docArmatura i Rurociągi
download 
Reklamacja Transkrypt
Armatura i Rurociągi
Armatura i Rurociągi ISSN 1640-9310 WYDAWCA: PRZEDSIĘBIORSTWO NAUKOWO-TECHNICZNE CIBET Sp. z o.o. Kwartalnik techniczny · Zeszyt 2/2013 (kwiecień – czerwiec), (rok XIII) Doświadczona firma z nowoczesną woczesną filozofi l ą Connect with Quality Podziemny i dobry niezawodny dzięki obudowanemu łożyskowaniu zabezpieczony dzięki samozamykającej pokrywce o długiej żywotności dzięki zdwojonemu odwodnieniu Hydrant podziemny VAG HYDRUS® G To optymalny wybór wszędzie tam, gdzie potrzebny jest niezawodny hydrant podziemny. Unikatowa konstrukcja, dzięki obustronnemu odwodnieniu oraz innym zastosowanym rozwiązaniom nie ma podstawowych wad większości hydrantów. Dla sieci wodociągowych z polietylenu dostępny również w wersji VAG HYDRUS® PE. Doradcy firmy VAG chętnie zaprezentują Państwu cechy funkcjonalne wyrobu, pomogą przy optymalnym doborze, przedstawią referencje i opinie klientów. Prosimy o zapytania i zapraszamy do odwiedzenia naszej strony. www.vag-polska.com ISSN 1640-9310 Armatura i Rurociągi ISSN 1640-9310 WYDAWCA: PRZEDSIĘBIORSTWO NAUKOWO-TECHNICZNE CIBET Sp. z o.o. Kwartalnik techniczny · Zeszyt 2/2013 (kwiecień – czerwiec), (rok XIII) Armatura i Rurociągi 2/2013, kwiecień - czerwiec www.cibet.pl Doświadczona firma z nowoczesną woczesną filozofi l ą W tym numerze: 2 12 Łożysko pozbawione obszaru martwego zabezpiecza armaturę współpracującą z trudnymi mediami Dave Buse, Daniel Zwick 14 Kolejny etap (r)ewolucji – czwarty mimośród Agnieszka Wojciechowska 16 Większa efektywność energetyczna dzięki odpowiednio dobranej armaturze zwrotnej Uwe Herberger-Rosin 19 Smartfon jako uniwersalne urządzenie diagnostyczne. Koncepcja diagnostyki błędów przyjazna dla użytkownika Andreas Friedrich, Peter Göhner 24 Śpisz spokojnie dzięki certyfikowanym produktom Festo 26 Kęty modernizują kanały ściekowe o dużych średnicach za pomocą rur zwojowych 28 Zautomatyzowany monitoring hałasu w rurociągach wody pitnej Martin Bürger, Tobias Nayda, Jürgen Kurz 32 Oszczędności na „2. biegu” – pompa o regulowanej prędkości obrotowej z funkcją dual displacement. Znaczne oszczędności energii w porównaniu do zasilanych bezpośrednio z sieci silników asynchronicznych pracujących w układach hydraulicznych Andreas Noll 35 Uszczelnienia elastomerowe z materiałów o wysokiej jakości są odporne na dekompresję wybuchową Michael Krüger 37 Co? Od kogo? 40 Co, gdzie, kiedy? – Informacje o targach, konferencjach, kongresach, sympozjach Connect with Quality KL-202x210_OK.indd 1 Doniesienia – aktualne informacje i wiadomości 13-05-17 09:47 Copyright © 2013 Przedsiębiorstwo Naukowo-Techniczne CIBET Sp. z o.o. Warszawa. Wszelkie prawa zastrzeżone. Jakiekolwiek co do formy wykorzystanie materiałów zamieszczonych w niniejszym zeszycie dozwolone jest wyłącznie za pisemną zgodą Wydawcy. Zezwala się jedynie na przedruk spisu treści. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 1 DONIESIENIA Elektrohydrauliczny napęd armatury o „elektrycznym charakterze” Dotychczas napędy armatury zbudowane były z całkowicie rozdzielonych układów hydraulicznego, mechanicznego i elektrycznego. Poszczególne komponenty były połączone za pomocą złączy i przewodów. W efekcie te złożone systemy wymagały często intensywnej konserwacji, a ponadto podatne były na awarie i wycieki. Nowy elektrohydrauliczny napęd armatury pn. TriVAX równie proste, jak siłownika elektrycznego. Dzięki kompaktowej i zamkniętej budowie cykl konserwacji został wydłużony do pięciu lat”. Użytkownik może obsługiwać zintegrowany układ elektroniczny napędu TriVAX przez interfejs człowiek-maszyna (HMI) (elektroniczny interfejs użytkownika). Możliwe jest również sterowanie z oddalonego stanowiska dyspozytorskiego. Wyposażenie w złącza standardowych magistrali (Profibus PA, HART, Foundation Fieldbus) pozwala włączyć napęd TriVAX w istniejące systemy automatyki. Ponieważ mamy do czynienia z inteligentnym rozwiązaniem, prosty elektryczny sygnał wystarczy, aby uruchomić TriVAX. Operatorzy rurociągów mogą sterować przepustnicami odcinającymi, rozmieszczonymi niekiedy w kilometrowych odstępach, za pomo(Tri oznacza połączenie trzech cą napędu TriVAX, wysyłając układów – hydraulicznego, prosty elektryczny impuls. mechanicznego i elektroniczHermetyczny korpus zanego, VAX oznacza „Valve pewnia również bezpieczną Actuator”) w przeciwieństwie eksploatację napędu TriVAX do napędu wyłącznie elek- w strefach zagrożonych wytrycznego dzięki przyłączone- buchem (ochrona przeciwmu układowi hydraulicznemu wybuchowa zgodna z ATEX jest silny i charakteryzuje się II2GD Ex d IIB T4). Przemysł długą żywotnością. W związku procesowy zainteresowany z jego kompaktową, zamk- będzie kolejnymi funkcjami, niętą konstrukcją nie wymaga takimi jak „szybkie zamknięprzewodów olejowych, pra- cie” i „zamknięcie awaryjne”. cuje czysto i bez wycieków. Napęd armatury TriVAX jest „TriVAX jest elektrohydraulicznym napędem o «elektrycznym charakterze»”, podkreślił Marcus Grödl, kierownik działu Armatura zautomatyzowana w firmie HOERBIGER Automatisierungstechnik. „Jego obsługa i montaż są zatem uzasadniony również w wymagających zastosowaniach w elektrowniach oraz instalacjach gazu ziemnego, ropy naftowej oraz w przemyśle chemicznym. Materiały zastosowane przy produkcji tej serii (w tym poliuretanowe uszczelnienia tłoka) gwarantują długą i bezawaryjną pracę również w warunkach bezsmarowych. Siłowniki PCM standardowo wyposażone są w element magnetyczny pozwalający na zastosowanie wości znajdują się praktycznie w każdym z 13 rozdziałów publikacji. Znacznie, w porównaniu do poprzednich wydań, rozbudowane zostały działy: szybkozłączy, siłowników pneumatycznych i specjalistycznych urządzeń pomiarowych. W nowym katalogu kontraktonowych czujników położenia tłoka (tzw. BSPT – bezstykowa sygnalizacja położenia tłoka). Zamówienia są realizowane, podobnie jak w przypadku pozostałych serii, w ciągu 24 