu, które w podobnych potyczkach zawsze służyło ich przodkom. Lecz się zawiedli,
bo w nich już była wygasła starożytna pobożność, która zwyciężała w przodkach: gdyż
ludzie wojują, Bóg zwycięstwa daje. Tak nędznie zginęło trzydzieści tysięcy panów
i najwyborniejszej szlachty w sieroctwie zostawili żony, dzieci i Królestwo swoje na
rozerwanie.
Majchrowicz te tragiczne wydarzenia uznał zatem za konsekwencję nadmiernej
tolerancji religijnej Węgrów, zwłaszcza bierności wobec pierwszych przejawów
reformacji w Królestwie Węgierskim. Brak stanowczej reakcji, „kiedy się do nich
te kacerstwa wdzierały, nim sił nabrały i podniosły głowę”, doprowadził Węgrów
do nieszczęśliwego upadku. Majchrowicz nie omieszkał w tym kontekście dowartościować rodaków. W części drugiej swego dzieła, zatytułowanej „Szczęśliwość
Polskiego Narodu”, przekonywał, że nie doszłoby do utraty „złotej z Wiarą wolności” przez Węgrów, „gdyby byli tej samej polskiej gorliwości dobyli o wiarę za
podobne obrazoburstwa, bluźnierstwa, za owe pierwsze zelżenia Kościoła i osób
duchownych”. Majchrowicz dał jednak Węgrom szansę:
Teraz po wielkiej części powracają znowu do świętej wiary pobożni Węgrzy, którą gdyby wszyscy przyjęli a wzbudzili w sobie pobożność i przodków swoich cnotę, mogliby
mieć pewną nadzieję, że im Bóg przywróci wzajemnie starożytną pod świętym Domem
szczęśliwość10.
Historiozofia Majchrowicza podporządkowana została założeniom teologicznym oraz celom dydaktyczno-moralnym. Skłaniała się dobitnie ku prowidencjalizmowi w interpretacji dziejów i w takim też kontekście ujmowała dzieje Węgier.
Pietas, prowidencjalizm i lojalizm wobec Habsburgów przenikał szkolną scenę.
Barokowy dramat jezuicki ukazywał w sztuce Pietas Victrix wystawionej w Wiedniu w 1579 r. więzi pomiędzy Habsburgami, zakonem a szlachtą, których religijne
aspiracje zyskały widoczną formę. Scena szkolnego teatru odgrywała służebną rolę
wobec dynastii. Strategia zakonów skierowana była na pozyskanie władzy, a nie
jej zmianę. Jezuici zyskiwali też poparcie monarchy, uświetniając mariaż cesarza
Józefa II sztuką w języku francuskim wystawioną w Trnawie w 1765 r.
Zmagania Chrześcijańskiego „Herkulesa” z Mahometańską „Hydrą” znajdowały odzwierciedlenie w literaturze i na szkolnej scenie. Dzieje bohaterskiej obrony
Ibidem, cz. 2, s. 211.
10
192
Kazimierz Puchowski
twierdzy Szigetvár, atakowanej przez Turków w 1556 r., znane były uczniom szkół
jezuickich głównie z eposu Ossidio Szigetiana, znanego także pod tytułem Zrinyiada. Utwór, zaliczany do arcydzieł, powstał w latach 1645–1646, a jego autorem był
wychowanek jezuitów, późniejszy czołowy poeta wczesnego baroku węgierskiego,
Miklós Zrínyi. Zrinyiada była podstawą tekstową, na której oparto inscenizację
z 1770 r. w kolegium jezuickim w Kolozsvár. Warto podkreślić, że temat ten podjęli
opiekunowie teatru w Chyrowie w 1894, 1897, 1898 i 1899 r. Podążyli oni śladami
modelowego kolegium Towarzystwa Jezusowego w podwiedeńskim Kalksburgu,
gdzie sztuka Karla Teodora Körnera Zriny należała do najczęściej wystawianych.
Wybór tragedii w przypadku Chyrowa mógł wynikać z chęci zamanifestowania
lojalności wobec cesarstwa. Warto jednak podkreślić, że o popularności sztuki zadecydowała również przedstawiona w niej wizja historii i aprobowana, czy wręcz
zalecana jako godna naśladownictwa postawa tytułowego bohatera. Chorwacki
ban, Miklós Zrínyi, obrońca Szigetváru, ucieleśniał wzorzec athleta Christi – był
bojownikiem Chrystusa, herosem broniącym chrześcijaństwa11.
Z kolei o odsieczy Wiednia pamiętano w Preszowie, przybliżając widzom
w 1761 r. charakter sułtana Mehmeda IV. Zakon doceniał, jak stwierdził Shore,
doniosłą rolę teatru, jego walory dydaktyczne, a przede wszystkim skuteczność tego
medium, upowszechniającego pożądane postawy religijne. Poprzez płonące na scenie
księgi heretyckie szerzyli ekskluzywizm wyznaniowy. Warto też zauważyć, że teatr
jezuicki nie przekazywał pełnej wiedzy historycznej o danym zagadnieniu. Sztuki
autonomizujące wybrany motyw historyczny były nieliczne, w przeciwieństwie do
repertuaru sceny protestanckiej12. Jezuici korzystali z wątków historycznych przede
wszystkim dla celów dydaktycznych, kształcili chrześcijańskiego mówcę (orator
Christianus), bo koroną wykształcenia szkolnego była retoryka. Dzięki teatrowi stawali się również promotorami i arbitrami moralności. Scena wpisywała się także
w narrację tryumfu zakonu. Przykładem jest męczeństwo 26 jezuitów w Nagasaki
w 1597 r., przywoływane wiele razy na scenach teatru szkolnego.
Dramat kalwiński długo utrzymywał barokowy aspekt teatrum mundi, długo
pozostał, jak jezuicki, metodą pouczania, zawierającą silny morał. Sztuki nasycano
elementami rodzimymi, postaciami i wydarzeniami z życia codziennego Węgier13.
Szkoda, że Shore pominął działalność teatru kalwińskiego. Mimo że sam Kalwin
sprzeciwiał się teatrowi, niektóre uczelnie kalwinistów wystawiały dramaty już
M. Puchowska, „Zriny” Karla Teodora Körnera na jezuickiej scenie szkolnej w Chyrowie, w:
Europejskie związki dawnego teatru szkolnego i europejska wspólnota dawnych kalendarzy,
red. I. Kadulska, Gdańsk 2003, s. 67–72.
12
Zob.: J. Budzyński, Dramat i teatr szkolny na Śląsku (XVI–XVIII wiek), Katowice 1996,
s. 106–107.
13
Zob.: J. Demeter, 18th Century Calvinist Theatre in Hungary, w: Europejskie związki dawnego
teatru, s. 40–49; I. Kilián, Bericht über die altungarische Dramenforschung, w: Europejskie
związki dawnego teatru, s. 17–26.
11
193
w XVII w. – głównie dzięki pobytowi Jana Amosa Komeńskiego w Sarospataku.
Ten wybitny pedagog w Schola Ludus, wydanej dla uczniów tamtejszego kolegium, zamieścił dziewięć sztuk wraz z instrukcjami dotyczącymi ich wystawienia.
Dramaty zawierały podstawowe elementy erudycji, obejmującej res naturales, res
artificiales, res morales oraz res Divinae. Wybitny pedagog chciał zmienić niechętny stosunek węgierskiej szlachty do edukacji swych dzieci14. Teatr w zamyśle
Komeńskiego miał wiele atutów ważnych dla młodzieży:
[...] skoro życie każdego człowieka upływa na rozmowach i działaniu, w ten sposób [poprzez teatr szkolny] z dużą korzyścią i przyjemnie, przykładami i współzawodnictwem,
doprowadza się młodzież do tego, aby przyzwyczajała się obserwować wiele rzeczy,
odpowiadać zależnie od sytuacji, układać wyraz twarzy, ręce i całe ciało, jak tego chwila wymaga, głos nastrajać i zmieniać, słowem – każdą osobę z godnością odgrywać
i wyzbywszy się gminnego zażenowania, czuć się w tym wszystkim swobodnie15.
Książka Paula Shore’a jest świadectwem rzetelności badawczej. Autor, nawiązując do ustaleń kilku generacji badaczy i odwołując się do zachowanych źródeł,
wielostronnie odtworzył aktywność jezuitów i ich instytucji, jednocześnie uwzględnił, choć nie zawsze, interdyscyplinarno-komparatystyczny punkt widzenia. Warto przy tym podkreślić, że obraz działalności jezuitów zawarty w dotychczasowej
historiografii nie jest wolny od uproszczeń, stereotypów, powierzchowności analiz
literatury i materiału źródłowego. Jest zrozumiałe, że negatywne ukazywanie działalności oświatowej Towarzystwa powodowało żywiołową niekiedy reakcję badaczy zakonnych. Ich publikacje, zrodzone z pragnienia zmiany opinii potępiających
zakon, są słusznie krytykowane za pojawiającą się czasami stronniczość i zbytnie
uogólnienia. Shore w swych pracach potwierdził istotną, choć nie zawsze przyjmowaną w historiografii tezę, że apogeum kontrreformacji katolickiej przypadło
dopiero na połowę XVIII w. Do tegoż czasu rosła też systematycznie liczba domów
zakonnych. W kraju pod wieloma względami szczególnym – na Węgrzech, liczba
klasztorów podwoiła się między 1700 a 1773 r.16
Gruntowne studium Paula Shore’a znacząco przybliża historykom złożoną specyfikę gromadzenia, kategoryzowania i rejestrowania informacji przez członków
zakonu. Pod tym względem Shore podniósł kwestie, które każdy sumienny badacz
winien uwzględniać podczas analizy albo konfrontacji źródeł. Warto jednak zauważyć, że poszczególne rozdziały tworzą nie zawsze spójną panoramę aktywności Towarzystwa Jezusowego na wschodnich peryferiach imperium Habsburgów.
J. Bloemendal, Central and Eastern European Countries, w: Neo-Latin Drama in Early Modern Europe, red. J. Bloemendal, E. Howard, Leiden 2013, s. 641.
15
Cyt. za: M. Ĉesnakova-Michalcova, O dramatach Komeńskiego, „Pamiętnik Teatralny”
1960, z. 3–4, s. 498.
16
T. C. W. Blanning, Zarys historii Europy. XVIII wiek, przekł. M. Urbański, Warszawa 2003,
s. 181.
14
194
Kazimierz Puchowski
Praca adresowana jest do wąskiego grona specjalistów, dobrze znających dzieje jezuitów. Dodanie rozdziału wprowadzającego w historię tego zgromadzenia, a także
przybliżenie złożonej sytuacji polityczno-społecznej i kulturowej Węgier, opatrzenie publikacji mapkami, zwłaszcza ukazującymi jezuickie rezydencje na Węgrzech
i w Siedmiogrodzie, znacząco ułatwiłoby jej recepcję i poszerzyło krąg czytelników. Za wielce pożyteczny natomiast należy uznać „Register of Geographical
Names” z nazwami w języku węgierskim, słowackim, niemieckim, rumuńskim,
serbskim, ukraińskim i angielskim.
Książka jest cenną, erudycyjną publikacją dla wielu historyków, nie tylko jezuitów, stanowi nieocenione źródło, umożliwiające zrozumienie powiązań między
kulturą a religią w tej części Europy. Rozważania autora uzupełnia opublikowane
w tym samym czasie studium Julii Anny Riedel17. Niemiecka badaczka ukazała
reformy Marii Teresy i Józefa II z perspektywy pijarów, akcentując zarówno partnerstwo zakonu Kalasantego w projektowaniu i realizowaniu przedsięwzięć edukacyjnych monarchów, jak i pasywność oraz niechęć zgromadzenia wobec wszelkiej
modyfikacji systemu oświatowego.
A. Riedel, Bildungsreform und geistliches Ordenswesen im Ungarn der Aufklärung. Die
Schulen der Piaristen unter Maria Theresia und Joseph II, Stuttgart 2012.
17
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Wojciech Piasek
Toruń
S/przeciw-historia i egocentryzm poznawczy
w historii
W swojej książce Maria Solarska przedstawiła propozycję historii kobiet, jako
tytułowej s/przeciw-historii1. Nie jest przy tym tak, że wspomniana historia wyczerpuje s/przeciw-historię. Jest ona jedynie jednym z nurtów, w którym „podjęta
zostaje próba realizacji krytycznego, rewoltującego wymiaru historii” (s. 14).
W rozdziale pierwszym, zatytułowanym „Historia jako możliwość buntu”, autorka wskazała na dwa wymiary historii: krytyczny i waloryzujący, oraz na historię
kobiet jako nurt historiografii, który realizuje w praktyce pierwszy z jej potencjalnych wymiarów. W rozdziale drugim, „Równość płci – rzeczywistość postulowana czy stan osiągnięty”, przedstawiła kontekst społeczny/ideologiczny, z jakiego
wyrasta historia kobiet. Stanowi go ruch feministyczny oraz dyskutowane w nim
zagadnienie relacji płci i ich egalitarności. Jest on ideologicznym zapleczem dla
historii kobiet pomyślanej jako s/przeciw-historia. W trzecim rozdziale, „Historia,
która ma tylko paradoksy do zaoferowania”, autorka podjęła dwa wątki, w których
według niej ogniskują się zasadnicze kwestie z poprzednich rozdziałów. Pierwszy
z nich to odwoływanie się do natury w legitymizacji porządku społecznego jako
podstawowego problemu w ustanowieniu równości płci, drugi zaś to paradoksalny
charakter propozycji historii krytycznej, która rozwiązuje problemy „narzucane”
jej przez porządek społeczny, uznany za opresyjny i do zmiany którego dąży.
W artykule skoncentruję się nie tyle na historii kobiet, która stanowi dla Solarskiej nurt s/przeciw-historii. Zajmę się samym projektem s/przeciw historii. Analizy autorki poczynione w ramach rozważań nad historią kobiet mają szerszy charakter i dotyczą historii po prostu, bez żadnego przymiotnika. Zasadniczą rolę w nich
ogrywa historia „jako wytwór kultury” (s. 13).
Na marginesie pracy: Maria Solarska, S/przeciw-historia. Wymiar krytyczny historii kobiet,
Bydgoszcz 2011, ss. 204.
1
196
Wojciech Piasek
Wypowiadając się bardzo interesująco w pierwszej części książki na temat krytycznego potencjału historii, autorka wskazała na dwa jego aspekty. Zasadniczy
aspekt postrzega w metodzie krytycznej. Stanowi ona, zdaniem Solarskiej, konkretyzację na gruncie historiografii określonej postawy wobec świata w ogóle. Jak
podkreśliła, postawa ta stanowi fundament metody krytycznej i jest „zracjonalizowanym wątpieniem w oczywistość tego, co jawi nam się jako prawdziwe” (s. 34).
Drugi aspekt krytycznego potencjału historii autorka postrzega w samym dyskursie
historycznym:
Mając w centrum zainteresowania zmienność świata społecznego [...], ukazuje [...]
przygodność współczesności. „Mówi’ nam, że choć otaczający nas porządek społeczny
jest dla nas przymuszający – tzn.: musimy mu się w pewien sposób podporządkować
(lub przynajmniej liczyć się z jego istnieniem), aby funkcjonować w społeczeństwie – to
jednocześnie możliwa jest jego zmiana. Myślenie historyczne wzdraga się wobec wszelkiego fatalizmu, wszelkiego dopatrywania się z góry przeznaczonego losu (s. 36).
Zdaniem Solarskiej krytyczny potencjał historii może się ujawnić w momencie
pomyślenia o dyskursie historycznym jako rewoltującym. Podążając za Michelem
Foucault i przyjmując jego wizje społeczeństwa jako splotu różnorodnych relacji
władzy, pod powierzchnią którego toczy się nieustanna walka, zwróciła uwagę na
wyodrębnienie przez francuskiego filozofa dwóch typów dyskursu o nim „opowiadających”: filozoficzno-prawnego i historyczno-politycznego. Dyskursy te pozostają w opozycji do siebie. Tam, gdzie w dyskursie filozoficzno-prawnym jest
mowa:
[...] o władzy politycznej zaczynającej się, gdy wojna się kończy, w dyskursie historyczno-politycznym głosi się ciągle toczącą się wojnę, której państwo i prawo są emanacjami. Tam, gdzie teoria filozoficzno-prawna widzi społeczeństwo jako składające się
z (harmonijnie) dopełniających się elementów, dyskurs historyczno-polityczny postrzega je jako składające się z dwóch grup, stojących naprzeciw siebie armii. [... ] Perspektywy dyskursów [...] wykluczają się. [...] Dyskurs historyczno-polityczny demaskuje
dyskurs filozoficzno-prawny, jako fałszywie uniwersalistyczny – jego uniwersalność
jest bowiem jedynie sposobem wmówienia zwyciężonym, że obowiązujące prawa nie
są prawami zwycięzców narzuconymi podbitym (s. 47–48).
Historyczny dyskurs rewoltujący według autorki nawiązuje do Foucaultowskiego dyskursu historyczno-politycznego jako dyskursu sprzeciwu. Przeciwstawiany mu historyczny dyskurs filozoficzno-prawny to dyskurs konserwujący. Jest
to historyczny dyskurs władzy, którą ma legitymizować i umacniać. Poszukiwanie
prawdy w jego ramach, jak napisała autorka, to:
[...] szukanie potwierdzenia panującego porządku władzy, a zmienność ujmowana jest
jako ewolucyjnie prowadząca do osiągnięcia stanu obecnego. Nie ma więc tu miejsca
na projekt przyszłości, w której panowałby inny niż otaczający, pojmowany jako szczyt
S/przeciw-historia i egocentryzm poznawczy w historii
197
rozwoju lub jako z góry dany, porządek rzeczy, a historia nie ustanawia krytycznego
dystansu wobec teraźniejszości, lecz pokazuje ją jako oczywistą (s. 36).
Wpisana w historię zmienność i wynikający z tego jej krytyczny potencjał może
zostać ujawniony wraz z podważeniem owej oczywistości, w czym zasadniczy
udział ma metoda krytyczna:
[...] ta oczywistość teraźniejszości wzbudza [...] wątpliwość, kiedy pamiętamy o metodzie krytycznej i jej założeniach. Podając w wątpliwość ową „oczywistość teraźniejszości’ – pytając, czy jest ona rzeczywiście tak oczywista, za jaką się podaje lub, inaczej
mówiąc, pytając o prawdopodobieństwo prawdziwości jej opisu jako oczywistej – zajmujemy pozycję krytyczną, przechodzimy na stronę historii rewoltującej. Ta ostatnia
pokazuje możliwość zmiany zastanego porządku społecznego, analizuje jego nieoczywistość oraz pyta, dla kogo użyteczne jest przedstawiane jej jako „oczywistej’(s. 36).
Podkreślmy, że autorka zwróciła uwagę, iż w jej propozycji historii nie chodzi
o zastąpienie dyskursu dominujących dyskursem zdominowanych. Dlatego też,
jak sądzę, napisała o s/przeciw-historii, a nie o Foucaultowskiej przeciw-historii,
która po „rewolucji” z dyskursu historyczno-politycznego staje się dyskursem filozoficzno-prawnym. Zwróciła także uwagę na zagrożenie wynikające z możliwości zneutralizowania przeciw-historii i wykorzystania jej do wzmocnienia systemu
dominującego (s. 44–57). Dyskurs przeciw-historii, biorąc pod uwagę podane tu
zastrzeżenia, otworzył zdaniem autorki:
[...] pole dla pojawienia się idei rewolucji, wychodząc od wizji społeczeństwa przenikniętego wojną i wzywając do buntu wobec tego, co przedstawiało się jako ustalony
porządek władzy. [...] obnażając to, że nie jest ona „naturalnym porządkiem’, ale relacją
sił, która modeluje strony jako zwycięzców (dominujących) i zwyciężonych (zdominowanych), stworzyła możliwość buntu, niezgody na zastany układ społeczny (s. 57).
Proponowana przez Solarską s/przeciw-historia jest „narzędziem” analizy rzeczywistości społeczno-kulturowej, ufundowanym na Foucultowskiej wizji świata,
konstytuowanej przez walkę oraz relacje dominacji. Wychodząc z takich przesłanek, s/przeciw-historia kładzie nacisk na:
[...] opisywanie teraźniejszości, badając jej historyczność po to, aby ją rozumieć i ustalić, dlaczego taki a nie inny kierunek był/jest postrzegany jako pożądany. Chodzi zatem o historię zaangażowaną społecznie, która umożliwia rozumienie teraźniejszości
[...]. W „rozumieniu’ teraźniejszości warto również dostrzec możliwość projektowania
przyszłości. Jednak nie w sensie odgadywania kierunku, w jakim zmierza ludzki świat,
ale w sensie możliwości refleksji nad kierunkiem, w jakim zmierzanie to jest pożądane
(s. 25–26).
Badanie przeszłości przez s/przeciw-historię ma doprowadzić nie tylko do zakwestionowania otaczającego porządku, lecz także do buntu wobec niego. Powody
198
Wojciech Piasek
tego mogą być różne: etyczne, estetyczne, aksjologiczne itp. (s. 58). Może to być
bunt wobec otaczającej rzeczywistość społecznej jako niekonsekwentnej i niesprawiedliwej, dyskryminującej, przy jednoczesnym głoszeniu równości wszystkich
ludzi. Konkretną realizacją s/przeciw-historii jest historia kobiet z jej zapleczem
ideowym w postaci feminizmu oraz ruchu społecznego będącego wyrazem buntu
wobec zastanego porządku (s. 58).
Podkreślenie przez Solarską krytycznego potencjału historii, zarówno jako
praktyki badawczej, jak i samego dyskursu historycznego, zasługuje na szczególną
uwagę. Wątpliwość budzi jednak utożsamienie historii: dyscypliny naukowej, i jej
funkcji poznawczej z funkcją społeczną. Nie jest przy tym ważne, że akurat u autorki ta funkcja przybiera kształt krytyki społecznej.
To splecenie funkcji społecznej historii, przez Solarską rozumianej jako krytyka
społeczna, z historią jako dyscypliną naukową odbywa się za sprawą, wspominanych już, inspiracji refleksją Foucaulta. Wraz z przejęciem Foucaultowskiej wizji
świata i człowieka badaczka przejęła fundamentalne dla niej przekonania o koniecznym, ideologicznym charakterze historii. To ono stanowi przesłankę do splecenia refleksji naukowej z krytyką społeczną i rozumienia nauki jako rodzaju aktywności politycznej. Jej autorka napisała: „trudno wyobrazić sobie rozpatrywanie
dyskursu historycznego poza jego kontekstem społecznym (a zatem kulturowym).
Ma on bowiem sens jedynie jako wytwór danej kultury, tworzony na jej potrzeby”
(s. 25). W innym zaś miejscu zaznaczyła, że w związku z tym, iż poznanie naukowe
zamknięte jest w kulturowej teraźniejszość, jedyne, co nam pozostaje, to rozpatrywać działalność naukową historiografii w planie zakreślonym przez pytanie: „do
czego jest jej/jemu potrzebna historia” (s. 25), czy też – pisząc z innego poziomu
– skoro nie jest możliwa klasyczna koncepcja prawdy, to jedyne, co nam pozostaje,
to pytać, do czego ta prawda jest potrzebna (s. 25).
Należy podkreślić, że Solarska konsekwentnie i bardzo zajmująco argumentuje na
rzecz s/przeciw-historii, poruszając się w ramach zakreślonych przez francuskiego
filozofa wizji świata i człowieka. Czy jednak przekonanie o ideologicznym/kulturowym charakterze poznania ostatecznie musi nas doprowadzić do wniosku, że historia powinna się orientować na ideologiczny udział w zmianach społecznych poprzez
ujawnianie pozornej naturalności kategorii badanych społeczności oraz własnych
i toczyć z nimi walkę? Czy zatem, mówiąc językiem, którego coraz rzadziej się używa, właśnie z racji zacierania różnic między nauką a zaangażowaniem społecznym,
nie ma możliwości rozdzielenia funkcji naukowej historii od jej funkcji społecznej?
Czy ujawnienie ideologicznego/kulturowego statusu poznania historycznego oznacza konieczność splecenia funkcji naukowej i społecznej, które w klasycznej epistemologii są rozdzielone? Jakie są konsekwencje tego połączenia?
Wyciągnięcie radykalnych wniosków z kulturowego uwarunkowania poznania
w przypadku s/przeciw-historii prowadzi do historii „egocentrycznej”. Oczywiście,
Solarska nie twierdzi, że s/przeciw-historia jest egocentryczna w sensie, jaki tej
199
kategorii nadaje psychologia. Jej egocentryzm, nazwijmy go poznawczym, polega
na tym, że w relacji przeszłość-teraźniejszość, ludzie żyjący w minionych czasach
i ludzie żyjący obecnie, w centrum stawia własne „ja” (teraźniejszość). Marginalizuje innych ludzi (przeszłość), ich poglądy, i absolutyzuje własne doświadczenia,
obserwacje i przemyślenia. Postrzega świat z własnego punktu widzenia.
Można się zgodzić z autorką, że myślenie historyka zakorzenione jest w kulturze i w jakichś ideologiach w szerokim znaczeniu. Nie chodzi tylko o pewne „systemy ideowe”, takie jak feminizm. Czy jednak powinno to nas skłaniać do zrównania
nauki z etyką lub polityką? Zgadzam się z odpowiedzią, jaką na tak postawione
pytanie dał Andrzej Szahaj:
We wszystkim jest trochę polityki (i etyki), ale nie wszystko jest polityką (etyką) [...].
Z faktu naszej aksjologicznej stronniczości nie wynika od razu i automatycznie słuszność stanowiska, w myśl którego nauka nie jest niczym więcej niż wojną światopoglądową czy polityczną prowadzoną innymi środkami. Kieruje się ona swoimi własnymi,
autonomicznymi wartościami, z prawdą na czele, choć realizacja owej prawdy nie wykracza de facto poza, mniej czy bardziej, prowizoryczną zgodę.
Nie jesteśmy skazani na poruszanie się pomiędzy skrajnościami: albo całkowita wolność od wartości, albo otwarty spór aksjologiczny. Po doświadczeniach historycznych
wiemy już, że nie ma wartości cenniejszej niż autonomia nauki, że trzymanie się z dala
od bieżącej polityki czy walk światopoglądowych jest warunkiem wiarygodności naukowej. Ale wiemy już także też, że naiwnością było sądzić, iż jesteśmy istotami unoszącymi się ponad ziemskim padołem i z wysokości spoglądającymi na sprawy tego
świata2.
Myślenie naukowe stanowi niewątpliwie część kultury. Nie oznacza to jednak,
że nie jest możliwe rozdzielenie naukowej funkcji historii od społecznej. Rozwiązaniem umożliwiającym rozdzielenie tych funkcji, przy jednoczesnym uznaniu
kulturowego charakteru poznania historycznego, może być realizm wewnątrzkulturowy, jak koncepcję Putnama nazwał Szahaj, i obiektywizm pisany małą literą.
Podstawą dla niego, w moim ujęciu, jest relacja epistemologiczna jako kulturowy
wyznacznik myślenia naukowego i przyjęta za Buchowskim zasada rozsądku interpretacyjnego w postępowaniu interpretacyjnym/badawczym.
Relacja epistemologiczna jest układem, w którym istnieją osobne względem
siebie i w jakimś stopniu niezależne: podmiot, przedmiot i wiedza (język) – ontologicznego fundamentu poznania naukowego3. Jako kulturowo ustanowiona,
A. Szahaj, Zwrot antypozytywistyczny dopełniony, w: Relatywizm i antyfundamentalizm.
Oraz inne szkice z filozofii kultury i polityki, red. idem, Toruń 2008, s. 229.
3
A. Zybertowicz, Przemoc i poznanie. Studium z nie-klasycznej socjologii wiedzy, Toruń 1995,
s. 73.
2
200
Wojciech Piasek
wraz ze zmianami kultury przekształca się4. Wyrasta ona w konkretnym układzie
społecznych interakcji, w którym „coś jest czymś dla jakiegoś ty i jakiegoś ja [...]”5,
i gdzie konkretne „bycie tu” określa „bycie tam”6.
Zasada rozsądku interpretacyjnego głosi, że: „Negocjujemy znaczenia, podążając
drogą racjonalnej krytyki. Nasze poglądy powinny być uzasadnione zgodnie ze standardami przyjętymi w danej wspólnocie interpretacyjnej, do której należymy, w tym
wypadku – wspólnocie uczonych”7. Konkretyzując tę zasadę, Buchowski napisał:
Fakty, świadectwa empiryczne stanowią materiał, do którego odnosi się teoria. Jesteśmy
przy tym świadomi, że „fakty” są konstruowane społecznie, a nasze postrzeganie jest
„etnocentryczne”, lecz pozostaje zadaniem antropologa [historyka] przedstawienie tych
faktów jako niezbędnego punktu wyjścia do interpretacji. „Fakty” dają posmak legitymizacji dla proponowanych teorii i są – jak to tylko możliwe – dostępne dla weryfikacji
dla tych, którzy przynajmniej częściowo, podzielają ten sam sposób myślenia. Akceptacja i integracja idei pochodzących z innych kultur, międzykulturowe porównania i argumenty, stają się częścią interpretacji antropologicznej [historycznej] i pozwalają na
poszerzenie znaczeń dotychczasowych oraz uprzednich doświadczeń. Dobra interpretacja musi również uzasadnić empirię, z której wyrasta, a tym samym – sankcjonować
własne prawdopodobieństwo. Należy dostarczyć przesłanek dla utrzymywania swojego
stanowiska i wartości głoszonych tez. Dokonuje się to w nieustannym procesie wymiany idei [...]. Zarazem unikamy skrajnego subiektywizmu i nie możemy zasłaniać się
idiosynkratyczną empatią, które nie są w stanie sprostać normie intersubiektywnej kontroli badań prowadzonych w naukach społecznych8.
Przechodząc „piętro niżej”, na poziom praktyki interpretacyjnej, można tę myśl
skonkretyzować, odwołując się ponownie do poglądów cytowanego już Buchowskiego. Odnośnie do badań antropologicznych tak pisał:
Zob.: ibidem, s. 209–270, rozdział VII: „(Pre)historia wiedzy – jak kultura wytworzyła przedmiot poznania naukowego”.
5
C. Geertz, Pożytki z różnorodności, w: Zastane światło. Antropologiczne refleksje na tematy
filozoficzne, przeł. Z. Pucek, Kraków 2003, s. 99.
6
Clifford Geertz, pisząc o sytuacji poznawczej antropologów, zauważył: „Bez względu na to,
jak daleko od gajów akademii antropologowie poszukują przedmiotu swych badań [...] przenoszą swoje relacje na papier w świecie wypełnionym bibliotekami, tablicami, seminariami
i pulpitami wykładowców. Taki właśnie świat wytwarza antropologów – [i, dodajmy, historyków], daje im licencje na wykonywanie zawodu, a praca, jaką wykonują, w tym też świecie
musi znaleźć swoje miejsce, jeżeli ma się zaliczać do zasługujących na uwagę. [...] To »Bycie
tu«, uczonych między uczonymi, sprawia, że twoja antropologia jest czytana... publikowana,
recenzowana, cytowana, wykładana”; C Geertz, Dzieło i życie. Antropolog jako autor, przeł.
E. Dżurak, S. Sikora, Warszawa 2000, s. 175–176. Zob.: W. Piasek, „Bycie tam” i „Bycie
tu” w badaniach historycznych. Źródło historyczne jako zwierciadło, ślad oraz pre-tekst, w:
Obserwacja uczestnicząca w badaniach historycznych, red. B. Wagner, T. Wiślicz, Zabrze
2008, s. 119–126.
7
M. Buchowski, Zrozumieć Innego. Antropologia racjonalności, Kraków 2004, s. 21.
8
Ibidem, s. 111.
4
201
W naszych badaniach wskazać możemy na stwierdzenia, które nie są podważane w danej
kulturze. Zakładamy przy tym, iż nasze sądy na ich temat są jedynie narzędziami heurystycznymi, pozwalającymi na wskazanie tego rodzaju stwierdzeń. Siłą rzeczy opis tych,
nigdy nie kwestionowanych, przekonań sporządzany jest w naszym języku [...]. Można
powiedzieć [...], że określamy semantykę rozpatrywanej kultury w jej kontekście, poprzez użycie pojęć naszej kultury. Niekwestionowane sądy kulturowe stwierdzają takie
stany rzeczy, do których odnoszą się również nasze zdania. W ten sposób wprawdzie
imputujemy badanym naszą logikę i sposób postrzegania rzeczywistości, lecz mamy
pełną świadomość tego, że imputacje takie czynione są w imię poznania miedzykulturowego. Co ważniejsze jednak, nie przypisujemy naszym twierdzeniom, podobnie jak
jakimkolwiek innym, żadnej wartości absolutnej9.
Relacja epistemologiczna, kulturowo zreinterpretowana, ma też inny aspekt
niż „techniczny”. Według Szahaja porzucenie scjentystycznych roszczeń nauki
nie musi być równoznaczne z porzuceniem ich wszystkich. Według niego jednym
z uzasadnionych było roszczenie do wyższości etycznej dyskursu naukowego wobec innych dyskursów, które wynikało z przekonania, że nauka może kształtować
się jedynie w idealnej sytuacji komunikacyjnej10. Do jej istotnych właściwości zaliczył:
[...] gotowość do krytyki i autokrytyki, otwartość na argumenty innych, równość podmiotów dyskursu (ich symetryczność [...]), nieograniczoność tematyczna i metodologiczna, nastawienie kooperatywne, wiara w siłę słowa i perswazji, a nie przemocy,
solidarność zawodowa, akceptacja odmienności, szacunek dla pluralizmu, uznanie dla
partnera, z którym się nie zgadzamy, rzetelność zawodowa, odwaga intelektualna11.
Efektem tak widzianej interpretacji historycznej, która ma adaptacyjny charakter, jest „tekst z ludzką twarzą”. Tekst taki, oczywiście, zawsze odpowiada na
pytania jakiejś kulturowo umiejscowionej ludzkiej wspólnoty interpretacyjnej,
obdarzającej go cząstką swych przesądzeń. Innej możliwości nie ma. Kluczową
kwestią jest to, w jakim trybie stawiamy nasze pytania. Nauka i kulturowo zredefiniowana relacja epistemologiczna pozwalają, aby odbyło się to w trybie poznania
i zrozumienia, a nie „wykorzystania”. W proponowanym rozwiązaniu kulturowego
uwarunkowania pisania historii przeszłość nie musi być „pretekstem”, choć jest
pre-tekstem. Miejsce instrumentalnego traktowania przeszłości, które postrzegam
w s/przeciw-historii, zajmuje „strategia słuchania”. Mamy tu do czynienia z hermeneutycznym stosunkiem do niej. Kulturę traktuje się jako pewną partykularną
wspólnotę interpretacyjną, której Inność należy opisać i zrozumieć zgodnie z hasłem antropologii: „najpierw opisuj, staraj się zrozumieć, pokaż to zrozumienie
Ibidem, s. 68–69.
A. Szahaj, Zwrot antypozytywistyczny dopełniony, s. 228.
11
Ibidem.
9
10
202
Wojciech Piasek
innym, nigdy nie oceniaj pochopnie i unikaj etnocentryzmu. W Innym dostrzegaj
Siebie”12. Jest to poznanie nastawione na współbycie i komunikację. Przybiera ono
charakter dialogu międzykulturowego, a badacz jawi się jako tłumacz, pośrednik
kulturowy, poszerzający naszą wiedzę o możliwych kulturowych formach bytowania w świecie13. Zasadniczym powołaniem takiego poznania nie jest, nawiązując do
wypowiedzi Gertza, odpowiadanie na nasze najgłębsze pytania, co czyni s/przeciw-historia, lecz udostępnianie „odpowiedzi, jakie wypracowali inni – pasąc inne owce
w innych dolinach poprzez włączenie ich w rejestr tego, co zostało przez człowieka
powiedziane, do którego to rejestru można się będzie później odwołać”14.
Zadaniem historii jest poszerzanie naszej kulturowo uwarunkowanej wiedzy
o „ludziach w czasie”. Funkcja społeczna historii, jak najbardziej wartościowa,
naukowa nie jest, odsyła ona do innych obszarów kulturowej aktywności człowieka i roli, jaką może odgrywać historyk i historia w społeczeństwie. Ten obszar to
niewątpliwie przestrzeń publiczna. Od razu podkreślmy, że historyk działa w niej
na „własnych” zasadach. Podejmując się w jej ramach działań, nie powinien jednak
traktować tego jako roli historyka. Historyk poznaje przede wszystkim „Innych”
i dopiero w następstwie tego poznania, za sprawą konfrontacji z odmiennością –
siebie. Poznawanie siebie może się stać podstawą dla społecznej funkcji historii.
Nie jest jednak konstytutywne dla historii jako dyscypliny naukowej.
Pytanie, jakie w tym miejscu można zadać, to: jak dziś funkcja społeczna historii realizowana w przestrzeni publicznej może być przez historyka wypełniana?
Czy uwzględniając wątpliwości wobec s/przeciw-historii, warto by jednak zachować jej rozumienie funkcji społecznej historii, tym razem już w ramach podziału
na funkcję naukową i społeczną historii? Czy warto zaadoptować propozycję Marii
Solarskiej w tej części, w której krytyczny wymiar historii ma kształt zaangażowanej krytyki społecznej? Krytyka społeczna u Solarskiej wiązana jest z konkretnym zapleczem ideowym i wynikającymi z niego dążeniami do zmiany społecznej.
W jego wyniku jest ona opowiedzeniem się za konkretną „stroną” i uniwersalizacją
jej wartości, w tym wypadku grup mniejszościowych, podporządkowanych. W krytyce tej zawarte jest przekonanie, że po tej „stronie” znajdują się sprawy społecznie
istotne. To, co publiczne, zostaje tu zuniwersalizowane. Oczywiście nie oznacza to,
że sercem nie można być za jakimiś uznanymi przez nas za kluczowe sprawami,
ale i w ramach funkcji społecznej historyk powinien kierować się rozumem, a nie
sercem. Jego udział w debacie społecznej nie jest identyczny z udziałem innych
W. J. Burszta, Antropologia kultury. Tematy, teorie. Interpretacje, Poznań 1998, s. 179.
Zob.: E. Domańska, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Poznań 1999, s. 56–57, 66–
68; M. Klebs, Idea dialogu z przeszłością w antropologii historycznej, „Przegląd Bydgoski”
R. 15, 2004, s. 17–29.
14
C. Geertz, Opis gęsty: w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury, w: idem, Interpretacja
kultur. Wybrane eseje, Kraków 2005, s. 46.
12
13
203
jej uczestników. Inaczej straci ważny – również w ramach funkcji społecznej –
dystans, tym razem do otaczającej go rzeczywistości. Historyk, który opowiada
się nawet w ramach społecznej funkcji historii za konkretnymi sprawami, staje
się obrońcą konkretnych grup społecznych, jest obywatelem walczącym o zmianę,
który wyraża jedynie swoje poglądy polityczne. Nie tego, moim zdaniem, należy
oczekiwać od historyka biorącego udział w publicznym dyskursie.
Oczywiście, zaznaczmy na marginesie, kierowanie się rozumem w ramach dyskursu publicznego nie oznacza zamykania się w jakiejś moralnej próżni. Bezinteresowność, jaką wykazuje historyk, lub też przedstawiciel innych nauk, wynika
z poddania się zawodowej etyce. Funkcja społeczna historyka nie powinna polegać
na krytyce społecznej zaangażowanej w projektowanie nowego kształtu społeczeństwa. Wiarygodność historyka w dyskursie publicznym wynika z wartości, jaką jest
autonomia nauki, i z trzymania się z dala od bieżącej polityki oraz walk światopoglądowych.