godzin; dostępne są siłowniki w średnicach od 25 do 200 mm. produkty zostały pokazane w sposób bardzo dobrze czytelny – tak wizualnie, jak i merytorycznie. Poruszanie się w zbiorze tak dużej ilości informacji, na ponad 700 stronach katalogu, ułatwia praktyczny, obrazkowy spis treści. Gratisowe egzemplarze katalogu można zamawiać przez telefon, albo poprzez formularz zamieszczony na stronie: http://www.pneumat. com.pl/katalog#8374. W ostatnim czasie firma poinformowała również o dostępnym już nowym katalogu firmowym pn. „Pneumatyka”. IV wydanie katalogu zostało wzbogacone o prezentację nowych serii produktów. No- www.pneumat.com.pl Nowa przepustnica odcinająca dla rurociągów z polietylenu i polipropylenu Stale rośnie liczba tych instalacji, w których wykorzystuje się rury z tworzywa sztucznego. Stanowią one szczególne wyzwanie dla techniki armaturowej, ponieważ rurociągi z tworzywa sztucznego charakteryzują się w odróżnieniu od, na przykład, rur stalowych stałą średnicą zewnętrzną, a ich przekrój wewnętrzny maleje wraz ze wzrostem grubości ścianek. Zmniejszenie wewnętrznej średnicy rury przy- nosi ryzyko, że tarcza przepustnicy, wychylając się z korpusu, zawadzi o wewnętrzną ściankę rury. Fazowanie osłabia kołnierz rurociągu, w dodatku tym silniej, im wyższe jest ciśnienie i zarazem grubość ścianki. Mamy do czynienia nie tylko z osłabieniem konstrukcji, ale również utrudnieniem produkcji i związanymi z tym dodatkowymi kosztami. Wspomnianych niedogodności można uniknąć, dzięki Poszerzenie profilu produkcji przez Pneumat System Firma Pneumat System rozszerzyła swój profil produkcyjny o popularne siłowniki pneumatyczne CNOMO (standard AFNOR NF E 49- 2 001) serii PCM. Gwarantuje to pełną zamienność z siłownikami innych producentów wykonywanymi zgodnie z wymienioną normą. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 DONIESIENIA zastosowaniu przepustnicy odcinającej BFL firmy CTA (Center Tech Armaturen GmbH). Przepustnica z uszczelnieniem miękkim posiada wymienialny, samostabilizujący się pierścień gniazda oraz tarczę o dogodnych właściwościach hydrodynamicznych z potrójnie łożyskowanym jednoczęściowym wałkiem. Armatura dostępna jest w wykonaniu międzykołnierzowym lub kołnierzowym, dla ciśnienia PN 10 i PN 16. Dzięki specjalnemu wykonaniu nowej przepustnicy BFL do instalacji w rurociągach z PP/PE biura inżynieryjne zyskują większe bezpieczeństwo projektowania, a inżynierowe i wykonawcy instalacji nie są narażeni na ponoszenie nieoczekiwanych kosztów. Wykonawcy unikają fazowania kołnierzy, a zatem nowa armatura pomaga uniknąć potencjalnych błędów montażowych. Dwa w jednym Konferencja „Remonty i utrzymanie Ruchu” w Tarnowie Wykorzystując nowoczesne systemy informatyczne typu: ERP/EAM/CMMS, można w znaczący sposób zminimalizować ryzyko powstawania niespodziewanych awarii, zaplanować przeglądy, remonty bądź wymiany części lub podzespołu, zmniejszając tym samym czas trwania przestoju. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 ł TROVIS 6495-2 6495 2 Regulator przemysłowy W wielu instalacjach alacjach przemysłowych potrzebne są dwa regulacji, które wa obwody regulacji może obsłużyć nowy regulator TROVIS 6495-2. Jest bardzo łatwy w obsłudze, a tekstowe menu o przejrzystej strukturze bezbłędnie prowadzi do najbardziej szczegółowych funkcji. Specjalistom można zdradzić, że regulator ten może m.in. płynnie przełączać strukturę obwodów regulacyjnych, ograniczać wielkość składnika całkującego i wszechstronnie obsługiwać wielkości zakłócające. Oczywiście nastawy można wprowadzać także za pomocą dostępnego bezpłatnie programu TROVIS-VIEW. Do eksperymentowania służy bezpłatny emulator programu o identycznym sposobie obsługi. Najlepiej wypróbować go od razu: www.samson.de Produkte Support & Downloads A01095PL Wyjątkowym zainteresowaniem uczestników cieszył się panel dyskusyjny – Utrzymanie ruchu w nowoczesnym przedsiębiorstwie, którego moderatorem był Marek Wilkanowicz (Basel Orlen Polyolefins). – Na etapie wdrażania projektów wspomagających działalność PKN ORLEN wprowadziliśmy macierz ryzyka, która pozwala nam na podejmowanie świadomych decyzji – powiedział Arkadiusz Piotrowski, główny inżynier utrzymania ruchu w PKN ORLEN. Piotr Zelba, szef służb utrzymania ruchu w Anwilu, stwierdził, że analiza ryzyka wiąże się z odpowiednim zarządzaniem budżetem remontowym. W czasie debaty poruszono również temat właściwego planowania i organizacji prac, zarówno zakładowych, jak i firm zewnętrznych. Zastanawiano się nad kwestią kontroli i planowania kosztów. – Ile razy, organizując przetargi, przegrywamy, ponieważ wybieramy rozwiązania najtańsze. Nie może być tak, że to cena decyduje o tym, co kupujemy – stwierdził Ireneusz Marciniak, wiceprezes Grupy Azoty ZAK S.A. W debacie znalazło się też miejsce na REKLAMA Zakończyła się kolejna, VI już konferencja z cyklu: „Remonty i Utrzymanie Ruchu w Przemyśle Chemicznym i Rafineryjnym”. Organizatorami tegorocznej konferencji były BMP Sp. z o.o. oraz Grupa Azoty S.A. – honorowy gospodarz wydarzenia. Podczas konferencji odbyło się 5 sesji tematycznych z zakresu utrzymania ruchu, które odniosły się do zagadnień: Jak poprawić efektywność urządzeń i instalacji, jak wygląda dziś diagnostyka maszyn, zarządzanie projektami czy optymalizacja kosztów – to tylko niektóre z nich. Nie zabrakło także wykładów na temat gospodarki smarowniczej oraz systemów wspierających utrzymanie ruchu w przemyśle. Utrzymanie ruchu obok produkcji i sprzedaży to jedno z najważniejszych zadań w nowoczesnym przedsiębiorstwie. Już na etapie planowania nowych inwestycji obejmujących linie produkcyjne, maszyny, urządzenia i instalacje, projektanci muszą uwzględnić procesy umożliwiające nie tylko pełne ich technologiczne opomiarowanie, ale również bieżącą diagnostykę i monitoring stanu technicznego. Poprzez dokładną analizę gromadzonych informacji obejmujących m.in. zużycie energii elektrycznej, środków smarnych, wielkości