Funkcja społeczna historyka nie polega na zaangażowanej krytyce społecznej
zastanego świata. Postawmy kolejne pytanie: czy w ogóle polega na krytyce teraźniejszości? Moim zdaniem nie. Realizację potencjału krytycznego, jaki tkwi w każdej nauce, w przypadku historii widziałbym gdzie indziej. Krytykę społeczną jako
taką pozostawiłbym przede wszystkim filozofii kultury. Ona to, oprócz wskazywania stanów pożądanych kultury i rekonstrukcji jej historycznych krytyk, zajmowałaby się oceną bieżącego stanu kultury15.
Funkcja społeczna historii mogłaby polegać na udziale w debacie publicznej
odnośnie do zjawisk, nie tylko takich, które uznawane są w jego ramach za istotne,
lecz także takich, jakie historycy uznają za ważne poprzez przystawienie do nich
historycznego lustra w postaci wiedzy historycznej. W ten sposób „lokalizować”
może miejsce współczesności, z których one pochodzą, w świecie społecznym –
różnorodności kulturowej. Wiedza historyczna pozwala na określenie granic kulturowych teraźniejszości i zlokalizowanie jej miejsca w świecie kultur ze względu na
to, „co w innych wydaje nam się odległe, jak i to, co w nich coś nam przypomina,
A. Szahaj, Filozofia kultury jako filozofia pierwsza, w: Relatywizm i antyfundamentalizm,
s. 214. A. Szahaj napisał: „Korzystając z dorobku kulturoznawstwa, etnologii, socjologii kultury, historii kultury czy religioznawstwa, winna ona dostarczać interesujących, nowatorskich, a nade wszystko krytycznych ujęć kultury współczesnej, które mogłyby się przyczynić
do kontynuowania dzieła, uzyskiwania przez świat Zachodu coraz większej samoświadomości w procesie nieustanej autorefleksji i samokrytyki. [...] Filozofia kultury, jak cała filozofia,
powinna stanowić nadal laboratorium naszego myślenia, w którym testowalibyśmy nowe
scenariusze ewolucji zachodniego świata [...]. Filozofia kultury ma tutaj do wypełnienia ważne zadanie. Polega ono na syntezie tego, co na temat kultury mówią inne dziedziny wiedzy,
krytycznej refleksji nad dostarczonym materiałem i formułowaniem wyobrażeń o kierunku,
w jakim ewolucja kultury powinna podążyć. Nikt nie jest w stanie jej w tym zadaniu zastąpić”; ibidem, s. 216–217.
15
204
Wojciech Piasek
co jest dla nas atrakcyjne i co jest odrażające, co sensowne, a co całkiem szalone”16.
Ukazuje przy tym, że to ludzie tworzą kulturę, i wcale nie są jej więźniami, zawsze
mogą dokonać zmian. Społeczna funkcja historii realizuje się w autorefleksji teraźniejszości bez krytyki jako takiej, tym bardziej społecznej, którą dobrze wypełnia
filozofia kultury. Ma ona zresztą bogaty dorobek w tym zakresie17.
Zaproponowany przez Marię Solarską projekt historii jako s/przeciw-historii,
której nurtem jest historia kobiet, z mojego punktu widzenia ma zasadniczą wadę.
Wyciągając radykalne wnioski z kulturowego uwarunkowania poznania, autorka
zaproponowała historię „egocentryczną”, która marginalizuje innych ludzi (przeszłość) i ich poglądy, absolutyzuje własne doświadczenia, przemyślenia i problemy. Nie wydaje mi się także, aby po utrzymaniu podziału na funkcję poznawczą
i społeczną historii tę ostatnią postrzegać jako krytykę społeczną. Historyk tak rozumiejący swoją funkcję społeczną przede wszystkim traci możliwość krytycznego
dystansu wobec dyskutowanych kwestii, niczym nie różni się od jakiegokolwiek
obywatela walczącego o zmianę, który wyraża jedynie swoje poglądy polityczne.
Tak jak w ramach funkcji poznawczej historii, również tu historyk powinien kierować się rozumem, a nie sercem. Jego udział w debacie społecznej nie powinien być
identyczny z udziałem innych, nieprofesjonalnych jej uczestników.
C. Geertz, Pożytki z różnorodności, s. 100–101.
A. Szahaj, Filozofia kultury jako filozofia pierwsza, s. 214–216.
16
17
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Stanisław Salmonowicz
Toruń
„Exorbitancyje w urzędzie poselskim”
Omawiana rozprawa1 z pewnością zasługuje na uwagę. Punktem wyjścia do
jej opublikowania była praca magisterska wykonana pod kierunkiem profesora
Zbigniewa Naworskiego w Katedrze Historii Państwa i Prawa Polskiego UMK
w Toruniu. Autor swoją próbę monografii postrzega nade wszystko jako swego
rodzaju wprowadzenie do szerszych studiów nad systemem kontroli i dozoru nad
działalnością instytucji państwowych Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Rozprawa, oprócz wstępu i wprowadzającego rozdziału pierwszego, dzieli się na dwa
dalsze obszerne rozdziały, drugi: „Konstytucje egzorbitancyjne” (s. 88–185), oraz
trzeci: „Funkcja i znaczenie egzorbitancji w systemie kontroli władz publicznych
w Rzeczypospolitej” (s. 186–308). Całość zamyka zwięzłe zakończenie. W istocie
rozdziały pracy są raczej jej częściami i zostały podzielone na wiele podpunktów
– podrozdziałów. Autor z góry podkreślił, że wiele kwestii istotnych dla rozważenia całokształtu spraw związanych ze stosowaniem pojęcia egzorbitancja pozostało
siłą rzeczy poza jego studium, gdyż wymagają one – zwłaszcza problem analizy
merytorycznych treści konstytucji sejmowych, zwanych egzorbitacyjnymi – odrębnych badań. Badania te, moim zdaniem, pozwolą dopiero określić zakres merytoryczny i rolę formalną owej szlacheckiej polityki egzorbitancji. Uprzedzając dalsze
wywody, stwierdzam, że autor wykazał się szerokim oczytaniem zarówno drukowanych źródeł z epoki, jak i bogatej literatury przedmiotu, a także odwagą, czasami
dyskusyjną, w odrzucaniu różnych, przejmowanych raczej w nauce z podręcznika
do podręcznika, ogólnikowych uwag i prób definicji zjawiska, którym się zajął.
Pojęcie egzorbitancja było, zarówno w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jak i w badaniach naukowych, pojęciem nieostrym. Przez „exorbitancje”
Chodzi o rozprawę Tomasza Kucharskiego, Instytucja egzorbitancji w systemie prawnoustrojowym Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2014,
ss. 342.
1
206
sensu stricto rozumiano z reguły formułowane w toku bezkrólewia żądania naprawy działań lub decyzji królewskich (albo całego aparatu państwowego), które
można było określać jako naruszenia prawa obowiązującego, działania niezgodne
z przepisami, albo też stosowanie prawa wbrew jego literze. Geneza tej instytucji, co Tomasz Kucharski później szeroko omówił, łączy się w dużym zakresie
z tradycją polityki reform państwa, realizowanych jednak pod równie pojemnym
hasłem egzekucji praw w toku XVI w. W historiografii bodaj jako pierwszy tak to
oceniał Józef Szujski. Wiele znanych definicji podręcznikowych autor skrytykował
jako zdecydowanie zbyt wąskie. Te dotychczasowe próby w literaturze przedmiotu
wskazują na wieloznaczność terminu i zjawiska w realiach epoki XVII–XVIII w.2
W omawianej pracy czytamy, że szlachta „używała, a nawet nadużywała omawianego pojęcia, znacznie wykraczając poza zarysowane we współczesnej literaturze przedmiotu granice” (s. 30). Szerokie ujęcie tej kwestii przez Tomasza Kucharskiego traktuje egzorbitancje – zgodnie z ich zawsze formalnie głoszonymi
uzasadnieniami – tylko i wyłącznie jako chęć „poprawienia” egzekwowania przepisów prawa. Podstawową ich funkcję stanowiła więc ochrona porządku prawnego
państwa, kontrola działania jego organów i instytucji. Przyjmując to stanowisko
jako zgodne z oficjalnymi intencjami postulatów egzorbitancyjnych, osobiście
jestem jednak przekonany, że – jakkolwiek wątły i bliżej dotąd nieanalizowany
– pozostaje inny wątek: wprowadzenia w ramy uchwalanych egzorbitancji postanowień, które w rzeczywistości stanowią pewne novum prawne, lansowane pod hasłem przywrócenia stosowania starego, dobrego prawa..., albo są przepisami nawet
formalnie niezwiązanymi z „poprawianym przepisem”, tylko przepisami nowymi,
narzucanymi z reguły przez interes prywatny, które mają jedynie pozorny lub żaden
związek z walką o egzekwowanie przepisów prawa obowiązującego. Przykładowo, narzucanie niektórych przepisów niekorzystnych dla protestantów w drugiej
połowie XVII w. było w istocie naruszeniem konfederacji warszawskiej, a nawiązywano formalnie np. do tych uprawnień Kościoła rzymskokatolickiego albo do
praw sprzed połowy XVI w., które przecież przestały być stosowane w związku
z obowiązywaniem przepisów konfederacji warszawskiej. Ta kwestia, na co również wskazał Tomasz Kucharski, że analiza merytoryczna różnych konstytucji egzorbitancyjnych z XVII w. wykracza poza ramy pracy, nie budzi moich zastrzeżeń.
Istnieje tu dla tegoż stulecia potrzeba badań historycznoprawnych, które pozwolą dopiero uchwycić zakres zjawiska. Jego określenie może ukazać konkretniej,
jak wyglądał realny stosunek przepisów wprowadzanych jako egzorbitancyjne do
Znakomity znawca mechanizmów sejmowych Władysław Sobociński słusznie rozróżniał,
że egzorbitancje to z jednej strony mechanizm formułowania postulatów-żądań w okresie
bezkrólewia, z drugiej zaś – że przepisy wypływające z realizacji tych żądań trafiały do pacta
conventa. Nie zajmował się jednak tym problemem, oprócz sytuacji wynikających z procedury pacta conventa.
2
207
ówczesnego stanu prawnego. To częste „przypominanie” obowiązującego prawa
w formie nowej konstytucji nieraz wprowadzało zmiany, być może czasami zawinione przez nieprecyzyjny ówczesny język konstytucji sejmowych3.
Termin egzorbitancja używany był w źródłach epoki dwojako: po pierwsze jako
pewien zespół wysuwanych postulatów formułowanych na sejmie (lub w innych
okolicznościach, lecz pod adresem sejmów) pod hasłem, że trzeba rozpatrzyć,
czy nie doszło do „naruszeń prawa”, po drugie – jako zespół decyzji sejmowych
uchwalonych po pewnej specjalnej procedurze w sejmie lub wpisywanych w epoce
bezkrólewia do postanowień-obietnic elekta w pacta conventa, albo też w samodzielnych konstytucjach egzorbitancyjnych.
Narodziny praktyk egzorbitancyjnych autor związał bezpośrednio ze sporami
z epoki końca rządów Stefana Batorego, jak również ze sporami wokół rządów
Zygmunta III. Nie ulega wątpliwości, że takie czy inne zarzuty kierowane bezpośrednio wobec władzy królewskiej, zwane wcześniej i później egzorbitancjami,
wysuwano w związku z bieżącymi sporami polityczno-prawnymi za rządów danego władcy. Dodałbym, że być może charakterystyczne dla spraw ustrojowych
Rzeczypospolitej było to, że spory nieraz wyłącznie polityczne usilnie starano się
niemal zawsze interpretować jako spór prawny społeczeństwa szlacheckiego z Koroną. Praktyka tych lat dowodzi, że zazwyczaj postulaty egzorbitancyjne wysuwane za życia władcy, którego atakowano, nie przynosiła sukcesu. Dlatego dotąd
w nauce wiązano egzorbitancje ze specyficznym procesem ustawodawczym, głównie ze sporami epoki bezkrólewia, kiedy kandydata na nowego władcę, nieraz pod
pozorem naprawiania prawa, można było skłonić do takich lub innych ustępstw
wprowadzanych do pacta conventa. Istniały takie sytuacje kryzysowe (zwłaszcza
okres rokoszów), że formułowano obszerny program naprawy państwa, skierowany przeciw dotychczasowym rządom króla. Tak było niewątpliwie w czasie rokoszu Zebrzydowskiego.
Niektóre wywody Tomasza Kucharskiego są niewątpliwie dyskusyjne. Tak jest
według mnie z jego uwagami o roli sporów wokół praw protestanckich w epoce rządów Zygmunta III i Władysława IV. Moim zdaniem, polityka dworu Zygmunta III,
Oczywiście słuszne są uwagi autora o nieprecyzyjności języka prawnopolitycznego tej epoki,
o trudności rozgraniczenia w danym kontekście terminów takich jak gravamina, nieraz stosowanych jako synonim egzorbitancji, nie wspominając już o takich zwrotach retorycznych,
stosowanych w publicystyce, jak vulnera Reipublicae. Kłopoty z nieprecyzyjnym, wielce
retorycznym językiem prawnym w życiu politycznym i w aktach prawnych epoki, zwłaszcza
z połowy XVII w., są nam znane. Gravamina sensu stricto to jednak nie synonim „exorbintancji”, tłumaczyć bowiem to należy jako zarzuty, pretensje, żądania naprawienia szkód.
Retoryka szlachecka łączyła nieprecyzyjnie terminy łacińskie i próby ich odpowiedników
w języku polskim. Exorbitatio w języku prawnym łaciny to nade wszystko zarzut naruszenia
prawa, zarzut działania bezprawnego. Exorbitantia to stwierdzenie przekroczenia prawa, nieraz jednak tłumaczone jako określenie generalne występku przeciw prawu.
3
208
poparta przez kontrreformacyjne działania Kościoła i części szlachty, powodowała,
że wszelkie – słuszne z reguły – skargi, czyli egzorbitancje protestanckie, mające
na celu utrzymanie ogólnych postanowień konfederacji warszawskiej i uchylanie
decyzji sprzecznych z jej zasadniczym przesłaniem, były torpedowane, odsyłane
z sejmu na sejm kolejny i nigdy nie doczekały się realizacji szczegółowej, zapobiegającej polityce dyskryminacji i gwałtów. Autor omawianej pracy jakby przerzucił
odpowiedzialność za paraliż wielu spraw na sejmach na protestantów (s. 60 n.), co
wydaje się niesłuszne. Ostatnim momentem, kiedy protestanci powinni się upierać
przy zasadzie szczegółowego zawarowania ich praw, ogólnikowo wynikających
z konfederacji warszawskiej, był okres sejmów podczas bezkrólewia po Stefanie
Batorym. Późniejsza walka była już daremna, a nawet elekcja tolerancyjnego Władysława IV sytuacji już nie zmieniła4.
Generalnie autor słusznie wiąże rozpowszechnienie się zjawiska egzorbitancji
(i jego, moim zdaniem, demagogiczna głównie rola) z postępującym rozdźwiękiem
między władzą królów elekcyjnych a sarmackim światem szlachty i jej ideologią,
dążeniem nade wszystko do chronienia swoich wolności, rzekomo stale zagrożo O sytuacji protestantów (także z uwagi na puklerz przywilejów szlacheckich) odsyłam do
dwóch moich tekstów, dość często pomijanych przez historyków protestantyzmu: O sytuacji
prawnej protestantów w Polsce (XVI–XVIII w.), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1974,
t. 26, z. 1, s. 159–173; Le pouvoir absolu du noble polonais dans son manoir, w: Noblesse
française et noblesse polonaise. Memoire, identité, culture, XVIe–XXe siecles, red. J. Dumanowski, M. Figeac, Pessac 2006, s. 153–162. Notabene, autor omawianej rozprawy określił postawę protestantów wobec Władysława IV jako „chwilowy taktyczny sojusz” (s. 61).
Osobiście uważam, że ciągle nie docenia się w historiografii postaci Władysława IV, który
był w istocie ostatnim wybitnym władcą na tronie polskim, a klęska jego planów dalekosiężnych, głównie spowodowana przez opozycję niezwiązaną z protestantami, była klęską państwa polskiego. Rok 1648 to istotna cezura w historii Polski. Zwracam też uwagę autora na
pracę (z aneksami źródłowymi) M. Korolki, Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół
konfederacji warszawskiej w latach 1573–1658, Warszawa 1974, która w dużym zakresie
dotyczy egzorbitancji w obronie spraw tolerancji religijnej w kraju. Notabene, Korolko wskazał, że czasami egzorbitancje antykościelne były popierane przez część szlachty katolickiej,
niechętnej przywilejom Kościoła. Temat egzorbitancji protestanckich to główny trzon tekstu
Korolki. Nie mogę się zgodzić z opinią autora omawianej książki, że protestanci, nie mogąc
obronić swych praw, „wybrali destrukcyjną rolę permanentnej opozycji, pragnącej w spokoju
wyznawać swoją religię, ale też obawiającej się wzrostu pozycji ustrojowej króla” (s. 59).
Sądzę, że po panowaniu Zygmunta III wielokrotnie liczono zwłaszcza na króla dla obrony
praw protestantów. Pod rządami tego władcy (ale też tym bardziej później) wszelkie próby
działań protestantów dla obrony gwałconych zasad konfederacji warszawskiej były torpedowane taktyką strony katolickiej: przedłużano różne dyskusje, a potem sprawy egzorbitancji
protestanckich „brane są w reces” lub odkładane „na sposobniejszą porę”, która z reguły
nie nadchodziła. Przytaczam charakterystyczny przykład z 1654 r. (Volumina Legum, t. 5,
s. 207): „Pretensyą dissidentium in religione christiana ratione pewnego skryptu, iż dla gwałtownych spraw Rzplitej na tym Seymie uspokojona być nie mogła, do przyszłego Seymu
odkładamy”.
4
209
nych przez władców. To był dramat Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, która od
połowy XVII w. staczała się w system panującej anarchii politycznej, narzucanej
przez szlachtę władcom i aparatowi państwa, z całkowitym lekceważeniem problemu bezpieczeństwa Rzeczypospolitej, pozbawionej silnej władzy wykonawczej,
stabilnego skarbu i silnego stałego wojska. Permanentna obawa przed widmem
absolutum dominium określała politykę szlachty i jej inicjatywy ustawodawcze.
Ciekawym problemem w kontekście wysuwanych żądań egzorbitancyjnych jest
stosunek opinii szlacheckiej do problemu prawa, jego wartości i kwestii jego reformy. W Europie generalnie od średniowiecza (nieraz wbrew faktom) chętnie uciekano się do mirażu „złotego wieku” w dalekiej przeszłości. Czynili to wielokrotnie
Rzymianie w epoce starożytnej: Owidiusza „Aurea prima sata est aetas...”. Twierdzono, że dawne prawo należy chronić, jego świetność przywracać, jeżeli zostało
wypaczone5.
Tomasz Kucharski napisał, że egzorbitancje „mające pierwszorzędne znaczenie
dla funkcjonowania polskiej legislacji epoki nowożytnej, nie doczekały się wyczerpującego, monograficznego opracowania o charakterze historyczno-prawnym”
(s. 15). W moich badaniach przy różnych okazjach stwierdzałem, że polski system legislacyjny XVII/XVIII w. był niezwykle wadliwy z wielu punktów widzenia.
Wraz z epoką coraz większych trudności z przyjmowaniem konstytucji sejmowych,
ewidentnie zmieniających obowiązujące prawo, coraz większe znaczenie praktyczne zyskiwały wszelkie przepisy, które formalnie tylko „przypominały” lub „wyjaśniały” obowiązujące prawo, co świadomie albo nieświadomie prowadziło czasem
do zmiany litery prawa. Studia nad takimi czy innymi grupami konstytucji wynikających z postulatów egzorbitancjnych mogą ujawnić różne warianty takich sytuacji.
Jest to niewątpliwie zadanie dla historyków prawa, głównie co do przepisów, które
nie mają charakteru ustrojowego, lecz wiążą się z prawem wymiaru sprawiedliwości
i innymi sprawami. Takie rozważania konkretne pozostają poza ramami omawianej
pracy, lecz autor dostrzegł fakt, że posługując się pojęciem egzorbitancji, ukrywano
kwestie zgoła odmienne z punktu widzenia formalnoprawnego. Sam napisał: „Pojęcie egzorbitancji było bowiem często używane jako atrakcyjna politycznie etykieta
dla diametralnie odmiennych działań, przedsięwzięć i postulatów” (s. 17).
Tomasz Kucharski, szeroko zakreślając ramy chronologiczne studium, przyjął jednak w swoich rozważaniach kryterium rzeczowe dla szczegółowych analiz.
Jego zdaniem klarowną ówcześnie definicję „exorbintancji” sformułowano w pacta
conventa Augusta II (VL, t. 6, s. 23–24), w których czytamy:
Por. w tej kwestii: S. Salmonowicz, Narodziny nowożytnej myśli kodyfikacyjnej w Europie,
„Czasopismo Prawno-Historyczne” 1977, t. 29, z. 1, s. 84: „Przez wieki utrzymywał się kult
starego »dobrego« prawa i nawet reformatorzy pozornie chociażby patrzyli wstecz, nawoływali jedynie do usunięcia nadużyć, do »egzekucji praw« dawnych i dobrych, które poszły
w zapomnienie”.
5
210
[...] warowały u nas Stany [...] żeby cokolwiek za Antecesorów naszych, Królów Polskich ex orbita wypadło przeciw prawu pospolitemu wszystko to w klubę swą wprawić
y do exekucyi swojej przywieść, tak jakoby się w niczym prawu pospolitemu nie derogowało.
W tej próbie definicji podkreślono (co nie zawsze poprzednio rozróżniano), że
te dążenia do przywrócenia mocy prawa w okresie bezkrólewia dotyczyć mają nie
tylko panowania ostatniego władcy, lecz także jego poprzedników. Było to więc
ujęcie bardzo szerokie, pozwalające na wysuwanie daleko sięgających postulatów.
Wiadomo, że właśnie strona katolicka usiłowała etapami, formułując konkretne
przepisy przeciw dysydentom i ich prawom, pozbawiać w istocie w dużym zakresie realne znaczenie konfederacji warszawskiej.
Warto przypomnieć szeroką definicję w rozważaniach Oswalda Balzera, związanych zresztą z genezą Trybunału Koronnego i jego działaniem. Balzer napisał,
że egzorbitancje to „łamanie, naruszanie przepisów prawa, wytknięcie konkretnych
nadużyć popełnionych przez organa władzy i postulaty w sprawie ich naprawy”
(według autora omawianej pracy – s. 30). Balzer, co warto podkreślić, nie określił
ani granic czasowych, ani merytorycznych egzorbitancji i wskazał, że terminem
tym posługiwano się zarówno dla określenia nadużyć, jak i postulatów mających
te nadużycia zlikwidować. Dlatego Tomasz Kucharski (s. 31) skonkludował, że
dla potrzeb jego pracy nazywać się będzie egzorbitancjami zarówno postulaty
„naprawy prawa”, jak i proces legislacyjny prowadzący do uchwalania aktów imperatywnych „o randze konstytucji sejmowych, których treść i forma stanowiły
potwierdzenie delatoryjne prawa już obowiązującego” (s. 31). Uprzedzając pewne wnioski ogólne z pracy, moim zdaniem autor chciałby nade wszystko widzieć
w egzorbitancjach instytucję pozytywną. W teorii może i miałby rację, bo tak te
sprawy wykładała ówczesna retoryka wolności szlacheckich, jednak w praktyce,
chyba od początku XVII w., egzorbitancje były raczej zjawiskiem szkodliwym,
generalnie służyły do nadmiernego ograniczania roli władzy wykonawczej, a także
roli wymiaru sprawiedliwości, co często odzwierciedlało jedynie prywatne interesy szlachty i magnatów. Trudno też nie wskazać, że kiedy mowa o pierwszych
kłopotach Zygmunta III ze społeczeństwem szlacheckim, a zwłaszcza o roli sejmu
inkwizycyjnego z 1592 r., to nie można zapominać i o tym, że ta część opinii szlacheckiej, która mocno popierała poprzednio Habsburga na tron polski, była zdecydowana na walkę z władzą nowego króla. Rokosz Zebrzydowskiego w tym kontekście ostatecznie umocnił instytucję egzorbitancji i – w niczym nie kwestionując
krytyki rządów Zygmunta III – trzeba stwierdzić, że umocniła się instytucja, której
generalne skutki dla państwa polsko-litewskiego były raczej szkodliwe. Tomasz
Kucharski sam napisał o tym słuszne zdanie:
Od początku drugiej dekady XVII w. aż po koniec lat dwudziestych król był zmuszony
do prowadzenia regularnych walk na sejmach ze szlachtą właśnie na tle zgłaszanych
211
przez nią postulatów naprawy egzorbitancji, które to konflikty częstokroć paraliżowały
działania parlamentu (s. 48).
W sumie szerokie ujęcie genezy pojęcia egzorbitancja, która to instytucja stała
się stałym elementem nie tylko każdorazowego bezkrólewia, nie budzi zastrzeżeń
i łączy niewątpliwie rozwój tej praktyki z wprowadzeniem w państwie od 1573 r.
w pełni wolnych elekcji wraz z całym aparatem zobowiązań ewentualnych kandydatów do tronu, czyli z aparatem pacta conventa. Rozważając skomplikowaną
kwestię różnych wątków tej magmy pojęciowej, jaką stało się szermowanie pojęciem egzorbitancja w populistycznej walce o zwycięstwo polityczne w opinii
szlacheckiej, autor zgromadził ciekawe materiały w podrozdziale „Postulaty egzorbitacyjne jako zjawisko publicystyczne i propagandowe” (s. 64–87). Warto też
za autorem przypomnieć, że szermierz kontrreformacji, Piotr Skarga, także uciekał
się do terminologii egzorbitancji w walce z prawami protestantów.
Skonkludujmy za autorem: „pojęcie egzorbitancji mocno zakorzeniło się w języku debaty publicznej tamtego okresu i było używane oraz elastycznie dostosowywane do opcji politycznej reprezentowanej przez konkretnego autora” (s. 87).
W rozdziale drugim, zatytułowanym „Konstytucje egzorbitancyjne”, autor
omówił egzorbitancje realizowane w formie aktu sejmowego, jako konstytucje egzorbitancyjne. Były „reakcją legislacyjną na formułowane przez opinię publiczną
zarzuty pod adresem władz publicznych o łamanie prawa” (s. 89). Można się z tym
zgodzić, powstaje jednak problem istnienia równolegle z konstytucjami egzorbitancyjnymi tych egzorbitancji, które weszły w skład pacta conventa. Autor położył nacisk na fakt, że konstytucje egzorbitancyjne uchwalały właściwie wszystkie
sejmy. Przyznał jednak, że najczęściej różne wysuwane egzorbitancje pozostawały
niezałatwione i odkładano je (reces) do następnego sejmu, co moim zdaniem było
wyrazem taktyki tej grupy posłów, którzy nie chcieli zrealizowania owych postulatów. Po 1652 r. obawa zastosowania liberum veto, kasującego wszystkie dotychczasowe uchwały tego sejmu, była też istotnym elementem sytuacji. Warto zrobić
żmudną kwerendę, która by ustaliła, np. dla lat 1648–1696, czy większość spraw
„odłożonych”, nawet jeśli wracały na „wokandę”, nigdy nie została rozpatrzona.
Często egzorbitancje pozornie prawne, podnoszone przez opozycję na sejmach
zwykłych przeciw królowi, miały charakter czysto polityczny i służyły taktyce
obozu przeciwników króla. Moim zdaniem nieraz w ogóle nie chodziło o załatwienie danego postulatu, lecz egzorbitancje stanowiły zakulisowy (przetargowy)
aspekt innych sporów. Słusznie autor podniósł, że generalnie chodziło o odebranie królowi dawniejszego zwyczajowego monopolu na inicjatywy ustawodawcze,
co miało z góry paraliżować dążenia władzy królewskiej, wprowadzając dyskusje
o sprawach, których nie zawierały propozycje władcy.
Konstytucje sejmowe z uwagi na ich meritum można dzielić na publiczne i prywatne, przy czym jedne i drugie mogą mieć charakter (skutki prawne) ogólnopolski
212
albo ściśle partykularny. Autor omawianej rozprawy kwestie te rozważył, bo są one
w dotychczasowych badaniach częściowo sporne. Mistrzami w wysuwaniu stałych
żądań egzorbitancyjnych (także po 1764) byli przedstawiciele Prus Królewskich,
o czym wielokrotnie pisałem6.
W podrozdziale „Charakter prawny konstytucji egzorbitancyjnych” Tomasz
Kucharski – idąc za uwagami różnych autorów, począwszy od Konstantego Grzybowskiego – omówił problemy terminologii wątpliwej i niejasnej, którą zaopatrywano różne konstytucje sejmowe, mające poprawiać, egzekwować, reasumować
albo tylko wyjaśniać i interpretować prawo. Pełnej jasności w rozgraniczeniu tych
pojęć (zależnie od epoki) nie uzyskamy, świadomie bowiem, lub nie, różnie rozumiano te terminy w różnych sytuacjach, a nieraz, jak już podkreśliłem, świadomie
– ze względów taktycznych – używano terminu niewłaściwego dla danej sytuacji
prawnej... Jak wiemy, obowiązywała w opinii szlacheckiej zasada, że dawne prawa są dobre i nie należy ich zmieniać. Czasami więc postulaty zmian ubierano
w bardziej strawne dla opinii szlacheckiej terminy, takie jak „przypominanie prawa” albo jego interpretowanie, wyjaśnianie, które jednak, nagle, dla danej kwestii,
zmieniało (być może z niedbalstwa redakcyjnego) w danej kwestii realne skutki
danego przepisu7. „Paniczny strach” szlachty przed nowymi przepisami prawa
Porównawczo te kwestie podsumowałem; por.: S. Salmonowicz, Prusy Królewskie w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Uwagi porównawcze, w: Rzeczpospolita wielu narodów i jej
tradycje, red. A. K. Link-Lenczowski, M. Markiewicz, Kraków 1999, s. 115–124.
7
Dzisiaj do spraw reformy Trybunału Koronnego i prawa sądowego, w tym i często wysuwanych postulatów egzorbitancyjnych pod adresem wymiaru sprawiedliwości, nadal istotna
pozostaje rozprawa J. Michalskiego, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego,
cz. 1, Wrocław–Warszawa 1958, która wywołała liczne spory polemiczne, zapoczątkowane moim artykułem Zagadnienie prawa sądowego i jego reformy w wieku XVIII, „Kwartalnik Historyczny” R. 66, 1959, z. 4, s. 1246–1254; por. także: W. Sobociński, O historii
sądownictwa w Polsce magnackiej XVIII w., „Czasopismo Prawno-Historyczne” R. 13, 1961,
z. 1–2, s. 139–168, oraz: S. Salmonowicz, Raz jeszcze w kwestii badań nad prawem sądowym
w XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” R. 68, 1961, z. 1, s. 281–283. J. Michalski i W. Sobociński wskazywali, że w pierwszej połowie XVIII w. postulaty reformy wymiaru sprawiedliwości miały ogromny zakres i rozgłos. Nie zawsze jednak nawiązywało to formalnie do koncepcji postulatów egzorbitancyjnych, choć często mówiło się o „złym psowaniu prawa”. Cały
ten mój wywód nie jest specjalnie zarzutem pod adresem autora, który jednak nie powinien
korzystać ze starej pracy M. Goyskiego wobec bogactwa materiałów źródłowych wykorzystanych przez Jerzego Michalskiego. W polemikach Michalski – Salmonowicz – Sobociński
sprawa konstytucji egzorbitancyjnych formalnie pozostawała na marginesie, jednak problem
występuje „podskórnie”: chodzi o kwestię, w jakim stopniu, krytykując wszelkie „nadużycia
prawne” w systemie wymiaru sprawiedliwości i w stosowaniu przepisów prawa sądowego,
dążono nie tyle do powrotu do starych dobrych przepisów, ile do wprowadzenia reform.
Ustawa o Korekturze Trybunału z 1726 r. była, o czym się zapomina, najobszerniejszym tekstem o prawie sądowym w XVIII w. Ważne są do dziś uwagi W. Sobocińskiego (s. 155–161)
o trudnościach języka źródeł prawnych tej epoki, co tłumaczy wiele błędów terminologicznych Jerzego Michalskiego, które były przedmiotem mojej polemiki. Pamiętajmy stale, że
6
213
uniemożliwiał generalnie jego modernizację w inny sposób niż przez kamuflowanie wspomnianymi już terminami. W sumie podrozdział o terminologii uważam
za cenny, choć nie zawsze w pełni się z autorem zgadzam. Istotne jest, że ten
problem w jego pracy został szeroko wyeksponowany. W konkluzji autor napisał:
„Reasumowanie konstytucji tworzyło niewątpliwie ciekawą instytucję prawną.
Z biegiem czasu uległo jednak znaczącej degeneracji, podobnie jak cały system
ustawodawstwa Polski szlacheckiej” (s. 142). Dodałbym, że w instytucji tej widziałbym „degenerację” prawidłowych systemów legislacyjnych ab ovo, wywołaną także stałą inercją władzy wykonawczej oraz sądów w procesie wykonywania
prawa obowiązującego.
Tadeusz Kucharski rozwinął te kwestie ogólne w podrozdziale zatytułowanym „Konstytucje egzorbitancyjne jako specyficzne źródła prawa Polski przedrozbiorowej”. Zatem według autora konstytucje egzorbitancyjne z założenia dlatego były specyficznym źródłem prawa tej epoki, gdyż polegały formalnie na
ponownym (?) odkrywaniu prawa obowiązującego: „Idea uchwalania konstytucji egzorbitacyjnych wynikała z postulatów »poprawy« prawa obowiązującego,
pod którym [sic!] nie kryła się tendencja do jego reformy, ale uporządkowania
i prawidłowego stosowania” (s. 173). Odrębnie autor omówił elekcyjne artykuły egzorbitancyjne. Niektóre kwestie szczegółowe tu pomijam, przechodząc do
rozdziału trzeciego.
Tematyka trzeciego rozdziału, „Funkcja i znaczenie egzorbitancji w systemie
kontroli władz publicznych w Rzeczypospolitej”, jako studium szczegółowe w tej
kwestii stanowi pewne novum, choć oczywiście bogata literatura przedmiotu dotykała i tej kwestii na tle wysuwanych przeciw władzy wykonawczej egzorbitancji.
Zgodnie ze współczesną nauką prawa autor rozprawy uważa pojęcie nadzoru za
szersze od pojęcia kontroli, nadzór bowiem to także prawo zmuszania podmiotów
kontrolowanych do takiej czy innej działalności. Takich rozróżnień terminologicznych w prawie przedrozbiorowej Rzeczypospolitej nie było, lecz rola sejmu wobec
władz wykonawczych (a i w pewnym stopniu wobec wymiaru sprawiedliwości) to
pojęcie (pojęcia) wypełniała. Autor stwierdził deficyt rozważań historycznoprawnych w tym zakresie8.
Przypominam jednak, że co do konkretów (takich jak rola sejmu, rola senatorów
rezydentów itd.) interesujący materiał zebrany w dotychczasowych opracowaniach
jest obfity. Czasami mam wrażenie, że autor omawianej rozprawy zbytnio zaakcenprzynajmniej do połowy XVII w. brak wykształcenia prawniczego i brak reguły prawniczej
u wielu polityków prowadził do sofistyki, rabulistyki prawniczej, do chwytania się pozorów,
prowadzenia absurdalnych sporów w dżungli zbędnych słów, quasi-synonimów i zwrotów,
przeplatanych nieraz fałszywie używanymi słowami łacińskimi.
8
Szczególnie uderza, że wiele tych kwestii pominął w swej obszernej monografii D. Makiłła,
Władza wykonawcza w Rzeczypospolitej od połowy XVII wieku do 1763. Studium historyczno-prawne, Toruń 2003.
214
tował luki w dotychczasowych badaniach, zwłaszcza nad rolą sejmu. Tomasz
Kucharski w tej ogólnej sytuacji wystąpił z własnym projektem badawczym,
który w tym miejscu tylko sygnalizuję, kwestia ta bowiem sama w sobie wymagałaby szerszej dyskusji. Otóż w tekście (i w aneksie, s. 318) ów system kontroli
w dawnej Rzeczypospolitej autor podzielił na kontrolę wykonywaną przez organa „konstytucyjne” (tu rola kontroli sejmu, kontroli „wewnątrzadministracyjnej”,
do której zaliczył także senatorów rezydentów) oraz kontroli wykonywanej przez
„organa antysystemu ustrojowego Rzeczypospolitej” (do nich zaliczył, oprócz
praktyk egzorbitancyjnych, także procedurę detronizacyjną i represje karne wobec
„króla i urzędników”). Sprawa tego podziału może budzić wiele wątpliwości. Po
ogólnym ujęciu modalnych okoliczności i form stosowania kontroli autor wskazał
również jej cele, a osobno ujął kwestię zapobieżenia wprowadzenia w Rzeczypospolitej absolutum dominium. Centralna rola w tej koncepcji egzorbitancji nie
podlega, według niego, wątpliwości.
Przechodzę do kilku uwag końcowych. Według autora, jego studium jest próbą udowodnienia, że egzorbitancje były „samodzielną i to z pewnością ważną
instytucją prawną Rzeczypospolitej szlacheckiej, a nie tylko zjawiskiem z pogranicza polityki i publicystyki politycznej o marginalnym i technicznym znaczeniu”
(s. 309–310). Myślę, że generalnie udowodnił to twierdzenie, choć oczywiście
wiele kwestii zasługuje jeszcze na dyskusję i dalsze badania. Faktem jest także, że
legislacja sejmowa, w każdym razie w okresie od 1632 (1648?) r., stała się w dużym stopniu działaniami nie tyle tworzącymi nowe prawa, ile najczęściej „reasumowaniem i objaśnianiem” praw obowiązujących, co było najczęściej wyrazem
realizacji postulatów egzorbitacyjnych. Uważam nadal, że praktyki „objaśniania
prawa” nieraz prowadziły niepostrzeżenie do zmiany jego treści, jednak ta kwestia nadal czeka na badania szczegółowe. Oczywiście to jednak okresy bezkrólewia pozwalały na wybuch wszelkich dążeń egzorbitancyjnych, nie tylko „odreagowujących opozycyjnie” poprzednie panowanie, lecz także nieraz dążących
do nowych celów w sytuacji pozwalającej narzucenie elektowi takich czy innych
rozwiązań. Kolejne pacta conventa prowadziły szczegółowymi niejednokrotnie
postanowieniami do stałego wzrostu kontroli sejmów nad zakresem praw króla
i jego polityką.
Autor generalnie raczej jest skłonny sądzić, że instytucja egzorbitancji, jako
ważny element kontroli nad władzą wykonawczą, odgrywała rolę pozytywną.
W pewnych sytuacjach ma rację, choć ciągle dyskusyjny w naszej historiografii pozostaje kapitalny problem podstawowy: gdyby jednak władzy wykonawczej stale
nie osłabiano, czy polskie losy w XVIII w. nie byłyby szczęśliwsze? Podstawową
cechą polskiego sejmu, już właściwie etapami w pierwszej połowie XVII w., był
fakt, że nie tyle późniejsza praktyka liberum veto, ile absolutna z czasem formalna
anarchia obrad była przyczyną, że kolejne sejmy „z braku czasu” często umyślnie odkładały najważniejsze sprawy merytoryczne na później, co czasem było ich
215
ostatecznym zepchnięciem w niebyt9. Dlatego osobiście nie popieram zbyt daleko
idących dziś tendencji apologetycznych wobec praktyki ustrojowej lub ideologii
„złotej wolności”. W okresie PRL natomiast nieraz przesadzano w drugą stronę.