drgań, generowanego hałasu czy grubości ścianek na rurociągach i zbiornikach, podejmuje się dziś decyzje o przeglądach i remontach. SAMSON Sp. z o.o. Automatyka i Technika Pomiarowa al. Krakowska 197 · 02-180 Warszawa Telefon: (0 22) 57 39 777 · Telefaks: (0 22) 57 39 776 E-mail: [email protected] · www.samson.com.pl DONIESIENIA tematy związane z aktualnymi problemami zakładów i służb UR, zaletami korzystania z doświadczenia firm zewnętrznych. Partnerami branżowymi tegorocznej konferencji były: Sanwil Polska Sp. z o.o., Belse Sp. z o.o., Spetech Sp. z o.o., Emmerson Process Management, John Crane Poland Sp. z o.o., Pentair Valves&Controls Polska Sp. z o.o., Mowta Sp. z o.o. Konferencję zakończyła wycieczka do zakładu Grupy Azoty w Tarnowie, w trakcie której jej uczestnicy obejrzeli Wytwórnię Wodoru i instalację do produkcji poliamidów. www.chemia.e-bmp.pl/remonty Kulowy zawór zwrotny z luźnym kołnierzem Firma Hawle Armaturen GmbH (Freilassing, Niemcy) od ponad 40 lat produkuje ciężką armaturę przeznaczoną dla komunalnych sieci gazowych, wodociągowych i ściekowych. Armatura marki Hawle stosowana jest przeważnie w ciśnieniowych przewodach ściekowych oraz stacjach pompowych. stali nierdzewnej, które podczas nanoszenia powłoki zabezpieczono w takim stopniu, żeby wykluczyć korozję szczelinową między tuleją z gwintem wewnętrznym a korpusem. Korpus został wykonany z żeliwa sferoidalnego (GJS-400), który pokrywany jest epoksydową powłoką prosz- Nowy kulowy zawór zwrotny ma luźny kołnierz, który znacznie ułatwia wymianę zainstalowanych zaworów. Dzięki rezygnacji z elementu demontażowego wykop w trakcie budowy instalacji może mieć odpowiednio mniejsze wymiary. obudowie zostało umieszczone gwintowane złącze ze Nowy napęd niepełnoobrotowy dla przepustnic i zaworów kurkowych 4 Uruchomienie oraz obsługa napędów SQ .2 przebiegają identycznie jak w przypadku napędów wieloobrotowych SA .2 wprowadzonych w 2010 r. Ułatwia to zadania stojące przed personelem obsługowym, gdy w instalacji działają oba typy napędów. Uzupełnieniem jest identyczne roz- wiązanie sterowania. Obie serie dostarczane są ze zintegrowanymi sterownikami AM i AC. Kolejnymi punktami, które firma AUMA silnie akcentowała na tegorocznych targach Wasser Berlin były napędy do zastosowań wodociągowych oraz odprowadzania ścieków, a także polepszenie ochrony antykorozyjnej dzięki podwójnej powłoce proszkowej. Pierwsze silniki z bezpieczeństwem w klasie IE4 Kulowy zawór Kulowy zawór zwrotny firmy Hawle zwrotny firmy Hawle wyposażony jest w przegubowe wieko, które z kową firmy Hawle. Maksyłatwością otwiera się i zamy- malne ciśnienie robocze wyka oraz uniemożliwia odkrę- nosi 16 bar. Kulowy zawór cenie śrub, nakrętek z pod- zwrotny dostępny jest w rozkładkami na tyle, żeby mogły miarach od DN 80 do DN 200. one spaść do wykopu. W planach firmy jest produkAby umożliwić opróżnienie cja w zakresie rozmiarów od lub przepłukanie zaworu, w DN 50 do DN 300. Firma AUMA zaprezentowała na targach Wasser Berlin 2013 nowy napęd niepełnoobrotowy o nazwie SQ .2 przeznaczony do automatyzacji przepustnic i zaworów kurkowych. Napędy mają być dostępne w drugim kwartale 2013 r. i zastąpią poprzednią serię SG .1. W odróżnieniu od wcześniejszej serii do serii SQ .2 lacji niż poprzednik – SGR. Mowa tu o precyzyjniejszej nastawie oraz wyższej dopuszczalnej liczbie cykli roboczych w ciągu godziny. wprowadzono dodatkowy rozmiar. W efekcie zakres momentu obrotowego został w tej serii ponad dwukrotnie rozszerzony, obejmuje teraz zakres od 50 Nm do 2400 Nm. Nowa seria pozwala również uzyskać krótsze czasy przestawienia. Wersja SQR przeznaczona do regulacyjnego trybu pracy zapewnia lepsze właściwości regu- Na tegorocznych targach HANNOVER MESSE w Hanowerze, firma Bauer Gear Motor zaprezentowała pierwsze motoreduktory ze zwiększonym bezpieczeństwem w klasie IE4. Ich silniki synchroniczne z magnesem trwałym serii S stały się więc najwydajniejszymi silnikami w przestrzeniach zagrożonych wybuchem. jest mowa mogą również być realizowane w wysokiej klasie energooszczędności. W dniu dzisiejszym większość silników pracujących w środowiskach wybuchowych ma klasę efektywności IE1. Wydajność tę można zwiększyć dzięki użyciu przetwornic częstotliwości, ale to wciąż zbyt mało. Silniki stworzone przez Bauer Gear Motor mają moc od 0,55 do 15 kW i mogą być stosowane w strefach 1 oraz 21. Mogą również utrzymywać stałą prędkość niezależnie od obciążenia. Silniki z magnesem trwałym mają lepszą wydajność niż silniki indukcyjne, nawet przy częściowym obciążeniu podczas pracy nie przy obrotach znamionowych. Mają znacznie większą gęstość mocy, co jest istotne dla ich utrzymania. Mogą również wytwarzać wyższe wartości momentu obrotowego w tej samej mocy niż silniki indukcyjne, pozwalając użytkownikom na wymiarowanie mniejszych silników, a więc tańszych, do określonych aplikacji. Silniki do pracy w takich obszarach są zwolnione z obowiązywania przepisów UE dotyczących minimalnych wydajności, ponieważ ochrona przed wybuchem ma pierwszeństwo przed oszczędnością energii. To plasuje sektory takie jak ropa naftowa, gaz i górnictwo w niekorzystnej sytuacji w momencie, gdy chcą poprawić własną skuteczność. Chociaż wzgląd na bezpieczeństwo jest na pierwszym miejscu, producenci w ww. sektorach przemysłowych muszą podnosić wydajność systemów, ale w stopniu o 40% mniejszym, niż w innych branżach. Wprowadzenie nowych silników Bauer IE4 oznacza tym samym, że aplikacje, o których www.automatyka.pl Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 DONIESIENIA XV jubileuszowa konferencja Globemy W dniach 5-7 czerwca b.r. w Łodzi odbywała się międzynarodowa konferencja zorganizowana przez firmę Globema. Tematem wiodącym tegorocznej konferencji były Innowacyjne Rozwiązania Geoprzestrzenne – Smart Geospatial Solutions. W tym roku w programie konferencji znalazły się m.in.: ■ prezentacja technicznych możliwości wdrożenia i wykorzystania