Dorobek Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w wielu kwestiach zasługuje, na tle
Europy, np. XVI w., na uwagę. Nazbyt beztroskie, postmodernistyczne spojrzenie,
które dzisiaj konstatujemy, nie może prowadzić nas za daleko, bez uwzględniania
jednak niezbitego faktu, że Rzeczpospolita od 1648 r. szła nieuniknienie – wraz
z narastaniem negatywnych praktyk ustrojowych – ku swej zgubie. Uwaga ta nie
dotyczy bezpośrednio autora, lecz warto może było ją sformułować.
Tomasz Kucharski, jak sam stwierdził, zostawił na boku sprawy zakresu podmiotowego i przedmiotowego postulatów, a następnie decyzji egzorbitancyjnych.
Nie można mieć o to do niego pretensji. Podkreślił jednak wyraźnie, że dotychczasowa wiedza pozwala na stwierdzenie, że chodzi tu nie tylko o takie albo inne
działania władzy wykonawczej, lecz także o postulaty (zwłaszcza, dodam, natury
zupełnie prywatnej) pod adresem władz wymiaru sprawiedliwości. Nikt zresztą
nadmiernie kwestiami formalnymi się nie przejmował, o czym świadczą przykłady wystąpień przeciw zakonowi jezuitów oraz w innych sprawach kościelnych.
Dla autora mechanizm praktyk egzrobitancyjnych wyrażał interes szlachty polskiej
rządzącej krajem w zakresie „ochrony praw indywidualnych i zbiorowych szlachty
polskiej przed nielegalnymi działaniami władzy” (s. 311). Miało to eliminować
nadużycia w sferze działalności publicznej państwa. Trudno tu nie przypomnieć,
że już w 1661 r. Stanisław K. Kożuchowski przedstawił miażdżącą krytykę praktyk
ustrojowych i mechanizmu państwa w Rzeczypospolitej, widząc główne zło w polityce nieufności wobec władzy, która nie pozwala na sprawne rządy krajem10.
Poświęciłem rozprawie Tomasza Kucharskiego dość obszerny artykuł recenzyjny, który i tak nie omawia niektórych aspektów pracy. W moich uwagach
zaznaczam nowatorstwo analiz autora, akcentowanie konieczności szerokiego
traktowania kwestii ustrojowych związanych z problemem zarówno ogólnej roli
egzorbitancji, jak i podniesionego przez autora problemu: jak w sumie wyglądał
system nadzoru i kontroli w państwie szlacheckim nad strukturami państwowy H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652–1763, Poznań 1966, s. 272, napisał, że przed konstytucją sejmową z 1690 r. „technika prowadzenia obrad w izbie była
zaledwie zarysowana”, a po 1690 r., jeżeli sejmu nie zerwano, to i tak porządku nie było.
Złośliwy stereotyp niemiecki o „bałaganie jak w polskim sejmie” był, w każdym razie po
1648 r., w pełni uzasadniony.
10
Stanisław Kazimierz Kożuchowski, Veritas quator causis demonstrata calamitam Regni Poloniae, [b.m.w.] 1661 (według przekładu polskiego Z. Piszczka w: Filozofia i myśl społeczna
XVII wieku, wybór i oprac. Z Ogonowski, Warszawa 1979, s. 356), tak pisał: „Księgi by nie
starczyło, gdybym chciał zmieścić wszystko, co warcholskie, co wrogie dobru publicznemu,
obraźliwe dla państwa, a co na sejmach posłowie zwykli przedkładać, o czym rozprawiać,
marnotrawiąc drogocenny czas przeznaczony dla szczęśliwości publicznej”.
9
216
mi. Podniosłem pewne zastrzeżenia, wskazałem na możliwości uzupełnień, jednak
kończąc te uwagi, podkreślam sukces autora, który krytycznie wykorzystał bogatą
literaturę przedmiotu, gros ważnych źródeł drukowanych i w rezultacie stworzył
publikację, która zasługuje na uwagę w dalszych badaniach nad wzajemnym stosunkiem władz w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Recenzje
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Józef Jasnowski, Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515–1565).
Kanclerz i marszałek ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego,
wojewoda wileński, Napoleon V, wyd. 2, Oświęcim 2014, ss. 321
Mikołaj Radziwiłł „Czarny” był jedną z czołowych postaci Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszej połowie XVI w., jako kanclerz litewski i wojewoda wileński miał
niemal decydujący wpływ na politykę kraju. Ponadto był jednym z najbliższych współpracowników Zygmunta Augusta, z którym król konsultował kluczowe zagadnienia polityczne
obu państw. Był również niekwestionowanym przywódcą magnatów i szlachty litewskiej,
która wobec wysuwanych projektów ewentualnego zacieśnienia unii Korony z Litwą,
stawała przed wyraźną potrzebą wypracowania wspólnego politycznego stanowiska. Jak
słusznie zauważył Jasnowski: „rzeczą pierwszorzędnej wagi dla zrozumienia historii tych
wielkich wydarzeń jest poznanie życia i działalności osób, które wpływały na ich kształtowanie i nadawały im kierunek”. W związku z tym decyzja o powtórnym wydaniu książki
Jasnowskiego wydaje się w pełni uzasadniona. Praca ta bowiem ukazała się pierwotnie
w Warszawie w 1939 r. i biorąc pod uwagę liczbę cytowań, jest wciąż podstawowym dziełem omawiającym działalność Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”.
Omawiana tu monografia jest publikacją rozprawy habilitacyjnej powstałej na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem profesora Oskara Haleckiego. Niestety, wybuch
wojny uniemożliwił Jasnowskiemu dalszy rozwój kariery naukowej w kraju, zmuszając go
do wyjazdu na Wyspy Brytyjskie, gdzie ostatecznie pozostał i był wykładowcą Polskiego
Uniwersytetu na Obczyźnie. Profesor Jasnowski był historykiem wszechstronnym, a jego
dorobek naukowy zawiera ponad 120 pozycji1. Do najważniejszych prac autora należy zaliczyć takie tytuły jak: Działalność antytrynitarzy włoskich w Polsce za czasów Zygmunta
Augusta, Warszawa 1935; Korespondencja ks. Albrechta i Albrechta Fryderyka z Polakami
w latach 1548–1572 przechowana w Królewcu, Warszawa 1936; England and Poland in
the XVI-th and XVII-th Centuries (Political Relations), London–Oxford 1948, oraz oczywiście biografię Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”.
Głównym założeniem badawczym pracy była próba ukazania całokształtu działalności
Radziwiłła „Czarnego” na wielu płaszczyznach, uwzględniająca szerokie tło stosunków
międzynarodowych, głównie w obszarze polityki moskiewskiej i inflanckiej. Oprócz zaangażowania w sprawy państwowe Jasnowski przedstawił także działalność religijną, kulturalną i majątkową magnata, akcentując cechy jego charakteru. Warto również podkreślić,
E. Kruszewski, Bibliografia Józefa Jasnowskiego (1906–2009), „Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie” R. 50, 2006/2007, s. 68–90; E. Mierzwa, Józef Jasnowski
(12 III 1906 – 9 X 2009), „Kwartalnik Historyczny” R. 117, 2010, nr 4, s. 156–158.
1
220
Recenzje
że autor w formie dodatku zamieścił w pracy testament wojewody wileńskiego, wykaz
posiadłości oraz itinerarium z lat 1547–1565.
Podstawę omawianego opracowania stanowią przede wszystkim źródła rękopiśmienne i drukowane, które autor wykorzystał w bardzo szerokim zakresie, docierając także do
materiałów zgromadzonych w archiwach zagranicznych. Należy również pamiętać, że Jasnowski, przeprowadzając kwerendę, miał dostęp do nieistniejących już współcześnie rękopisów, co dodatkowo podkreśla walory jego książki. W odniesieniu do opracowań, autor
wykorzystał najważniejsze polskie pozycje dotyczące omawianego tematu, analizując też
literaturę niemieckojęzyczną. Z nowszych opracowań dotyczących pośrednio interesującego nas zagadnienia należy wymienić przede wszystkim prace R. Ragauskiene, M. Ferenca,
A. Januszkiewicza, G. Błaszczyka i G. Lesmaitisa2, które doskonale uzupełniają omawianą
problematykę. Od czasu opublikowania książki Jasnowskiego powstało oczywiście dużo
więcej opracowań, lecz starałem się tutaj wymienić tylko najważniejsze pozycje. Należy
jednak pamiętać, że monografia Jasnowskiego jest wciąż jedyną pracą, która tak wszechstronnie ukazuje działalność Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”.
Recenzowana książka ma układ chronologiczno-problemowy. Została ona podzielona na
11 rozdziałów, w których autor poruszył poszczególne zagadnienia dotyczące omawianego
tematu. Pierwsza część pracy została poświęcona młodości Mikołaja „Czarnego” i rozwojowi
jego kariery politycznej. Jasnowski ukazał początek współpracy Radziwiłła z Zygmuntem
Augustem oraz romans władcy z Barbarą Radziwiłłówną. Ponadto opisał poselstwo „Czarnego” do Wiednia, który dał się tutaj poznać jako wytrawny polityk i zręczny dyplomata.
Rozdział kończy śmierć króla Zygmunta I Starego i wstąpienie na tron Zygmunta Augusta.
Kolejna część zawiera głównie zabiegi króla dotyczące zalegalizowania jego związku
z Barbarą oraz związaną z tym działalność Radziwiłła, który stał się wówczas najbliższym
współpracownikiem władcy, budując wśród senatorów stronnictwo popierające koronację
Radziwiłłówny. Ukazano tu również przebieg burzliwego sejmu piotrkowskiego w 1547 r.,
który za sprawą „Czarnego” zakończył się sukcesem Zygmunta Augusta. Król, doceniając to zaangażowanie, niebawem nominował Radziwiłła na urząd wojewody wileńskiego
i kanclerza. Były to najwyższe godności świeckie w Wielkim Księstwie Litewskim.
Trzeci rozdział odnosi się do skomplikowanych stosunków litewsko-moskiewskich
w latach 1548–1552. Wiązały się one przede wszystkim z zabiegami Iwana IV o uzyskanie korony królewskiej oraz z próbami pozyskania Habsburgów do sojuszu przeciw Koronie i Litwie. Doskonałe rozeznanie w sytuacji międzynarodowej oraz energiczne działania „Czarnego” ostatecznie pokrzyżowały te niebezpieczne plany. Sytuacja między Litwą
a Moskwą stawała się jednak coraz bardziej napięta. Wskutek wzmożonych działań dyplomatycznych udało się osiągnąć porozumienie, rozejm sześcioletni.
Następny rozdział dotyczy konfliktu Zygmunta Augusta z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych o obsadę koadiutorstwa ryskiego. W spór ten bardzo mocno zaangażował
R. Ragauskiene, Kancelaris Mikalojus Radvila Rudasis (apie 1515–1584 m.), Vilnius 2002;
M. Ferenc, Mikołaj Radziwiłł „Rudy” (ok. 1515–1584). Działalność polityczna i wojskowa,
Kraków 2008; А. Янушкевiч, Велiкае Княства Лiтоўскае i Iнфлянцкая вайна 1558–1570
гг., Мiнск 2007; G. Błaszczyk, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492–1569,
Poznań 2002; G. Lesmaitis, LDK samdomoji kariuomene XV a. pabaigoje – XVI a. antrojoje
puseje, Vilnius 2010.
2
Recenzje
221
się również Radziwiłł „Czarny”, który dążył do rozszerzenia litewskich wpływów poprzez
ewentualną sekularyzację inflanckiego państwa. Ponadto w słabości zakonu upatrywał też
zagrożenie dla litewskich interesów, spowodowane ekspansywną polityką Moskwy. Ostatecznie wobec agresywnej postawy mistrza zakonu Wilhelma Fürstenberga król Zygmunt
August zdecydował się na siłowe rozwiązanie konfliktu, który zakończył traktat w Pozwolu
(14 września 1557).
W kolejnym, piątym rozdziale Jasnowski opisał rozwój reformacji na ziemiach litewskich. Przedstawił wpływ różnych idei religijnych na Mikołaja Radziwiłła, który jako pierwszy senator Wielkiego Księstwa zmienił wyznanie. Postawa wojewody wileńskiego istotnie
wpłynęła na rozwój reformacji na Litwie, czyniąc „Czarnego” głównym jej protektorem.
Ponadto Jasnowski zwrócił uwagę na słynną polemikę Radziwiłła z nuncjuszem apostolskim Luigim Lippomanem oraz na działania Piera Paolo Vergerio. Przekonania „Czarnego”
wpłynęły również na innych senatorów, chociażby na jego stryjecznego brata Mikołaja
Radziwiłła „Rudego”, który w krótkim czasie stał się gorliwym wyznawcą kalwinizmu.
Następne dwa rozdziały zostały poświęcone sytuacji w Inflantach po pokoju pozwolskim, który ukazał państwom sąsiednim słabość Zakonu Kawalerów Mieczowych. Szczególnie dotyczy to Moskwy, której wojska niebawem wkroczyły na terytorium Inflant. Car
Iwan IV bowiem dążył do uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza do bogatych portów, których zdobycie umożliwiało rozwój handlu z państwami zachodnimi.
Przeważające wojska moskiewskie w krótkim czasie opanowały dużą część ziem zakonu
inflanckiego, który widząc swoją słabość i osamotnienie, zwrócił się do Zygmunta Augusta
o pomoc. Krytyczną sytuację zakonu postanowił wykorzystać Mikołaj Radziwiłł, który wysunął projekt sekularyzacji Inflant. Początkowo niechętne temu projektowi stany inflanckie
wobec postępów wojsk Iwana IV szybko zdecydowały się na podjęcie rozmów. Podczas
rokowań ogromną rolę odegrał Radziwiłł „Czarny”, który zwłaszcza w pertraktacjach
z wysłannikami Rygi wykazał się ogromnym talentem dyplomatycznym. W wyniku tych
rozmów doszło do sekularyzacji Inflant, które Zygmunt August objął swoją opieką, występując tym samym przeciw Moskwie. Józef Jasnowski podkreślił ogromne zasługi Mikołaja
Radziwiłła „Czarnego”, który dostrzegając niebezpieczeństwo wynikające z ewentualnego
podboju Inflant przez państwo moskiewskie, w pełni zaangażował się w rokowania z przedstawicielami stanów inflanckich.
W rozdziale następnym autor recenzowanej książki ukazał konsekwencje sekularyzacji
Inflant. Niewątpliwie należał do nich wybuch wojny z Moskwą. Omówiono tutaj zaangażowanie wojsk litewskich i koronnych w Inflantach oraz działania dyplomatyczne „Czarnego”, który usiłował pozyskać sojuszników do walki z Iwanem IV. Niestety, nieliczne
wojska Rzeczypospolitej nie były w stanie przeciwstawić się armii moskiewskiej, która
niebawem zaatakowała ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. W wyniku tego najazdu
upadł Połock (1563). Strata tak ważnego miasta wstrząsnęła senatorami litewskimi, którzy obawiając się dalszej ekspansji Iwana IV, przystąpili do rozmów z Polakami na temat
ewentualnego zacieśnienia unii. Jak słusznie zauważył autor, upadek Połocka uświadomił
Mikołajowi Radziwiłłowi ogromne zagrożenie ze strony Moskwy, której Litwa bez ścisłej
współpracy z Polską nie była już w stanie pokonać.
Dziewiąty rozdział dotyczy narastania konfliktu między Radziwiłłem a Zygmuntem Augustem. Głównym źródłem tego sporu była niechętna postawa „Czarnego” wobec projektów unijnych króla, który zdawał sobie sprawę ze słabości dotychczasowych porozumień
222
Recenzje
między Koroną a Litwą, wobec ryzyka jego bezpotomnej śmierci. Zygmunt August, chcąc
zachować integralność państwa, naciskał na „Czarnego”, aby poparł jego unijne dążenia.
Tymczasem Radziwiłł nie zamierzał wspierać działań władcy, a ewentualne zacieśnienie
unii widział jedynie w charakterze ścisłego sojuszu wojskowego obu państw. Postawa ta
wzbudzała coraz większą niechęć króla, który zaczął odsuwać wojewodę wileńskiego od
najważniejszych spraw państwa. Z kolei Radziwiłł, nie chcąc tracić swoich wpływów,
zaczął budować na Litwie antyunijną opozycję, która ostatecznie uniemożliwiła dalszą
współpracę z władcą.
W dwóch ostatnich rozdziałach Józef Jasnowski przedstawił wkład Radziwiłła w rozwój kultury i reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim. Na pierwszym miejscu postawił
zaangażowanie magnata podczas wydawania Biblii Brzeskiej, której tłumaczenie finansował, a wydrukowano ją w należącej do niego drukarni w Brześciu Litewskim. Ponadto
omówił dwór „Czarnego” i jego funkcjonowanie, ukazując najbliższe otoczenie wojewody
wileńskiego. Na końcu Jasnowski umieścił opis niektórych cech charakteru Radziwiłła,
starając się dodatkowo przybliżyć tę postać czytelnikom.
Podsumowując recenzowaną monografię, należy wskazać, że autor bardzo wysoko ocenił działalność polityczną Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”, ukazując czytelnikowi zawiłe
meandry stosunków międzynarodowych tamtego okresu oraz złożoność polityki wewnętrznej polsko-litewskiego państwa. Warto wyraźnie podkreślić trafność i aktualność wielu sądów oraz twierdzeń autora, który wykazał się ogromną rzetelnością i znajomością omawianego tematu. Dlatego też ponowne wydanie pracy Józefa Jasnowskiego było w pełni
uzasadnione.
Piotr Łabędź
Toruń
Joachim Oelhaf i jego współcześni, red. Adam Szarszewski, Bartłomiej
Siek, Gdański Uniwersytet Medyczny, Gdańsk 2013, ss. 240
W lutym 2013 r. Katedra Anatomii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego (GUMed),
Zakład Historii i Filozofii Nauk Medycznych GUMed, Muzeum GUMed i Muzeum Narodowe w Gdańsku zorganizowały konferencję „Joachim Oelhaf i jego następcy w 400-lecie pierwszej sekcji zwłok”, upamiętniając tym samym pierwszą publiczną sekcję zwłok
przeprowadzoną nie tyle na terenie Pierwszej Rzeczypospolitej, ile w Europie Środkowej. Badacze związani z trójmiejskim środowiskiem naukowym: GUMed, Uniwersytetem
Gdańskim, Biblioteką Gdańską PAN, Oddziałem IPN w Gdańsku oraz Akademią Marynarki Wojennej w Gdyni, podjęli wówczas trud przestawienia rozwoju anatomii w Gdańsku
na przestrzeni wieków. Na podstawie wygłoszonych referatów przygotowano następnie 17
artykułów naukowych, które ukazały się drukiem w omawianej książce. Teksty te można
arbitralnie pogrupować w cztery jednorodne bloki tematyczne. Pierwszy z nich przedstawia
Recenzje
223
kontekst rozwoju medycyny gdańskiej w okresie przedrozbiorowym, drugi odnosi się do
dwóch sekcji potworków: tej, którą w XVII w. przeprowadził Joachim Oelhaf, oraz tej,
którą sto lat później wykonał Johann Adam Kulmus. Trzecia grupa tekstów ma charakter
stricte źródłoznawczy, natomiast czwarta ukazuje zawiłe losy gdańskiej anatomii w XX w.
W pierwszej grupie znalazły się artykuły Lecha Mokrzeckiego, Mariusza Brodnickiego
i Stefana Raszei. W artykule Z tradycji naukowych dawnego Gdańska (XVI–XVIII w.) Lech
Mokrzecki szeroko omówił kontekst społeczny i instytucjonalny, w jakim rozwijała się nauka gdańska w epoce przedrozbiorowej. Autor wielowymiarowo przeanalizował w nim warunki, które na przestrzeni trzech stuleci umożliwiły pojawienie się nad Motławą uczonych
formatu europejskiego – nie tylko teologów, prawników i historyków, lecz także przyrodoznawców, w tym lekarzy. I tak, Mokrzecki z jednej strony podkreślił znaczenie czynników
ekonomicznych ułatwiających rozwój badań przyrodniczych, z drugiej zaś – przedstawił elementy instytucjonalne, które pozwalały na krzepnięcie tendencji naukotwórczych
w przedrozbiorowym Gdańsku. Oprócz promującej uniwersalizm poznawczy działalności
Gimnazjum Akademickiego i jego charyzmatycznych profesorów, autor wskazał przede
wszystkim na charakterystyczną dla miasta kulturę otwartej debaty, związaną m.in. z pluralizmem wyznaniowym. Z dziejami Gimnazjum Akademickiego – instytucji o szczególnym
znaczeniu dla rozwoju nauki w Prusach Królewskich, co ukazał Lech Mokrzecki – ściśle
wiąże się tekst Mariusza Brodnickiego, w którym prześledzono związki filozofii z medycyną w epoce wczesnonowożytnej. Autor podjął się obrony tezy, że „niemal każdy [wczesnonowożytny] gdański lekarz był z wykształcenia nie tylko medykiem, lecz także filozofem
przyrody” [s. 21, 22]. I chociaż dla historyka medycyny jest to sformułowanie co najmniej
banalne, zresztą tak jak uwaga, że „z zakresu filozofii praktycznej [w pierwszej połowie
XVII w.] medycy analizowali fragmenty dzieł w duchu arystotelizmu niescholastycznego”
(s. 26), to trzeba przyznać, że wykorzystywany przez Brodnickiego materiał źródłowy jest
niezwykle interesujący. Oprócz omówienia programu nauczania w Athenae Gedanenses
autor m.in. przeanalizował rozprawy tamtejszych profesorów: Bartholomaeusa Keckermanna, przedstawiającego habitus lekarza idealnego, oraz dziełko Abrahama Gelnitiusa,
budujące paralele między lekarzem a żołnierzem lub rządcą. Niestety, ten z całą pewnością
pożyteczny (jako wprowadzenie do historii medycyny wczesnonowożytnej) artykuł nie jest
wolny od błędów prezentyzmu (np. uwaga o nauczaniu biologii w XVII w.) i pewnych, niekiedy zadziwiających uproszczeń (np. uwagi na temat powstania filozofii medycyny dopiero na początku XX w.)1. Pierwszą grupę tekstów zamyka artykuł Stefana Raszei, w którym
przeanalizowano uwarunkowania prawne i instytucjonalne powstawania i funkcjonowania
medycyny sądowej w Gdańsku na przestrzeni wieków. Tekst ten, którego dominantę stanowią – zgodnie z zamysłem redaktorów tomu – czasy wczesnonowożytne, to dopełnienie
wcześniejszych publikacji autora dotyczących medycyny prawnej w dawnym Gdańsku2.
I tak, Raszeja m.in. omówił tradycje nauczania i praktykowania medycyny sądowej w nadmotławskim mieście, ustawodawstwo miejskie i ogólnokrajowe, umożliwiające wykonywanie przez przedstawicieli zawodów medycznych funkcji biegłych sądowych, oraz zakres
Warto w tym miejscu przypomnieć krytykowaną za podobne błędy przez historyków nauki,
w tym historyków medycyny, pracę filozof M. Nowackiej, Filozoficzne konteksty medycyny.
Ujęcie historyczne od starożytności do końca XVIII wieku, Białystok 2012.
2
Zob. np. teksty publikowane w „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii”.
1
224
Recenzje
kwalifikacji medyków i chirurgów gdańskich będących biegłymi. Z jego analizy wynika nie
tylko fakt, że gdańscy lekarze bardzo szybko włączyli się w nurt nauki europejskiej, lecz
także to, że miasto stało się przodującym ośrodkiem w odniesieniu do recepcji niemieckich
odkryć medycznych związanych z medycyną sądową (np. pierwsze zastosowanie hydrostatycznej próby płucnej3 na ziemiach Pierwszej Rzeczypospolitej).
Drugi blok tematyczny, jak wspomniałam wcześniej, tworzą teksty związane z tytułowym Joachimem Oelhafem i jego najważniejszym następcą, Johannem Adamem Kulmem,
oraz przeprowadzonymi przez nich sekcjami zwłok dzieci z zespołem wad mnogich. Adam
Szarszewski w artykule Joachim Oelhaf (1570–1630) z wielką dbałością o szczegóły nakreślił biografię anatoma, ukazując jego twórczość na tle prądów intelektualnych epoki. Co
istotne, historyk wyraźnie podkreślił, że dopiero w drugiej połowie XVII w. w przypadku
sekcji tzw. monstrów funkcja naukowa (tj. poznawcza) zdominowała funkcje utylitarne
(m.in. potrzebę określenia rzeczywistej liczby osób w ciele monstrum w celu przeprowadzenia chrztu), co wiązało się przede wszystkim z procesem narodzin nauki nowego typu.
Ponadto oprócz omówienia najważniejszych zagadnień badawczych, jakimi Oelhaf się
zajmował, oraz sporządzenia bibliografii jego prac i wskazania na ich recepcję w kręgu
uczonych zachodnioeuropejskich, autor podjął się charakterystyki środowiska społecznego,
w którym Oelhaf funkcjonował, a w konsekwencji – czynników warunkujących jego formację intelektualną. W rezultacie zauważył, że Oelhaf był nie tylko lekarzem, lecz także filozofem przyrody. Dlatego jego prace miały podwójny charakter: z jednej strony cechowała
je spekulatywność, z drugiej natomiast – empiryzm i wczesnonowożytny racjonalizm.
Rozwinięciem analiz Szarszewskiego jest tekst neurologa dziecięcego Seweryny Koniecznej, będący interpretacją z punktu widzenia dzisiejszej wiedzy medycznej protokołu
sekcyjnego zwłok noworodka z Pruszcza Gdańskiego Foetus monstrosus in Pago Prust territorii Dantiscani Editus Anno Domini M. DC. XIII Die 27. Februar etc., którego autorem
był tytułowy bohater tomu. Stosując retrodiagnostykę – metodę od lat krytykowaną przez
historyków, filozofów i antropologów medycyny jako formę nieuprawnionej imputacji kulturowej – autorka próbowała ustalić, jakie wady miało sekcjonowane dziecko i jakie byłyby
szanse jego przeżycia w XXI w. W trakcie przytaczania poglądów lekarzy nam współczes-nych i zestawiania ich z opiniami dawnych autorów do wywodu Koniecznej wkradł się
jednak chaos, a punkt ciężkości przesunął się z analizy treści protokołu na enumerację
zdarzeń związanych z odkrywaniem (od starożytności aż po XX w.) nowych faktów medycznych dotyczących wodogłowia. W konsekwencji najcenniejszym elementem rozdziału
jest zwrócenie uwagi na warstwę leksykalną siedemnastowiecznego tekstu Oelhafa, mianowicie przypomnienie, że zastosowane przez medyka metafory miały przełamywać bariery,
jakie w obliczu „nowego” musiał nakładać fachowy, a więc sformalizowany język medyczny. Tę część książki zamyka artykuł trojga patologów: Ewy Iżyckiej-Świeszewskiej, Blanki Hermann i Jacka Gulczyńskiego, w którym przedstawiono sylwetkę innego wybitnego
Zob. np.: S. Sokół, Historia chirurgii w Polsce, cz. 1: Chirurgia okresu cechowego, Warszawa–Wrocław–Kraków 1967, s. 116; F. Giedroyć, Ekspertyza lekarska w dawnych sądach
polskich (do końca XVIII stulecia). Przyczynek do dziejów medycyny w Polsce, „Kronika
Lekarska” Warszawa 1896, s. 7 i n.; L. Blumenstock, Zum 200jaehrigen Jubilaeum der Lungenprobe, „Vierjahrschrift fuer gerichtilche Medicin und oeffentliches Sanitaetswesen” 1883,
t. 38, s. 252–269; t. 39, s. 1–11.
3
Recenzje
225
anatoma gdańskiego, Johanna Adama Kulma, oraz omówiono treść drukowanego opisu
sekcji bliźniąt zrośniętych, jaką uczony przeprowadził w 1724 r. Co istotne, oprócz kwestii
związanych z etiologią i morfologią monstrum z punktu widzenia wczesnonowożytnej filozofii przyrody autorzy podjęli także zagadnienia etyczno-antropologiczne związane z tożsamością monstrum, jakże charakterystyczne dla protooświecenia. W rezultacie również
w tym artykule przypomniano, że medycyna wczesnonowożytna miała charakter na poły
spekulatywny i była nieodłącznym elementem filozofii przyrody.
Niezmiernie wartościowy dla czytelników będących zawodowymi historykami jest
z całą pewnością trzeci blok tekstów o ambicjach źródłoznawczych. Anna Ryś i Bartłomiej
Siek, filolodzy klasyczni, przedstawili edycję trzech łacińskich listów Joachima Oelhafa, jakie wysłał on do szwajcarskiego botanika i anatoma Caspara Bauhina między 1613 a 1618 r.
Rzetelny wstęp źródłoznawczy i omówienie wartości poznawczej źródeł epistolarnych
jednoznacznie dowodzą, że analiza sieci korespondentów stanowi ważny element studiów
nad wczesnonowożytną la République des Lettres4 i dziejami nauki w Rzeczypospolitej
przedrozbiorowej. Trzeba bowiem pamiętać, że w XVII w. lekarze pochodzący z Prus Królewskich aktywnie włączyli się w wymianę intelektualną z uczonymi z Zachodu, o czym
świadczy nie tylko zachowana korespondencja, lecz także ich aktywność jako autorów tekstów publikowanych w pierwszej dekurii „Miscellanea Curiosa”5 oraz liczne dysertacje
medyczne, z powodzeniem bronione m.in. na uniwersytecie w Bazylei. Co istotne, Siek
kwestię źródeł epistolarnych podjął również w innym artykule zamieszczonym w omawianym zbiorze. W tekście Korespondencja prof. Rudolfa Spannera w zbiorach Zakładu Historii i Filozofii Nauk Medycznych GUMed. Wstępne rozpoznanie zasobu filolog scharakteryzował dwudziestowieczną kolekcję listów Spannera, mogącą stanowić ciekawy materiał do
analizy sposobów kształcenia medycznego w Gdańsku w latach 1935–1943. Niezmiernie
inspirujący dla historyków nauki z całą pewnością jest też artykuł Marii Otto Książka przyrodniczo-medyczna w gdańskich księgozbiorach prywatnych między XV a XVIII wiekiem,
w którym scharakteryzowano nie tylko księgozbiór lekarskiej rodziny Heyllów, lecz także
księgozbiory patrycjuszy gdańskich Adriana Elgenkego i Johanna Uphagena oraz Johanna
Bernarda Bonifacio markiza Orii, fundatora Biblioteki Gdańskiej, wskazując na znaczenie oraz funkcje książki przyrodniczej w zbiorach praktyków i laików w okresie przedrozbiorowym. Dzięki drobiazgowej analizie wymienionych kolekcji autorce udało się m.in.
odtworzyć zainteresowania ich właścicieli, ich postawy wobec posiadanych książek oraz
funkcję, jaką pełniły one w ich działalności naukowej i życiu codziennym. W rezultacie
przypomniano, że niezbędnym elementem studiów z zakresu historii intelektualnej (recepcja idei naukowych) i historii mentalności są badania nad wczesnonowożytnymi bibliotekami, które mogą stanowić cenne uzupełnienie analizy korespondencji. Źródłom przydatnym
w badaniach naukoznawczych poświęcił swój tekst również Piotr Paluchowski. Analizując
Teksty popularnonaukowe z zakresu medycyny w prasie gdańskiej w II połowie XVIII w.
na przykładzie „Danziger Erfahrungen”, historyk wskazał na główne nurty tematyczne
Zob. np. oksfordzki projekt badań nad wczesnonowożytnymi sieciami korespondentów:
http://www.culturesofknowledge.org.
5
Więcej na ten temat zob. np.: M. Łysanowski, Polonica w czasopiśmie XVII i XVIII wieku
„Miscelanea Curiosa”, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej. Seria B” 1961, z. 5,
s. 43–65.
4
226
Recenzje
popularyzowane we wspomnianym tygodniku. I tak, do najpopularniejszych tematów, podejmowanych w formie popularnonaukowej w ówczesnej prasie gdańskiej, należały, jego
zdaniem, opisy chorób, nowe metody i środki lecznicze, odkrycia dotyczące działania
ludzkiego ciała oraz kwestie dietetyczne, w tym poradnictwo z zakresu życia codziennego.
W konsekwencji, dzięki analizie Paluchowskiego, dowiadujemy się, że w drugiej połowie
XVIII stulecia w Prusach Królewskich stara i nowa wiedza z zakresu szeroko rozumianej
medycyny współistniały ze sobą i wzajemnie się przenikały.
W kolejnym artykule z działu trzeciego, Pogrzeby dzieci w Gdańsku w XVII–XVIII
wieku, Edmund Kizik scharakteryzował wybrane typy źródeł do badań nad szczególnym
aspektem dziejów dzieciństwa w okresie preindustrialnym, mianowicie umieralnością dzieci i kulturą pogrzebową, wskazując na możliwości i ograniczenia różnorodnych typów fonti. Oprócz akt o proweniencji kościelnej – m.in. taks pogrzebowych, ksiąg metrykalnych,
ksiąg grobowych oraz podzwonnego dla poszczególnych parafii gdańskich – Kizik wskazał
na rozliczne źródła o charakterze świeckim: zarówno źródła wytworzone przez kancelarię
miejską (m.in. księgi kamlarskie, ordynacje pogrzebowe), jak i te, których wytwórcami
były rodziny zmarłych (m.in. teksty okolicznościowe, epitafia), a także na materiał kostny,
artefakty i szczątki ludzkie. Szczególne miejsce w wywodach autora zajęły protokoły z obdukcji i sekcji sporządzane na potrzeby sądowe przez gdańskich lekarzy i chirurgów urzędowych. Te fascynujące, choć zapoznane dziś akta dokumentujące stan wiedzy anatomicznej u wczesnonowożytnych „obducentów” stały się tematem opublikowanego w 1943 r.
przyczynkarskiego artykułu Ottona Schmidta6, nie doczekały się jednak, jak dotąd, szerszego zainteresowania ze strony polskich historyków.
Analizie źródeł ikonograficznych poświęcone są teksty Beaty Purc-Stępniak i Adama
Szarszewskiego. W artykule Sekcje zwłok i demonstracje medyczne w malarstwie i grafice europejskiej od XVI do XVIII wieku autorka przedstawiła wybrane nurty wypowiedzi artystycznych na temat anatomii: zagadnienie wizualizacji a) artystów, lekarzy i ciała
w przedstawieniach anatomicznych, b) sekcji zwłok, oraz c) prezentacji, wykładów i lekcji
anatomów, a także – co istotne – podjęła słabo rozpoznaną w Polsce problematykę wczesnonowożytnych modeli anatomicznych i pomocy demonstracyjnych. Ten wielowątkowy
artykuł o charakterze przeglądowym stanowi nie tylko cenne uporządkowanie rozproszonej
wiedzy na temat związków anatomii ze sztukami plastycznymi, lecz także przypomina, że
dla badań z zakresu historii medycyny i, szerzej, nauk przyrodniczych źródła ikonograficzne mają znaczenie fundamentalne. Metody analityczne właściwe dla historii sztuki i społecznej historii medycyny wykorzystano również w artykule Epitafia lekarzy w kościołach
gdańskich w XVI i XVII w., w którym Szarszewski przeanalizował pięć wybranych epitafiów obrazowych oraz inskrypcyjnych pod względem ich treści i funkcji, kontynuując tym
samym prace przedwcześnie zmarłej Katarzyny Cieślak. Co warto podkreślić, studia obu
autorów – Szrszewskiego i Purc-Stępniak – uzupełniono bogatym materiałem ilustracyjnym: zdjęciami epitafiów oraz reprodukcjami omawianych obrazów i grafik.
Ostatni dział tekstów zamieszczonych w omawianym tomie tworzą rozprawy dotyczące XX w. W artykule Od Rudolfa Spannera do Guenthera von Hagens na przykładzie
O. Schmidt, Sektionsberichte aus Danziger Physikatakten der Jahre 1691–1769, ein Beitrag
zur Geschichte der Medizin, „Deutsche Zeitschrift für die Gesamte Gerichtliche Medizin”
1943, t. 37, s. 203–217.
6
Recenzje
227
działalności tytułowych postaci Piotr Semków scharakteryzował główne przemiany, jakie
w minionym stuleciu zaszły w anatomii i w podejściu do niej. Szczególnie interesująca
jest rekonstrukcja gdańskiego wątku biografii Spannera, oparta na archiwaliach przechowywanych w Archiwum Państwowym w Gdańsku. W ten sposób przybliżono nie tylko
skomplikowaną osobowość niemieckiego naukowca, lecz także ukazano wielowymiarowe
relacje instytucjonalne, w jakie się wikłał. Działalność związanego z Rudolfem Spannerem
Instytutu Anatomicznego Akademii Medycznej w Gdańsku w latach okupacji niemieckiej
omówiła Monika Tomkiewicz. Na podstawie niepublikowanych materiałów znajdujących
się w zbiorach Archiwum Państwowego w Gdańsku, w Archiwum GUMed, w Archiwum
Federalnym w Berlinie i w Archiwum IPN w Warszawie autorka przeanalizowała m.in.
zmiany architektoniczne, jakie zachodziły w budynku należącym do Instytutu, skład kadry
naukowej i technicznej, regulaminy wewnętrzne oraz program nauczania, wyjaśniając w ten
sposób kontekst wybranych zbrodni narodowosocjalistycznych, jakich dopuszczano się na
der Medizinischen Akademie Danzig. Rolę wirtualnej sekcji zwłok we współczesnej medycynie przy użyciu diagnostyki obrazowej scharakteryzowali Edyta Szurowska, Aleksandra
Konarzewska, Ewa Iżycka-Świeszewska i Andrzej Urbaniak. Omawiając takie metody jak
RTG, tomografia komputerowa (TK), rezonans magnetyczny (MRI) oraz angiografia, autorzy wskazali na możliwości i ograniczenia każdej z nich, jednocześnie przypominając, że
nie tylko mogą one stanowić uzupełnienie (a niekiedy wręcz alternatywę dla) tradycyjnych
autopsji, lecz także są przydatne w badaniach szczątków ludzkich pozyskiwanych w trakcie
ekshumacji oraz podczas badań archeologicznych. W rezultacie ukazano, w jaki sposób
może się rozwijać współpraca między radiologami, lekarzami sądowymi a przedstawicielami nauk humanistycznych, oraz przedstawiono odnoszące się do takiej współpracy postulaty na przyszłość. Omawiany tom zamyka krótka biografia Profesora Michała Reicherta,
twórcy gdańskiej szkoły anatomicznej. Na podstawie licznych źródeł archiwalnych, w tym
fotografii, Krzysztof Lewicki i Marek Buchowski w krótkim artykule przedstawili najważniejsze etapy życia i twórczości tego wybitnego przedstawiciela gdańskiej ars medici.
Różnorodność przedstawionych w książce zagadnień, dla których punktem łączącym
stała się Anatomia w Gdańsku na przestrzeni czterech wieków, potwierdza konieczność
prowadzenia studiów nad dziejami medycyny oraz, szerzej, przyrodoznawstwa w Polsce
wczesnonowożytnej. Książkę mimo uchybień redaktorskich (m.in. błędów leksykalnych
i interpunkcyjnych, niekonsekwencji w stosowaniu skrótów oraz powtórzeń) trzeba uznać
za niezwykle ciekawą i godną polecenia szerokiemu gronu czytelników: nie tylko historyków, lecz także lekarzy i filozofów. Należy również podkreślić jej walor informacyjny,
ponieważ wiele z opublikowanych artykułów inspiruje do rozwijania zasygnalizowanych
problemów oraz stawiania kolejnych pytań dotyczących dziejów nauki w Rzeczypospolitej
Obojga Narodów.
Katarzyna Pękacka-Falkowska
Poznań
228
Recenzje
Przyjaźń w kulturze staropolskiej, red. Agnieszka Czechowicz,
Małgorzata Trębska, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, ss. 331
Dyskusja na temat przyjaźni w czasach wczesnonowożytnych toczy się już od dłuższego czasu w literaturze światowej. Najpełniejszą bibliografię do tego zagadnienia podał Wiesław Pawlak w artykule zamieszczonym w recenzowanym tomie. Z tego zestawienia jasno
wynika, że do tej pory niewiele prac dotyczyło kwestii przyjaźni w kulturze staropolskiej.
Skoro przynależność wykształconych obywateli Rzeczypospolitej Obojga Narodów do
społeczności literatów (res publica litteraria) nie budzi wątpliwości, należało i te zaległości
nadrobić. Stąd pomysł na tematyczny tom który ma na celu ukazanie bogactwa problematyki związanej ze staropolską przyjaźnią. Książka jest ważna jako rekonesans badawczy
i punkt wyjścia do dalszych dociekań i poszukiwań, niewątpliwie koniecznych, aby kwestie
poruszane w artykułach składających się na tom zweryfikować, uporządkować i być może
również przekazać w formie dostępnej dla badaczy na świecie, tzn. w języku angielskim.
Na książkę składają się 24 artykuły, zręcznie przez redaktorki tomu ustawione z jednej
strony w porządku chronologicznym, z drugiej zaś – skupione wokół postaci (np. Jana Zamoyskiego) lub gatunku (pamiętniki wojenne, epistolae officiosae). Wśród tekstów znalazły się artykuły znakomite, zarówno te syntetyczne, jak i analityczne, jednak są też publikacje słabsze, które niekoniecznie musiały znaleźć się w książce. Wstępna ocena redaktorek
i wybór, a w konsekwencji ograniczenie liczby artykułów pozwoliłoby rozwinąć skrzydła
tym autorom, którzy byli limitowani szczupłością miejsca.
Agnieszka Czechowicz rozpoczęła książkę wyrafinowanym esejem, w którym zapowiedziała odejście w niektórych tekstach od ortodoksyjnej, jej zdaniem, refleksji starożytnych.
Niemniej trzeba zaznaczyć, że mówiąc o przyjaźni w kulturze wczesnonowożytnej, zbyt
daleko od definicji antycznych odejść się nie da. Dowodzą tego sami autorzy artykułów,
którzy wciąż powołują się na te same miejsca z dzieł Arystotelesa i Cycerona. Trudno mieć
pretensje do historyków, że nieświadomie powtarzają cytowane już wcześniej w książce
definicje, lecz można zadać pytanie, czy ingerencja w tekst, który powtarza to, co stanowiło już wstęp do artykułu umieszczonego na poprzednich stronach, nie jest rolą redaktora naukowego? A na pewno warto byłoby nadać kierunek różnorodności związanej ze
sposobem cytowania fundamentalnych tekstów Arystotelesa i Cycerona. Słynny fragment
o przyjaźni z Etyki Nikomachejskiej podawany jest zawsze w przekładzie polskim Danieli
Gromskiej, ale już definicja Cycerona cytowana jest raz po łacinie (z podaniem miejsca
według numeracji arabskiej, bez wydania) i w przekładzie Kornatowskiego (s. 15), innym
razem z przywołaniem wydania współczesnego oraz miejsca według numeracji rzymskiej
i arabskiej oraz w przekładzie Korpantego (s. 25), a jeszcze gdzie indziej tylko z numeracją
stron przekładu Kornatowskiego (s. 94). Podobną różnorodność zauważyć można również
w innych cytatach. Czasami autorzy artykułów określają dzieło Cycerona, cytując je po
raz kolejny, jako: Leliusz o przyjaźni (np. Maciej Włodarski), czasami jako Leliusz (Maria Wichowa, Elwira Buszewicz) lub O przyjaźni (Estera Lasocińska). Oczywiście można
założyć, że czytelnik naukowej pozycji na temat kultury staropolskiej z łatwością znajdzie
drogę w tym labiryncie, lecz jeśli książkę weźmie do ręki student, będzie musiał być może
najpierw wykonać kwerendę bibliograficzną, aby zorientować się, że w każdym przypadku
Recenzje
229
chodzi o to samo dzieło. Na pewno dobrze przygotowane zasady wydawnicze pozwoliłyby
uniknąć tego typu nieścisłości. W instrukcji np. wystarczyłoby ustalić sposób i podawania
miejsc cytowania autorów klasycznych.
Redaktor naukowy powinien też wziąć na siebie decyzję o postaci zapisu imion i nazwisk cytowanych autorów. W artykule bowiem Mieczysława Mejora mowa jest zawsze
o traktacie Elreda, w tekście Magdaleny Piskały natomiast o traktacie Aelreda. Brak dopracowania technicznego widoczny jest również w artykule Estery Lasocińskiej, gdzie na s. 52
tytuły dzieł nie są wyróżnione kursywą, a w cytacie łacińskim z Zodiacus vitae Palingeniusa chochlik zamienił „facta” na „facet”. To oczywiście tylko drobiazgi, lecz świadczą one
o zbytniej pobłażliwości redaktorek.
Niedociągnięcia techniczne, na szczęście, nie idą w parze z wartością merytoryczną tekstów. Artykuły Mieczysława Mejora i Macieja Włodarskiego pozwalają docenić średniowieczną ciągłość tradycji związanej z zagadnieniem przyjaźni. W artykule Mieczysława
Mejora na samym początku znajdujemy ponadto przypomnienie o żywym zainteresowaniu
tą problematyką w starożytności. Może on stanowić doskonały przyczynek do wszystkich
artykułów w książce. Ciekawe są zawarte zarówno w tym artykule, jak i w następnych
tekstach szczegółowe analizy oparte na mało znanych, a tym samym niezbadanych dawnych źródłach. O Skardze umierającego z rękopisu bernardyńskiego w kontekście zapisów
testamentowych dla przyjaciół napisała Anna Kochan, o sylwetkach przyjaciół nakreślonych przez historyka Jodoka Ludwika Decjusza traktuje artykuł Agnieszki Dziuby. Joanna
Krauze-Karpińska przyjrzała się natomiast przyjaźni opartej na stosunku zależności przez
pryzmat mało znanego druku Jana Danieckiego, a Maciej Pieczyński poddał analizie polski
przekład dziełka Jacopa Facciolatiego.
W ostatnim z wymienionych artykułów, podobnie jak w tekście Sławomira Baczewskiego, zaakcentowano zjawisko przesunięcia zainteresowania przyjaźnią ze sfery rozważań moralnych ku sferze politycznej. Pochylenie się nad dziełkiem Danieckiego pozwoliło
natomiast Joannie Krauze-Karpińskiej poddać analizie jego treść oraz trafnie ocenić cel
publikacji. Rozważania autorki snute wokół wykoncypowanego przez Danieckiego tytułu
przekonują i mogą być wykorzystane także przy badaniu utworów innych autorów staropolskich.
Cel utylitarny mają refleksje zawarte w dziele Orbis Polonus Szymona Okolskiego, co
zauważyła Magdalena Piskała w artykule Obraz przyjaźni w herbarzu Szymona Okolskiego. Wnioski, jakie autorka wysnuęła ze sposobu przekazywania w herbarzu sentencji na
temat przyjaźni, pozwolą ocenić pod tym kątem również inne tego typu zbiory, czyli takie,
które stanowią rodzaje kompendiów z gotowymi frazami do wykorzystania przez mówców
i okolicznościowych rymopisów. Z rozważań na temat przyjaźni w praktyce staropolskiej
i z wniosków podsumowujących wspomniane artykuły wynika, że dawna przyjaźń przybierała nieraz całkiem inne oblicza, niezgodne zarówno z teoriami starożytnych, jak i z myślą
humanistów.
Ważny temat braterstwa broni i przyjaźni zadzierzgniętej w czasie wojny omówili na podstawie diariuszy i pamiętników wojennych Tomasz Ślęczka i Dariusz Chemperek. Zwłaszcza tekst drugiego z autorów w sposób wnikliwy śledzi stosunki międzystanowe
ujawnione w Efemeros Bazylego Rudomicza.
Niekiedy jednak omawiane przez autorów teksty dopominają się o bardziej szczegółowe komentarze i dodatkowe wzmianki, które odsyłałyby do antyku, niekoniecznie do
230
Recenzje
Arystotelesa i Cycerona. Dwaj rozmawiający rycerze Dialogu mięsopustnego, o których
napisała Estera Lasocińska, to przecież mutacja pary przyjaciół z drużyny Eneasza, którzy
polegli w boju w Italii, i którym w IX księdze Eneidy złożył hołd Wergiliusz. Do przyjaźni
Euryalosa i Nizusa nawiązywał potem zarówno Owidiusz, jak i Stacjusz.
Wśród artykułów składających się na książkę Przyjaźń w kulturze staropolskiej zwraca
uwagę bardzo dobrze skomponowany, erudycyjny tekst Wiesława Pawlaka, pod krótkim
tytułem Przyjaźń uczonych. Poparte lekturami rozważania prezentują zarówno uczonych,
jak i przyjaźń między ludźmi nauki w XV–XVII w. Joanna Partyka poruszyła problematykę związaną z funkcją imionników (alba amicorum) w dawnej kulturze, celowo
i prowokująco porównując je, za autorami wystawy w bibliotece w Lejdzie i za Albrechtem Classenem, do notek i zdjęć umieszczanych na portalach społecznościowych. Jeśli
nawet nie do końca zgodzimy się z ostro stawianymi tezami, to słuszne jest stwierdzenie
autorki, że „alba amicorum są genialnym materiałem dla historyków kultury, historyków
edukacji, biografistów, historyków sztuki i dla badaczy odtwarzających sieć kontaktów
w ramach europejskiej Republiki Uczonych” (s. 87). Trochę dziwi, że Joanna Partyka,
przytaczając pozycje autorów polskich, nie uwzględniła książki Aleksandry Golik-Prus
Różnorodność formuły „non omnis moriar” w łacińskich wpisach sztambuchowych przełomu XVI i XVII wieku, wydanej w Katowicach w 2004 r., niezwykle ważnej dla omawianej tematyki.
Maria Wichowa w artykule poświęconym poglądom na temat przyjaźni w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja starała się dowieść tezy, że podstawowym źródłem dla
Reja była Etyka Nikomachejska Arystotelesa, że dzieło to zostało świadomie przystosowane przez nagłowiczanina do potrzeb polskiego czytelnika. Niewątpliwie nad refleksją
staropolską duch Arystotelesa się unosił, o czym zapewniają też inni autorzy, ale czy można
z takim przekonaniem twierdzić, że bezpośrednim źródłem inspiracji był dla Mikołaja Reja
grecki tekst Stagiryty?
Szeroki wachlarz zagadnień odnoszących się do teorii i praktyki przyjaźni zawiera
świetny tekst Elwiry Buszewicz „Fidus amor amicitiae”. Idea przyjaźni w „Foriceniach”
i „Elegiach” Jana Kochanowskiego. Autorka rozpatrywała obecne w tekstach tytułowych
zbiorów Jana Kochanowskiego niuanse, na które dotychczas badacze nie zwracali baczniejszej uwagi.
Zagadnieniu przyjaźni Polaków z cudzoziemcami poświęcone są teksty Mirosława Lenarta, Justyny Dąbkowskiej-Kujko i Aleksandry Jakóbczyk-Goli. Dwa ostatnio wymienione artykuły rozwijają wątki związane z postacią Jana Zamoyskiego. W tekście Aleksandry
Jakóbczyk-Goli budzi jednak zdziwienie powoływanie się na popularnonaukowy artykuł
internetowy i cytowanie za nim tytułu łacińskiego utworu z błędem („Akademia” zamiast
„Academia” – s. 143).
Literackie obrazy przyjaźni zawarte we włoskiej i w polskiej poezji pasterskiej wydobył w swym artykule Lorenzo Costantino. W kilku tekstach ponadto pojawiły się ciekawe
refleksje związane z istotą i semantyką przyjaźni. Można odnaleźć je w artykułach Jerzego
Kroczaka i Michała Kurana, lecz przede wszystkim w tekście Iwony Maciejewskiej. Autorka w sposób interesujący rozważyła zakres pojęć miłość i przyjaźń w piśmiennictwie
staropolskim i głęboko wniknęła w poruszaną problematykę. Artykuł Krystyny Stasiewicz,
jak sama autorka zaznaczyła, jest jedynie przeglądem utworów staropolskich traktujących
o istocie przyjaźni.
Recenzje
231
Przyjaźń ma niejedno oblicze. Różnorodnością charakteryzowała się też przyjaźń
w kulturze staropolskiej. Wiele jej aspektów odsłaniają artykuły składające się na recenzowany tom. Jest to polski głos w ogólnoświatowej dyskusji, który powinien jeszcze nieraz
donośnie zabrzmieć w następnych opracowaniach, gdyż już Grzegorz Knapski zanotował
przysłowie: „Co brat, to brat, co przyjaciel, to przyjaciel”.
Barbara Milewska-Waźbińska
Warszawa
Jeffrey Freedman, Books without Borders in Enlightenment Europe.
French Cosmopolitanism and German Literary Market, University
of Pennsylvania Press, Philadelphia 2012, ss. 383
Intensywność badań nad historią kultury książki we współczesnej nauce światowej jest
imponująca, z widoczną tendencją wzrostową, dostrzegalną również w Stanach Zjednoczonych, gdzie długo nie doceniano atrakcyjności poznawczej tej tematyki. Ostatnio przedstawiciele humanistyki coraz częściej uznają wagę zjawisk związanych komunikacją społeczną realizującą się za pośrednictwem pisma, tekstu, piśmiennictwa – książki właśnie, toteż
stale wzbogaca się lista dzieł z tego zakresu, powstają mniej lub bardziej sformalizowane
centra badawcze, także w uczelniach amerykańskich. W tym właśnie nurcie sytuuje się też
studium historyka Jeffreya Freedmana, związanego z Yeshiva University w Nowym Jorku,
poświęcone procesom transmisji książek francuskich na ziemie niemieckiego obszaru językowego w drugiej połowie XVIII w. Wydano je w serii „Material Texts”, której jako redaktorzy patronują trzej uczeni o niekwestionowanej randze we współczesnej humanistyce:
Roger Chartier, Anthony Grafton oraz Michael F. Suarez.
Jeffrey Freedman zainspirowany został do podjęcia tematu przez Roberta Darntona –
uczonego, który swoimi pracami nie tylko rozbudowuje i wzbogaca wiedzę o mechanizmach
ruchu wydawniczego i księgarstwa epoki Oświecenia, lecz także stworzył pewien model
historiografii książki, oparty na skrupulatnej analizie realiów ekonomicznych1. Freedman
deklaruje się jako uczeń, a zarazem kontynuator prac Darntona (s. 382); to Darnton również
skierował jego uwagę na korpus źródeł wykorzystanych w recenzowanej książce. Swoje
badania usytuował Freedman w ramach „historii książki, szerokiego pola interdyscyplinarnych badań, których przedmiotem są wszystkie aspekty »kręgu komunikacji« między
autorem a czytelnikiem” (s. 1, tłum. własne). Określił je jako próbę wykroczenia poza mo R. Darnton jest autorem ważnych prac na temat ruchu wydawniczego i księgarstwa epoki
Oświecenia, ukazujących m.in. losy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (The Business of
Enlightenment. A Publishing History of the Encyclopedie 1775–1800, Cambridge 1979,
przetłumaczonej na języki francuski i niemiecki), a także wydanej ostatnio w polskim
przekładzie Wielkiej masakry kotów i innych epizodów francuskiej historii kulturowej, tłum.
D. Guzowska, Warszawa 2012.
1
232
Recenzje
del „narodowych” historii książki, który – w jego ocenie – dominuje w dotychczasowym
dorobku historiografii książki. Tak jest istotnie, ale zarazem w dorobku światowej nauki
historycznej, a zwłaszcza w bibliologii historycznej, nie brakuje prób opisu i oceny książkowych powiązań ponadgranicznych (ponadreligijnych, ponadkulturowych), w tym także
księgarskich2, a materiałowe źródłowe dzieło Karla Gustava Schwetschkego Codex nundinarius Germaniae literatae bisaecularis (Halle 1850–1877) od dawna dostarczało podbudowy faktograficznej, choć tylko na poziomie sumarycznych, uogólnionych zestawień.
Freedman jednak z dumą uznał swoją książkę za pierwsze szczegółowe studium wymiany literackiej (literary traffic) pomiędzy Francją a krajami języka niemieckiego, możliwej
dzięki pośrednictwu księgarzy, zasłużonych dla transmisji piśmiennictwa między językami,
narodami, kulturą (s. 4).
Francusko-niemieckie związki kulturalne Freedman przedstawił na przykładzie działalności Société Typographique de Neuchâtel (STN) – protestanckiego wydawnictwa działającego w latach 1769–1789 w niemieckojęzycznej części Szwajcarii. W epoce, gdy w ruchu
wydawniczym dominowały przedsiębiorstwa prowadzone przez indywidualnych właścicieli, była to nowoczesna spółka wydawnicza, która zyskała sobie rangę i względną trwałość, i w pełni zasłużyła na naukowe opracowanie. Kierowali nią: Jean-Frédéric Ostervald
– szanowany sędzia pokoju, geograf; Jean-Pierre Bertrand – pastor, nauczyciel, a zarazem
zięć poprzedniego; Abraham Bosset de Luze – bogaty właściciel manufaktury tekstyliów,
oraz – jedyny w tym gronie z doświadczeniem profesjonalnym – księgarz Samuel Fauche.
Towarzystwo, jako instytucja prowadzona przez ludzi o wyraźnych indywidualnościach
i kompetencjach, profesjonalnie realizowało zadania promocji oraz rozpowszechniania literatury i książki francuskiego Oświecenia na ziemiach niemieckiego obszaru językowego;
nie w pełni natomiast udało mu się wypełnić zadanie przeciwne, a więc wprowadzić na rynek francuski dzieła autorów niemieckich (wydano jedynie przekład satyrycznej powieści
Friedricha Nicolai Das Leben un Meinungen des Herrn Sebaldus Nothanker).
Podstawą źródłową studium Freedmana stało się – zachowane szczęśliwie – archiwum
STN, a także zbiory archiwów państwowych w Neuchâtel, Paryżu i Hamburgu. Dokumenty archiwalne pozwoliły poznać zarówno ludzi związanych z STN, jak i realia, w jakich
toczyła się ich działalność wydawniczo-księgarska; dostarczyły też szczegółowych danych
liczbowych o aktywności STN. (Badacza dziejów dawnego polskiego ruchu wydawniczego
i księgarstwa ogarnia w takich przypadkach zazdrość i żal, że nie dysponuje podobnie bogatymi zasobami archiwaliów i skazany jest ciągle na rekonstruowanie zjawisk na podstawie
źródeł pośrednich). Zarazem ten obraz rysujący się w świetle archiwaliów wzbogacił Freedman świadectwami literackimi, opiniami luminarzy tamtego czasu o literacko-książkowych
związkach Niemiec i Francji; wypowiedzi takich nie brakowało w powieściach, esejach,
Zob. np.: M. Kennedy, Importation of French Language Books, w: eadem, French Books in
Eighteenth Century Ireland, Oxford 2011, s. 91–121, a z publikacji polskich: J. Pirożyński,
Zagadnienie eksportu polskiej książki na zachód Europy w świetle ówczesnych targowych
katalogów księgarskich i bibliografii, „Sobótka” R. 37, 1982, z. 3/4, s. 249–258; I. Imańska,
Verleger aus Danzig, Thorn und Elbing auf den deutschen Buchmessen im 18. Jahrhundert,
w: Buch- und Wissentransfer in Ostmittel- und Südosteuropa in der frühen Neuzeit. Beiträge
der Tagung an der Universität Szeged vom 25. – 28. April 2006, red. D. Haberland, München
2007, s. 155–164.
2
Recenzje
233
pamiętnikach i listach (m.in. Friedrich Nicolai, Louis-Antoine Caraccioli, Georg Forster,
Johann Wolfgang Goethe, Wolter, Johann Gottfried Herder, Mme de Staël).
Autor opisał kolejno fenomen lipskich targów księgarskich, które w jego opinii odgrywały rolę nieistniejącej stolicy kulturalnej Niemiec (rozdział I, s. 16–42), ujawnił „podszewkę” finansowych mechanizmów handlu książką, m.in. sposoby ustalania wiarygodności
i wypłacalności kontrahentów (rozdział II, s. 43–61), zaprezentował francuskich księgarzy,
którzy osiedlili się i prosperowali w Niemczech (rozdział III, s. 62–118), ocenił popyt na
książkę francuską wśród mieszkańców Niemiec (rozdział IV, s. 119–145), zrekonstruował
przebieg i losy wydawania przez STN Biblii w języku francuskim (rozdział V, s. 146–166),
przyjrzał się praktyce przekładowej (rozdział VI, s. 167–219), dostrzegając asymetrię wzajemnych relacji między francuskim a niemieckim rynkiem tłumaczeń i jej uwarunkowania,
a także barwnym kolejom życia współpracującego z STN jednego z niemieckich księgarzy – Jeana-Guillaume’a Virchaux z Hamburga, z czasem uczestnika Wielkiej Rewolucji
Francuskiej (rozdział VII, s. 220–263). Zamykające książkę wnioski (s. 264–274) to próba
określenia struktury i typologii czytelników niemieckich, ich postaw wobec „książki francuskiej”, tj. nie tylko dzieł autorów francuskich, lecz także francuskich przekładów dzieł
innych literatur narodowych, obecności książki francuskiej w różnych kręgach publiczności czytelniczej Niemiec. Konkluzje te muszą być ostrożne i uwzględniać odmienności
w zasięgu i sposobach odbioru w różnych środowiskach. Autor nie ma jednak wątpliwości,
że to księgarze byli głównymi realizatorami ekspansji kultury francuskiej, pokojowo tworząc „francuską Europę”.
Główny zrąb książki uzupełniają dodatki – tabele i zestawienia statystyczne: np. (A) wykaz profesjonalnych księgarzy z 14 miast Niemiec, do których kierowano transporty z publikacjami STN i liczby tych transportów, (B) dystrybucja Biblii in folio z 1773 r. do krajów,
miast i księgarń, (C) subskrybenci Biblii in folio z 1779 r. (tu jako zamawiający 3 egz. pojawia
się warszawski księgarz, drukarz, wydawca Michał Gröll). Interesującym rozwiązaniem edytorskim, które w czasach Internetu pozwala odciążać książki naukowe od części dokumentacji, jest jej przeniesienie w przestrzeń wirtualną: tak właśnie uczynił Freedman, udostępniając
w formie elektronicznej szczegółowe informacje o książkach STN zamawianych przez księgarzy, kontynuując w tym także praktykę zastosowaną przez Darntona3.
Suche często dane źródłowe Freedman potrafił przełożyć na poruszające wyobraźnię informacje: o warunkach transportu wodnego (płynąc Renem z Bazylei do Rotterdamu, dwukrotnie – w Moguncji i Kolonii – trzeba było paczki z książkami przeładowywać z jednego
statku na drugi, s. 67), o systemie ceł (w latach osiemdziesiątych XVIII w. na drodze z Bazylei do Niderlandów towary clono na 38 posterunkach celnych, należących do 19 różnych
organizmów politycznych, s. 68). Freedman nie unikał też wyzwań trudnych, np. starał
się rozpoznać strukturę tematyczną książek francuskich zamawianych przez niemieckich
księgarzy (tabele 3 i 4), a zabiegi klasyfikacyjne w odniesieniu do dawnego piśmiennictwa
Electronic suplement to Books without Borders in Enlightement Europe. French Cosmopolitanism and German Literary Market by J. Freedmann: www/shor.com/examples/books-woborders/bwb-index.html (27.08.2014). Notabene praktykę tę zastosował wcześniej właśnie
Robert Darnton, który umożliwił czytelnikom swojej książki dostęp nie tylko do wykorzystanych przez siebie źródeł w postaci bazy danych, lecz także do zdigitalizowanych oryginałów;
por.: R. Darnton, Old Books and e-books, „Gutenberg Jahrbuch” R. 80, 2005, s. 17–20.
3
234
Recenzje
są zawsze niełatwe. Według ustaleń Freedmana było to niemal w całości piśmiennictwo
świeckie, z wyraźną dominacją literatury pięknej i filologicznej (niemal 25%!), politycznej,
historycznej i podróżniczej (po około 20%). Mimo że w przyjętej klasyfikacji nie udało
się autorowi uniknąć niekonsekwencji (np. obok działów tematycznych wprowadził grupę
„dzieła zebrane”, liczącą ponad 300 edycji), ujawnione główne tendencje są zgodne z dominującymi gustami epoki.
Książka Jeffreya Freedmana jest więc udaną próbą weryfikacji i udokumentowania powszechnie przyjętego obiegowego sądu o ekspansji i dominującej roli francuskiej kultury
w Europie w XVIII w. Autor dokonał jej, wybierając pewien konkretny przypadek, działania STN – i odpowiadający mu zespół źródeł, które skrupulatnie przeanalizował. Swoje
ustalenia wsparł danymi statystycznymi, które dobrze ilustrują zjawiska transmisji poprzez
książkę idei oświeceniowych na wschód od Renu. W opinii Freedmana książki francuskie
nie służyły tylko promocji kultury francuskiej, lecz pośredniczyły w kontaktach multikulturalnych jako „the literary euros of the Old Regime” (s. 274). Autor daleki jest zarazem od
upraszczania obrazu tych relacji, podkreśla ogromne zróżnicowanie odbiorców, sposobów
i skali odbioru.
Jak to bywa jednak w opracowaniach badaczy zachodnich, to co działo się na ziemiach
Polski i Rosji pozostaje na dalekim planie, a bywa też kwitowane opiniami błędnymi (jak
choćby stwierdzenie autora recenzowanej pracy, że w XVIII w. wszyscy księgarze w St. Petersburgu i Moskwie byli Niemcami; s. 1 i 287). Być może należałoby się ograniczyć do
stwierdzenia, że wszyscy księgarze w Rosji, którzy utrzymywali kontakty z Zachodem,
byli tej narodowości, a nie pomijać firm takich jak księgarnie Kolczuginów, Głazunowów,
Mikołaja Nowikowa itd.?
Praca Freedmana, napisana żywo i barwnie, ale przy tym zbudowana na źródłach i rzetelnie udokumentowana, jest przykładem pisarstwa naukowego, które przyciąga czytelnika potoczystą narracją, źródłowy balast przenosząc do przypisów usytuowanych na końcu
tekstu zasadniczego: czytelnik może śledzić myśl autora, nie czując ciężaru erudycyjnego
bagażu dokumentacji. Ten swoisty ukłon w stronę edytorskich rozwiązań częstych właśnie
w naukowych publikacjach francuskich nie jest jednak najwygodniejszy dla tych czytelników, którzy chcą poznać nie tylko fakty i opinie autora, lecz także źródła jego wiedzy.
Na pochwałę zasługuje obecność dobrze pomyślanego indeksu krzyżowego, który
wskazuje osoby, tytuły dzieł „z epoki”, miasta, pojęcia rzeczowe. Mimo pewnych niedoskonałości, pełni on dobrze funkcję przewodnika po tekście dzieła. Takich indeksów w polskich publikacjach naukowych zbyt często nie spotykamy – a szkoda, bo choć buduje się je
z trudem, dla czytelników są bardzo użyteczne.
Polskiego czytelnika zainteresować mogą rodzime wątki (nieliczne wprawdzie) wplecione w tok narracji: od wzmianek o ówczesnych francuskojęzycznych publikacjach dotyczących spraw polskich, a obecnych w księgarskiej ofercie STN, przez obecność polskich
odbiorców wydawnictw STN (s. 281 – wzmianka o Michale Gröllu, nieujawnionym wszakże w indeksie!; s. 285 – warszawskie zamówienie 15 egz. edycji Sebaldusa Nothankera),
po mało pochlebne wspomnienie księgarza Polaka we Frankfurcie („a Pole named Vitzeky,
a rotten adventurer who is not worth anything at all” – s. 58).
Anna Żbikowska-Migoń
Wrocław
Recenzje
235
Jerzy Józef Głowacki, Gastronomia polityczna kuchmistrza
litewskiego. Michał Wielhorski (ok. 1731–1814) – życie i myśl ustrojowa,
Wydawnictwo DiG, Warszawa 2014, ss. 527
Osoba kuchmistrza litewskiego Michała Wielhorskiego, działacza politycznego, dyplomaty, autora traktatu politycznego O przywróceniu dawnego rządu według pierwiastkowych
Rzeczypospolitej ustaw, jest znana historiografii. Wielhorski zasłynął przede wszystkim
jako poseł konfederacji barskiej we Francji, któremu udało się skłonić znanych filozofów
francuskich, Gabriela de Mably i Jeana Jacques’a Rousseau, do napisania prac będących
planem reformy państwa polskiego. To ten fakt budził wśród polskich historyków największe zainteresowanie postacią kuchmistrza litewskiego, ale też sama osoba Michała Wielhorskiego inspirowała zainteresowania badaczy. Do tej pory rodzima historiografia dysponowała drobnymi, lecz interesującymi opracowaniami o Wielhorskim, autorstwa Wacława
Olszewicza1, Macieja Foryckiego2 i Igora Kraszewskiego3. W tej naukowej sukcesji mieściło się również pytanie, dlaczego nikt nie podjął próby szerszego przedstawienia dokonań
Wielhorskiego. Z tego punktu widzenia pomysł napisania biografii kuchmistrza litewskiego
należy uznać za wyjątkowo trafny.
Klasyczna biografia tylko częściowo może zapełnić tę historiograficzną lukę, ale też
książka Jerzego Józefa Głowackiego zdaje się nie być klasyczną biografią. Autor określił
swoją pracę jako „kompletną biografię Wielhorskiego z wyeksponowanym wątkiem jego
myśli polityczno-ustrojowej” (s. 9). W innym miejscu napisał, że praca jest zbliżona do biografii politycznej (s. 19). Jedno jest pewne: Jerzy Józef Głowacki kierował się w swej pracy
metodą ujawniania jak największej liczby źródeł. Ta stara metoda doskonale sprawdza się
w pisaniu klasycznych biografii.
Zasób analizowanych w recenzowanej książce źródeł jest imponujący. Autor sięgnął
po materiały publikowane i te przechowywane w polskich archiwach, lecz także po źródła
zdeponowane za granicą: na Ukrainie, na Litwie i we Francji (s. 16–19).
Obrana metoda daje znakomite efekty w pierwszym rozdziale książki („Rodzina i młodość”). Każde z ustaleń i opisów, począwszy od daty urodzenia, przez deskrypcję rodu
Wielhorskich, po charakter formacji, a przede wszystkim koligacje Michała Wielhorskiego,
staje się doskonałą podstawą dalszej narracji. Wyjątkowe znaczenie koligacji bohatera biografii wynika z dowodzonego wielokrotnie w historiografii faktu zdeterminowania pozycji
politycznej i takiż politycznych działań przez ten społeczny czynnik w Rzeczypospolitej
opisywanego okresu.
W kolejnych dwóch rozdziałach („Debiut polityczny w stronnictwie dworskim” oraz
„Działalność opozycyjna w latach 1766–1768”) dobrze widoczne są wyłożone w rozdziale
pierwszym efekty tej fundamentalnej pracy ze źródłami. W tych częściach autor przypo W. Olszewicz, Z archiwum Wielhorskich (I), „Przegląd Humanistyczny” 1970, z. 1, s. 91–111;
idem, Z archiwum Wielhorskich (II), „Przegląd Humanistyczny” 1970, z. 2, s. 131–148.
2
M. Forycki, Republikanin polski z XVIII wieku. Kształtowanie się sylwetki politycznej Michała Wielhorskiego, „Scripta Minora” 1998, nr 2, s. 269–287.
3
M. Forycki, I. Kraszewski, Portret Sarmaty oświeconego, „Barok” R. 11, 2004, s. 87–104.
1
236
Recenzje
mniał, że Wielhorski budował swoją pozycję polityczną w ramach „centrowego” stronnictwa marszałka wielkiego koronnego Jerzego Augusta Mniszcha. Miało ono stworzyć
alternatywę wobec rodzinnych, opartych na klienteli partii Potockich i Czartoryskich. Pod
koniec panowania Augusta III liczący na karierę z poparciem dworu Michał Wielhorski stał
się jednym z najbliższych współpracowników marszałka. Nadzieje kuchmistrza litewskiego rozwiała elekcja Stanisława Antoniego Poniatowskiego na tron polski. To te wydarzenia
zdeterminowały postawę Wielhorskiego w bardzo ważnym dla jego działań politycznych
okresie – w czasie konfederacji barskiej. Miały one także zasadniczy wpływ na niechętną
postawę kuchmistrza litewskiego wobec osoby króla Stanisława Augusta.
Na krystalizację przeciwnych wobec siebie grup politycznych, dworskiej i opozycyjnej, pewien cień rzuca kwestia przynależności członków tych formacji politycznych
do masonerii, chociaż już Ludwik Hass dowodził, że efemeryczne loże tego okresu nie
miały większego znaczenia politycznego4. W tym kontekście interesujące są wnioski
Głowackiego na temat charakteru założonej przez Jerzego Augusta Mniszcha w Dukli loży
masońskiej, do której należał Michał Wielhorski. Otóż Głowacki, polemizując ze zdaniem
Marii Czeppe, przyznającej loży z Dukli rolę platformy politycznej, przekonująco dowiódł,
że nie było takich politycznych konsekwencji masońskich spotkań (s. 75).
Wydaje się, że ze względu na czas aktywności politycznej Wielhorskiego wyjątkowo
ważną częścią pracy Gastronomia polityczna kuchmistrza litewskiego jest rozdział czwarty, zatytułowany „Poselstwo barskie i pobyt we Francji”. Sama obszerność tego rozdziału
może o tym świadczyć (ss. 120). Skrupulatny opis Głowackiego, zdeterminowany przyjętą
metodą pracy, skłania do porównania wywodu zawartego w tym rozdziale ze starszą o prawie 80 lat dwutomową pracą, powstałą za pomocą tej samej metody, Konfederacją barską
Władysława Konopczyńskiego. Co nowego do opisu wybitnego historyka wnosi recenzowana biografia, której tytuł został – jak sądzę, nieprzypadkowo – zaczerpnięty bezpośrednio z konstatacji Konopczyńskiego5? Autor recenzowanej książki bardzo rzetelnie osadził
w kontekście historycznym działania Wielhorskiego aż do 1775 r. Z równą starannością
zrekonstruował kolejne wydarzenia: zaangażowanie bohatera biografii w ruch barski, jego
misję dyplomatyczną i aktywność po upadku ruchu. Jednak kontekstualizacja i systematyzowanie wydarzeń to tylko część historiograficznego opisu; owocem tej rzetelnej pracy są osiągnięte wnioski. Głowacki zauważył, że „Francja okazała się jedynym sojusznikiem, a Wielhorski jedynym liczącym się dyplomatą powstania” (s. 308). To daleko idące
uogólnienie relacji międzynarodowych na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII stulecia. Francja naturalnie wspierała konfederatów, lecz należy pamiętać, że
jej stosunek do Rzeczypospolitej był instrumentalny, a jej głównym celem była dywersja
antyrosyjska. W liście do ambasadora francuskiego w Stambule książę Etienne Choiseul,
ówczesny francuski minister spraw zagranicznych i wojny, pisał, że jedynym celem polityki francuskiej jest „potężne zaszachowanie Rosji; wszystkie inne cele, na przykład interes
L. Hass, Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1993, s. 30. Chociaż
masoni konfederacji zawiesili w czasie trwania ruchu barskiego działalność wolnomularską.
Uczynił tak również Michał Wielhorski; idem, Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze
stulejce wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), Warszawa 1980, s. 174.
5
Zob.: W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, Warszawa 1991, s. 928.
4
Recenzje
237
Polski, są dla nas tylko pretekstem”6. Także druga część stwierdzenia Głowackiego budzi
wątpliwości; sądzę, że można wskazać co najmniej kilku dyplomatów ruchu barskiego,
którzy dorównywali Wielhorskiemu zdolnościami i osiągnięciami. Również sam autor tezie tej zaprzeczył w „Zakończeniu” książki, zauważając, że w polityce międzynarodowej
Wielhorski okazał się „zupełnym dyletantem” (s. 480).
Systematycznie i skrupulatnie powadzony opis działań dyplomatycznych Wielhorskiego pozwala stwierdzić Głowackiemu, że realizował on konsekwentnie politykę konfederacką, a jego działania zyskiwały aprobatę zwierzchników. To teza o dużym znaczeniu dla historiografii, w której do tej pory podkreślano absolutny brak jedności działań politycznych,
w tym dyplomatycznych, przywódców konfederacji barskiej.
Inny charakter ma rozdział piąty, „Powrót do utopii: myśl ustrojowa”. Jak wskazuje sam
tytuł książki, to w tej części należy oczekiwać analizy myśli politycznej Wielhorskiego.
Autor recenzowanej biografii w tym fragmencie obszernie opisał szeroko rozumiany proces
wymiany myśli ustrojowej wewnątrz grona konfederatów, a także pomiędzy przywódcami
barzan a oświeceniowymi filozofami. W dyspucie brali udział wspomniani już francuscy
filozofowie Mably i Rousseau, a także konfederaci Ignacy Bohusz, Michał Pac, Franciszek
Rostworowski. Szkopuł w tym, że ta ustrojowa dyskusja została już wyczerpująco opisana
w polskiej historiografii. Dokonał tego przede wszystkim Jerzy Michalski7.
Analiza myśli politycznej Wielhorskiego w recenzowanej książce została sprowadzona do ostatniej części rozdziału, której intytulacja powiela tytuł traktatu Wielhorskiego:
O przywróceniu dawnego rządu według pierwiastkowych Rzeczypospolitej ustaw. To powtórzenie jest charakterystyczne, okazuje się bowiem, że podrozdział zawiera opis treści
traktatu, a nie jego analizę. Autor nie ukrywa tego faktu, pisząc, że będzie „omawiał” lub
„opisywał” treść dzieła. Współczesna metodologia historii myśli politycznej dysponuje kilkoma sposobami analizy treści traktatów politycznych, jednak Jerzy Józef Głowacki po
żadną z tych metod nie sięgnął. W rezultacie ta część książki pozostaje jedynie opisem
kontekstu powstania i treści traktatu Michała Wielhorskiego.
Systematycznie powadzony opis dyskusji ustrojowej i samej działalności przedstawiciela związku barskiego przy dworze wersalskim pozwolił autorowi stwierdzić, że – z jednej strony – zaczerpnięte od francuskich filozofów Mably’ego i Rousseau oświeceniowe
koncepcje miały znaczący wpływ na kształt dzieła Wielhorskiego. Z drugiej jednak strony
koncepcje Wielhorskiego miały charakter tradycyjno-republikański, który Głowacki określił jako wypływające „z ducha sarmackiego” (s. 394). Tezom tym nie można przypisać miana nowatorskich, ale też bez zastosowania odpowiedniej metodologii badań nowatorstwa
nie można oczekiwać.