systemów SmartGrid ■ prezentacja produktów z rodziny Google Maps i Google Earth dla biznesu ■ warsztaty i pokaz na żywo FFA – systemu klasy WorkForce Management (WFM) do organizacji prac w terenie i zarządzania pracownikami mobilnymi ■ warsztaty EC.GIS – kompleksowego systemu do zarządzania majątkiem sieciowym dla ciepłownictwa, w tym najnowsze moduły do zarządzania służebnością przesyłu ■ rozwiązania do zarządzania majątkiem sieciowym w gazownictwie, wodociągach oraz przesyle ropy ■ prezentacje techniczne, referaty i panele dyskusyjne; referaty zgłoszone przez gości. Konferencji towarzyszyła wystawa, podczas której zobaczyć można było najnowsze funkcjonalności rozwiązań oferowanych przez Globemę i jej partnerów. Międzynarodowa konferencja w Łodzi zakończyła uroczysta gala z okazji 15-lecia powstania firmy Globema. www.globema.com.pl Polska premiera sterownika przyszłości „To kompaktowe urządzenie w najbliższych latach zmieni oblicze przemysłu” – stwierdził Jarosław Gracel, analityk biznesowy z firmy ASTOR. PACSystems RXi Controller jako jeden z pierwszych na rynku będzie pozwalał na zdalny dostęp z poziomu urządzeń wyposażonych w system Android. Dzięki temu daje on możliwość lepszej integracji z otoczeniem przemysłowym, a z pomocą dowolnego smartfonu będzie można nadzorować prace oraz stany awaryjne instalacji oraz prowadzić zdalny serwis z dowolnego miejsca na ziemi. „Ta funkcjonalność pozwala na zdalny monitoring z jednej ręki np. serii 10 systemów sterowania oczyszczalniami ścieków w mniejszych miejscowościach, gdzie nie ma budżetu na lokalny stały nadzór nad instalacją. Możliwy jest również monitoring lub prowadzenie diagnostyki i serwisu wyprodukowanych i wyeksportowanych maszyn na cały świat przez ekipy serwisowe producenta” – przypomniał Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 REKLAMA Jedna z największych premier urządzeń w 2013 r. – PACSystems RXi Controller – to innowacyjne rozwiązanie od GE Inteligent Platforms dostarczające możliwości, które o kilka lat wyprzedzają obecne systemy sterowania i kontrolowania obiektów przemysłowych. Za wprowadzenie PACSystems RXi Controller na polski rynek odpowiada ASTOR – generalny dystrybutor GE Inteligent Platforms. DONIESIENIA prezes ASTORA Stefan Życzkowski. Sterownik wyposażony jest w rozbudowane systemy zabezpieczeń przed niepowołanym dostępem. Ogromny nacisk w nowym rozwiązaniu położono nie tylko na technologii gwarantującej dużą wydajności niezawodność, ale przede wszystkim na uproszczenie architektury całego systemu sterowania, podniesienie bezpieczeństwa oraz ułatwienie i przyspieszenie konfiguracji, wdrożenia oraz serwisu. Urządzenie wykorzystuje engine PAC oraz system operacyjny czasu rzeczywistego VxWorks, które wraz z narzędziem Profity Machine Edition pozwalają intuicyjnie dopasować sterownik do konkretnych systemów funkcjonujących w obiekcie. Zastosowana w urządzeniu technologia COM Express zwiększa wydajność do poziomu zaskakującego w urzą- dzeniu o tak niewielkich rozmiarach. 10 MB pamięci programu i dwurdzeniowy procesor 1.0 GHz pozwalają tworzyć w ramach PACSystems RXi Controller złożone aplikacje sterujące. Kompaktowa budowa integrująca kontroler, zasilacz, moduły komunikacyjne oraz inteligentny wyświetlacz stwarzają projektantom nieograniczone możliwości budowania algorytmów sterowania dla różnych obiektów. Z punktu widzenia bezpieczeństwa inwestycji, PACSystems RXi Controller umożliwia utrzymywanie kosztów na stałym, niskim poziomie przez cały okres działania instalacji. Zdalne sterowanie urządzeniem, dostęp do wiedzy i części zamiennych oraz łatwa aktualizacja pozwalają znacząco obniżyć TCO (Total Cost Ownership) obiektu. www.astor.com.pl Niezwykły enkoder od Turcka Firma Turck opracowała pierwszy o wysokiej rozdzielczości enkoder bezdotykowy, który jest odporny na działanie pól magnetycznych i zużycie. Enkoder składa się z czujnika indukcyjnego i elementów pozycjonujących zamkniętych w szczelnej obudowie i nie posiadających ze sobą kontaktu. Użytkownicy mogą sparametryzować urządzenie, aby działało jako enkoder inkrementalny, absolutny itp. To sprawia, że nadaje się do prawie wszystkich zastosowań przemysłowych, zastępując wiele innych typów tych urządzeń. Dzięki interfejsowi I/O-Link, programiści będą mogli ustawiać na nim sygnały wyjściowe, punkty przełączania oraz zakresy pomiarowe. Koder działa na zasadzie pomiaru rezonansu w obwodzie pomiarowym. Takie podejście pozwala kompensować drgania oraz przesunięcia o amplitudzie 4 mm. W związku z tym, że urządzenie nie opiera się o magnesy, ani cewki indukcyjne, pole magnetyczne nie zakłóca pomiaru. Separacja elementów czujnikowych i pozycjonujących pozwala nie przenosić na czujnik żadnych drgań czy wstrząsów pochodzących od obracającego się wału. Turck zauważa, że enkoder o symbolu RI360P-QR24 jest jednym z najbardziej odpornych na zakłócenia optyczne i magnetyczne tego typu urządzeń. Brak efektu zużycia pozwala wyeliminować przestoje maszyn oraz pozostaje niezwykle precyzyjny. www.drives.co.uk ROTAMASS 3 Series – Pomiar przepływu masowego oraz gęstości ROTAMASS – przepływomierz masowy Coriolisa firmy Yokogawa – to urządzenie dokonujące bezpośredniego pomiaru przepływu masowego, wykorzystujące do celu tego pomiaru efekt Coriolisa. Urządzenia dostępne są w wersji zintegrowanej lub rozdzielnej. Wszystkie modele wyposażone są w wysokiej klasy elektronikę, która zapewnia dokładność oraz stabilność pomiaru również w strefach zagrożonych wybuchem. Przepływomierze te poradzą sobie z wieloma trudnymi mediami, takimi jak na przykład: płyny wielofazowe, media o wysokiej lepkości (pasty, zawiesiny), ciecze zapowietrzone. Dzięki specjalnej obudowie „box in box” udało się zminimalizować wpływ sił zewnętrznych (w tym wibracji rurociągu) na dokładność oraz stabilność pomiaru. Przepływomierze ROTAMASS są dostępne w wykonaniu do strefy zagrożonej wybuchem (certyfikaty: ATEX, FM, IECEx, GOST/RTN, INMETRO, NEPSI, KOSHA). Mogą