Kolejne rozdziały recenzowanej biografii: „Poddany Królestwa Galicji i Lodomerii”
oraz „Schyłek życia”, zawierają opis aktywności publicznej Wielhorskiego po powrocie
z Francji i w późniejszych czasach upadku szlacheckiej Rzeczypospolitej oraz w nowej
rzeczywistości politycznej.
Warto dodać, że książkę uzupełnia interesujący Aneks, zawierający klucze do korespondencji Michała Wielhorskiego z Jerzym Augustem Mniszchem i Marią Amelią Mniszchową.
J. Michalski, Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław 1970, s. 16–17.
J. Michalski, Rousseau i sarmacki republikanizm, Warszawa 1977; idem, Sarmacki republikanizm w oczach Francuza. Mably i konfederaci barscy, Wrocław 1995.
6
7
238
Recenzje
Książka Jerzego Józefa Głowackiego Gastronomia polityczna kuchmistrza litewskiego.
Michał Wielhorski (ok. 1731–1814) – życie i myśl ustrojowa to praca oparta na wyjątkowo
rozległym materiale źródłowym, interpretowanym w sposób skrupulatny i systematyczny.
Już sam pomysł napisania biografii Wielhorskiego należy uznać za znakomity, ale też odważny ze względu na ogrom źródeł, jaki czekał przed śmiałkiem. Głowacki poradził sobie
z tym materiałem bardzo dobrze, pisząc interesującą, a przy tym szczegółową biografię
kuchmistrza litewskiego.
Arkadiusz M. Stasiak
Lublin
Agnieszka Słaby, Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich
Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich,
Wydawnictwo Libron, Kraków 2014, ss. 329
Postać hetmanowej wielkiej koronnej Elżbiety Sieniawskiej była już przedmiotem licznych studiów historycznych. Niewątpliwie w pełni zasługuje ona na takie zainteresowanie,
zarówno z racji posiadanego majątku, jak i znaczącej roli politycznej oraz mecenatu artystycznego. Kolejną monografią jest praca Agnieszki Słaby, koncentrująca się na bezpośrednim otoczeniu Sieniawskiej, tj. na jej dworze i najbliższych współpracownikach. W jakimś
zakresie książka ta (będąca uzupełnioną wersją rozprawy doktorskiej) nawiązuje do wcześniejszych opracowań powstałych w krakowskim środowisku historycznym, w których – na
podstawie zachowanej bogatej korespondencji skierowanej do obojga Sieniawskich – podejmowano próby określenia mentalności kręgów osób powiązanych z nimi (ministrowie,
regimentarze, oficjaliści). Recenzowana praca wyraźnie jednak wychodzi poza ten dość
wątpliwy schemat (nie można przecież na podstawie treści listów osób tak bardzo zależnych od adresata wnioskować o ich rzeczywistych przekonaniach i poglądach) i nie ogranicza się do spraw mentalnościowych, choć są one wyraźnie sygnalizowane. Dużo więcej
miejsca poświęciła autorka książki problemowi składu i funkcjonowania kobiecego dworu,
podkreślając jego odrębność od dworu małżonka Elżbiety Sieniawskiej, hetmana Adama
Sieniawskiego (co wynikało zresztą z ich rozdzielności majątkowej). Zgodnie z podtytułem wiele miejsca zajmuje też kwestia specyfiki kobiecego patronatu w czasach saskich.
Podstawę źródłową tak pomyślanej rozprawy stanowią więc przede wszystkim spisy służby i urzędników oraz rachunki dworskie, w mniejszym zaś stopniu korespondencja (choć
w pełni wykorzystana). W tej sytuacji może nieco dziwić wyrażone we wstępie przekonanie
autorki, że to korespondencja prywatna jest podstawowym źródłem jej rozprawy.
Konstrukcja pracy jest na ogół klarowna i przemyślana. W obszernym wstępie Agnieszka Słaby poruszyła pewne problemy teoretyczne dotyczące pojęć patronatu i klienteli
magnackiej. Powoływanie się na przyjęty w nauce zachodnioeuropejskiej podział na tzw.
klientelizm politologa i klientelizm antropologa nie wnosi jednak, moim zdaniem, niczego
Recenzje
239
nowego do tej problematyki i wydaje mi się w tym przypadku raczej zbyteczny. Interesującą konstatacją jest natomiast stwierdzenie, że w czasach saskich usamodzielniły się przede
wszystkim te kobiety z warstwy magnackiej, które w młodości były związane z dworem
królowej Marii Kazimiery Sobieskiej. W jakimś zakresie rzeczywiście proces ten mógł wynikać z nieobecności w Rzeczypospolitej małżonki Augusta II, Krystyny Eberhardyny i jej
dworu, chociaż ta hipoteza wymagałaby chyba jeszcze pełniejszej weryfikacji.
Rozdział pierwszy, poświęcony ekonomicznym podstawom działalności Elżbiety Sieniawskiej, mógłby się wydawać zbędny, gdyż wyraźnie wchodzi on w problematykę historii gospodarczej, a ta tematyka nie powinna być przecież przedmiotem analizy w tej
rozprawie. W rzeczywistości autorka w umiejętny i zwarty sposób ukazała rozwój latyfundium Sieniawskiej, terytorialne rozmieszczenie jej włości i jej zabiegi o odpowiednio dużą
dochodowość tych majątków. Szczególnie cenny jest podrozdział „Geografia dóbr kasztelanowej” (podałbym tu jednak informacje o jej rezydencji w Oleszycach, do której nawiązuje
tytuł książki!). Natomiast zamieszczenie w tym rozdziale kolejnych drobnych podrozdziałów dotyczących poszczególnych działów produkcji roślinnej, hodowli, przemysłu dworskiego i gospodarki leśnej może nasuwać uzasadnione wątpliwości. Zamiast tego wolałbym
tu zobaczyć choćby szacunkowe informacje o skali dochodów Sieniawskiej z jej majątków
ziemskich. To bowiem decydowało o jej możliwościach patronatu i mecenatu.
Rozdział drugi także ma, w pewnym stopniu, charakter wprowadzenia do zasadniczej
części rozprawy. Autorka na podstawie dotychczasowej, bogatej literatury przedstawiła
ogólną charakterystykę dworów magnackich, po czym dała pogłębioną analizę kształtowania się dworów kobiecych i przedstawiła zjawisko kobiecego patronatu. Jest tu wiele
niewątpliwie interesujących informacji i przemyśleń autorki, lecz rozrywają one zasadniczy wątek książki poświęconej otoczeniu Elżbiety Sieniawskiej. Osobiście wolałbym, aby
te rozważania znalazły się w jednym albo dwóch odrębnych artykułach w jednym z czasopism historycznych. Nie bardzo tylko rozumiem, dlaczego dobre (czy rzeczywiście?)
położenie kobiet w społeczeństwie szlacheckim miałoby być „konsekwencją ich statusu
w rodzinie, umacnianego przez katolicki charakter rodziny polskiej” (s. 103)? Jedynie niewielki objętościowo trzeci podrozdział, „Protektorka i dobrodziejka – kobieta w roli patrona”, oparty jest na źródłach i zawiera osiemnastowieczne charakterystyki osobowości
Elżbiety Sieniawskiej.
Rozdział trzeci, zatytułowany „W kręgu dworu magnackiego – zakres patronatu”, dotyczy już zasadniczego wątku rozprawy. Otwierają go bardzo potrzebne uwagi wstępne,
poświęcone charakterystyce dworów magnackich w nowożytnej Rzeczypospolitej, koncentrujące się przede wszystkim na ich składzie osobowym i strukturze. W nawiązaniu do
tych ogólnych konstatacji autorka przedstawiła krąg najbliższych współpracowników hetmanowej wielkiej koronnej, złożony z rodziny i przyjaciół spośród magnaterii. Podkreśliła
przy tym samodzielność Sieniawskiej w jej działaniach politycznych. Może w tym miejscu
(s. 133) wyraźniej można było zweryfikować tezę, wysuwaną swego czasu przez Jacka
Staszewskiego, że to właśnie Elżbieta Sieniawska niejako odziedziczyła po ojcu, marszałku
wielkim koronnym Stanisławie Herakliuszu Lubomirskim, liczną klientelę Lubomirskich
spośród zamożnej i średniej szlachty małopolskiej (po czym klientelę tę i wpływy polityczne przejęli Czartoryscy). Bardzo ciekawym wątkiem jest przemiana stosunków między Sieniawską a królową Marią Kazimierą Sobieską. Początkowo protegowana monarchini, po jej
owdowieniu i wyjeździe do Rzymu hetmanowa przejęła stopniowo funkcję patronki, dba-
240
Recenzje
jącej o interesy majątkowe Sobieskiej w Rzeczypospolitej. W obszernym drugim podrozdziale autorka recenzowanej monografii szczegółowo przedstawiła poszczególne kategorie
klientów i sług dworu Sieniawskiej. Zaliczyła do nich tzw. liderów organizujących poparcie
wśród szlachty na danym terenie, lokalnych działaczy sejmikowych, zarządców i dzierżawców poszczególnych kluczy majątkowych oraz poczmistrzów (bardziej bym ich traktował
jako dostarczycieli informacji), przebywających na dworze rezydentów i młodzież oddaną „na wychowanie”. Przy tej okazji ukazała też, w jaki sposób Sieniawska sprawowała
patronat, otaczając opieką zależnych od siebie ludzi, w tym i swych poddanych. Osobny
podrozdział dotyczy „służby czasowo związanej z dworem”. Autorka tym pojęciem określiła osoby, które niejako na zasadzie umów o pracę (kontraktów) wykonywały rozmaitego
rodzaju usługi na rzecz hetmanowej, a więc prawników (adwokatów, deputatów do trybunału, pełnomocników), lekarzy, wreszcie też artystów. Rozdział ten zamyka omówienie
„patronatu duchownego” sprawowanego przez Sieniawską nie tylko nad kościołami parafialnymi znajdującymi się w jej dobrach, lecz także nad klasztorami fundowanymi przez
jej przodków (m.in. wizytki w Warszawie, pijarzy w Krakowie, kapucyni i bernardyni we
Lwowie, benedyktynki w Jarosławiu). Szczególnie przełożone tego ostatnio wspomnianego zgromadzenia, znajdującego się w trudnej sytuacji materialnej, wciąż zwracały się do
hetmanowej z prośbą o wsparcie. Czyniły to tym śmielej, że Jarosław należał wówczas
do Sieniawskich. Autorka monografii zwróciła przy tym uwagę na swego rodzaju zniecierpliwienie Sieniawskiej ciągłymi prośbami o pomoc ze strony osób duchownych.
Najważniejszą i najcenniejszą część rozprawy Agnieszki Słaby stanowi rozdział czwarty, zatytułowany „Ludzie dworu”. Autorka kolejno przedstawiła pełniących służbę na dworze Elżbiety Sieniawskiej dworzan, kapelanów, panny dworskie (jest to wszak dwór kobiecy), młódź szlachecką (nabierającą ogłady dworskiej), pokojowców, służby kuchenne,
stajenne i łowieckie (hetmanowa kochała się w polowaniach), lekarzy, cyrulików, akuszerki
i aptekarzy, krawców, szewców i garderobiane, wreszcie nadwornych żołnierzy (kozaków
i rajtarów), a także „ludzi dworskich”, czyli praczki, krawczyków i cyruliczków. Warto zaznaczyć, że podział ten wynika bezpośrednio z materiału źródłowego. Na podstawie wnikliwych kwerend autorce udało się ustalić nazwiska przeszło stu osób zatrudnionych na
dworze Sieniawskiej oraz ich wynagrodzenie. Szczególnie poszukiwani byli kuchmistrze,
nieraz sprowadzani z Francji i odpowiednio wysoko też opłacani. Charakterystyczny jest
przytoczony w książce epizod, kiedy to Sieniawska, podejmująca w 1709 r. w Puławach
cara Piotra I, była zrozpaczona, że ma w tym momencie do dyspozycji tylko jednego kucharza. Brakuje mi w tym rozdziale właściwie tylko próby podsumowania (choćby szacunkowego), jak liczny był dwór Elżbiety Sieniawskiej.
Omawiając poszczególne kategorie służby dworskiej, Agnieszka Słaby zamieściła
bardzo wiele cennych informacji o życiu codziennym i o kulturze materialnej dworu Sieniawskiej. Znajdujemy więc tam opisy zastawy kuchennej i stołowej, wzmiankowane są
produkty sprowadzane na stół hetmanowej (m.in. wina, oliwa, herbata, ostrygi, łososie, pomarańcze, cytryny, toruńska rzepa), psy myśliwskie i konie (Sieniawska bardzo dobrze, po
męsku, jeździła konno), mamy sporo wiadomości o ówczesnych lekach, a także o zakupach
materiałów na stroje.
W tymże czwartym rozdziale znalazły się dwa podrozdzialy, które zasługiwałyby na
szersze rozwinięcie w postaci odrębnych rozdziałów (albo artykułów). Pierwszy z nich to
„Podróże – asysta podróżna”. Autorka zwróciła tu uwagę na częste przemieszczanie się
Recenzje
241
Elżbiety Sieniawskiej między swymi rezydencjami, głównie Oleszycami, Wiśniczem, Końskowolą, Rzeszowem i Puławami, a także na liczne wyjazdy do Warszawy, Krakowa, Lublina oraz na Ruś. Znajduje się tu nieco informacji o warunkach podróży i ich przebiegu (tę
problematykę można było jednak znacznie poszerzyć). W pewnym stopniu spełnia to zadanie niezwykle cenny aneks (s. 275–283) „Kobieta w podróży”, zawierający szczegółowe
itinerarium Elżbiety Sieniawskiej od 1687 do 1729 r. Jest to znaczące osiągnięcie badawcze
młodej autorki. To zestawienie stanowić będzie istotną pomoc dla historyków zajmujących
się dziejami, zwłaszcza politycznymi, tej epoki.
Bardzo interesujący podrozdział „»Ludzie zabawy« – rozrywki na dworze” można było
chyba poszerzyć i przekształcić w odrębny rozdział. Trudno jednak powiedzieć, czy pozwoliłby na to materiał źródłowy. Niemniej jednak na trzech stronach tego podrozdziału
znalazły się podstawowe informacje o dworskiej kapeli i jej muzykach, a także o karłach
(błaznach?). Rozdział czwarty zamykają krótkie podrozdziały o werbowaniu służby, oczekiwaniach wobec niej (czy te kwestie nie powinny się znaleźć na początku tego rozdziału?)
i wreszcie o zapewnieniu odpowiedniego uposażenia dla starych, zasłużonych sług.
W podsumowaniu znalazło się sporo cennych uwag o funkcjonowaniu kobiecego dworu
magnackiego, opartych na analizie konkretnych przykładów zaczerpniętych z dworu Elżbiety Sieniawskiej. Agnieszka Słaby m.in. wskazała, że służba na dworze magnatki mogła być stopniem kariery ułatwiającym dostanie się na dwór małżonka, na ogół wysokiego
urzędnika państwowego. Wynikało to z faktu, „że zdecydowanie łatwiej było się dostać na
służbę do magnatki niż na dwór magnata” (s. 270). Autorka postawiła też tezę, że specyficzną
cechą patronatu kobiecego był mecenat kulturalny, a zwłaszcza artystyczny. Przykład działalności Elżbiety Sieniawskiej jest też zdaniem autorki przejawem wychodzenia wówczas
przez niektóre kobiety poza tradycyjnie przypisywane im role. Potrzebne do tego oczywiście
były „sprzyjające warunki rodzinne i ekonomiczne” (s. 274), a także osobista ambicja, inteligencja, spryt oraz zaangażowanie i samodzielność. Nie ulega wątpliwości, że wszystkie te
cechy miała (może nawet w nadmiarze?) Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska.
Z drobnych uwag nasuwają mi się właściwie trzy – o laskę marszałkowską po zgonie
Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w 1702 r. zabiegał nie starosta chełmiński (Chełmno było miastem biskupim), lecz chełmski, Stanisław Mateusz Rzewuski, późniejszy hetman wielki koronny (s. 135). Natomiast Kazań, w sprawie którego Sieniawska pisała do
męża w 1697 r., to nie jest miejscowość koło Wrocławia (tam Sieniawscy nie mieli żadnych
dóbr), tylko Kazuń, ośrodek małego starostwa niegrodowego, obecnie wieś w powiecie
nowodworskim w województwie mazowieckim (s. 153). Określenie „data śmierci nieznana” przy podawaniu informacji o wojewodzinie malborskiej Urszuli z Potockich Przebendowskiej nie jest ścisłe. Wiadomo, że zmarła ona 8 sierpnia 1766 r., a żoną Piotra Jerzego
Przebendowskiego była od 1714 r. (s. 171).
Autorka zacytowała w tekście swojej rozprawy co ciekawsze fragmenty korespondencji Elżbiety Sieniawskiej. We wstępie zaznaczyła wprawdzie, że będzie się stosowała
do instrukcji wydawniczej opracowanej pod kierunkiem Kazimierza Lepszego w 1953 r.,
w praktyce jednak raczej nie przestrzegała tych zaleceń, słusznie modernizując pisownię
większości tekstów źródłowych. Moim zdaniem postępowanie to zasługuje na pełną akceptację. Trzeba bowiem wyraźnie powiedzieć, że instrukcja z 1953 r. nie powinna być
stosowana do większości źródeł osiemnastowiecznych, gdyż w istocie utrudnia korzystanie
z nich przez czytelników niebędących zawodowymi historykami.
242
Recenzje
Ogólna ocena książki Agnieszki Słaby jest zdecydowanie pozytywna. Otrzymaliśmy
cenną monografię, opartą na solidnej podstawie źródłowej, interesująco napisaną, przynoszącą wiele nowego materiału, wnikliwie analizującą skład i funkcjonowanie jednego
z najważniejszych dworów magnackich w dawnej Rzeczypospolitej.
Jerzy Dygdała
Toruń
Piotr Paluchowski, „Danziger Erfahrungen” w latach 1739–1793.
Studium z dziejów gdańskiego czasopiśmiennictwa, Wydawnictwo
„Semper”, Warszawa 2013, ss. 583
Autor, specjalista z zakresu historii nowożytnej, poświęcił swoje obszerne studium wychodzącej w Gdańsku gazecie ogłoszeniowej, która ukazywała się pod różnymi, często
zmieniającymi się tytułami. Piotr Paluchowski przyjął jednak słusznie jednolitą nazwę dla
wszystkich tytułów pisma: „Danziger Erfahrungen”. Mimo że gazeta wychodziła do 1921 r.,
autor poddał analizie pierwszy okres w jej dziejach, mianowicie od założenia w 1739 do
1793 r., tj. do daty II rozbioru Rzeczypospolitej, w wyniku którego Gdańsk znalazł się poza
granicami kraju. We wstępie książki czytamy:
Czasopismo ukazywało się znacznie dłużej, bo aż do 1921 r., ale objęcie badaniami jego
późniejszego okresu wpłynęłoby ujemnie na precyzję ustaleń. Cezura 1793 r. wydaje się
najlepszym rozwiązaniem. Następne etapy wydawnicze czasopisma (1793–1806/1807,
1807–1813/1814) powinny stać się tematem odrębnych prac badawczych. Dodatkowo
taki wybór uzasadnia fakt, że w pierwszym okresie pruskim oraz w czasie napoleońskiego Wolnego Miasta na łamach pism z większą częstotliwością ukazywały się oficjalne
komunikaty władz (s. 7).
Paluchowski podzielił książkę na dwie części, z których pierwsza zawiera szczegółową charakterystykę formalno-wydawniczą i treściową periodyku. Tę część uporządkowano
według następujących rozdziałów: 1.1. Wydawcy, autorzy, czytelnicy; 1.2. Kształt typograficzny; 1.3. Zawartość treściowa; 1.4. Artykuły naukowe, popularnonaukowe i umoralniające na łamach „Danziger Erfahrungen”. Każdy z wymienionych rozdziałów poddano
dalszemu, szczegółowemu podziałowi. I tak, w rozdziale pierwszym autor najpierw krótko
omówił rozwój czasopiśmiennictwa gdańskiego w XVIII w., następnie przeszedł do ukazania „Danziger Erfahrungen” jako pisma typu ogłoszeniowego. Przedstawiając genezę gatunku, dobrze by było, gdyby Piotr Paluchowski konsekwentnie stosował terminy „czasopismo
ogłoszeniowe” i „gazeta ogłoszeniowa”, ponieważ w książce obydwie nazwy występują
przemiennie jako synonimy. Na przykład w podrozdziale 1.1.2, zatytułowanym „»Danziger
Erfahrungen«: czasopismo typu ogłoszeniowego na tle historii gatunku” (s. 25), czytamy,
że „»Danziger Erfahrungen« należy do drugiej fazy wydawania gazet ogłoszeniowych”
Recenzje
243
(s. 27). Obydwa terminy używane w odniesieniu do „Danziger Erfahrungen” pojawiają
się równolegle w różnych częściach książki. Dalej autor napisał m.in.: „Gdański periodyk
przybrał formę typowego czasopisma ogłoszeniowego, jakie ukazywały się w innych europejskich metropoliach. […] Gdańska gazeta ogłoszeniowa, podobnie jak inne podobne
periodyki, była wydawnictwem niejednorodnym i złożonym […]” (s. 241). Jak wiadomo,
większość oświeceniowych periodyków miała eklektyczny charakter i trudno niektóre
z nich jednoznacznie przydzielić do konkretnego gatunku. Jednak autor niesłusznie potraktował obydwa terminy jak synonimy, twierdząc, że „Danziger Erfahrungen” w świetle „wytycznych bibliotekoznawczych […] uchodzi za czasopismo, które miało charakter periodyku, a więc ukazywało się w regularnych odstępach czasu pod postacią osobnych numerów,
którego zakończenie nie było planowane” (s. 46). Paluchowski, powołując się na definicje
czasopisma zamieszczone w Encyklopedii współczesnego bibliotekarstwa polskiego (Wrocław 1976), w Encyklopedii wiedzy o książce (Wrocław 1971) oraz w artykule Aleksandry
Garlickiej Terminologia polska stosowana w badaniach nad historią czasopiśmiennictwa
(opublikowanym w pracy zbiorowej Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, red.
M. Kafel, t. 1, Warszawa 1969), nie zauważył jednak, że takie same cechy ogólne wymieniają autorzy terminów w odniesieniu do gazety. W świetle klasycznej literatury naukowej
najkrótszą definicję periodyku można znaleźć w wymienianej przez autora Encyklopedii
wiedzy o książce, według której: „Periodyk (wydawnictwo periodyczne, popularnie – pismo), wydawnictwo ciągłe, ukazujące się lub mające się ukazywać pod tym samym tytułem
z numeracją bieżącą w określonych odstępach czasu. P. są gazety i czasopisma” (szp. 1826).
A zatem w świetle przytoczonej definicji, gazeta i czasopismo stanowią odrębne gatunki
wśród ogółu wydawnictw periodycznych.
Po krótkim omówieniu miejsca pisma wśród innych tego typu periodyków ogłoszeniowych, głównie niemieckich, a następnie polskich, autor skoncentrował się na charakterystyce redaktorów „Danziger Erfahrungen”. Najwięcej miejsca zajął tu pierwszy redaktor
gazety – Michael Christoph Hanow (redagował „główny trzon czasopisma” do 1758 r.). Po
nim pisaniem tekstów zajmowali się kolejno inni profesorowie miejscowego Gimnazjum
Akademickiego: Christian Sendel, Gottfried Reyger i Gabriel Joachim Weickhmann.
Kolejny podrozdział został poświęcony przedstawieniu sylwetek wydawców i zarazem
drukarzy „Danziger Erfahrungen”, których poczet otwiera znany drukarz gdański Thomas
Johannes Schreiber, a zamyka równie sławny Daniel Ludwig Wedel. W dalszych rozważaniach, poprzedzonych odpowiednimi nagłówkami, autor omówił kolejno częstotliwość
ukazywania się „Danziger Erfahrungen” oraz cenę prenumeraty rocznej pisma, bardziej
korzystnej niż w bieżącej sprzedaży. Podkreślanie tego faktu przez ówczesnych wydawców-drukarzy nie tylko periodyków, lecz także książek, głównie wielotomowych, stanowiło stały element ich reklamy. W ten sposób chcieli zachęcić potencjalnych czytelników
do dokonywania przedpłat, ponieważ gwarantowały one drukarzom powodzenie już podjętych, a także planowanych inicjatyw wydawniczych. Cena gazety gdańskiej była bardziej
atrakcyjna niż innych pism, również warszawskich.
Następnymi zagadnieniami, które autor poruszył w pierwszym rozdziale, były: nakład
„Danziger Erfahrungen”, działania cenzorskie wobec pisma oraz krąg jego czytelników
i autorów ogłoszeń. Nakład pisma, podobnie jak w przypadku niemal wszystkich wydawnictw ówczesnej Rzeczypospolitej, trudno dziś określić, ponieważ zachowało się niewiele
dokumentów, na podstawie których można by oprzeć tego typu analizy. Autor jako jedno ze
244
Recenzje
źródeł badania ówczesnych nakładów prasy wymienił listy prenumeratorów. Jednak spisy
takie mogą raczej stanowić świadectwo odbioru poszczególnych tytułów i można je uznać
za źródło pośrednie. Liczba chętnych zapewne stanowiła pewną wskazówkę do obliczenia
nakładu, ponieważ wydawca musiał przede wszystkim zrealizować konkretne zamówienia,
w dalszej kolejności zaś zaopatrzyć w wydawnictwa księgarnie. Natomiast szczegółowe
nakłady można by poznać w sposób najbardziej wiarygodny na podstawie bieżącej dokumentacji drukarzy, tzn. ksiąg wpływów i wydatków oficyn. Niestety, tego typu materiałów
pozostało dziś niewiele. Dla przykładu, w zbiorach Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu
zachowała się księga drukarni misjonarzy w Warszawie z lat 1781–1839, na podstawie
której Józef Szczepaniec określił nakłady m.in. kilku drukowanych w niej czasopism: „Pamiętnika Historyczno-Politycznego” i „Wiadomości Gospodarskich” Piotra Świtkowskiego oraz „Dziennika Handlowego” i „Przewodnika Warszawskiego” Tadeusza Podleckiego1.
Wracając do spisów prenumeratorów, to jeśli nawet zachowały się nieliczne z nich, nie
świadczą one o aktywnym odbiorze, ponieważ sam taki rejestr nie może być świadectwem,
że osoba na nim figurująca rzeczywiście dokonała przedpłaty. Wszystkie dane oparte tylko
na jednym źródle można traktować jedynie jak hipotezy, a w przypadku „Danziger Erfahrungen” znani są prenumeratorzy dopiero z 1830 r. (s. 40).
Bardzo ogólnie potraktował autor sprawy cenzury. Szkoda, że ograniczył swe wywody do znanych z literatury naukowej faktów, a nie przytoczył dowodów na jej istnienie
w odniesieniu do gazety, której poświęcił swoje studium. Z tego krótkiego podrozdziału
(s. 41–42) dowiadujemy się, że w przypadku prasy obowiązywała cenzura prewencyjna
ustanawiana zarządzeniami Rady Miejskiej, a ich wykonawcą był archiwariusz, urzędnik
miejski, który zatwierdzał teksty do druku. Do gazety gdańskiej odnoszą się jedynie trzy
zdania: „Cenzura w znacznej mierze odpowiedzialna była za brak tematyki politycznej na
łamach »Danziger Erfahrungen«. Co więcej, wydawcy czasopisma musieli opłacać cenzorów. Od tych opłat próbował odejść Daniel Wedel, jednak bezskutecznie” (s. 42).
Także krąg odbiorców pisma, o czym już była wcześniej mowa, można dziś określić
jedynie hipotetycznie z powodu braku odpowiedniej dokumentacji. Paluchowski wysunął
przypuszczenie, że czytelnicy gazety pochodzili przede wszystkim z Gdańska – byli to stali
mieszkańcy oraz osoby czasowo przebywające w mieście, głównie cudzoziemcy, których
interesowały przede wszystkim ogłoszenia. Prawdopodobnie periodyk rozchodził się również w najbliższej okolicy, a także w Toruniu, Elblągu „oraz w innych miastach regionu
pomorskiego pod panowaniem polskim i pruskim, wszędzie tam, gdzie powszechny był
język niemiecki” (s. 42–43). Pismo, zwłaszcza na początku, wzbudziło zainteresowanie
wśród cudzoziemców, o czym świadczą teksty na jego temat zamieszczone w lipskich
czasopismach naukowych. Ponadto na podstawie zasięgu terytorialnego drukowanych
w „Danziger Erfahrungen” ogłoszeń, Paluchowski włączył też do kręgu jego odbiorców
mieszkańców Śląska: „Z tego bowiem regionu, głównie z Wrocławia i Głogowa, pochodzą urzędowe anonse zamieszczane w gdańskim czasopiśmie” (s. 45). W podsumowaniu
omawianego podrozdziału autor napisał, że odbiorcy „Danziger Erfahrungen” pochodzili
głównie z wyższych warstw społecznych, ale także z niższych warstw, o czym świadczą
Zob.: J. Szczepaniec, Rola drukarstwa w życiu literackim polskiego Oświecenia. Zarys wybranych zagadnień, w: Problemy literatury polskiej okresu Oświecenia, red. Z. Goliński,
Wrocław 1973, s. 87–88 i przyp. 48–51.
1
Recenzje
245
„reklamy różnych usług osób niemających zbyt wysokiej pozycji w hierarchii społecznej,
np. kucharzy, ogrodników, pomocy domowej itp.” (s. 45).
Stosunkowo dużo miejsca (rozdział drugi książki) poświęcił autor zagadnieniom kształtu
typograficznego pisma, począwszy od bardzo szczegółowego opisu jego strony formalnej.
Niezwykle cenne są tu informacje dotyczące przede wszystkim zasobu, miejsc przechowywania oraz sygnatur egzemplarzy „Danziger Erfahrungen”, które Paluchowski uzupełnił drobiazgowymi danymi o rozmiarach okładek w centymetrach dla każdego rocznika
obydwu egzemplarzy przechowywanych w zbiorach Biblioteki Głównej PAN w Gdańsku,
zestawionych tabelaryczne (tabela 2, s. 47–49). Podobnie skrupulatnie (aż na dziesięciu
stronach), również w postaci tabelarycznej (s. 52–61), autor przedstawił objętość poszczególnych numerów i roczników (tabela 3A-J). Zestawienie 4 obejmuje z kolei cenny wykaz
dodatków wraz z ich szczegółową lokalizacją, współoprawnych z poszczególnymi numerami „Danziger Erfahrungen” (s. 63–68), zachowanych w różnych egzemplarzach pisma.
Szczegółowa ewidencja tego typu druków ulotnych o różnej treści ma dziś duże znaczenie
dla badaczy piśmiennictwa XVIII stulecia, ponieważ zwykle nie są one rejestrowane ani
w bibliografiach, ani w katalogach bibliotecznych. Dwa ostatnie podrozdziały rozdziału
drugiego wypełniły w całości zagadnienia ściśle typograficzne. Autor wymienił najpierw
czcionki, jakimi drukowano pismo, podając przykłady typów tekstów, w których je zastosowano (s. 68–70), a następnie opisał wykorzystywane ozdobniki i inne formy graficzne,
bogato je ilustrując m.in. przedrukami kart tytułowych i tytułów nagłówkowych periodyku
(s. 70–73 i 75–90). „Danziger Erfahrungen” drukowano trzema rodzajami czcionek: frakturą, barokową antykwą i barokową kursywą, z przewagą tej pierwszej. Teksty urozmaicano
czasami rysunkami oraz częściej ozdobnikami nagłówkowymi, przerywnikowymi, finalikowymi, a od 1746 r. winietami z herbem Gdańska. Z kolei dla zilustrowania przedstawianych w tekście pisma aktualnych ówcześnie informacji, dotyczących np. żeglugi, kursów
weksli i walut oraz godzin otwarcia bram miejskich, powszechnie wykorzystywano tabele
statystyczne.
Rozdział trzeci pierwszej części książki zajęły zagadnienia poświęcone zawartości
„Danziger Erfahrungen”. Paluchowski uporządkował go według następujących podrozdziałów: 1.3.1. Układ czasopisma; 1.3.2. Wewnętrzny podział treściowy. Liczba anonsów informacyjno-ogłoszeniowych; 1.3.3. Charakterystyka treści informacyjno-ogłoszeniowych;
1.3.4. Dodatki do „Danziger Erfahrungen”. W wymienionym rozdziale autor przedstawił
zróżnicowany układ treści numerów w poszczególnych rocznikach gazety, począwszy od
pierwszego z nich. Zwłaszcza na początku ukazywania się pisma, w latach 1739–1741,
każdy rocznik był odmiennie uporządkowany i właściwie dopiero w latach 1743–1757
osiągnięto w pewnym zakresie stabilność. Po 1757 r. znów nastąpiły większe lub mniejsze
modyfikacje układu treści numerów, a ostateczny kształt osiągnięto w 1765 r. i utrzymano
już do końca, tzn. do 1793 r. Mimo zmian w treści pisma w latach 1739–1793 autorowi
udało się pogrupować zakres tematyczny numerów według następujących zagadnień:
– artykuły naukowe, przedstawiające wyniki przeprowadzanych eksperymentów, rozprawki naukowe, doniesienia ze świata nauki, ukazujące się do 1758 roku. Z czasem
wyparły je zgodnie z duchem epoki treści popularnonaukowe i literackie, często o charakterze kompilacyjnym. Początkowo zajmowały one większość czasopisma, w późniejszym okresie zostały skrócone;
246
Recenzje
– treści statystyczne i teksty o charakterze cyklicznym. Ten dział obejmował statystykę
handlu gdańskiego, dane demograficzne i pogodowe, ruch statków w porcie, przyjeżdżających i odjeżdżających osób, taksy dla piekarzy, ceny najważniejszych towarów,
kurs weksli i jednostek pieniężnych, zwyczajowe godziny otwarcia bram miejskich;
– anonse informacyjno-ogłoszeniowe, na które składały się rozporządzenia władz miejskich Gdańska, zarządzenia administracji pruskiej na Pomorzu (szczególnie liczne po
pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej), osoby poszukiwane przez instytucje miejscowe
i innych miast (np. dolnośląskich), wiadomości o śmierci znanych gdańszczan, ogłoszenia o sprzedaży towarów, nieruchomości itp., poszukiwaniu zagubionych rzeczy,
zwierząt domowych. Wobec rozległości anonsów i ich liczby trudno w tym miejscu
o wyczerpującą charakterystykę, w każdym razie początkowo ukazywało się ich kilkadziesiąt, aby z czasem zdominować wydawnictwo kosztem treści naukowych (s. 103–
104).
Stosunkowo dużo miejsca poświęcił autor samym anonsom, dokonując nie tylko ich zestawień liczbowych, lecz także omawiając ich treść (s. 104–130). W latach 1739–1793 wydrukowano na łamach „Danziger Erfahrungen” 80 365 ogłoszeń, spośród których najwięcej
dotyczyło sprzedaży i wynajmu nieruchomości, rozmaitych produktów użytku codziennego, loterii, licytacji, aukcji i sprzedaży książek, informacji na temat życia społecznego,
wydarzeń kulturalnych (np. występów znanych artystów) itp.
Do gazety gdańskiej, podobnie jak do innych ówczesnych pism wychodzących na terenach Rzeczypospolitej, dołączano dwa rodzaje dodatków: suplementy, w których kontynuowano zagadnienia niemieszczące się w zasadniczych numerach, oraz druki ulotne – zwykle były to ogłoszenia o różnej tematyce.
W ostatnim rozdziale pierwszej części książki Piotr Paluchowski skoncentrował się
na analizie treści artykułów naukowych, popularnonaukowych i o charakterze moralnym
zamieszczonych na łamach „Danziger Erfahrungen”, rozpoczynając swe rozważania od
zestawień liczbowych. W latach 1739–1793 zamieszczono ogółem 990 artykułów różnej
objętości – większość z nich kontynuowano w kolejnych numerach, co było praktyką znaną
także z periodyków warszawskich. Zestawienia liczbowe i ich omówienie autor zilustrował
licznymi wykresami; z jednego z nich wynika, że najwięcej uwagi poświęcano w artykułach zagadnieniom przyrodniczym (64% ogólnej objętości tekstów), podczas gdy na nauki
społeczne przeznaczono 25% objętości. Poszczególne artykuły dotyczyły następujących
dyscyplin: zoologii i botaniki, medycyny, geografii, meteorologii, astronomii i fizyce, etyce (dotyczyły głównie tematyki religijnej), historii i demografii. Ponadto drukowano ciekawostki odnoszące się do różnych produktów spożywczych (np. teksty na temat cukru,
czekolady, kakao, soli), a także artykuły poradnikowe opisujące np. preparaty na mole i robienie serwatki.
Drugą część książki wypełniła analiza wybranych i dotąd nieomawianych w literaturze naukowej problemów badawczych, które można opracować na podstawie „Danziger
Erfahrungen”, uzupełniona precyzyjnie zestawionymi, w postaci tabelarycznej, pięcioma
aneksami. Problemy te, stanowiące zarazem tytuły rozdziałów, były następujące: Notowania weksli i jednostek pieniężnych (rozdział 2.1.); Problematyka medyczna (rozdział 2.2.)
i Psy domowe w Gdańsku (rozdział 2.3). Piotr Paluchowski w taki oto sposób uzasadnił
podjęcie wymienionej tematyki:
Recenzje
247
Druga część, analityczna, prezentuje niepodejmowane dotychczas zagadnienia, które
gdańskie czasopismo pozwala precyzyjnie opracować. Ich wybór nie był łatwy, gdyż
„Danziger Erfahrungen” daje wiele możliwości badawczych. Na ostateczną decyzję
wpływ miała szczegółowość i liczba danych zawartych w czasopiśmie, a także nikły
stan badań na wybrane tematy (s. 18).
W aneksie 1, „Wykaz tytułów tekstów popularnonaukowych i umoralniających publikowanych w »Danziger Erfahrungen« w latach 1739–1793”, autor wymienił nazwy artykułów, ich lokalizację w piśmie oraz objętość według przedstawionej w części analitycznej
kolejności dyscyplin naukowych, począwszy od zoologii, a na demografii skończywszy
(s. 271–342). Aneks 2 zawiera „Kursy weksli i monet notowanych w »Danziger Erfahrungen« w latach 1739–1793 w groszach”, aneksy 3 i 4 zostały poświęcone zagadnieniom
medycznym. Aneks 3 nosi tytuł: „Wykazy informacji na temat przypadków zachorowań
w Gdańsku w latach 1739–1793 publikowanych w »Danziger Erfahrungen«”. Wymienione
zestawienie podaje nagłówek rubryki, w której występowały wiadomości o chorobach, oraz
ich szczegółową lokalizację w kolejnych rocznikach i numerach periodyku. Aneks 4 natomiast zestawia „Występowanie wybranych chorób zakaźnych według danych z »Danziger
Erfahrungen« w latach 1739–1793”. Autor wymienił poszczególne rodzaje chorób według
polskich nazw współczesnych oraz ich osiemnastowiecznych odpowiedników niemieckich,
a także lata i miesiące ich występowania w gazecie (s. 552–576). Natomiast w ostatnim,
piątym aneksie została podana „Wysokość znaleźnego za poszukiwane psy w latach 1739–
1793”, które to dane uporządkowano według rasy psów, podając w kolejnych rubrykach
opisowe określenie rasy w gazecie, wysokość nagrody za odnalezienie pupila oraz lokalizację anonsów na łamach „Danziger Erfahrungen” (s. 577–583).
Niezwykle solidne studium dokumentacyjne Piotra Paluchowskiego pozwala bliżej poznać jeden z najdłużej (oprócz „Gazety Warszawskiej”, publikowanej – biorąc pod uwagę
jej poprzedników i kontynuatorów – w latach 1729–1935, a więc ponad 200 lat) wychodzących periodyków polskich w XVIII stuleciu i zarazem jedno z najważniejszych pism nie
tylko dla Gdańska, lecz także dla całego Pomorza. Celem badań autora, oprócz przybliżenia
struktury i zawartości pisma, było zwrócenie uwagi środowiska naukowego różnych specjalności na ogromne możliwości badawcze, jakie stwarza dalsza analiza „Danziger Erfahrungen”. Omawiana tu książka należy do cennych publikacji naukowych, w sposób zasadniczy wzbogacających niezwykle skromny dorobek dotyczący prasy na Pomorzu w XVIII
stuleciu.
Danuta Hombek
Kielce
248
Recenzje
Adam Kucharski, Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty
staropolskich podróży w epoce późnego baroku, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013, ss. 563
Recenzowana książka, stanowiąca rozprawę habilitacyjną, niewątpliwie zalicza się do
nowego nurtu w badaniach nad historią i funkcjami podróżowania, mianowicie do studiów nad kulturowymi walorami zagranicznych wyjazdów polskich podróżników. Słuszne
jest też stwierdzenie (s. 14), że całościowe ujęcie poznawczego aspektu polskich podróży
w okresie baroku nie było jeszcze przedmiotem analitycznych studiów monograficznych.
W pewnym stopniu występuje w tej rozprawie nowe podejście do zasadniczego typu źródła, czyli do relacji pamiętnikarskich. Autor przeanalizował je z punktu widzenia historyka
kultury. Warto byłoby jednak już we wstępie podkreślić, że pewne elementy takiego podejścia uwidoczniły się wcześniej w studiach Janusza Tazbira i Marii Boguckiej. Adam
Kucharski świadomie ograniczył się pod względem terytorialnym do podróży po obszarze Rzeczypospolitej, Cesarstwa i Niderlandów. Odczuwa się natomiast brak analiz relacji
z podróży na południe Europy, tj. przede wszystkim do Włoch i Francji. Co prawda autor
w celach porównawczych niejednokrotnie sięgał do wrażeń podróżników po obu tych krajach (szczególnie istotne jest to dla oceny odbioru przez peregrynantów tamtejszej sztuki), lecz można byłoby poszerzyć terytorialne granice rozprawy, choćby kosztem liczby
analizowanych źródeł. Oczywiście jakimś wytłumaczeniem tego zabiegu jest stan badań,
gdyż pobyty Polaków we Włoszech i Francji są stosunkowo dobrze znane dotychczasowej,
zwłaszcza nowszej, literaturze naukowej.
Zasadniczym problemem jest jednak zakres rzeczowy omawianej rozprawy. Wygląda
na to, że początkowym zamiarem autora było skoncentrowanie się na kwestiach estetycznej wrażliwości polskich podróżników i ich reakcji na oglądane dzieła sztuki, architekturę
miast, mijane krajobrazy. Jest to bardzo istotny aspekt badań nad dawną kulturą, mentalnością i edukacją artystyczną odbiorców sztuki. Przy tak pojętej koncepcji pracy trzeba
by było jednak szerzej analizować relacje z Włoch i Francji. Jeżeli uwzględniono je tylko
częściowo, to tej koncepcji w zasadzie nie można było w pełni zrealizować. Dlatego też
autor wybrał rozwiązanie pośrednie i głównym wątkiem jego pracy okazała się analiza
zainteresowań peregrynantów „rzeczami ciekawymi” (curiositas) i ich fascynacja najrozmaitszymi „cudownościami”.
Nie ulega wątpliwości, że wykorzystanie dotychczasowej literatury stanowi bardzo mocną stronę rozprawy Adama Kucharskiego. Również znajomość źródeł jest imponująca. Autor
sięgnął nie tylko do praktycznie wszystkich źródeł drukowanych, lecz także przeprowadził
niezwykle szeroką kwerendę w archiwach i bibliotekach polskich, ukraińskich, rosyjskich
i niemieckich, odnajdując w nich około 150 diariuszy, rachunków, listów i innych materiałów wytworzonych przy okazji krajowych i zagranicznych podróży polskiej szlachty. Brak
zwięzłej choćby charakterystyki źródeł w pewnym zakresie zastępuje aneks nr 1. Szkoda,
że pewne elementy tej charakterystyki pojawiają się nie we wstępie, lecz dopiero w rozdziale I (s. 56–54 i 56–66), przy czym autor położył tu nacisk przede wszystkim na systematykę
poszczególnych typów źródeł powstałych przy okazji przygotowań do podróży, finansowania
peregrynacji, wreszcie relacjonowania ich przebiegu, a niekiedy i wrażeń z tych wyjazdów.
Recenzje
249
W pełni należy zaaprobować ramy czasowe rozprawy, tj. okres od około 1660 do 1740 r.
Wynika to z jednej strony z zakończenia wojen szwedzkich pustoszących Rzeczpospolitą,
z drugiej zaś – z coraz szerszego rozpowszechnienia się grand tour, i to w skali europejskiej,
czyli z przekształcenia podróży typowo edukacyjnych (uniwersyteckich) na poznawczo-towarzyskie. Data końcowa książki wiąże się z umownymi początkami oświecenia w Polsce
i stopniową zmianą podejścia do funkcji podróży zagranicznych; z wyjazdów edukacyjno-poznawczych młodych przedstawicieli elit społecznych na wypoczynkowo-turystyczne.
Rozdział I zawiera ogólne informacje o staropolskich peregrynacjach. Bardzo cenny jest tu fragment poświęcony krajowym podróżom szlachty i magnaterii. Tematyka ta
wyraźnie pozostawała dotąd na marginesie badań nad polskimi wojażami, skoncentrowanymi na wyjazdach zagranicznych. Ważne jest też traktowanie podróży jako sposobu
transferu informacji, w przypadku podróży krajowych ograniczonego do kręgu rodzinno-sąsiedzkiego. Zdaniem Adama Kucharskiego od połowy XVII w. coraz ważniejsza była
aktywność poznawcza polskich podróżników, pojawiająca się obok tradycyjnego zadania
podróży zagranicznej, tj. uzupełnienia humanistycznego wykształcenia. Czy można to
jednak traktować jako przejście do grand tour? (s. 77). Interesujące są też rozważania
na temat pojęcia terminu turystyka i nakładania się znaczenia słów podróżnik i turysta.
Autor podjął tu próbę odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu podróże wczesnonowożytne, podejmowane na ogół w celach edukacyjnych i poznawczych, można zaliczyć do
turystyki. Łączenie pewnych elementów podróży edukacyjnych ze zjawiskiem określanym obecnie jako turystyka kulturowa jest, moim zdaniem, zbyt daleko idące (s. 96);
podobne zjawiska można obserwować chyba dopiero od drugiej połowy XVIII w. Cenne
jest natomiast stwierdzenie, że przy bardzo wyraźnym spadku liczby polskich studentów
na uczelniach zagranicznych, liczba osób z Polski i Litwy udających się na wojaże do
obcych krajów zmniejszyła się w dużo mniejszym stopniu! (s. 86). W warunkach polskich odpowiednikiem literatury apodemicznej (podręczników zawierających wskazówki, jak podróżować) byłyby – według autora – obszerne nieraz rodzicielskie instrukcje
dla młodzieży wyjeżdzającej zagranicę. Mam wrażenie, że w tym rozdziale autor omówił
kilka odrębnych problemów badawczych, dość przypadkowo łącząc je pod ogólnikowym
tytułem: „Poznawczy wymiar peregrynacji staropolskich” (nakładającym się zresztą na
podtytuł całej rozprawy).
Właściwie dopiero w rozdziale II zaczyna się główny wątek książki. Autor na podstawie relacji podjął interesującą próbę ukazania warunków podróżowania (choć o pojazdach,
którymi podróżowano, jest wzmianka dopiero na s. 269!). Następnie wskazał na istnienie
pewnej grupy podróżników wyraźnie zainteresowanych poziomem życia w odwiedzanych
krajach, rolnictwem, handlem, wreszcie początkami przemysłu (zwłaszcza manufakturowego) i wydobyciem surowców. Inna rzecz, że według zestawień autora informacje dotyczące życia gospodarczego wyraźnie ustępowały pod względem ilościowym wzmiankom
o obiektach sztuki (budowlach sakralnych i świeckich), o fortyfikacjach oraz o ustroju poszczególnych państw. Podsumowaniem tych uwag jest konstatacja autora (s. 149–150), że
szlacheccy podróżnicy z terenów Rzeczypospolitej, nawet jeśli byli zainteresowani sprawami społeczno-gospodarczymi, to nie przejawiali żadnych tendencji, aby dostrzeżone gdzie
indziej rozwiązania wprowadzać w Ojczyźnie. Podobnie jak to już stwierdzał Janusz Tazbir,
a jeszcze wcześniej Stanisław Bystroń, Adam Kucharski wskazał, że polsko-litewscy podróżnicy „nie czuli zagranicą jakichkolwiek kompleksów niższości”, nie tylko w kwestiach
250
Recenzje
ustrojowych, lecz także ekonomicznych. Inna rzecz, że wyraźnie to się zmieniło w drugiej
połowie XVIII w. Ewenementem mogłyby być chyba tylko poglądy Felicjana Piaskowskiego z początku XVIII w., z którego pamiętnika wyraźnie przebija fascynacja ówczesną
francuską kulturą i systemem rządów francuskiego absolutyzmu (nawiasem mówiąc, tej
relacji poświęcił Adam Kucharski odrębny artykuł1).
Dużo więcej wynosili chyba polscy podróżnicy ze zwiedzania cudzoziemskich twierdz,
co było ważnym elementem podróży edukacyjnych. Ciekawe jest przy tym stwierdzenie,
że w XVIII w. arsenały powoli zmieniały charakter z magazynów broni na sui generis muzea wojskowości, gromadzące cenne eksponaty dawnych militariów (s. 174–175). Sporo
miejsca poświęcił autor zainteresowaniu szlacheckich podróżników wyposażeniem wnętrz
mieszkalnych (nawet i mieszczańskich), tj. meblami, piecami, obiciami, porcelaną, srebrną
zastawą, wreszcie i zegarami. Przy okazji zaakcentował wyjątkowe zainteresowanie, jakie
przejawiali peregrynanci zegarami wieżowymi; wzmianki o nich spotyka się w większości
polskich relacji z podróży.
Rozdział III zaczyna się od analizy obrazu sztuki sakralnej przedstawianego przez
podróżników, traktowanej jako jeden z przejawów obowiązującej wówczas barokowej,
kontrreformacyjnej religijności. Czy można jednak wiązać to ze zjawiskiem tak licznych
wówczas pielgrzymek, jak to zasugerował autor (s. 192–193)? Zgadzam się natomiast ze
stwierdzeniem, że opisy świątyń i ich wnętrz stanowią istotny odsetek obiektów opisywanych przez polskich podróżników. Adam Kucharski przy tym podjął próbę podważenia ugruntowanego już w literaturze historycznej (m.in. Claude Backvis i Janusz Tazbir)
przekonania, że szlachta polska zupełnie pozbawiona była poczucia estetyki. Wskazał, że
wzorem dla podróżników były kościoły barokowe. Główną „wadą” kościołów gotyckich
było według tych relacji niedostateczne oświetlenie, sprawiające, że wnętrza wydawały się
ciemne. Nasuwa się zresztą pytanie, czy polscy podróżnicy w czasach wczesnonowożytnych
mogli używać pojęcia „gotycki” na określenie stylu kościołów pochodzących ze średniowiecza? Autor rozprawy wyraził uzasadnione wątpliwości, podejrzewając ingerencje ze
strony dziewiętnastowiecznych wydawców tych źródeł (s. 206–207). Wskazał, że ze szkół
(głównie jezuickich) polscy podróżnicy wynieśli trochę wiadomości o podstawowych zasadach architektury kościelnej, co odzwierciedlało się przynajmniej w niektórych relacjach.
Przyznał, że odróżniali oni świątynie starożytne (antyczne), średniowieczne („staroświeckie”) i renesansowo-barokowe (współczesne, według „nowej mody”). Opisując wnętrza
i wyposażenie kościołów, zwracali jednak uwagę głównie na ich wspaniałość („splendor”),
wielkość oraz na cenne wota i naczynia liturgiczne, często zdobione szlachetnymi kamieniami (próbując niekiedy obliczać ich wartość pieniężną). Łącznie w relacjach napotykamy
informacje o kilkuset świątyniach, przy czym ich autorzy wzmiankowali głównie o wielkości (czasem też dawności) kościołów, wspaniałych wnętrzach i o wysokości uposażenia
duchownych. W pierwszej połowie XVIII w. coraz częściej spotykamy jednak osoby doceniające artystyczne znaczenie przedstawianych w swoich relacjach dzieł sztuki kościelnej.
Specyficzne były reakcje katolickich podróżników na widok wnętrz kościołów protestanc-
A. Kucharski, Wizja świata w relacji szlacheckiego peregrynanta czasów saskich. Wrażenia
Felicjana Józefa Piaskowskiego z podróży europejskiej (1717–1720), „Wiek Oświecenia”
2009, t. 25, s. 79–103.
1
Recenzje
251
kich (zwłaszcza gdy służyły one poprzednio potrzebom kultu katolickiego), pozbawionych
większości obrazów i rzeźb.
Osobny podrozdział poświęcił autor zainteresowaniu polskich podróżników architekturą
rezydencjonalną i publiczną. Ważne jest spostrzeżenie, że szlachta, a nawet magnaci, w zasadzie nie wynosili ze szkół jezuickich wiedzy o architekturze; mimo to cenili w budowlach
rezydencjonalnych i publicznych (choćby ratusze w miastach) nawiązanie do antyku, czyli
okazałość, harmonię i klasyczne proporcje (s. 240). Dużą wagę przywiązywano także do nietrwałej przecież architektury okazjonalnej i do uświetniania nią odbywających się wówczas
licznych uroczystości, a szczególny zachwyt budziły pokazy ogni sztucznych. Charakterystyczne było zdziwienie wyglądem domów chłopskich, przypominających nieraz szlacheckie
dworki. Zauważano też porządek panujący w miastach, przejawiający się zarówno w zabudowie kamienic mieszczańskich, jak i w regularnym rozplanowaniu sieci ulic.
W trzecim podrozdziale Adam Kucharski podjął cenną próbę określenia wrażliwości
estetycznej polskich podróżników owej epoki na malarstwo i rzeźbę. Podkreślił, że autorom
relacji, nawet jeśli doceniali klasę oglądanych dzieł i byli głęboko poruszeni ich pięknem,
brakowało erudycji artystycznej i odpowiedniego aparatu pojęciowego, aby w adekwatnych słowach wyrazić swoje odczucia. Spośród dzieł sztuki o tematyce świeckiej zainteresowanie wzbudzały zwłaszcza obrazy przedstawiające sceny mitologiczne, wydarzenia
historyczne, a także portrety. Jak słusznie stwierdził autor recenzowanej pracy, dla polskich
podróżników wartość artystyczną obrazu określała w gruncie rzeczy cena, za jaką był oferowany i sprzedany. Rzadko podawano atrybucje autorstwa poszczególnych dzieł sztuki,
ograniczając się do kilku najbardziej znanych nazwisk. Ceniono zwłaszcza renesansowe
i barokowe malarstwo włoskie, zwracano też uwagę na rodzajowe i pejzażowe obrazy artystów niderlandzkich.
Rozdział IV poświęcony jest problematyce postrzegania przyrody przez ówczesnych
podróżników. Co prawda tematyka ta była już poruszana w wielu opracowaniach (wystarczy wskazać na prace Małgorzaty Kowalczyk, Hanny Dziechcińskiej, Jacka Woźniakowskiego i Tadeusza Bieńkowskiego), lecz Adam Kucharski podszedł do tego zagadnienia w sposób kompleksowy. Wskazał na dominujące ilościowo w relacjach polskich
podróżników informacje o miastach, przy stosunkowo niewielkim zainteresowaniu
przestrzenią rozciągającą się między poszczególnymi ośrodkami miejskimi. Tłumaczył
to edukacyjnymi celami większości wyjazdów – młodzież miała głównie się uczyć i nabywać doświadczenia, obserwując życie dworskie. Podziwianie krajobrazów było w tej
sytuacji całkowicie bezużyteczne. Nasuwa się tu jednak wątpliwość, czy to zawężenie
pola obserwacji nie wynikało bardziej z traktowania natury (przyrody, zwłaszcza dzikiej)
jako czegoś zupełnie obcego wrażliwości człowieka baroku. Zmiany następowały stopniowo w XVIII w., przy czym istotną cezurę niewątpliwie stanowił sentymentalizm. Autor powiązał tę zmianę również z coraz bardziej popularnymi w tym czasie wycieczkami
do Szwajcarii. Jeżeli na dziką przyrodę spoglądano z wyraźną obawą, to zupełnie inny
stosunek mieli podróżnicy wobec tak modnych w okresie baroku założeń ogrodowych.
Kwestii tej poświęcił autor rozprawy sporo miejsca, wskazując na traktowanie ówczesnych ogrodów (zwłaszcza w typie włoskim i francuskim) jako na jeden z elementów
architektury rezydencjonalnej.
Osobne miejsce w rozdziale IV znalazło się dla spraw związanych ze stosunkiem podróżników do morza i podróży morskich. Temat ten jest dobrze znany w dotychczasowej
252
Recenzje
literaturze (wystarczy wskazać na prace Stanisława Bodniaka, Lecha Mokrzeckiego, Janusza Tazbira, Wacława Odyńca, Edmunda Kotarskiego, którzy podkreślali niechęć szlachty
wobec spraw morskich, niezrozumienie roli żeglugi i obawy przed oddawaniem swych
osób na pastwę żywiołów), mimo to chyba warto było poświęcić mu tak wiele uwagi.
Adam Kucharski bowiem wykorzystał tu dużo szerszą bazę źródłową. Jego ustalenia w dużym stopniu potwierdzają przekonanie wcześniejszych badaczy, że dawni Polacy morzem
podróżowali tylko z konieczności, preferując podróże lądem, nawet jeśli bywały dłuższe
i droższe. Jedynie chęć odwiedzenia Anglii wymagała wejścia na pokład statku, choć
niesprzyjająca pogoda mogła sprawić, że rezygnowano z tego wojażu (przykład Michała
Kazimierza Radziwiłła w 1722 r.). W pełni wypada się zgodzić ze stwierdzeniem Adama
Kucharskiego, że podróże morskie traktowano jako niepotrzebną i ryzykowną stratę czasu
i pieniędzy (s. 318). Charakterystyczna jest przy tym uwaga autora, że w świetle opinii
z XVII–XVIII w. Polska rozciągała się od Karpat do Bałtyku (s. 303), a nie, jak można
by było się spodziewać, czytując niektórych współczesnych publicystów i prawicowych
historyków, od morza do morza. Oczywiście doceniano znaczenie ekspansji morskiej jako
podstawy zamożności i potęgi Holandii, lecz nie postulowano bynajmniej, aby brać przykład z tego kraju. Ciekawość spraw morskich zaspokajano głównie wizytami w portach
i podziwianiem nadmorskich twierdz.
Do problemu postrzegania natury przez barokowego podróżnika Adam Kucharski zaliczył również coraz częstsze i coraz bardziej popularne „podróże do wód”, czyli do ówczesnych uzdrowisk. Ma to oczywiście swoje uzasadnienie, jednak nie jestem pewny, czy
kwestia ta nie zasługiwałaby na odrębny rozdział, zwłaszcza że sam autor podkreślił, iż
wyjazdy tego rodzaju „są jedyną formą staropolskiej aktywności podróżnej, którą można
utożsamiać ze współczesnym rozumieniem turystyki” (s. 327). Szczególnie wiele miejsca
poświęcono dość dobrze udokumentowanym wyjazdom Polaków na cesarski jeszcze Śląsk,
zwłaszcza do pobliskich Cieplic (koło Jeleniej Góry). Autor wskazał, że popularność tego
kurortu wiąże z dłuższym pobytem tam królowej Marii Sobieskiej w 1687 r. Inne uzdrowiska odwiedzane przez polskich kuracjuszy to podwiedeńskie Baden oraz czeskie Karlsbad
(Karlove Vary), Eger (Cheb) i Teplice, a także Akwizgran. Adam Kucharski zwrócił też
uwagę, że dopiero w relacjach z XVIII w. pojawiły się bardziej szczegółowe opisy różnych rodzajów wód leczniczych i przeprowadzanych tam kuracji. Wymieniając znane już
w XVII w. polskie źródła wód leczniczych (stosunkowo jednak nieliczne), wspomniał też
o cieszących się szczególną sławą zdrojach w Drużbakach. W jakimś zakresie można je
zaliczyć do uzdrowisk polskich, bo znajdowały się one na Spiszu, obecnie jednak jest to
miejscowość Rużbachy na Słowacji.
Rozdział V, zamykający całą rozprawę, zatytułowany jest „Scentia curiosa. Staropolskie
peregrynacje w europejskim kręgu kultury ciekawości” i składa się z trzech podrozdziałów
poświęconych łowom i zwierzyńcom, kunstkamerom i skarbcom oraz różnym niezwykłościom natury. Moim zdaniem jest to dość różna problematyka, luźno tylko ze sobą powiązana, choć rzeczywiście odnosząca się do ogólnej wiedzy przyrodniczej. Autor traktuje ją
jednak jako jedną ze specyficznych cech kultury baroku i w tym ujęciu można oczywiście
zaakceptować tę koncepcję. Rozdział zaczyna się od interesującego wykładu na temat niezbyt dobrej znajomości podstaw zoologii przejawianej przez polską szlachtę, co znalazło
też odbicie w relacjach podróżniczych. Nietrudno zgadnąć, że najczęściej pojawiały się
w nich wzmianki o koniach, lecz największe zainteresowanie wzbudzały zwierzęta egzo-
Recenzje
253
tyczne, przetrzymywane w dworskich menażeriach. W relacjach niektórych przedstawicieli polskiej magnaterii z dumą odnotowywano również udział w łowach organizowanych
przez władców krajów, przez które przejeżdżano.
Osobne miejsce w relacjach polskich podróżników zajmowały informacje o zwiedzaniu
licznych zbiorów różnych osobliwości, nie tylko przyrodniczych. Znajdowały się w nich
bowiem także militaria, urządzenia mechaniczne oraz dzieła sztuki złotniczej. Fakt występowania też w tych kolekcjach rzekomych stworów fantastycznych, jak choćby bazyliszków, dobrze odzwierciedla specyfikę umysłowości człowieka baroku (nie tylko oglądającego te obiekty Sarmaty). Na marginesie tych opisywanych w relacjach osobliwości
autor wyjaśnił pochodzenie tak rozpowszechnionego przekonania o istnieniu jednorożców,
których rogi można było zobaczyć w większości kolekcji (s. 388–389). Do tego typu „rozrywek” stopniowo dochodziły również wizyty w bibliotekach. Adam Kucharski, niejako
podsumowując ten rozdział, zwrócił uwagę na stosunkowo częste występowanie w relacjach polskich podróżników informacji o różnych cudownych wydarzeniach (w tym o nadzwyczajnych zjawiskach pogodowych), znakach wróżebnych i przepowiedniach. W jakimś
stopniu wiązało się to zresztą z astrologią i z prognostykami. Autor umiejscowił te przekonania na dużo szerszym tle ówczesnej barokowej kultury europejskiej, podatnej na rewelacje o różnych niezwykłościach (s. 413). Wskazał przy tym, że w polskich relacjach podróżniczych stosunkowo rzadko występują wzmianki o czarach i czarownicach, natomiast dość
powszechne jest przekonanie o obecności diabła i jego aktywności, zwłaszcza na terenach
zamieszkałych przez protestancką większość. Do zupełnie innej sfery należą już informacje
o katolickich relikwiach, obrazach cudownych i o cudach.
W stosunkowo obszernym zakończeniu Adam Kucharski podjął interesującą i udaną
próbę ukazania, jak podróże Polaków w okresie późnego baroku stopniowo zmieniały
charakter z wyjazdów edukacyjno-poznawczych na coraz bardziej zindywidualizowane
zwiedzanie ciekawych miejsc. Cenne jest spostrzeżenie, że szczegółowe opisy dzieł sztuki
spotykane w relacjach musiały być zapisywane niejako na miejscu. Inne, bardziej ogólne
wrażenia mogły być przenoszone na papier po upływie pewnego czasu. Wszechstronność
zainteresowań podróżników związał autor z dominującym wciąż jeszcze w ówczesnej nauce i edukacji polihistoryzmem. Wiedza wyniesiona z tych wyjazdów była, zdaniem Adama Kucharskiego, dość płytka i nie wpływała na zmianę mentalności polskiej szlachty
i magnaterii. Do wyjątków należą osoby, które przejawiały szersze zainteresowania i pasje
poznawcze. Autor wskazał tu przede wszystkim na Jerzego Dzieduszyckiego. Osobiście
upomniałbym się także o wspomnianego już Felicjana Piaskowskiego.
Bardzo cennym uzupełnieniem rozprawy Adama Kucharskiego jest aneks, zawierający
zestawienie relacji podróżniczych (uporządkowanych chronologicznie) od 1649 do 1751 r.,
z wyszczególnieniem charakteru podróży, odwiedzanych krajów i oznaczeniem typu relacji
(dziennik, listy, pamiętnik). W kolejnym aneksie autor przedstawił w formie wykresów tematykę dominującą w 17 wybranych obszernych relacjach podróżniczych. Ten statystyczny sposób przedstawiania danych jest, o ile mi wiadomo, czymś prekursorskim w pracach
poświęconych dawnym podróżom. Rozprawa zaopatrzona jest ponadto w wykaz źródeł
i literatury oraz niezbędne w tego typu pracy indeksy, osób i geograficzny.
Na szczególne podkreślenie zasługuje wyjątkowa erudycja autora. Otrzymaliśmy monografię interesująco napisaną, przynoszącą wiele nowych informacji o zagranicznych
podróżach mieszkańców Rzeczypospolitej w czasach późnego baroku. Warto przy tym
254
Recenzje
podkreślić, że w odróżnieniu od większości dotychczasowych opracowań na ten temat nie
jest ona poświęcona obrazowi obcych ziem widzianych oczami polsko-litewskich peregrynantów, lecz kompleksową analizą zainteresowań tychże mieszkańców Rzeczypospolitej
wędrujących po wybranych krajach Europy Zachodniej.
Jerzy Dygdała
Toruń
Publiczne, prywatne, intymne w kulturze XVIII wieku, red. Teresa
Kostkiewiczowa, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2014, ss. 288
Publiczne, prywatne, intymne w kulturze XVIII wieku to najnowsza publikacja Polskiego Towarzystwa Badań nad Wiekiem Osiemnastym, która ukazała się w serii „Biblioteka
Badań nad Wiekiem Osiemnastym. Studia i Źródła”. Książka zawiera zbiór 15 artykułów,
będących studiami nad relacjami międzyludzkimi w odniesieniu do trzech tytułowych kategorii: publiczne, prywatne i intymne. Autorzy podjęli się zbadania różnorodnych aspektów owych zjawisk, co pozwala prześledzić je na przestrzeni jednej epoki, na podstawie
różnorakich źródeł oraz w ujęciu interdyscyplinarnym. Odzwierciedla to struktura książki,
która podzielona jest na trzy części: „Idee, słowa, rzeczy”, „Świadectwa piśmiennicze” oraz
„Rekonstrukcje”.
Na część pierwszą składa się pięć artykułów. Pierwszy z nich, Publiczne, prywatne,
intymne – o sposobach rozumienia i miejscu w kulturze w XVIII wieku (s. 9–26), autorstwa
Teresy Kostkiewiczowej, można uznać za wprowadzający do całej publikacji, tym bardziej, że nie zawiera ona osobnego wstępu. Teresa Kostkiewiczowa rozważyła w nim etapy
konstytuowania się omawianych pojęć w XVIII w., zwracając uwagę na czynniki, które
pozwalają dokonać takiej konstrukcji, a więc trzy główne kwestie: przestrzenne, temporalne oraz liczebność uczestników danej relacji. Za nie mniej ważne uznała osobne zagadnienie (ale jak zaznaczyła, paralelne z poprzednimi), mianowicie „zjawisko dopuszczalności
oraz możliwości ich ujawnienia i przedstawienia w wypowiedziach, a także piśmiennictwie
i różnych dziedzinach sztuki” (s. 10). Czerpiąc z ustaleń filozofii i socjologii (Jürgen Habermas, Hannah Arendt), autorka omówiła kolejno przemiany, jakie zachodziły w XVIII
stuleciu w pojmowaniu sfery publicznej, prywatnej, a wreszcie – ukształtowanej najpóźniej
– intymnej, koncentrując się głównie na warunkach panujących w Pierwszej Rzeczypospolitej. Wskazała na ich odmienną ewolucję i skutki, jak np. wyjątkowość zachowania,
w którym poczucie uczestnictwa w sferze publicznej splatało się z realizacją „prywatnej
autonomii” (s. 12).
Bożena Mazurkowa w tekście O humorach, chimerach i niecierpiętliwości w moralnych zaleceniach i przestrogach oświeceniowych autorów (s. 27–70) podjęła problematykę
związaną z owymi odczuciami, zawartą w tekstach z epoki oświecenia. Do analizy po-
Recenzje
255
służyło autorce przede wszystkim polskie tłumaczenie niezwykle popularnego w ostatnich
dekadach XVIII w. dzieła Jacoba Verneta, Dialogues socratiques, ou Entertiens sur divers
sujets de morale z 1755 r., w tłumaczeniu Franciszka Zabłockiego. Ze względu na kontekst
tytułowych kategorii (prywatność i intymność) autorka skupiła się przede wszystkim na
dwóch ostatnich księgach, poświęconych „niecierpiętliwości” i humorom. Uleganie takim
stanom umysłu i uczuć uważano za niebezpieczne dla prawidłowego kształtowania charakteru i utrudniające właściwą komunikację. Przenalizowany przez autorkę materiał, przekład Verneta oraz teksty jego naśladowców, dowodzi, że co najmniej do połowy XVIII w.
ideał l’honnête był obecny w kręgach arystokracji europejskiej. Natomiast jeszcze długo
potem stanowił element procesu edukacyjnego. Omówione rozumienie osobistych stanów,
określanych jako humory, chimery lub „niecierpiętliwość”, odsłania prywatny świat odczuć
ówczesnych ludzi, związane z nim rozterki oraz metody przezwyciężania niepożądanych
i nieakceptowalnych stanów emocjonalnych. Studium Mazurkowej jest dowodem na to, że
tekst literacki może ukazać emocjonalność, która nieraz bardzo skrupulatnie skrywana była
w dokumentach osobistych.
Innemu wymiarowi komunikacji jednostki ze społeczeństwem, a konkretniej ze wspólnotą, poświęcił swoje rozważania Arkadiusz Stasiak w tekście Szczęście we wspólnocie
a poza nią (s. 71–85). Poddał on analizie cztery gatunki źródeł: traktaty polityczne, kaznodziejstwo, utopię i publicystykę, stawiając przy tym pytanie o to, kto jest odpowiedzialny
za uszczęśliwianie wspólnoty. Przytoczone przez autora przykłady ukazują, że w XVIII w.
nie tyle dążono do wypracowania definicji szczęścia, ile wykazywano jego relatywność.
W dużym zakresie miało ono wymiar publiczny i osiągane było poprzez sprawiedliwe rządy. Takie usytuowanie kategorii szczęścia rozszerza wiedzę o mentalności społeczeństwa
szlacheckiego, a zarazem otwiera nowe pole badań nad rozumieniem innych działań ówczesnych ludzi.
W kolejnym tekście, „Towarzystwa ludzi działane są przyjaźnią lub strachem” – polemika Krasickiego z Rousseau na przykładzie „Powieści wschodnich” (s. 87–102), Agata
Wdowik przybliżyła literacką dysputę dwóch twórców o poznaniu istoty człowieka, poruszając kwestie powołania człowieka do życia społecznego, lecz także rozważając kondycję
życia człowieka w tymże społeczeństwie.
O nowym doświadczeniu przestrzeni ogrodu, związanym z poczuciem prywatności
i intymności, napisał Marcin Cieński w tekście Prywatne i intymne w przestrzeni ogrodu.
Doświadczenie realne i kreacja literacka 1760–1820 (s. 103–110). W zakreślonym w tytule
okresie ogród podlegał zasadniczym przemianom, zarówno w wymiarze materialnym, jak
i ideowym. W ślad za trendami angielskimi przestrzeń ogrodu się otwarła, a określenie
intymności w nim przestało wynikać z jego zamkniętej struktury. Zmiany te autor ukazał
na przykładzie różnych tekstów literackich (Helena Radziwiłłowa, Opis Arkadii, oraz Ignacy Krasicki, Listy o ogrodach, s. 108), podejmujących temat ogrodu i jego zmieniającego
się kształtu – przestrzeni, która sprzyja rozwojowi życia wewnętrznego i przemyśleniom.
Autor poruszył ciekawe i rzadko podejmowane zagadnienie kulturowej funkcji ogrodu1.
W kontekście czasów oświecenia tematyka podejmowana już przez tego autora; por.:
M. Cieński, Dwór i ogród: myśli różne o sztuce ogrodniczej i literaturze w polskim oświeceniu, w: Dwory magnackie w XVIII wieku: rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa 2005, s. 87–97; idem, Przyjemności parkowe i ogrodowe w życiu
1
256
Recenzje
Interesujące byłoby również odniesienie się do mody na spędzanie czasu w ogrodzie, do
szerszego kontekstu kultury epoki, zwłaszcza do malarstwa, w ujęciu zarówno polskim, jak
i europejskim2.
Część druga recenzowanej książki, „Świadectwa piśmiennicze”, zawiera rozważania
nad źródłami do badań nad zjawiskiem intymności, prywatności oraz tego, co uznawano
w danym czasie za publiczne. Możliwości badania relacji intymnych w źródłach okresu
saskiego przedstawiła Bożena Popiołek w artykule „Co między mężem i żoną jest, tego nikt
wiedzieć nie powinien”. Intymność w źródłach czasów saskich (s. 113–126). Autorka podjęła się prześledzenia tego, co prywatne i intymne w różnorodnych źródłach, ukazując świat
emocjonalności czasów saskich. Przedstawiła sposoby pisania małżonków w epistolografii
o najintymniejszych emocjach, nie tylko tych nasyconych czułością, lecz także negatywnych
(s. 122). Analiza ta odsłania zarazem wpływ osób postronnych na małżeństwo i prywatne
relacje małżonków. Oprócz tego Popiołek wskazała na źródła, które pozornie nie dotyczą
sfery prywatnej, takie jak akta sądowe, regestry, testamenty i sylwy. Uwzględniając ograniczenia niektórych źródeł, takich jak np. subiektywność testamentów i język przekazów, autorka dowiodła, że te nietypowe dla zagadnienia źródła są także zbiorem informacji o sferze
prywatności i intymności ówczesnych ludzi, księgi sądowe bowiem, spisy rzeczy i regesty
odnotowują materialny zapis tego, co intymne. Przedstawienie problematyki prywatności
w tych źródłach otwiera sporo nowych możliwości badawczych i zachęca do podejmowania
niekonwencjonalnej kwerendy źródłowej podczas badań nad sferą prywatności.
Jolita Sarcevičienė (Prywatne i publiczne w dziennikach Antoniego Kazimierza Sapiehy,
s. 127–1453) przeanalizowała diariusz Antoniego Kazimierza Sapiehy, który skrupulatnie
pomijał własną emocjonalność w zapisach, zachowując dystans względem siebie i otoczenia. Sarcevičienė zwróciła uwagę na jego najbliższych, relacje z nimi, które – niejako między wierszami – odczytywać można ze wspomnianego dziennika. Wyszczególniła zatem
i opisała następujące kwestie: relacje z ojcem, żoną i krewnymi, a także wskazała czynniki,
które wpływały na emocjonalność zapisków.
Wachlarz niuansów prywatności oraz intymności, charakteryzujących rodzinne relacje
korespondencyjne kobiet z warstwy szlacheckiej, przedstawiła w tekście Matka–córka–siostra. O prywatności i intymności w kobiecych relacjach w świetle korespondencji wielkopolskich rodzin szlacheckich (XVIII wiek) (s. 147–159) Agnieszka Jakuboszczak. Skoncentrowanie się wyłącznie na relacjach siostrzanych i kuzynowskich pozwoliło autorce
odsłonić sposoby konstruowania i umacniania tych relacji, co dotychczas nie było przedmiotem analizy. Korespondencja nie tylko pozwoliła wnioskować o istnieniu mocnych więzi między kuzynostwem, lecz także wskazać przemiany charakterystyczne dla tych epistoł,
tj. porzucenie sztywnej konwencji korespondencyjnej.
Tekst Agaty Roćko to studium nad postawą intymizmu zawartą w diariuszach i relacjach wspomnieniowych, zatytułowane Intymizm w polskich relacjach wspomnieniowo-diariuszowych końca XVIII wieku (s. 161–173). Jak napisała sama autorka, zjawisko intyi literaturze polskich oświeconych, w: Przyjemność w kulturze epoki rozumu, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 2011. Zob. też: idem, Literatura polskiego oświecenia wobec tradycji
i Europy. Studia, Kraków 2013.
2
Ch. Vogtherr, H. Tavener, De Watteau à Fragonard. Les Fêtes Galantes, Paris 2014.
3
Przekład Barbara Dwilewicz. Recenzje
257
mizmu, zapisu głębokiej poufałości nie było charakterystyczne dla dzienników z początku
XVIII w., rozwijało się powoli. Próba przedstawienia tego problemu w kontekście pamiętnikarstwa osiemnastowiecznego poszerza wiedzę o ewolucji zjawiska. Autorka przedstawiła nieliczne, za to prekursorskie przykłady intymizmu, będące zaczątkiem późniejszych
dzienników intymnych.
Dariusz Rolnik w tekście O miejscu życia publicznego w przestrzeni prywatnej obywateli czasów stanisławowskich (na przykładzie listów Izabeli Świeykowskiej z lat 1783–1791
do męża Leonarda) (s. 175–193) zbadał kwestie wzajemnego przenikania sfer publicznej
i prywatnej na przykładzie listów małżeńskich, które potwierdzają łączność obu tych sfer.
Według autora przypuszczać należy, że zawsze na plan pierwszy wysuwano dobro państwa,
chociaż listy nie dają ostatecznej odpowiedzi.
Intymność i polityka. Motyw życia seksualnego w poezji politycznej ostatnich lat panowania Stanisława Augusta (s. 195–203) to temat rozważań Pawła Kaczyńskiego. Autor
prześledził odwołania do życia intymnego w poezji politycznej, co jak wynika z badań,
było tematem dość popularnym. Wnioski płynące z analizy rzucają więc światło nie tylko
na sposoby politycznych rozgrywek, lecz także na życie prywatne zaangażowanych w nie
osób oraz wzajemną relację dwóch sfer, której nazbyt nie kryto.