być stosowane do pomiarów rozliczeniowych – certyfikat MID zgodnie z OIML R-117-1. Osiągają poziom bezpieczeństwa SIL2 – dla pojedynczego urządzenia oraz SIL3 – w układzie redundantnym. Zakres temperatury pracy od -200 do 350 stopni Celsjusza pokrywa wymagania praktycznie wszystkich aplikacji, w których może znaleźć zastosowane urządzenie tego typu. ROTAMASS standardowo wyposażony jest w dwa wyjścia analogowe, dwa wyjścia impulsowe oraz protokół komunikacyjny HART. Na życzenie klienta dostępne są też wersje z Foundation Fieldbus lub Modbus. W ostatnim czasie Yokogawa wprowadziła kolejne ulepszenia do swoich przepływomierzy Coriolisa. Poprawie uległy maksymalne wartości ciśnienia pracy i aktualnie wynoszą one do 400 bar dla najmniejszych rozmiarów oraz do 95 bar dla największych. Zmianie uległa też konstrukcja obudowy, dzięki czemu zmniejszeniu uległy wymiary zewnętrzne urządzenia i jest ono łatwiejsze do montażu. Rozszerzeniu uległ także zakres przyłączy, które mogą być stosowane w aplikacjach sanitarnych (przemysł spożywczy), gdzie przepływomierze Coriolisa znajdują powszechne zastosowanie. Fabryka przepływomierzy ROTAMASS znajduje się na terenie Niemiec. Tam też trwają ciągłe prace nad poprawą jakości urządzeń. Fabryka otwarta jest na realizację specjalnych zamówień dostosowanych do indywidualnych potrzeb klientów. www.yokogawa.pl Monitoring sieci wodociągowej przez internet Na stronach Doniesienia zamieścimy również informacje od Państwa. Kontakt z redakcją: faks (22) 57 39 721, e-mail: [email protected] DONIESIENIA z Państwa firmy 6 nie ścieków, stacje uzdatniania wody i oczyszczalnie ścieków, rozmieszczone na obszarze o wielkości prawie 30 km2. Stąd decyzja o wprowadzeniu systemu, który umożliwia operatorom poszczególnych obiektów GPK w Oleśnicy tworzy 19 bezprzewodowe zarządzanie obiektów, w tym przepompow- pracą każdego z nich. Gminne Przedsiębiorstwo Komunalne w Oleśnicy od 1,5 roku wykorzystuje innowacyjny system telemetryczny, który umożliwia zdalne monitorowanie i sterowanie siecią wodociągową. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 DONIESIENIA Wcześniej spółka korzystała z podobnego rozwiązania, ale z czasem przestał on spełniać oczekiwania. W konkursie ofert dla nowego systemu został wybrany system proponowany przez wrocławską firmę Rhino, która specjalizuje się w tworzeniu rozwiązań z zakresu zdalnego monitorowania i sterowania obiektami sieci wod-kan. Poza częstymi wyjazdami ekip technicznych w celu obsługi funkcjonowania obiektów, kolejną wadą dotychczasowego rozwiązania był brak bieżącej informacji na temat miejsca wystąpienia awarii – najczęściej zarządca dowiadywał się o wszystkim po fakcie. Wzrost precyzji pozycjonowania kanalizacyjnej podgląd procesów, jakie tam zachodzą i obserwację stanu urządzeń na monitorze PC w czasie rzeczywistym, z każdego miejsca z dostępem do Internetu. Odpowiednie oprogramowanie na bieżąco informuje zarządcę obiektu o wszelkich awariach. W tym celu wyświetlane są informacje na monitorze komputera albo wysyłane operatorowi wiadomości typu SMS. Umożliwia to zapobieganie wystąpieniu usterek sieci. Dzięki możliwości dostępu do systemu przez przeglądarkę internetową można zdalnie mierzyć poziom wody i ścieków w zbiornikach oraz ich przepływ w rurociągu. A w przypadku awarii albo braku zasilania pracownicy odpowiedzialni za dany obiekt są od razu o tym informowani za pomocą SMS – stwierdził Jarosław Polański, prezes zarządu GPK w Oleśnicy. Rozruch z dostrajaniem urządzenia metodą prób i błędów należy już do przeszłości. Dzięki precyzyjnie wykonanemu dławikowi na bypassie wzmacniacz pneumatyczny typu 3755 firmy SAMSON można precyzyjnie wyregulować odpowiednio do potrzeb i w takiej pozycji zaplombować. Ponieważ wzmacniacz jest całkowicie odciążony, pracuje niezawodnie i jest stabilny w zmieniających się warunkach ciśnienia. Dostarcza sygnał ciśnieniowy „jeden do jeden” z określoną histerezą. A wszystko to robi bardzo cicho. Wdrożone rozwiązanie o nazwie RhinoWM (od ang. Water Metering) opiera się na bezprzewodowej transmisji danych w technologii GPRS/ /GSM. System umożliwia osobie odpowiedzialnej za poprawne funkcjonowanie sieci wodociągowej i www.rhinohome.com W połączeniu z ustawnikiem pozycyjnym wzmacniacz oferuje jeszcze więcej: oba urządzenia zapewniają szybkie i precyzyjne pozycjonowanie zaworu, nawet przy bardzo dużym przepływie lub przy dużych spadkach ciśnienia. Nowy pomysł na sieci bezprzewodowe Yokogawa Electric wprowadza technologię „Wireless Anywhere” do zakładów przemysłowych. Sieć do monitorowania oraz kontroli aplikacji wykorzystuje w niej protokół ISA100.11a. Wzmacniacz pneumatyczny typu 3755 firmy SAMSON to wzrost wydajności wiejsze przystosowanie się producentów do realizacji postulatów ISA100.11a w produkcji nowych czujników oraz przyspieszy czas wprowadzania ich na rynek. Na koniec 2013 r. Yokogawa planuje rozpoczęcie uwalniania pierwszych modułów. Yokogawa agresywnie promuje tę koncepcję, aby rozszerzyć zastosowanie systemów oraz usług zgod- 2. Współpraca z innymi członkami ISA100 Wirenych z ISA100.11a Zachęca less Compliance Institute to do wprowadzania bezna rzecz zwiększenia liczprzewodowych rozwiązań, by członków oraz promoktóre są otwarte, elastyczne wania akceptacji dla oraz niezawodne, właśnie w ISA100.11a jako standaraplikacjach przemysłowych. du przemysłowego. Systemy bezprzewodowe Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 A01088PL Firma planuje wprowa1. Opracowanie bezprzewodzić na rynek specjalne dowych modułów pozwalających na korzystanie z adaptery ISA100.11a. różnych technologii polowych. Pozwoli to na łat- www.automatyka.pl REKLAMA ISA100.11a pozwalają na re- 3. Zachęcanie klientów do korzystania z sieci w sysdundancję sieci oraz znacztemach monitorowania i nie większy zasięg niż w kontroli. Yokogawa bęprzypadku konkurencyjnych dzie dążyć do poprawy systemów. efektywności tych urząAby