Renata Dampc-Jarosz w artykule „Opuścić własne wnętrze”. Prywatne i intymne na
cenzurowanym w listach pisarek niemieckich ostatniej dekady XVIII wieku (s. 205–216)
zbadała listy pisarek niemieckich, które na wskroś realizowały paradygmat prywatności –
odsłaniania tego, co intymne i prywatne. Autorka wyróżniła przy tym trzy sposoby nadawcy na opisywanie prywatności: przemilczenie, poddanie kontroli oraz zakodowanie, wskazując na trudności badawcze wynikające z tych kategorii.
Ostatnia część tomu, „Rekonstrukcje”, to próba ukazania prywatności w obrębie wybranych osób i grup: dworu, gabinetu sztuki i plantacji. Katarzyna Kuras w tekście Prywatność
na dworze królowej Francji. Przykład Marii Leszczyńskiej (s. 220–231) odtworzyła sferę
prywatną w miejscu wydawałoby się pozbawionym prywatności – na francuskim dworze.
Uzupełnia to studia nad dworem kobiecym, stosunkowo bowiem łatwo odtworzyć prywatny czas królowej, za to olbrzymią trudność sprawia, według autorki, odpowiedź na pytanie
o intymność, o emocje i uczucia towarzyszące królowej podczas tych spotkań, których nie
utrwalała i nie przelewała na papier.
Artykuł Jolanty Czerzniewskiej, zatytułowany Claude-Henri Watelet według Greuza.
Amator w gabinecie sztuki — figura publiczna w kulturze francuskiego oświecenia (s. 233–
254), to studium nad reorganizowaniem systemu udostępniania kolekcji sztuki, w ogóle
kultury, szerszemu gronu publiki. Proces ten wiązał się ściśle z przeformułowaniem kreowania wizerunku publicznego i zasad w środowiskach kolekcjonerów. Rozważania autorki uzupełniają badania nad zjawiskiem formowania się funkcji muzealników, a tym samym
ukazują relację pomiędzy mikrohistorią jednostki a dziejami kultury państwa.
Paweł Konieczny w artykule Plantacja i Wiliamsburg — rytmy roku zamożnych plantatorów osiemnastowiecznej Wirginii (s. 255–272) opisał czynniki regulujące czas na plantacji, więc i czas prywatny plantatorów. Wbrew pozorom, jak dowodzą badania Koniecznego,
dżentelmeni z Wirginii mieli niewiele czasu prywatnego i rozrywek. Jeżeli już, to głównie
latem i zimą spędzano czas razem, podczas biesiad, rozmów albo lektury.
Dokonane w recenzji podsumowanie tematyki i przedstawienie wniosków wysuniętych
przez badaczy ukazuje wielostronność perspektyw badawczych. Przyjęta perspektywa an-
258
Recenzje
tropologiczna, stawiająca w centrum podmiotowość i doświadczenie jednostki, pozwoliła
na nowatorskie ujęcie tytułowych kategorii w odniesieniu do XVIII w. Szczególną wartością omawianej książki jest jej interdyscyplinarność i różnorodność, charakterystyczna
dla prac zbiorowych, w tym przypadku cenna ze względu na podjęte problemy badawcze. Odzwierciedla się to w wielości podejmowanych tematów i stosowanej metodologii
z obszarów różnych nauk: historii, historii sztuki, językoznawstwa, filozofii, socjologii.
Podkreślenia wymaga rozmaitość źródeł, nad którymi pochylili się badacze. Oprócz oczywistych – w przypadku badania sfery osobistej – źródeł, takich jak listy, dzienniki, pamiętniki, sięgnięto po utwory literackie, księgi sądowe, testamenty, regestry. Równie ważny jest
aspekt komparatystyczny książki, w której znalazły się studia nad kulturą Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Ukazał on chociażby nierównomierność w postrzeganiu czasu
przeznaczonego na sferę prywatną na obu kontynentach (por. tekst Pawła Koniecznego).
Zarazem autorzy przedstawiający zagadnienia w ujęciu komparatystycznym spróbowali
wskazać nowe kategorie badawcze: poszukiwanie wspólnych obszarów oraz ukazanie przenikania, a nie tylko wpływów. Przeprowadzona analiza pozwoliła autorom na wyciągnięcie
wniosków, wskazanie trudności badawczych, a przede wszystkim na jasne wytyczenie nowych kierunków i kontekstów badań. Jest to ważne w przypadku zagadnień dopiero rozpoznawanych, zwłaszcza w kontekście kategorii „intymność”, w porównaniu bowiem do
niej kategoria „prywatność” była częściej podejmowana przez historyków4. Analizowane
kategorie należą do pojęć, które nieustannie ewoluowały i nie są jasno uchwytne w źródłach. Przybliżenie ich oraz wytyczenie nowej perspektywy studiów pozwala na pełniejsze
zrozumienie kultury XVIII w. Dlatego pozycja ta z pewnością pomocna będzie zarówno
dla badaczy osiemnastowiecznej kultury, jak i dla osób rozpoczynających dopiero studia
nad XVIII stuleciem.
Ze względu na duży zakres omawianej problematyki, pracę tę można polecić nie tylko
historykom i literaturoznawcom, lecz także wszystkim zainteresowanym kulturą, sztuką i filozofią XVIII w. W szczególności warto zwrócić uwagę na te teksty, których autorzy, oprócz
analizy materiału źródłowego, osadzili badania w szerokim kontekście kulturowym, nadając
im wymiar uogólniający (Teresa Kostkiewicz, Bożena Mazurkowa, Bożena Popiołek, Renata Dampc-Jarosz). Umożliwia to korzystanie z wypracowanych wzorców i otwiera nowe
perspektywy badawcze – ważne wydaje się pogłębienie studiów nad pojęciami niejawności, podglądactwa, wstydliwości oraz problem „wzajemnych usytuowań i relacji różnych
segmentów przestrzeni publicznej (dworskiej, magnackiej, oficjalno-urzędowej itd.)”, który
zasygnalizowała Teresa Kostkiewiczowa (s. 13), a także uwzględnienie różnorodnych źródeł
w badaniach prywatności (por. tekst Bożeny Popiołek).
Wiele interesujących wskazówek, zwłaszcza dla historyków, zawierają artykuły literaturoznawcze, wskazujące na wciąż duży potencjał tekstów literackich w badaniach nad co Por.: W. Rybczyński, Dom. Krótka historia idei, tłum. K. Husarska, Gdańsk–Warszawa 1996;
T. Zeldin, Intymna historia ludzkości, tłum. B. Stokłosa, Warszawa 1998; Historia życia prywatnego, t. 1: Od Cesarstwa Rzymskiego do roku tysięcznego, red. P. Veyne, Wrocław 2005;
t. 2: Od Europy Feudalnej do Renesansu, red. G. Duby, Wrocław 2005; t. 3: Od Renesansu
do Oświecenia, red. R. Chartier, Wrocław 2005; t. 4: Od rewolucji francuskiej do I wojny
światowej, red. M. Perrot, Wrocław 2006; t. 5: Od I wojny światowej do naszych czasów, red.
A. Prost, G. Vincent, Wrocław 2006.
4
Recenzje
259
dziennością (Agata Roćko, Paweł Kaczyński), uwypuklają istnienie intymizmu w środowisku polskim (Agata Roćko). Niektóre z tekstów (Marcin Cieński, Agnieszka Jakuboszczak)
podejmują kwestie nieczęsto podnoszone w dyskursie historyków nad kulturą XVIII w.
i wydaje się, że zagadnienia te można było jeszcze bardziej rozwinąć.
Publikacja opatrzona jest indeksem nazwisk oraz spisem ilustracji, co ułatwia korzystanie z niej. Wydaje się, że innym takim elementem (ważnym przede wszystkim z perspektywy osób zgłębiających zagadnienie) byłby wstęp, którego nieco brakuje. Podsumowanie
wyników, a przede wszystkim zapoznanie ze stanem badań nad zagadnieniem, byłoby wartościowym uzupełnieniem. Podobne funkcje spełnić mogłaby zbiorcza (wybrana) bibliografia, zamieszczona na końcu książki. Autorzy sięgnęli zarówno po opracowania polskie,
jak i obcojęzyczne; zebranie ich w jednym miejscu, co coraz częściej jest praktykowane
w tego rodzaju wydawnictwach, podniosłoby dodatkowo wartość pracy. Niemniej jednak
te drobne, w zasadzie techniczne uwagi, nie umniejszają w żaden sposób wartości recenzowanej publikacji, która – miejmy nadzieję – będzie inspiracją do dalszych badań nad
zjawiskami długiego trwania w kulturze, w tym kategorii intymności w społeczeństwach
minionych epok.
Agnieszka Słaby
Kraków
Paweł Wierzbicki, Dywizja Kozaków Sułtańskich. Polityczno-wojskowe
koncepcje stronnictwa Czartoryskich w okresie wojny krymskiej
(1853–1856), Historia Iagellonica, Kraków 2013, ss. 317
Zainteresowanie zrywami niepodległościowymi w XIX stuleciu, nie tylko tymi, do których doszło na ziemiach polskich, było zawsze inspirujące. Badania naukowe ukazywały
trwanie narodu polskiego i dużej liczby jego członków poza granicami w przeświadczeniu
o możliwości odbudowania Rzeczypospolitej, rozczłonkowanej przez trzy państwowe organizmy: Rosję, Prusy i Austrię.
Książka Pawła Wierzbickiego skłoniła mnie do reminiscencji badawczych minionych
lat, czasów młodości naukowej, w okresie której zajmowałem się Polakami przebywającymi
na terenie państwa osmańskiego i Republiki Tureckiej. Myślałem niegdyś o napisaniu monografii dywizji generała Władysława Zamoyskiego, lecz z różnych względów zaniechałem
tego projektu. Zatem z wielkim zainteresowaniem przeczytałem książkę przedstawiającą
dzieje Dywizji Kozaków Sułtańskich. Zrozumiałą rzeczą jest, że autor musiał przedstawić
okoliczności międzynarodowe i te wewnątrz emigracyjnej społeczności polskiej, które doprowadziły do utworzenia tej jednostki wojskowej. Nie sposób nie zgodzić się z autorem,
twierdzącym, że „niektóre z tych oddziałów [mowa o legionach od XVII do XX w.] mają
własne monografie, informacje o nich zawierają podręczniki historii, o innych z kolei wiadomo bardzo niewiele. Do tej ostatniej kategorii należy zaliczyć Dywizję Kozaków Sułtań-
260
Recenzje
skich” (s. 9). Rzeczywiście, o tej dywizji niewiele można znaleźć informacji w podręcznikach, choć historycy zajmujący się dziejami emigracji w XIX stuleciu z pewnością stykali
się z wiadomościami o niej i nieraz, przy okazji omawiania pobytu Polaków w Turcji, działalności Hotelu Lambert lub działań demokratów, poświęcali jej większe lub mniejsze partie
swoich książek. Recenzowana monografia, w czym autor ma rację, zapełnia lukę w dotychczasowej historiografii polskiej. Jednak dziwi mnie dość wybiórcze wykorzystanie dorobku
historiografii polskiej w zawartości pracy (nie mylić ze spisem bibliograficznym), co powoduje u czytelnika wrażenie, jakoby ta praca była jedyną zajmującą się omawianą jednostką
wojskową. Mam wrażenie, że niektórych prac, wymienionych tylko w bibliografii, autor nie
chciał dostrzec. Należało krytycznie ustosunkować się do ustaleń dotychczasowego dorobku
naukowego, choćby do informacji zawartych w książkach Joanny Nowak, Jadwigi Chudzikowskiej oraz mojego autorstwa1. Nie można się prześlizgnąć (s. 10) przez bardzo przydatną
książkę Adama Lewaka2, informując, że jest to ujęcie syntetyczne, oparte na bezcennych,
zniszczonych w czasie wojny materiałach źródłowych ze zbiorów Muzeum w Rapperswilu”3. Jest tam dużo informacji odnoszących się do omawianego tematu, chociaż dotyczą
one bardziej sytuacji politycznej niż przedstawiają losy dywizji. Natomiast syntetycznym,
bardzo erudycyjnym ujęciem jest artykuł tegoż autora Działalność polska na Wschodzie:
1830–18704, który się docenia dopiero po wielu latach badań naukowych. Natomiast nie bardzo rozumiem, dlaczego autor cały akapit poświęcił niepublikowanej pracy Jana Jacyniaka,
którą przed laty czytałem. Mogę przypuszczać, że z wdzięczności za pomoc w przygotowaniu opracowania recenzowanej książki nieżyjącego już profesora Sławomira Kalembki, pod
którego kierownictwem tamta praca doktorska była napisana, i ze względu na „jego ustalenia
dotyczące liczebności dywizji, które jednak nie zostały poparte żadnymi dowodami” (s. 10).
Do ustaleń dotyczących liczebności w recenzowanej pracy wrócę, bo to zagadnienie w wielu
miejscach książki jawi się jako bardzo istotne. Rozmija się jednak z międzynarodową rzeczywistością polityczną dziewiętnastowiecznej Europy.
Autor przybliżył niektóre zagadnienia polityki europejskiej państw zaangażowanych
w konflikt, ważne dla powstania Dywizji Kozaków Sułtańskich. Choć znów, wracając do
historiografii, z rzadka powoływał się na podane we wstępie i w bibliografii prace innych
historyków. Jak sam autor napisał, skoncentrował się na monografii o Dywizji Kozaków
Sułtańskich oraz:
[...] roli dywizji w polityce stronnictwa Czartoryskich w okresie wojny wschodniej. Problem ten starałem się ukazać, omawiając działania podejmowane przez księcia Czartoryskiego i hrabiego Zamoyskiego oraz osoby z nimi współpracujące. Zaprezentowałem
J. Nowak, Władysław Zamoyski. O sprawę polską w Europie (1848–1868), Poznań 2002;
J. Chudzikowska, Dziwne życie Sadyka Paszy. O Michale Czajkowskim, Warszawa 1971
(drugie wyd. 1982); K. Dopierała, Emigracja polska w Turcji w XIX i XX stuleciu, Lublin
1988, s. 135–200. Krytyczne uwagi na temat publikacji J. Chudzikowskiej opublikowała nie
tylko W. Dmochowska-Petrowa, lecz także piszący te słowa.
2
A. Lewak, Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831–1878), Warszawa 1935.
3
Notabene, zapis bibliograficzny jest błędny. Zastanawiam się zawsze w takim przypadku, czy
książka była znana z autopsji, czy wiadomości o niej czerpano z drugiej ręki.
4
„Polityka Narodów” 1933, z. 6, s. 12–34; odbitka: Warszawa 1938.
1
Recenzje
261
opinie zwolenników i przeciwników formacji, aby uzyskać pełniejszy obraz nastrojów
wśród polskiej emigracji (s. 10).
Nie sposób się nie ustosunkować do warsztatu źródłowego autora pracy o Dywizji Kozaków Sułtańskich. Korzystał on głównie z materiałów przechowywanych w Bibliotece
Książąt Czartoryskich w Krakowie, w Bibliotece Kórnickiej PAN i w Bibliotece Polskiej
w Paryżu. Zasoby tych trzech bibliotek są bardzo bogate w materiały dotyczące emigracji
polskiej w XIX stuleciu. Także w przypadku poprzednich badań dotyczących emigracji polskiej w Turcji stanowiły one ich podstawę. Nie jest łatwo z nich korzystać, należy bowiem
„przekopać” wielką liczbę jednostek archiwalnych, oryginałów i ich odpisów (szczególnie
widoczne jest to w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie), w poszukiwaniu wiadomości. Natomiast cenną rzeczą jest odszukanie w Bibliotece Polskiej w Paryżu (BPP)
dziennika generała Feliksa Breańskiego (sygn. BPP, akc. 3738). Co do następnej pozycji
BPP, akc. 3554, zatytułowanej Liste Nominative de Officers... (s. 18), twierdzenie autora,
że jest to zaginiony fragment dziennika tegoż generała, jest wątpliwe, gdyż w materiałach
archiwalnych spotykałem takie listy.
Sądzę jednak, że warto byłoby poszerzyć kwerendę, tym bardziej że istnieją ku temu
obecnie warunki i nie ma przeszkód (paszportowych, wizowych, może niekiedy tylko finansowe), aby wykorzystać zasoby archiwalne angielskie, francuskie, austriackie, rosyjskie
oraz tureckie. Te ostatnio wspomniane ujawniły swoją zawartość w badaniach. Odzwierciedlenie znalazły w referacie Saadet Büyük, wygłoszonym w 2014 r. w Poznaniu z okazji
Międzynarodowej Konferencji Bałkanistycznej poświęconej stosunkom polsko-tureckim.
Jeszcze jednak daleka droga do systematycznej kwerendy w archiwach tureckich. Niegdyś
w swoich badaniach marzyłem o takich możliwościach, które nie mogły być zrealizowane,
jednak życzę, aby się one spełniły młodemu pokoleniu historyków. Taka perspektywa międzynarodowych badań źródłowych pozwoliłaby zrozumieć motywy powstania oraz utrzymywania Dywizji Kozaków Sułtańskich i jej likwidacji. We wstępie autor zapoznał również
czytelników z zawartością poszczególnych rozdziałów, dając ich krótkie streszczenie. Nie
czynię z tego powodu zarzutu, bo to klasyczne ujęcie, mnie jednak razi. Czytelnik bowiem,
jeśli weźmie książkę do ręki i ją przeczyta, to osobiście wyrobi sobie pogląd na temat tego,
co autor chciał przekazać i czy jego przekaz był przekonujący.
Praca Pawła Wierzbickiego ma dwa oblicza. Pierwsze z nich to historyczne przedstawienie dziejów dywizji, drugie zaś – historyczno-socjologiczne. Sądzę, że ta druga część
pracy (mimo że jestem historykiem) jest bardziej twórcza i wnosi wiele elementów nowych
do poznania dziejów nie tylko dywizji, lecz także Wielkiej Emigracji.
Omówienie dziejów Dywizji Kozaków Sułtańskich nie byłoby pełne, gdyby nie
uwzględniło się warunków, które umożliwiły powstanie tej jednostki wojskowej. Zatem
pierwsze trzy rozdziały książki, z licznymi podrozdziałami, miały ukazać, według sformułowanych przez autora tytułów, „Starania o utworzenie polskiej formacji wojskowej
w Turcji”, „Powstanie i organizację Dywizji Kozaków Sułtańskich” oraz „Losy Dywizji
Kozaków Sułtańskich po Kongresie Paryskim”. Czwarty rozdział, „Portret zbiorowy żołnierzy Dywizji Kozaków Sułtańskich”, ma charakter odmienny, historyczno-socjologiczny.
Zostawmy na razie ten ostatni rozdział na uboczu, a zajmijmy się pierwszymi trzema. Autor
poprawnie nakreślił w sposób syntetyczny zabiegi dyplomatyczne stronnictwa księcia Adama Czartoryskiego (Hotelu Lambert), Centralizacji, Koła Polskiego w Paryżu i działania
262
Recenzje
Sadyka paszy (Michała Czajkowskiego) o utworzenie jednostki zbrojnej na terenie państwa
osmańskiego. Ukazał rywalizację polityczną polskich emigracyjnych ugrupowań politycznych i związanych z nimi osób, zabiegi o poparcie państw zachodnich: Francji i Anglii,
oraz meandry polityki tych państw wobec Austrii, Prus i Rosji, szczególnie w postawieniu
tzw. kwestii polskiej. Skomplikowane sprawy polityki międzynarodowej spowodowały, że
Anglia, Francja i Turcja uznały za jedynego reprezentanta Polaków na emigracji – i także
tych, którzy mieli utworzyć polską siłę zbrojną – księcia Adama Czartoryskiego, reprezentowanego przez generała Władysława Zamoyskiego. W tej części książki omówienie
zagadnień nie odbiega od rezultatów osiągniętych przez uprzednią historiografię5, choć niektóre z cytatów są niepełne, co czasami wypacza sens rozmowy. Aby nie być gołosłownym,
rozmowa księcia Adama Czartoryskiego z E. Drouyn de Lhuys z 9 czerwca 1854 r. nie
zamykała kwestii polskiej, co sugeruje ucięty cytat w pracy Piotra Wierzbickiego: „Austria
jest wam przeciwna, i to zdecydowanie i całkowicie. Mówię panu zupełnie stanowczo –
to nie jest przypuszczenie, to jest fakt [...]. Pan rozumie, że nie możemy stracić sojuszu
austriackiego, ażeby uzyskać legion polski, to byłby zły interes, ale ta dyspozycja może
się zmieni”6. Wytłuszczone zdania nie znalazły się w tekście książki, a one zmieniają opcję
obu rozmawiających stron. Nie zamykano możliwości rokowań w tej sprawie w zależności
od sytuacji politycznej.
Bardzo ważnym zagadnieniem była kwestia utworzenia w ramach armii brytyjskiej i na
jej żołdzie Dywizji Kozaków Sułtańskich, już po zdobyciu Sewastopola, pod koniec 1855 r.
Piotr Wierzbicki wskazał na złożoność przyczyn zgody Wielkiej Brytanii (s. 74–75), m.in.
wyczerpujące się zasoby osobowe armii brytyjskiej, zniechęcenie do prowadzenia działań
wojennych przez społeczeństwo angielskie i możliwość presji dyplomatycznej na Rosję
w celu zakończenia wojny i skłonienia jej do ustępstw. Jerzy Skowronek7 wymienił jeszcze
jeden czynnik, bardzo istotny. Wielka Brytania „pragnęła mieć nowe oddziały bezpośrednio
pod swoim dowództwem, a przede wszystkim – bez żadnych gwarancji czy komplikacji
natury politycznej”. Sądzę, że to twierdzenie, choć ono przewija się w tekście recenzowanej
książki, powinno być zaakcentowane właśnie w tym miejscu. Postawa Wielkiej Brytanii
implikowała działania wobec utworzenia na jej żołdzie Dywizji Kozaków Sułtańskich – zakaz rekrutacji na terenie państw zaborczych (Austrii i Prus), odsyłanie jeńców wojennych
Polaków, za ich zgodą, do Dywizji Kozaków Sułtańskich i brak zgody na znaki świadczące
o polskości dywizji. Jednak zabrakło mi zaakcentowania jednego elementu, bardzo ważnego dla przyszłości żołnierzy tej dywizji. To 2. Pułk Kozaków Sułtańskich – pułk działający w ramach wojska tureckiego – pod dowództwem Władysława Zamoyskiego, na mocy
porozumienia Turcji z Wielką Brytanią miał przejść na służbę angielską i stanowić „jądro”
oddziału złożonego z 4000 Polaków, tworzących dywizję. Anglicy obiecywali, że po wojnie cała formacja wróci do wojska tureckiego i będą zabiegać, aby takową pozostawić w tureckiej armii. W tym tkwi cała istota dyplomacji angielskiej – wykorzystać i porzucić, dając
pewną nadzieję. Podkreślenia tego elementu tymczasowości w armii brytyjskiej, jak mi się
wydaje, zabrakło w recenzowanej książce. Autor napisał: „Nie są znane oficjalne przyczyny,
Np.: M. Handelsman, Adam Czartoryski, t. 1–3, Warszawa 1948–1950; K. Dopierała, Emigracja polska; J. Skowronek, Adam Czartoryski 1770–1861, Warszawa 1994.
6
Cyt. za: M. Handelsman, Adam Czartoryski, t. 3, cz. 1, s. 148.
7
J. Skowronek, Adam Czartoryski, s. 500.
5
Recenzje
263
które spowodowały negatywną odpowiedź Turcji” (s. 121), aby przejąć dywizję do swojej
armii po zakończeniu wojny krymskiej. Turcy godzili się na przejęcie dywizji, lecz stawiali
warunki: przyjęcie poddaństwa tureckiego (s. 111) przez żołnierzy polskich, i nie godzili się
na utrzymanie „jej w stanie odrębnym” (s. 120). W dokumentach źródłowych można znaleźć uzasadnienie, oprócz tych już wymienionych, odmowy przyjęcia dywizji polskiej na
turecki żołd. „Wielki wezyr zawiadomił mnie wczoraj – pisał generał Władysław Zamoyski
do lorda Stratforda de Redcliffe’a – że rząd turecki postanowił odmówić przyjęcia polskiej
dywizji Kozaków sułtańskich, bo nie chce w czasie pokoju utrzymywać korpusu złożonego z cudzoziemców...”8. Turcy wysuwali również kwestię natury finansowej – dywizja
w stanie pokoju generuje koszty, a nie przynosi wymiernych korzyści. Nieprzyjęcie przez
Turków dywizji do swojej armii miało podłoże polityczne, zapobiegające komplikacjom na
terenie międzynarodowym. Także większość Polaków nie chciała służyć w armii tureckiej.
Piotr Wierzbicki opisał szczegółowo rozwiązanie (rozkaz z 31 lipca 1856), a także dalsze
losy żołnierzy dywizji, pisząc o wyprawie Teofila Łapińskiego na Kaukaz (s. 135 i 183)9:
„Na początku kwietnia 1857 r. ostatnia znacząca grupa byłych żołnierzy dywizji skorzystała z możliwości kolonizacji Tesalii” (s. 129). Autor nie poddał analizie tej grupy, mimo że
są opracowania dotyczące tego zagadnienia10.
Najbardziej interesujący dla mnie jest rozdział czwarty książki, zatytułowany „Portret
zbiorowy żołnierzy Dywizji Kozaków Sułtańskich”, nie dlatego, że choć raz doznałem zaszczytu zacytowania mego nazwiska w przypisie11, lecz ze względu na poddanie historyczno-socjologicznej analizie żołnierzy, którzy służyli w dywizji w czasie jej oficjalnego trwania od 16 listopada 1855 do 31 lipca 1856 r. Autor recenzowanej książki próbował ustalić
liczebność dywizji, która w różnych opracowaniach waha się od 1500 do 2000 żołnierzy.
To zadanie okazało się niezmiernie trudne, zapisy bowiem nie są jednoznaczne, a niektóre
źródła można odmiennie interpretować12. Zatem autor definitywnie nie rozstrzygnął, jaka
była liczebność dywizji, ukazał jednak możliwość przyjęcia zróżnicowanych kryteriów do
określenia jej wielkości. Stan liczbowy żołnierzy w dywizji, która w bojach udziału nie
wzięła, nie miał żadnego wpływu na postrzeganie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie, a tym bardziej przez Rosję. Bardzo interesujące są dane dotyczące regionu pochodzenia i – zwłaszcza – narodowości żołnierzy. Zdziwienie budzi fakt, że w dywizji, gdzie
Polacy stanowili ponad 82% (1337) żołnierzy, drugą pozycję zajmowali Żydzi (144 żołnierzy – 8,92%) oraz znaczącą Rosjanie i Rusini (101 żołnierzy – 6,25%), a następnie inne
narodowości. Analiza przynależności religijnej pokrywa się mniej więcej z narodowością:
katolicy – 1336 żołnierzy (ponad 83%), wyznania mojżeszowego – 144 żołnierzy (9,02%),
prawosławni – 91 żołnierzy (5,7%) i 11 grekokatolików (0,69%), 6 protestantów (0,38%,
8 muzułmanów (polscy Tatarzy i trzech Turków). Bardzo dużo daje do myślenia struktura
K. Dopierała, Emigracja polska, s. 195, list z 6 lipca 1856 r.
Por.: ibidem, s. 197.
10
K. Dopierała, Polska osada w Tesalii, „Przegląd Zachodni” 1974, nr 2, s. 273–289; idem,
Adampol–Polonezkoy. Z dziejów Polaków w Turcji, Poznań 1983, s. 69; J. Łątka, Adampol.
Polska wieś nad Bosforem, Kraków 1981.
11
K. Dopierała, Adampol, s. 67, ale w pracy: idem, Emigracja polska, s. 196, mowa jest o 1600
żołnierzy, czego Piotr Wierzbicki już nie uwzględnił.
12
Por. choćby: K. Dopierała, Emigracja polska, s. 196, przypis 195.
8
9
264
Recenzje
wiekowa żołnierzy. Autor obalił jeden ze stereotypów związanych z Wielką Emigracją,
której ostatnim zrywem militarnym ku niepodległości miała być wojna krymska. Okazuje
się, co Piotr Wierzbicki udowodnił, i chwała mu za to, że doszło do wymiany pokoleniowej.
Największą grupę tworzyli żołnierze mający 21–30 lat (693 osoby – 44,31%), a drugą co do
wielkości – 31–40 lat (537 osoby – 34,34%). Wynika z tego, że te dwie najliczniejsze grupy
nie brały udział w wojnie 1830–1831 r. Jeśli w tych kwestiach udało się ustalić autorowi
książki dość precyzyjnie dane, to podjęta próba określenia stanu cywilnego, wykształcenia
i posiadanego doświadczenia wojskowego, ze względu na szczątkowe dane archiwalne, nie
jest reprezentatywna. Autor ma pełną świadomość tego faktu. W tejże części książki znajdują się w tekście liczne tabele, wykonane za pomocą programów komputerowych, które
jeszcze bardziej unaoczniają sytuację polskich żołnierzy po rozwiązaniu dywizji. Mogą
one posłużyć do szczegółowej analizy losów poszczególnych osób. Uzupełniają niekiedy dotychczasowe wiadomości biograficzne. Autor skonfrontował niektóre dane biograficzne uzyskane z „Listy imiennej oficerów, podoficerów i żołnierzy Dywizji Kozaków
Sułtańskich”, opublikowanej w książce, z dwoma słownikami: ze Słownikiem biograficznym oficerów Powstania Listopadowego autorstwa Roberta Bieleckiego (t. 1–3, Warszawa
1995–1998) i ze Słownikiem Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji (Kraków
2005), dziełem Jerzego S. Łątki.
Książka to bardzo potrzebna, przypominająca działania emigracji polskiej w XIX stuleciu, dobijającej się o przywrócenie Rzeczypospolitej na mapie Europy. Paweł Wierzbicki tą
książką wpisał się w dzieje stosunków polsko-tureckich w przeddzień 600-lecia ich trwania
(według Jana Długosza – 1414 r.). Rzetelnie przedstawił dzieje dywizji polskiej w Turcji,
wielkiego wysiłku organizacyjnego polskiego wychodźstwa, ale zarazem zawiedzionych
nadziei.
Kazimierz Dopierała
Poznań
Theoretical Discussions of Biography. Approaches from History,
Microhistory, and Life Writing, red. Hans Renders, Binne de Haan,
Wydawnictwo Brill, Lejda–Boston 2014, ss. 273
Od wielu lat obserwujemy wyraźny przyrost prac o charakterze biograficznym. Historie życia są współcześnie jednym z najpopularniejszych gatunków literatury faktu. Większość księgarni posiada dział albo półkę wypełnioną pracami biograficznymi, co wynika
z nieustającego zainteresowania czytelników życiorysami. Przy tym dominuje pogląd, że
badania biograficzne mogą uprawiać wszyscy, gdyż każdy potrafi zestawić kolejne etapy
życia i ubrać je w narrację. Niestety tak nie jest, a niewiele z oferowanych na rynku prac
można uznać za biografie sensu stricto. Do chwili, kiedy są wynikiem zapotrzebowania
publiczności na intymne szczegóły z życia znanych osób i nie uzurpują sobie prawa do
Recenzje
265
prac naukowych, można uważać je za nieszkodliwe. Gorzej ma się rzecz z tymi, które udają
książki naukowe, a gruncie rzeczy nie mają nic wspólnego z dysertacjami ani z owocami
wieloletnich studiów powstałych przy użyciu profesjonalnych metod naukowych. Panujący
bałagan utrwala brak refleksji teoretycznej i metodologicznej pióra poważnych badaczy
oraz fakt, że niewiele ośrodków naukowych zajmuje się metodą biograficzną. Wobec popularności gatunku i braku literatury umożliwiającej odróżnienie inicjatyw naukowych od
komercyjnych wszelkie prace teoretyczne poświęcone biografii należy uznać za niezwykle
cenne. Jedną z nich jest wydana w 2014 r. książka Theoretical Discussions of Biography.
Approaches from History, Microhistory, and Life Writing.
Recenzowana pozycja należy do wydawanej przez Wydawnictwo Brill serii „Egodocuments and History”. Praca pod redakcją historyka i teoretyka biografii, dyrektora Biography Institute Uniwersytetu w Groningen Hansa Rendersa oraz Binne de Haana, badacza
pisarstwa biograficznego z tego samego uniwersytetu, została wydana jako siódma w cyklu
poświęconym historii i historii kultury, tworzonym na podstawie studiów nad egodokumentami (szeroko rozumianym piśmiennictwie autobiograficznym). Warto wspomnieć, że
książka jest wersją poprawioną i rozszerzoną pracy o tym samym tytule z 2013 r.
Jak sugeruje sam tytuł, publikacja jest zbiorem artykułów poświęconych historii, teorii
i perspektywom biografii. Sama biografia dla autorów – jak czytamy we wstępie (s. 2) –
oznacza studium życia jednostki (individual) powstałe przy użyciu metodologii historycznej, w którym istotną rolę odgrywa relacja: publiczne–prywatne. Do takiej definicji można
mieć pewne zastrzeżenia, gdyż w jej obrębie znajduje się głównie biografia erudycyjna,
w której autor chce ukazać bohatera na jak najdokładniej odmalowanym tle. Oprócz niej
mamy chociażby biografie pretekstowe oraz zbiorowe, generacyjne, których jednak autorzy
zbioru nie przybliżyli. Wiemy też, że przedmiotem biografii może być nie tylko człowiek,
lecz także ulica, miasto itd.
Pisarstwo biograficzne przez wieki cieszyło się sporą popularnością, jednak – jak zauważyli Renders oraz de Haan, ostatnio obserwujemy jego ofensywę, inicjowaną głównie
przez osoby niebędące uczonymi. Badacze nie mogli pozostać obojętni na ten proces i dlatego analizy pisarstwa biograficznego włączone są od kilku lat w prace ośrodków naukowych. To sprawiło, że książka oprócz przeglądu metodologii podejmuje refleksję nad możliwościami gatunku biograficznego współcześnie. Do nowych metod należą te zaoferowane
przez literaturę dokumentu osobistego (Life Writing). Kolejnym wyzwaniem i czynnikiem
kształtującym omawiany gatunek jest perspektywa mikrohistoryczna.
Wokół tych zagadnień toczy się tytułowa dyskusja, one również mają wpływ na kształt
pracy. Na recenzowaną pozycję składa się słowo wstępne Nigela Hamiltona, wstęp, 14
rozdziałów, dodatki, bibliografia oraz indeks. Książkę podzielono na cztery części: „Historiography of Biographical Studies”, „Biography and History”, „Biography and Microhistory” oraz „Biography and Life Writing”. Aby zbliżyć się do opracowania tematu in integro,
do dyskusji zaproszono badaczy z różnych państw i ośrodków należących do odmiennych
tradycji badawczych. Są wśród nich historycy (Sabina Loriga) i teoretycy biografii (Hans
Renders), badacze stosujący perspektywę mikrohistoryczną (Carlo Ginzburg, Giovanni
Levi), uczeni zajmujący się gender studies (Marlene Kadar) i biografią polityczną (James
Walter).
Historia i korzenie gatunku ukazują, że ten przez wieki funkcjonował na różnych poziomach – od beletrystycznego, przez naukowy, aż po popularny, dziennikarski (rozdział
266
Recenzje
„Towards Traditions and Nations”). Forma biografii silnie związana była z tendencjami
artystyczno-ideowymi panującymi w danym czasie (starożytny charakter, hagiografia,
siedemnastowieczny portret literacki) i paradygmatem historiograficznym (np. pozytywistyczny postulat naukowego obiektywizmu). Nie bez znaczenia pozostają jej związki
i równoległy rozwój z historią literatury, a już w XX w. z socjologią, psychologią i antropologią. Przez ostatnie dwa stulecia literatura dotycząca teorii biografii znacząco się rozrosła,
jednak prace sprzed XX w. nie oferowały wiele. Dopiero w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych minionego stulecia biografia znalazła się w murach uczelni i centrów badawczych. Naukowa dyskusja odbywa się głównie w krajach anglojęzycznych (np. projekt
„Mapping Lives”), we Francji oraz w Niemczech. Odmienne metodologie oraz krajowe
tradycje szczególnie widoczne są w tych pracach historyków z różnych ośrodków, które są
studium tej samej osoby, np. Goethego oraz Napoleona Bonapartego.
Istotny wpływ na rozwój biografii miało dziennikarstwo („Roots of Biography. From
Journalism to Pulp to Scholarly Based Non-Fiction”). W XVIII i XIX w. to właśnie dziennikarze opisywali koleje losu bohaterów życia publicznego („The Rambler” Samuela
Johnsona, „Les Contemporains” i holenderski „Mannen van Beteekenis in onze dagen”).
Tego typu praktyka kierowała uwagę publiczności na konkretną jednostkę, kształtowała
jej opinię oraz zaspokajała żądzę wiedzy o osobach funkcjonujących na scenie publicznej.
Ucieczką od tej niskiej formy była biografia kommemoratywna, najczęściej tworzona przy
okazji okrągłych rocznic narodzin/śmierci. Jednak również ten typ biografii rzadko kiedy
zalicza się do prac naukowych. To nie forma ani bohater decydują o tym, co uznaje się za
biografię „niską”, a co za „wysoką”. Kryterium oceny biografii powinna być wcześniej
przyjęta strategia badawcza. Dobrą od złej opowieści o czyimś życiu odróżnia dbałość wykonanych badań i wnikliwa krytyka źródeł, jak podkreślił Hans Renders (s. 29), a nie fakt,
że przedmiotem badań jest życie wielkiego kompozytora albo wiejskiego plebana. Dlatego
już z samej definicji biografia kommemoratywna jako dzieło niekrytyczne nie może być dobra. Słusznie też autorzy podkreślili, że wyjątkowy na tle epoki charakter opisywanej osoby
jako punkt wyjścia to cecha biografii minorium gentium. We współczesnych badaniach nad
biografią obserwujemy raczej perspektywę widzenia opisywanej jednostki, z wyraźną rolą
kontekstu historycznego, a nie dążenie do odpowiedzi na pytanie, czy bohater był prekursorem, czy epigonem swoich czasów. Za truizm należy uznać stwierdzenie, jak ważny jest styl
biografa. Ten, nie tylko przy pisaniu biografii, decyduje o końcowym sukcesie pracy.
Dalsze rozważania natury historycznej (rozdział „The Role of the Individual in History.
Biographical and Historical Writing in the Nineteenth and Twentieth Century”), rozpostarte
między dziewiętnastowieczne postulaty filozoficznego indywidualizmu a idee „przeciętnego człowieka”, uwidoczniają próby podkreślenia/zatarcia granic między biografizmem
a historiografią. W XX w. wyrazem nieufności wobec postrzegania dziejów przez pryzmat
jednostek były sukcesy szkoły Annales, strukturalizmu oraz historii kwantytatywnej. Nowe
otwarcie i przeniesienie badań biograficznych w obręb historiografii stało się możliwe dopiero w drugiej połowie XX w., kiedy informacje biograficzne posłużyły do zakwestionowania pozornej homogeniczności instytucji świeckich, duchownych i lokalnych wspólnot. Dokonując tego, oddano głos ignorowanym przez wieki grupom społecznym oraz ich
przedstawicielom (chłop, szpieg, czarownica).
Po historii pisarstwa biograficznego zawartego w dwóch pierwszych częściach autorzy
recenzowanej książki przenoszą czytelnika do współczesności. Ta oferuje biografii nowe
Recenzje
267
narzędzia badawcze i wyzwania. Jedną z nich jest perspektywa mikrohistoryczna (rozdział
„What Is Micro in Microhistory?”), stosowana początkowo wśród włoskich i amerykańskich historyków epoki wczesnonowożytnej, z Carlo Ginzburgiem (Ser i robaki) i Natalie
Zemon Davis (Powrót Martina Guerre’a) na czele1. Zawężenie skali obserwacji do mikro, odważne odrzucenie chronologii w dziełach stricte biograficznych, wzięcie pod uwagę
foucaultowskiej nieciągłości pozwoliło na dokonanie oryginalnego zapisu ludzkiego życia.