wspomóc nową techdzeń, które zwiększą ponologię w zadomowieniu się trzebę wykorzystania now zakładach przemysłowych technologii bezprzewych, Yokogawa będzie reawodowych. lizować trzy inicjatywy: SAMSON Sp. z o.o. Automatyka i Technika Pomiarowa al. Krakowska 197 · 02-180 Warszawa Telefon: (0 22) 57 39 777 · Telefaks: (0 22) 57 39 776 E-mail: [email protected] · www.samson.com.pl DONIESIENIA XXIII Konferencja z cyklu: Postęp techniczny w wodociągach W dniach 24-25 października b.r. we Wrocławiu będzie miała miejsce XXIII już konferencja naukowo-techniczna z cyklu: POSTĘP TECHNICZNY w WODOCIĄGACH. Konferencja jest w tym roku współorganizowana przez Oddział Dolnośląski PZIiTS oraz Miejskie przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji SA we Wrocławiu, a także przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu oraz firmę SEEN Technologie Sp. z o.o. Patronat naukowy nad konferencją sprawuje Sekcja Inżynierii Sanitarnej Komitetu Inżynierii Lądowej i Wodnej PAN. Celem konferencji jest prezentacja i ocena osiągnięć dokonanych w dziedzinie systemów oczyszczania wód powierzchniowych, podziemnych i infiltracyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem następujących zagadnień: ■ Jakość wody ujmowanej przez zakłady wodociągowe ■ Rozwój i skuteczność technologii oczyszczania wody – krajowe osiągnięcia ■ Badania i intensyfikacja procesów jednostkowych oczyszczania wody ■ Nowoczesne metody dezynfekcji wody; uboczne produkty dezynfekcji ■ Przemiany i usuwanie zanieczyszczeń organicznych z wody ■ Zagospodarowanie osadów i popłuczyn w zakładach wodociągowych ■ Wpływ stanu sieci wodociągowej na jakość wody u odbiorców. Dodatkowe informacje można znaleźć na stronie internetowej PZIiTS: www.pzits.not.pl. Budowa magistrali wodociągowej metodą mikrotunelowania W północnej części Wrocławia powstaje nowa magistrala wodociągowa, do której wykonania została wybrana nowoczesna metoda bezwykopowa. Dzięki takiemu wyborowi prace budowlane nie powodują uciążliwych dla mieszkańców utrudnień w ruchu ulicznym. do wody całe ulice lub nawet osiedla”. Rurociąg budowany jest metodą mikrotunelowania, czyli bez potrzeby rozkopywania dróg i ulic. Technologia mikrotunelowania polega na przepychaniu rury, podążającej w ślad za głowicą wiercącą tunel. Wiertła drążące tunel są sterowane zdalnie. Nad kontrolą kierunku poruszania się głowicy czuwa laser. We Wrocławiu wybrano najbardziej zautomatyzowaną metodę budowy wodociągu. Całkowity koszt budowy magistrali wynosi 76 mln zł. Magistrala ma być gotowa do użytku w październiku b.r. Jej wykonanie zostało podzielone na 4 etapy. Jak zapewnił Konrad Antkowiak „dzięki nowej magistrali zniknie ryzyko wielogodzinnej awarii, która mogła by odciąć od dostępu www.wodkaneko.pl System do inspekcji sieci w Jaworznie Od lutego bieżącego roku stan rur kanalizacyjnych w Jaworznie monitoruje nowoczesny system do inspekcji sieci, którego najważniejszym elementem jest kolorowa kamera zamontowana na wózku z głowicą obrotową. System do inspekcji sieci o nazwie ROVION kosztował 8 Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Jaworznie blisko ćwierć miliona zł. Większość składających się na niego urządzeń zostało zabudowanych w jednym z pojazdów służb technicznych. Tam wysyłane są materiały wideo zarejestrowane przez wózek z kame- pozwala m.in. na skuteczniejsze wykrywanie uszkodzeń oraz typowanie odcinków wymagających modernizacji. Dzięki kamerze możliwe jest szybsze zlokalizowanie ewentualnych pęknięć rur, przeszkód, które zalegają w kanale i utrudniają przepływ ścieków, Funkcjonalność nowego a także zlokalizowanie wszelsystemu służącego do inkich dzikich i nielegalnych spekcji rur ściekowych wypodłączeń kanalizacyjnych”. jaśnił rzecznik MPWiK w Jaworznie, Sławomir Grucel: „Użycie kamery telewizyjnej www.wodkaneko.pl rą, który wjeżdża do rur. Wózek jest sterowany przez operatora, z którym łączy go kabel o długości 200 m. Specjalne oprogramowanie pozwala na wzbogacenie foto-raportów o grafiki odcinków i wykresy spadków. W Łodzi (prawie) bez przecieków Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Łodzi opublikował informacje traktujące o stratach wody, które firmie udało się utrzymać na zeszłorocznym poziomie 5 m3 dziennie na kilometr sieci wodociągowej. Co stawia łódzką spółkę w czołówce firm wodociągowych w kraju z najniższymi stratami wody. Wynik osiągnięty przez ZWiK oznacza, że w 2012 r. z powodu nieszczelnych rur bądź awarii z liczącej blisko 2000 km sieci wyciekało ok. 1 mln litrów wody na dobę. Wydaje się sporo, ale jeśli pamiętać będziemy, że w tym samym czasie ZWiK wtłaczał do sieci 116 mln litrów – okaże się, że tracony był już tylko niecały 1% dostarczanej wody. Według analiz firmy Saur, sieć ze stratami na poziomie 5-10 m3 wody na kilometr sieci na dobę, można uznać za znakomicie uszczelnioną. Jeszcze 5 lat wcześniej straty wody w Łodzi były dwukrotnie większe, a na początku lat 90. ubiegłego wieku nawet pięciokrotnie. Rozpoczęta wtedy walka ze stratami wody polegała na: zacementowaniu magistrali dostarczających wodę do miasta, później również rur w mieście. Zamontowano przepustnice i zasuwy nowej generacji, zmniejszające czas potrzebny do odcięcia uszkodzonego odcinka wodociągu; obecnie montowane są zasuwy sterowane zdalnie, które mogą zamknąć się od razu po wykryciu przecieku. Do wykrywania tych ostatnich używane są z kolei za pomocą specjalnych czujników akustycznych, które pokazują wycieki tak małe, że niewidoczne dla ludzkiego oka. www.zwik.lodz.pl Efektywny system napędów pomp hydraulicznych Firma Bosch Rexroth Sp. z o.o. poinformowała o wprowadzeniu efektywnego systemu napędów pomp hydraulicznych o nazwie SYNTRONIX. go zaprogramowania cyklu pracy pompy w czasie wolnych ruchów lub biegu jałowego maszyny. Syntronix to system umożliwiający napęd pomp hydraulicznych o stałej i zmiennej prędkości obrotowej, silnikami elektrycznymi o regulowanych obrotach. Syntronix SvP 7000, czyli serwonapęd Rexroth sterujący prędkością obrotową pompy pozwalający zredukować zużycie energii nawet o 80%, a o 20 dB(A) emisję hałasu w porównaniu do zastosowania standardowego silnika elektrycznego. Napęd jest stosowany do aplikacji o zapotrzebowaniu mocy do 60 kW. Chodzi tu głównie o maszyny do tworzyw sztucznych i maszyny odlewnicze. Zastosowanie takich napędów umożliwia zmniejszenie zapotrzebowania na energię oraz znaczne zredukowanie poziomu hałasu wytwarzanego przez maszynę. Główna oszczędność osiągnięta zostaje w wyniku odpowiednie- Bosch Rexroth zaoferował trzy rozwiązania napędów. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 DONIESIENIA Syntronix FcP5000 – zastosowanie standardowego silnika elektrycznego o regulowanych obrotach ze sterowaniem Rexroth. Napęd może być stosowany w aplikacjach z zapotrzebowaniem mocy do 7,5 kW. Zastosowanie tego napędu pozwala na zredukowanie zużycia energii o 70% i zmniejszenie emisji hałasu o 20%. Ich zastosowanie to głównie obrabiarki. Syntronix DFEn5000 – serwonapęd Rexroth i SYD- FE – pompy osiowo-tłoczkowej z elektronicznym regulatorem pozwala zastosować ten napęd do aplikacji odpowiadających zapotrzebowaniu mocy rzędu od 37 do 630 kW, w szczególności w prasach i dużych wtryskarkach. Połączenie serwonapędu i pompy o zmiennej objętości dało wynik w postaci oszczędności energii, zmniejszenia emisji hałasu i optymalizacji cyklu. www.boschrexroth.pl W lutym 2013 r. firma KSB wprowadziła na rynek najnowszą generację produkowanej nieprzerwanie od 1936 r. normowej pompy wodnej o nazwie Etanorm. Udoskonalony typoszereg obejmuje 43 wielkości hydrauliczne, które mogą być napędzane dwu- lub czerobiegunowymi silnikami elektrycznymi. Dodatkowe wielkości hydrauliczne poszerzają istniejący raster i umożliwiają optymalny dobór wielkości pompy do zadanego punktu pracy. Konstruktorzy KSB pracowali intensywnie nad nową wersją agregatu stosując metodę komputerowej symulacji przepływu (Computational Fluid Dynamics/CFD). Za pomocą tej techniki zoptymalizowano hydraulikę pompy a wyniki sprawdzono podczas licznych testów. Dzięki energooszczędnej hydraulice wszystkie agregaty już dziś spełniają wymagania dyrektywy nr 547/ /2012/EG dla pomp wodnych, która zacznie obowiązywać w 2015 r. Inżynierowie położyli duży nacisk na dobre parametry ssania i niską wartość NPSH, chcąc w ten sposób zmniejszyć ryzyko kawitacji oraz umożliwić spokojną i stabilną pracę nawet w trudnych warunkach. W ten sposób zwiększono niezawodność agregatów pompowych i podwyższono dyspozycyjność całej instalacji. Nowatorska zabudowa uszczelek korpusu zapewnia szczelność pomiędzy korpusem a pokrywą pompy także przy bardzo zmiennych warunkach pracy. Za pomocą metody elementów skończonych (MES) udało się poprawić sztywność agregatów, co pozwoliło zwiększyć wartości dopuszczalne dla sił oraz momentów działających na korpus pompy. Pompa jest dostępna w różnych wariantach uszczelnienia wału oraz w takich wykonaniach materiałowych, jak: żeliwo szare, brąz, żeliwo sferoidalne oraz stal nierdzewna. Dzięki temu zakres zastosowań nowego Etanormu znacznie wykracza poza jego dotychczasowe standardowe użycie w układach wodnych. Powiększona komora uszczelnienia mechanicznego umożliwia lepsze odpowietrzanie tego obszaru, jak również ułatwia montaż i demontaż uszczelnień mechanicznych. Podobnie, jak wszystkie pompy przemysłowe produkcji KSB, także pompy Etanorm są dostarczane z wirnikami stoczonymi na punkt pracy. W ten sposób, a dodatkowo także poprzez wprowadzenie dodatkowych wielkości hydraulicznych jest możliwy dobór agregatu pompowego zoptymalizowany pod względem energooszczędności. Typoszereg będzie produkowany według jednakowego standardu jakości w 4 różnych zakładach produkcyjnych: w Niemczech, Indiach, Chinach i RPA. Po- Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 REKLAMA Nowa generacja najczęściej sprzedawanej normowej pompy wodnej na świecie DONIESIENIA Przyznana w 2013 r. nagroda Grand Prix jest dużym wyróżnieniem dla toruńskiej spółki, która od długiego czasu dostarcza na rynek armaturę chemoodporną, aparaturę metalową oraz pompy dla przemysłu chemicznego. www.tofama.eu Materiał uszczelnienia przetestowany zgodnie z nową wytyczną dotyczącą elastomerów Firma KLINGER® wykorzystała doświadczenia i wiedzę zdobytą podczas prac rozwojowych nad materiałem KLINGER® Quantum do produkcji KLINGERSIL® C-4430, wzmocnionego włóknami materiału uszczelnień o najwyższej odporności na ścis- nej dotyczącej elastomerów. Wytyczna Federalnego Urzędu Ochrony Środowiska zastępuje testy KTW (zalecenia Federalnego Urzędu Zdrowia dotyczące tworzyw sztucznych w kontakcie z wodą pitną) i stawia zaostrzone wymagania materiałom uszczelnień. Dzięki energooszczędnej hydraulice pompa Etanorm już dziś spełnia wymagania unijnej dyrektywy 547/2012/EG dla pomp wodnych, która wejdzie w życie w 2015 r. zwoli to zwiększyć dostępność pomp i części zamiennych oraz uprościć system zakupów dla firm o zasięgu globalnym. Od 1936 r. wyprodukowano ponad 1,5 mln egzempla- rzy pompy typoszeregu ETA, co czyni ją najczęściej sprzedawaną pompą wodną na świecie. www.ksb.pl TOFAMA S.A. nagrodzona Podczas tegorocznych VI Międzynarodowych Targów i Konferencji Przemysłu Chemicznego „Expochem 2013”, które odbyły się na przełomie lutego i marca b.r. w Katowicach, toruńska firma TOFAMA S.A. otrzymała nagrodę Grand Prix EXPOCHEM 2013 w dziedzinie aparatury i urządzeń za zespół pompowy, wirowy, jednostopniowy, poziomy typu KAN-Ex w wersji standard i Atex. Nagrodzone pompy przeznaczone są do pompowania mediów agresywnych chemicznie i są użytkowane we wszystkich znaczących zakładach chemicznych w Polsce. Nie jest to pierwsza nagroda dla produktów TOFAMA S.A. W ubiegłym roku nagrodzony został typoszereg pomp pionowych chemoodpornych, przeznaczonych do pracy w strefie zagrożonej wybuchem typu KFN-Ex. kanie. Wykorzystanie „technologii Quantum” w produkcji KLINGERSIL® C-4430 