Paradygmat poszlakowy nie musi prowadzić do stworzenia opisu oderwanego od kontekstu
historycznego. Z kolei analiza niewielkich przestrzeni czasowych pozwala dostrzec chociażby rytuały przejścia oddzielające kolejne etapy życia. Niestety, rola i znaczenie mikrohistorii w badaniach biograficznych zostały w pracy zaciemnione wielością jej definicji
pojawiających się w kolejnych rozdziałach.
Kolejnym wyzwaniem i propozycją stojącymi przed pisarstwem biograficznym są studia nad literaturą dokumentu osobistego (Life Writing), które stanowią kontekst rozważań
w ostatniej, czwartej części pracy. O ile jednak antropologia historyczna miała znaczący
wpływ na biografizm, przyniosła nową perspektywę badawczą, to nie można tego tak jednoznacznie powiedzieć o Life Writing (rozdział „Biography in Academia and the Critical
Frontier in Life Writing: Where Biography Shifts into Life Writing”). Tutaj, jak w każdym
badaniu prowadzonym przez historyków, pojawia się pytanie dotyczące reprezentatywności uzyskiwanych wyników. Czy autobiograficzne świadectwa ludzi pomijanych przez
wieki w narracji historycznej można potraktować jak głos całej grupy, jak to proponują
tzw. Life Writerzy? Należy wyrazić sceptycyzm wobec takiego stanowiska, gdyż literatura
dokumentu osobistego najchętniej prezentuje bohatera w roli ofiary kontekstu społecznego
(czarnoskórzy niewolnicy w XIX w., kobieta w patriarchalnym, robotniczym środowisku).
Ponadto Life Writerzy częściej podejmują refleksję teoretyczno-literacką skupioną wokół
pytań o kształtującą się w dokumentach autobiograficznych tożsamość bohatera. Nie podejmują szerszej perspektywy – ewolucji osobowości na przestrzeni lat i próby zrozumienia
jak najszerszego kontekstu. Nic zatem dziwnego, że redaktorzy wyrażają sceptycyzm do
studiów spod znaku Life Writing i uznają je za oddzielną metodę badawczą (rozdział „The
Eclipse of Biography in Life Writing”).
Do mankamentów recenzowanej pracy należy zaliczyć brak jej zakończenia. Podsumowywałoby ono rozważania, a także wskazało na obszary badań, których w studium nie
udało się opisać. Natomiast krótkie teksty znajdujące się w dodatku nie są powiązane z całą
pracą oraz niewiele do niej wnoszą, można zatem uznać je za zbędne. Dla owocniejszej
dyskusji można było oddać głos większej liczbie badaczy; spośród 13 rozdziałów aż cztery
są pióra Rendersa (jeden z de Haanem). Taka redakcja być może ma na celu przedstawienie
odmiennego punktu widzenia od ustaleń angloamerykańskich badaczy. Być może jednym
z zamiarów książki jest chęć przezwyciężenia tego – dominującego współcześnie – dyskursu.
Theoretical Discussions of Biography. Approaches from History, Microhistory, and Life
Writing można uznać za książkę ważną. Porządkując sporo zagadnień, zarysowuje granice
między biografią naukową a dziennikarską i artystyczną. Omawiany tom jednocześnie sta C. Ginzburg, Ser i robaki. Wizja świata pewnego młynarza z XVI w., przeł. R. Kłos, posłowie
L. Szczucki, [Warszawa] 1989; N. Zemon Davis, The Return of Martin Guerre, Cambridge
Mass. 1983.
1
268
Recenzje
nowi swego rodzaju biografię pisarstwa biograficznego – nakreśla fazy jego wielowiekowego życia i opisuje najważniejsze metody stosowane przez uczonych biografów, na które
silny wpływ wywarły tendencje panujące w historiografii, a także historia i teoria literatury.
Można zatem uznać tę pracę zarówno za przewodnik po metodzie, jak i po całym pisarstwie
biograficznym. Co równie ważne, recenzowana książka opisuje metody oraz szanse stojące
przed biografią współcześnie, co stanowi o jej dodatkowej wartości.
Łukasz Wróbel
Toruń
Jerzy Holzer, Historyk w trybach historii. Wspomnienia,
Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2013, ss. 320
Wspomnienia niedawno zmarłego profesora Jerzego Holzera są książką niezwykłą
z dwóch względów. Po pierwsze, autor – będący międzynarodowym autorytetem w badaniach nad historią powszechną i Polski XX w. – z osobistej perspektywy, przyjmując
subiektywną narrację, opowiedział o epoce, o której do tej pory pisał głównie z punktu
widzenia badacza. Mimo to, snując biograficzną opowieść o sobie i dziejach rodzinnych,
nie przestał być historykiem – ogarnął refleksją popartą warsztatem historyka wydarzenia
i procesy, w których przyszło mu być aktorem lub statystą. Po drugie, wspomnienia Jerzego
Holzera są jego rozliczeniem z samym sobą i rolą, jaka przypadła mu w wymagającym
trudnych wyborów XX w. Rzadko zdarza się, że człowiek w autobiografii jest w stanie snuć
uczciwe, czasami bardzo krytyczne wobec własnych wyborów rozważania, zarazem zaś
zachować życzliwą wstrzemięźliwość w ocenach innych osób, nawet jeśli te nie odegrały
dobrej roli w jego własnym życiu.
Wspomnienia rozpoczyna swoisty kadisz – wspomnienie zmarłych (rozdział 1). Sięgając do rodzinnych dokumentów i wspomnień o członkach rodów ojca i matki: żydowskich,
galicyjskich rodzinach Holzerów i Meyerów, autor przedstawił pasjonujący szkic procesów
asymilacyjnych polskich Żydów w XIX i na początku XX w. Czasami narracja, pełna biograficznych szczegółów o licznych krewnych po mieczu i kądzieli, nasuwa czytelnikowi
myśl, że autor działa w duchu imperatywu: najważniejsze – nie zapomnij. Zarazem Holzer,
przywołując na pierwszy rzut oka zdawałoby się mało istotny detal, czasami oparty na
doświadczeniach własnych lub rodzinnych, czasami zaś przejęty np. z literatury, potrafi
stworzyć metaforę syntetyzującą w jednej scenie cały wielopokoleniowy proces:
Drogowskazem asymilacji wydawał mi się obraz z książki Alfreda Nossiga, Jan Prorok,
wydanej po polsku w 1892 roku i opisującej wydarzenia dwanaście lat wcześniejsze.
Podczas spacerów na lwowskiej promenadzie najpierw kroczyli starzy, rozmawiając
w jidysz, później dorośli, rozmawiając po niemiecku, wreszcie młodzież dyskutująca
po polsku (s. 35).
Recenzje
269
Opisana tu scena dostarczyła Holzerowi inspiracji przy pisaniu kilku naukowych artykułów o procesach asymilacyjnych Żydów galicyjskich na przełomie XIX i XX w.
Ostatnie pokolenie spacerowiczów kroczących po lwowskim deptaku stanowili rodzice
autora (rozdział 2): matka, mocno związana uczuciowo ze Lwowem, po ślubie zajmująca
się domem i wychowaniem dzieci, oraz ojciec, zaangażowany w okresie gimnazjalnym
w polskiej organizacji narodowej młodzieży (zapewne nieendeckiego „Zarzewia”), w początkowym zaś okresie I wojny światowej w działalność legionową, następnie po ukończeniu prawa na uniwersytecie lwowskim i przeprowadzce w połowie lat dwudziestych
ubiegłego stulecia do Warszawy, pracując m.in. jako doradca prawny i finansowy. Postaci
ojca poświęcił autor szczególnie dużo miejsca – zwłaszcza w trakcie II wojny światowej
i Holokaustu. Jego zapobiegliwości, wyczuciu sytuacji i czyhających zagrożeń najbliższa
rodzina Jerzego Holzera zawdzięczała ocalenie.
Wspomnienia z wczesnego dzieciństwa Jerzego Holzera związane są z przedwojenną
Warszawą, miastem widzianym oczami dziecka, topografią tras spacerów i rodzinnych
wizyt (rozdział 3). Na sielskim obrazie pojawia się jednak rysa – przybierający na sile
w drugiej połowie lat trzydziestych antysemityzm, odbierany ze zdziwieniem i z niedowierzaniem przez polską rodzinę o żydowskich korzeniach. Wprowadzaniu numerus clausus
nie tylko na poziomie wyższych uczelni, lecz także szkolnictwa szczebla średniego oraz separacji rodziców Polaków nie-Żydów od Polaków-Żydów podczas szkolnych wywiadówek
towarzyszyły przejawy zapamiętanej przez młodocianego Holzera solidarności nieżydowskiego środowiska znajomych i przyjaciół.
Nader ważne są rozdziały 4–6, poświęcone II wojnie światowej i niemieckiej okupacji Warszawy. Znamienny jest tytuł rozdziału otwierającego okupacyjne wspomnienia:
„Wojna: normalność na niby”. To chyba nawiązanie do wojennych wspomnień Kazimierza Wyki zatytułowanych Życie na niby. Oba tytuły są syntetyzującą konkluzją problemów związanych z egzystencją w okresie okupacji oraz rzeczywistości totalitarnych
reżimów. Jednostki, aby przeżyć, muszą przynajmniej częściowo zrezygnować z własnej
tożsamości i stwarzać pozory „normalności”, zyskując w ten sposób poczucie zbudowanej na ruchomych piaskach kruchej stabilizacji. Zarazem udawana „normalność” ma ich
maskować i chronić przed represjami – wtapiać w anonimowy tłum, w którym utajniają
cechy swej prawdziwej osobowości i biografii. Dla rodziny Holzerów wraz z okupacją
rozpoczęła się wyczerpująca gra o przeżycie. Polegała ona na dość częstych przeprowadzkach, zacieraniu śladów danych adresowych, wreszcie (motywowanej bynajmniej
nie tylko pragmatycznie) konwersji na katolicyzm, a także na odpowiednim zachowaniu: niewyróżnianiu się i nierzucaniu w oczy. Fragmentem niezwykle wymownym jest
strofowanie młodego Jerzego przez mamę, aby wracając do domu nie wodził ręką po
murach mijanych budynków – typowa dziecięca reakcja, którą psychologicznie można
uzasadniać poszukiwaniem wsparcia i stabilizacji – bo to może niepotrzebnie zwrócić
uwagę przechodniów. Wstrząsające są obszernie opisane przeżycia związane z szantażem
szmalcowników, gotowych wydać rodzinę Holzerów w przypadku niedostarczenia okupu. Niektórzy szantażyści odgrywali rolę osób dobrodusznych i z zasadami, lecz tylko po
to, aby efektywniej wymusić pieniądze. Z perspektywy nastolatka Jerzy Holzer potoczyście snuje też obserwacje dotyczące codzienności Warszawy podczas powstania i exodusu cywilnej ludności po jego upadku. Oprócz opisów postaci ludzi złych pojawiają się
postacie osób dobrych, najczęściej Polaków nie-Żydów, starających się pomóc, dających
270
Recenzje
wsparcie w grze o przeżycie. Zapamiętane postacie dobre w dziecięcych wspomnieniach
liczebnie przeważają...
Rzecz charakterystyczna, że okres powojenny, i to nie tylko pierwszych lat powojnia,
lecz całych dekad komunistycznej Polski, bynajmniej nie zakończył swoistej gry między
jednostką a państwem – w zależności od fazy rozwoju w mniejszym lub większym stopniu opresyjnym. Dwa razy, w następnych rozdziałach, dotyczących już lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych i jego badań historycznych, profesor Holzer krótko przypomniał,
że starał się w nich posługiwać konstruktem „totalitaryzmu”, poszukując wspólnych cech
reżimów „brunatnego” i „czerwonego”, zarazem jednak różnicując i niuansując różne tendencje totalitarne (s. 194 i 211). Jego wkład w dziedzinę badań nad dwudziestowiecznymi
reżimami typu totalitarnego okazał się szczególnie ważny w historiografii europejskiej.
We wspomnieniach, na przykładzie własnych losów, wyborów, reakcji autor wspomnień
nakreślił obraz jednostki wplątanej w tryby machiny państwa totalitarnego, ewoluującego
z czasem w kierunku mniej lub bardziej zliberalizowanego systemu autorytarnego. Naszkicował obraz ludzi i środowisk, z jakimi przyszło mu mieć do czynienia – obraz bynajmniej
nie do końca jednoznaczny, lecz pełen niuansów. Przy tym często stawiał pytania o własną
postawę – zawsze wprost. Takie też są odpowiedzi, będące krytycznym rozliczeniem się
z samym sobą. Jerzy Holzer rozpoczął od charakterystyki lewicującej formacji, do której
przynależność wybrał w okresie powojennym, oraz od przedstawienia swej działalności od
schyłku lat czterdziestych. Przekonany, że komunizm jest ustrojem sprawiedliwości społecznej, działał w Związku Młodzieży Polskiej, krótkotrwale w szeregach Służby Polsce,
wreszcie zaś do 1979 r. w PZPR. Interesująco, wieloaspektowo, naszkicował obraz środowiska swych nauczycieli akademickich w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, w którym studiował od 1950 r., potem zaś pracował od 1957 r. przez cały okres
PRL jako asystent, adiunkt, wreszcie zaś „wieczny” docent, za karę za swe krytyczne wobec
sytemu poglądy i dysydencką działalność. Dopiero po przełomie w 1990 r. otrzymał tytuł
profesorski. Zwłaszcza ciekawie wypada charakterystyka kadry naukowej w okresie stalinizmu (rozdział 9), złożonej z różnych światopoglądowo formacji akademików: zaangażowanych członków PZPR, ale też bezpartyjnych lewicowców, potrafiących czerpać twórcze
i oryginalne inspiracje z metodologii marksistowskiej, takich jak profesorowie Marian Małowist i Witold Kula, oraz nieco starszego pokolenia byłych BiP-owców związanych z AK,
takich jak Tadeusz Manteuffel i Aleksander Gieysztor. Mimo różnic światopoglądowych
dla środowiska IH UW charakterystyczny był swoisty treuga dei, umożliwiający w miarę
swobodną działalność naukową zwłaszcza po 1956 r., lecz również – z pewną ostrożnością
i ograniczeniami – przed „październikową odwilżą”.
Nie wiem, czy rozważania Jerzego Holzera zainspirują tych historyków, który niezdolni do głębszej analizy kontekstu, rozpoczęli od schyłku lat osiemdziesiątych krytykę absolutnie wszystkiego, co wydarzyło się w naukach historycznych w Polsce przed 1956 r.
i niedługo po tej dacie. Jednak warto zawsze przypominać, że bez wkładu takich wybitnych historyków jak Witold Kula i Marian Małowist, a później uczniów Małowista (m.in.
Benedykt Zientara, Henryk Samsonowicz, Bronisław Geremek – bliski kolega z okresu
studiów, a potem wieloletni przyjaciel Jerzego Holzera), polska historiografia pozostawałaby na arenie międzynarodowej kopciuszkiem i nie została doceniona przez wiodącą
w okresie powojennym francuską szkołę Annales. To jedna strona medalu. Druga dotyczy
bezpośrednio postaw politycznych środowiska uniwersyteckich nauczycieli, a później ich
Recenzje
271
uczniów, robiących kariery akademickie od przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych
w PRL. Kilkakrotnie (np. s. 153), charakteryzując poglądy występujące wówczas wśród
akademików będących członkami partii, do której autor wspomnień sam przecież należał,
Jerzy Holzer powrócił do rozróżnienia dwóch postaw nonkonformistycznych: tzw. rewizjonistów, chcących reformować socjalizm, oraz tzw. neopozytywistów, pragnących „ratować
substancję” społeczeństwa również za pomocą kompromisów, czasami – jak przyznał autor
– „zgniłych”, lecz dających szansę ocalenia przed większą destrukcją. Tak też zresztą oceniał własną postawę najpóźniej od lat sześćdziesiątych (s. 171).
Jako kompromis oceniać można zgodę Jerzego Holzera w 1964 r. na współpracę z wywiadem MSW w związku z wyjazdem na stypendium do Institut für Europäische Geschichte
w Moguncji. Zgoda obejmowała wyłącznie złożenie sprawozdania dotyczącego kontaktów
z niemieckimi historykami. Z powodu ograniczonego zaufania autora do „służb” opatrzona
została przez niego odręcznym dopiskiem, że współpraca dotyczyć ma wyłącznie spraw
niemieckich. Bez tego wyjazd byłby niemożliwy, skoro w tym samym roku SB w swych
aktach operacyjnych zwracała uwagę na wyrażaną przez Jerzego Holzera sympatię wobec
niektórych poglądów głoszonych przez Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego. Po latach, w 2005 r., w wywiadzie dla „Gazety Wyborczej”, stwierdził – jak przypomniał Paweł
Wroński, że:
[...] podpisał zgodę z pobudek patriotycznych. Wyjeżdżając do Niemiec, był bowiem
przekonany, że zgodnie z tym, co pisze polska propaganda, w RFN panują nastroje
rewizjonistyczne i neofaszystowskie, a Niemcy dążą do oderwania Ziem Zachodnich.
Wspominał, że rzeczywistość okazała się inna. W raportach napisał, że poglądy rewanżystowskie są w niemieckich środowiskach naukowych marginesem. Współpracę
zerwał po roku, nie ma w aktach informacji, by komukolwiek szkodził1.
Profesor Holzer nie był też zadowolony z innego „zgniłego kompromisu” – wystąpienia z szeregów PZPR dopiero w 1979 r., zamiast przynajmniej już w 1968 r. Mimo to
od połowy lat siedemdziesiątych nawiązał aktywną współpracę ze strukturami nielegalnej
demokratycznej opozycji: KOR i PPN, oraz pisywał teksty do opozycyjnych wydawnictw:
„Biuletyn Informacyjny”, „Zapis”, „Głos” (rozdział 16):
Dlaczego pozostawałem w partii do tego czasu, choć w połowie lat 70., po ostatecznym
krachu nadziei na modernizację i liberalizację [...] uznałem koncepcję ‘ratowania substancji’ za nierealną. W pewnej mierze można to określić jako oportunizm. Obawiałem
się, że rzucenie partyjnej legitymacji spowoduje usunięcie z uniwersytetu i trudności
z kontynuowaniem pracy naukowej, a emigrować nie chciałem (s. 207).
Holzer należał do tych, którzy dla siebie miejsca poza krajem nie mogli sobie wyobrazić...
Warto tutaj przypomnieć za Włodzimierzem Borodziejem (wydawcą pracy Polska wobec zjednoczenia Niemiec 1989–1991. Dokumenty dyplomatyczne) jeszcze jeden istotny
aspekt działalności Jerzego Holzera w Polskim Porozumieniu Niepodległościowym. Mia http://wyborcza.pl/1,75478,17252144,Jerzy_Holzer_nie_zyje_Wybitny_historyk_dzialacz.
html#ixzz3b9qS3Oyq (19.05.2015).
1
272
Recenzje
nowicie był on współautorem programowych tekstów o przyszłości stosunków polsko-niemieckich, które zrywały z fundamentalnymi założeniami polityki PRL wobec kwestii
powojennego podziału Niemiec, a po przełomie z 1989 r. wyznaczały kierunek polskiej
polityki zagranicznej wobec zjednoczenia Niemiec. Profesor Holzer już w 1978 r. przewidywał w przyszłości likwidację podziału na dwa państwa niemieckie, upatrując właśnie
w tym podziale element zniewolenia Polski. Zarazem uspokajał, że unifikacja Niemiec nie
będzie oznaczać zmiany zachodniej granicy Polski, stworzy zaś naszemu krajowi w zmienionej sytuacji międzynarodowej podstawę do lepszej współpracy z Zachodem, umacniając
zarazem jego suwerenność. U schyłku lat siedemdziesiątych tego rodzaju oceny i wizje
podzielać mogły jedynie dysydenckie elity, pod koniec zaś następnej dekady można już
było traktować je jako słowa prorocze.
Dalsze rozdziały życia Jerzego Holzera przypadły na okres z jednej strony łatwiejszy,
sprzyjający bowiem bardziej jednoznacznym wyborom, z drugiej zaś – wymagający wytrwałości, aby pozostać im wiernym. W trakcie tzw. karnawału „Solidarności” był nie tylko
aktywny społecznie jako jeden z jej założycieli na UW, lecz także naukowo: intensywnie
zbierał materiały do monografii o „Solidarności”, która ku niezadowoleniu PRL-owskich
władz ukazała się w okresie stanu wojennego zarówno w drugim obiegu w kraju, jak i zagranicą, a później była wielokrotnie wznawiana. Czteromiesięczne internowanie w Jaworzu
i zwolnienie, a także dalsze losy w latach osiemdziesiątych przedstawił autor wspomnień
w kolejnych rozdziałach, z których jeden nosi znamienny tytuł: „Esbecka gra i książka
o Solidarności”. Powrócił tutaj jeszcze raz do wątku „normalności na niby” i „gry” jako elementów rzeczywistości w państwie totalitarnym, czy też w przypadku schyłkowego PRL-u,
będącego raczej autorytarną parodią totalitaryzmu, bankrutującym operetkowym reżimem,
niemniej wciąż funkcjonującym według niektórych wcześniej wypracowanych reguł. Jedną
z nich było narzucenie zasad swoistej gry: państwo inscenizuje sytuacje mające kompromitować, a w konsekwencji lepiej kontrolować jednostkę; jednostka, aby siebie przed tym
chronić, musi prowadzić pewną grę pozorów wobec machiny państwowej. I znów Jerzy
Holzer naszkicował scenę plastycznie syntetyzującą cały ten mechanizm. Podczas tzw. rozmowy ostrzegawczej, tuż przed zwolnieniem po okresie internowania w Jaworzu, jeden
z funkcjonariuszy, doprowadzając Holzera przed budynek dla internowanych, zapytał:
„Pan mi zapewne ręki nie poda?” Jako człowiek łagodnego usposobienia odpowiedziałem: „Zachowywał się pan wobec mnie kulturalnie, więc do widzenia”. Podałem mu
rękę. Czy i ilu moich internowanych kolegów widziało tę dobrze wyreżyserowaną scenę? Nie wiem.
Ostatnie rozdziały wspomnień dotyczą działalności profesora po przełomie 1989 r.: jego
działalności naukowej w Instytucie Studiów Politycznych PAN oraz nauczycielskiej w Colegium Civitas. Obszerne fragmenty zostały też poświęcone uczniom i studentom, którzy
przeszli przez jego seminaria, wyjazdom na konferencje zagraniczne, a także problemom
związanym z działalnością w 1990 r. w komisji mającej dostęp do archiwów MSW oraz
z postawami wobec kwestii zjednoczenia Niemiec. W narracji tej części wspomnień, jak
wcześniej, przebija spokojny, zrównoważony ton opowieści o własnym życiu w kontekście
przełomowych zmian w Polsce i Europie. W ten sposób historyk Jerzy Holzer, autor wielu
klasycznych prac naukowych, opartych na obszernych analizach źródłowych, pod koniec
Recenzje
273
życia dostarczył pasjonującego źródła, pełnego głębokiej refleksji nad sobą samym i czasami, w których przyszło mu żyć. W jego narracji – warto jeszcze raz powtórzyć – przeważa
ton życzliwości wobec większości opisywanych postaci, które wywarły wpływ na jego
biografię, oraz odwaga w stawianiu pytań dotyczących własnych wyborów: politycznych,
naukowych, lecz także dotyczących życia prywatnego.
Warto zachować w życzliwej pamięci profesora Jerzego Holzera i tych zmarłych oraz
jeszcze żyjących historyków, którzy współtworzyli polską historiografię w kilku dekadach
powojennych, wznosząc ją na wysoki światowy poziom.
Igor Kąkolewski
Berlin
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
Do i od Redakcji
WPan
Prof. dr hab. Jacek Wijaczka
Redaktor naczelny czasopisma „Czasy Nowożytne“
Szanowny Panie Profesorze,
W ostatnim zeszycie „Czasów Nowożytnych” ukazał się w dziale recenzji tekst p. prof.
Marii Boguckiej, który jakoby dotyczy moich wspomnień „Historyk w trybach historii”.
W istocie rzeczy jest to paszkwil i kubeł pomyj nie na moje wspomnienia, ale na całe moje
życie. Z paszkwilem i pomyjami nie dyskutuje się. Mogę tylko wyrazić zdziwienie, że autorka zdecydowała się napisać i opublikować tekst o takim poziomie.
Z poważaniem
Jerzy Holzer
Warszawa 15 listopada 2014
Redaktor naczelny „Czasy Nowożytne”
Jacek Wijaczka
Sekretarz Redakcji
Łukasz Wróbel
Przesyłamy niniejszym list będący reakcją na opublikowaną w „Czasach Nowożytnych”
recenzję pani prof. Marii Boguckiej ze wspomnień prof. Jerzego Holzera.
Prosimy o wiadomość, kiedy list będzie opublikowany w redagowanym przez Panów
czasopiśmie.
Andrzej Friszke, Jan Skórzyński, Paweł Machcewicz,
Włodziemierz Borodziej, Andrzej Krzysztof Kunert,
Piotr Wróbel, Paweł Sowiński, Andrzej Krawczyk,
Tadeusz Szumowski
276
Do i od redakcji
Do wiadomości
Zarząd
Polskiego Towarzystwa Historycznego
W tomie 27 „Czasów Nowożytnych”, pisma wydawanego przez Polskie Towarzystwo
Historyczne, ukazała się recenzja prof. Marii Boguckiej ze wspomnień profesora Jerzego
Holzera „Historyk w trybach historii”. Forma recenzji jest w przypadku tekstu p. Boguckiej
myląca – w istocie mamy do czynienia z gatunkiem, który przywykło się określać mianem paszkwilu. Trudno inaczej nazwać artykuł, który przedstawia uczonego o ogromnym
dorobku, głęboko zaangażowanego w działania opozycji demokratycznej i Solidarności,
uwięzionego w stanie wojennym, jako modelowego oportunistę, partyjnego aparatczyka
i karierowicza, dla którego „najważniejsza była władza”. Ta ocena, a także zawarte w tekście Marii Boguckiej inwektywy i fałsze, budzą nasz głęboki sprzeciw.
Jako studenci i doktoranci Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego
uczęszczaliśmy na seminarium prowadzone przez Jerzego Holzera w latach 70. i później.
Zajęcia docenta Holzera, któremu władze komunistyczne przez 20 lat blokowały nominację
profesorską, należały do intelektualnie i poznawczo najciekawszych i do najbardziej odważnych. Nie było na nich tematów tabu. Na seminarium poznawaliśmy nieocenzurowaną
historię Polski XX wieku, historię komunizmu i teorie totalitaryzmu. Seminaryjne dyskusje, oparte o literaturę zachodnią i emigracyjną, były niezastąpioną szkołą myślenia, przykładem jak można zachować naukową uczciwość i niezależność w zakłamanym świecie
PRL. Doc. Holzer był także ważnym doradcą i wsparciem dla studentów zaangażowanych
w działalność opozycyjną. Organizowane przez niego obozy naukowe, prócz uczenia umiejętności zbierania relacji, pełniły ważną funkcję integrującą środowisko opozycyjne.
Nie wiedzieliśmy wtedy, że Jerzy Holzer był stałym autorem „Biuletynu Informacyjnego” KOR, wspołpracownikiem „Głosu” i „Krytyki” oraz członkiem zespołu Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. Jednak cała jego postawa – mimo członkostwa
w PZPR, z której wystąpił w 1979 roku – nie pozostawiała watpliwości, po której stronie
politycznego konfliktu między demokracją a dyktaturą się sytuował. Swój tyleż moralny,
co polityczny wybór Jerzy Holzer potwierdził w latach osiemdziesiątych. Wydana przezeń
w podziemiu książka „Solidarność 1980–1981. Geneza i historia” jest nie tylko znakomitą
monografią historyczną, ale także świadectwem ocalającym honor polskiej historiografii,
która w warunkach PRL potrafiła sprostać naukowym i obywatelskim wyzwaniom.
Prof. dr hab. Andrzej Friszke
Prof. dr hab. Paweł Machcewicz
Dr hab. Jan Skórzyński
Dr hab. Andrzej Krzysztof Kunert
Dr hab. Paweł Sowiński
Dr Piotr Wróbel
Dr Andrzej Krawczyk
Dr Tadeusz Szumowski
Prof. dr hab. Włodzimierz Borodziej
Do i od redakcji
277
Redakcja „Czasów Nowożytnych”
Sygnowany przez 9 wyżej wymienionych osób list nasuwa wrażenie, że nie czytały one
ani autobiografii prof. Jerzego Holzera, ani mojej recenzji. Każde w niej zdanie jest poparte
odpowiednim odsyłaczem do wyznań Jerzego Holzera. Zarzucanie mi fałszu i paszkwilanctwa jest zwykłą nieuczciwością, co każdy może sprawdzić. Wzmianka o nagonce, jaką
zorganizował na mnie Holzer w latach 60-tych, jest do sprawdzenia w numerach tygodnika
„Kultura” z 28 lipca 1963 r. i następnych.
Po opublikowaniu tej recenzji otrzymałam wiele telefonów i listów z gratulacjami i wyrazami poparcia.
List sygnowany przez 9 wyżej wymienionych osób oprócz fałszowania faktów i bezpodstawnych oskarżeń przynosi także próbę ograniczenia wolności dyskusji naukowej.
Warszawa, 25.11. 2014
prof. dr hab. Maria Bogucka
Do wiadomości:
Zarząd Polskiego Towarzystwa Historycznego
Prezydium Polskiej Akademii Umiejętności
Toruń, 10 grudnia 2014
Od Redaktorów Naczelnych „Czasów Nowożytnych”
Opublikowanie na łamach „Czasów Nowożytnych” (tom 27 z 2014 r.) recenzji autorstwa prof. Marii Boguckiej odnoszącej się do wspomnień prof. Jerzego Holzera wydanych
drukiem w Krakowie w 2013 r., a także jej artykułu Stosunek do przeszłości i jej przeżywanie w ponowoczesnym świecie popkultury (w: Historia dziś. Teoretyczne problemy wiedzy
o przeszłości, Kraków 2014), wywołało w środowisku historyków ożywioną, choć nie zawsze elegancką dyskusję. W związku z tym pragniemy oświadczyć, że:
1.Nie zabieramy głosu w sprawie sporu merytorycznego, tj. czy zarzuty prof. Marii
Boguckiej są w pełni uzasadnione, czy mogą być przedmiotem merytorycznej dyskusji
i posiadania innych poglądów na temat wagi wspomnianych zarzutów itd.
2.Należy jednak stwierdzić, że krytyczne teksty prof. Boguckiej dotyczą ważnych
spraw postaw naukowych w epoce PRL-u, w związku z czym mogą i powinny być dyskutowane, nawet gdy odnoszą się do takich czy innych uczonych, żyjących dziś lub nieżyjących. Historia, w tym również historia nauki, nie może się obywać bez takich czy innych
ustaleń personalnych. Dotyczy to nie tylko twórczości naukowej sensu stricto, lecz także
postaw moralnych oraz politycznych i ich skutków w okresie np. okupacji niemieckiej lub
specyficznego ustroju PRL-u.
3. Słuszna czy też nie krytyka prof. Boguckiej może więc być kwestionowana zarówno
przez żyjącego uczonego, którego to dotyczy, jak i osób występujących w jego obronie (jak
278
Do i od redakcji
np. prof. Włodzimierz Lengauer, jako członek rodziny Małowistów) i innych uczonych.
Rzecz w tym, aby spór miał charakter merytoryczny, a nie polegał na obrzucaniu prof.
Marii Boguckiej zarzutami niedopuszczalnymi w polemikach, takimi jak np. pisanie o Jej
recenzji jako o „paszkwilu”. Odrzucić także należy z punktu widzenia nauki historycznej
dążenie do ograniczenia swobody wypowiedzi naukowych, swego rodzaju „zakazywania”
zajmowania się minioną epoką i postawami ludzi w tej epoce. Tym bardziej należy wyrazić
wątpliwość wobec praktyk operowania zarzutami natury prawnej i szukania drogi sądowej
dla dochodzenia swoich racji w sporze o fakty historyczne.
4.Zarzuty prof. Boguckiej, chociaż dotyczą osób publicznych, nie odnoszą się do ich
życia prywatnego, lecz do działań publicznych w minionej epoce. Nie można ich zatem
nazwać ani zniesławieniem, ani tym bardziej zniewagą konkretnych osób, gdyż mieszczą
się w granicach dopuszczalnej krytyki naukowej.
prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz
(były redaktor naczelny)
prof. dr hab. Jacek Wijaczka
(obecny redaktor naczelny)
Czasy Nowożytne
TOM 28
ROK 2015
N o ta e d y t o r s k a
Autorzy chcący opublikować artykuł lub artykuł recenzyjny powinni na adres redakcji
przesłać lub dostarczyć osobiście jeden egzemplarz wydruku komputerowego oraz zapisu
na płycie CD w programie Word dla Windows. Nie należy tekstów formatować.
Ponadto należy spełnić następujące wymagania edytorskie:
– Objętość artykułu maksymalnie 40 stron, czcionka (Times New Roman) tekstu głów
nego 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy zamieszczone na dole strony, ze skrótami w języku łacińskim (ibidem, item),
czcionka (Times New Roman) tekstu przypisu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy odwołujące się do niepublikowanych źródeł archiwalnych winny zawierać
nazwę archiwum, nazwę zespołu archiwalnego, sygnaturę, stronę, kartę, tytuł doku
mentu (wszystko pisane bez kursywy), np.:
1. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy,
sygn. 928, k. 33, Konsystorz Polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego do
Wojewody Pomorskiego w Bydgoszczy.
2. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej, Departament Wy
znaniowy, sygn. 1057, s. 19–20, ks. J. Szeruda, ks. Z. Michelis do MAP.
– Przypisy odwołujące się do książek pojedynczych autorów, jak też o nierozdzielnym
autorstwie, winny zawierać: autora (autorów), tytuł książki (kursywą), miejsce i rok
wydania, stronę, np.:
3. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich, Olsztyn 1992, s. 21–22.
4.Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI—XVIII wieku,
Kielce 1995, s. 16.
– Przypisy odwołujące się do prac zbiorowych winny zawierać: autora wewnętrznego
opracowania, tytuł wewnętrznego opracowania (kursywą), tytuł książki, w której zo
stało ono umieszczone, redaktora lub tego, kto ją opracował, miejsce i rok wydania,
stronę, np.:
5. J. Maciuszko, Protestanckie wzorce osobowości — uwagi o środowisku pastorskim,
w: Doskonałość, zbawienie, rodzina. Z badań nad protestantyzmem, red. Z. Pasek,
Kraków 2005, s. 69–78.
– Przypisy odwołujące się do czasopism naukowych winny zawierać: autora, tytuł arty
kułu (kursywą), tytuł czasopisma (w cudzysłowie) ew. rocznik, rok publikacji, kolejny
tom (ew. numer, zeszyt) oraz stronę, np.:
6. S. Salmonowicz, Z problematyki procesów o czary. Uwagi na marginesie najnowszej literatury, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 2, s. 209–221.
7. A. Wyrobisz, Mieszczanie w opinii staropolskich literatów, „Przegląd Historyczny”
R. 2, 1991, z. 1, s. 51–57.
280
Nota edytorska
– Przypisy źródłowe z odwołaniem się do wytworów prasowych winny zawierać: autora,
tytuł artykułu (kursywą), tytuł gazety (w cudzysłowie), datę publikacji (dla dzienników
i tygodników rok, numer, dzień i miesiąc, pisany słownie); dla miesięczników i kwar
talników rok i miesiąc, kolejny numer, opcjonalnie stronę, np.:
8. R. Daniłowicz, Ziemia Marszałka, „Rzeczpospolita” 2007, nr 263 (7860) z 10–11
listopada.
9.T. M. Płużański, Gen. August Emil Fieldorf. Miejsce pogrzebania nieznane, mor
dercy nieosądzeni, „Gazeta Polska” 2007, nr 46 (747) z 14 listopada, s. 26–27.
10.J. Zabielski, Żołnierze tragicznej sprawy. Narodowe Siły Zbrojne, „Myśl.pl. Pismo
narodowo-konserwatywne” 2007, nr 6, s. 32–42.
– W przypisach odwołujących się do już podanego źródła należy się posłużyć łacińskimi
skrótami (ibidem, idem, eadem).
– W przypadku odwoływania się np. do wielu prac jednego autora należy stosować następujący schemat: imię i nazwisko autora, skrót tytułu (bez wielokropka) pisany kursywą,
strona; np. odwołanie do pozycji z przykładu 3:
11.S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego, s. 21–22.
12.Ibidem, s. 156.
– Przy artykule recenzyjnym należy podać imię i nazwisko autora recenzowanej książki
oraz pełny tytuł danej publikacji, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania oraz liczbę stron.
– Fragmenty cytatów wykorzystywanych w tekście należy pisać w cudzysłowie, bez kur
sywy.
– Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku angielskim lub francuskim
albo niemieckim, ewentualnie – jeśli jest to uzasadnione tematyką tekstu – w języku
rosyjskim (również tytułu artykułu), o objętości nie przekraczającej 1/2 strony, czcionka
tekstu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Ewentualne (niezbędne) materiały graficzne winny być przygotowane w taki sposób,
aby nadawały się bezpośrednio do reprodukcji.
– Oprócz artykułu prosimy o dostarczenie krótkiego biogramu (według wzoru w Notach
o Autorach).
Recenzenci
prof. dr hab. Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen), dr hab. Marian Chachaj, prof. UMCS (Lublin)
prof. dr hab. Andrzej Chwalba (Kraków), prof. dr Iwan Michelangelo D’Aprile (Potsdam)
prof. dr hab. Jerzy Dygdała (Warszawa–Toruń), prof. dr Karin Friedrich (Aberdeen)
dr hab. Stefan Gąsiorowski (Kraków), prof. dr hab. Henryk Gmiterek (Lublin)
dr hab. Andrzej Kamieński, prof. PAN (Poznań), prof. dr hab. Edmund Kizik (Gdańsk)
dr hab. Michał Kopczyński, prof. UW (Warszawa), prof. dr hab. Cezary Kuklo (Białystok)
prof. dr hab. Janusz Małłek (Toruń), prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
prof. dr hab. Krzysztof Mikulski (Toruń), prof. dr hab. Zdzisław Noga (Kraków)
dr hab. Wojciech Saletra, prof. UJK (Kielce), prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz (Toruń)
prof. dr hab. Szczepan Wierzchosławski (Toruń), prof. dr hab. Edward Włodarczyk (Szczecin)
Opracowanie redakcyjne i korekta
Małgorzata Piątkowska
Tłumaczenia na język angielski
Tristan Korecki
Projekt okładki
Marek Moćko
Skład i formatowanie komputerowe
Józef Bąkowski
Copyright © by Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Historycznego
Stowarzyszenie „Czasy Nowożytne”
Nakład 200 egzemplarzy
Druk i oprawa: Sowa – druk na życzenie®
www.sowadruk.pl tel. 22 431–81–40

Tom 28 - Czasy nowożytne

Transkrypt

Podobne dokumenty

Ewa Klajman-Gomolińska, Milczenia z Bogiem

Romuald Rosiński, Wybór poezji krajeńsk

Myśl społeczna Mykyty Szapowała