zaowocowało stworzeniem materiału uszczelnień o poszerzonym zakresie właściwości: KLINGERSIL® C-4430plus. Ze względu na pozbawioną siarki technologię sieciowania KLINGERSIL® C4430plus nadaje się szczególnie do stosowania w kontakcie z wodą pitną oraz artykułami spożywczymi. Przeprowadzane są kolejne ® Materiał KLINGERSIL C- testy w zakresie kontaktów 4430plus został poddany tes- materiału z wodą pitną. tom pod kątem jego właściwości w kontakcie z wodą pitną według nowej wytycz- www.klinger.pl 10 Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 DONIESIENIA Ograniczony wyciek i odporność na ściskanie – uszczelnienie grafitowe wzmocnione włóknem Nowa generacja opracowanego przez firmę Frenzelit uszczelnienia grafitowego wzmocnionego włóknem pn. novatec® PREMIUM XP charakteryzuje się wyraźnie ograniczonym wyciekiem i równocześnie doskonałą odpornością na ściskanie. Ze względu na wysoką zawartość grafitu ma ono w zakresie odporności na działanie medium i stabilności temperaturowej znaczną przewagę nad tradycyjnymi uszczelnieniami z włóknem. Lepsze właściwości tego materiału uszczelnienia o niemal uniwersalnym zastosowaniu w temperaturze sięgającej 300°C są efektem odpowiedniego ustawienia struktury grafitu. Każdy materiał uszczelnienia musi mieć określoną zdolność do osiadania, aby dopasować się do powierzchni uszczelniających. Podczas montażu mikroporowatość, która umożliwia dopasowanie, jest redukowana wraz ze wzrostem nacisku. Wobec tego oczywistym jest, że struktura zastosowanych składników receptury w znacznym stopniu decyduje o sprawności uszczelnienia. W produkcji generacji „Extended Performance” (XP) uszczelnienia grafitowego wzmocnionego włóknem novatec® PREMIUM XP stosuje się wyrafinowaną technologię. Używany jest też grafit o specjalnej budowie z płytek i ziaren w odpowiednich proporcjach. W efekcie uzyskiwane są ogromne korzyści. Przy identycznych parametrach mechanicznych udoskonalony materiał uszczelnienia ogranicza wyciek ponad dziesięciokrotnie. Parametry uszczelnienia novatec® PREMIUM XP wy- znaczone wg normy EN 13555 pozwalają na satysfakcjonujący dobór według nowej wytycznej VDI z zachowaniem klasy wycieku L0.01. mianowicie większą odporność na działanie medium, ponieważ niemal nie przedostaje się ono do wnętrza uszczelnienia. A niski wyciek pozytywnie wpływa na odporOgraniczenie wycieku przy- ność temperaturową systemu nosi kolejne korzyści niemal uszczelniającego. w każdym zastosowaniu. Wyższa szczelność oznacza REKLAMA /BT[XLBEEP German EngineeRING 0SJOHJPETQFDKBMJTUØX ƴXJBUPXFV[OBOJFEMBOJFNJFDLJFKT[UVLJJOȈZOJFSZKOFKXJnjȈFTJǗ [KFKOJF[BXPEOPǴDJnjEPLUØSFKKBLVXBȈBNZQS[ZD[ZOJBKnjTJǗ UBLȈFOBT[FPSJOHJ+VȈPEQPOBEMBULBE[JFNZXv(FSNBO &OHJOFFRINGwT[D[FHØMOZOBDJTLOBPTUBUOJnjTZMBCǗ Największy magazyn oringów w Europie 1POBEQP[ZDKJ Elastomerowe uszczelnienia formowe 5BLȈFXHTQFDZöLBDKJLMJFOUB Własne receptury i produkcja mieszanek Duże i małe serie Szeroki wachlarz mieszanek włącznie z FFKM Dopuszczenia i zgodności dla wielu materiałów: Bezpośrednie informacje www.COG.de 5FM 'BY MVC5FM '%"641,58%7(8/4'"/4*83"4#4JJOOF C. Otto Gehrckens (NC)$P,(t(FISTUàDLFOt1JOOFCFSHt/JFNDZ Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 ŋF NR MD ]D URNX V \ŧ MZ 1D RG 11 ARMATURA Łożysko pozbawione obszaru martwego zabezpiecza armaturę współpracującą z trudnymi mediami Dave Buse; Daniel Zwick *) Błędy łożyskowania wałka są w praktyce najczęstszą przyczyną awarii potrójnie mimośrodowych przepustnic odcinających. Ponieważ metalowa tuleja łożyskowa musi charakteryzować się wysoką dokładnością wykonania i dopuszczalna jest tylko niewielka tolerancja pasowania między wałkiem a tuleją, nawet najmniejsze ciała obce, które znajdą się między tymi elementami, mogą doprowadzić do uszkodzenia armatury. Opisane w artykule łożysko zapobiega przedostawaniu się niepożądanego medium do tulei łożyskowych. To opatentowane „łożysko bez obszaru martwego” z powodzeniem sprawdza się w praktyce. Najczęstszą przyczyną awarii potrójnie mimośrodowych przepustnic odcinających jest niewłaściwe łożyskowanie wałka. Problem ten wynika z faktu, że metalowa tuleja łożyskowa musi być wykonana z dużą precyzją i dopuszczalna jest tylko niewielka tolerancja pasowania między wałkiem i tuleją. Najmniejsze nawet ciała obce, które znajdą się między wałkiem i tuleją mogą spowodować uszkodzenie armatury. Potrójnie mimośrodowe przepustnice odcinające w ścisłym sensie to armatura z uszczelnieniem metal na metal, która dopuszcza ugięcie wałka tylko w niewielkim zakresie, aby zagwarantować sprawne domknięcie zależne od momentu obrotowego. Dlatego też nieocenioną zaletą w tej sytuacji jest optymalna konstrukcja tulei łożyskowych, które umieszczone są możliwie blisko środka korpusu, tak żeby maksymalnie ograniczać moment zginający wałka. W przypadku niezanieczyszczonych mediów, takich jak woda czy powietrze, prawdopodobieństwo gromadzenia się osadów w tulejach łożyskowych jest 12 niewielkie. Jednak w licznych zastosowaniach w przemyśle petrochemicznym, chemicznym i innych branżach używanych jest wiele innych mediów, które poważnie utrudniają działanie łożysk w armaturze. Znanych jest wiele zastosowań trudnych i rodzących problemy, jak choćby transport siarkowych gazów resztkowych lub gazu kwaśnego w rafineriach bądź w instalacjach oczyszczania gazu. W przypadku gazów zawierających siarkę występuje niekorzystne zjawisko polegające na tym, że podczas schładzania siarka może wytrącać się w postaci stałej. Jeżeli zmiana stanu skupienia nastąpi w obszarze martwym tulei łożyskowych, następuje zatarcie i armatura traci zdolność do przestawiania. Gdy do tego dojdzie, operator instalacji może ponownie uruchomić armaturę, dostarczając ciepło, w celu zmiany stanu skupienia siarki. Rozwiązanie takie jest oczywiście niepożądane w czasach ultranowoczesnych instalacji, wobec czego większość producentów przepustnic potrójnie mimośrodowych przeznaczonych do wspomnianych zastosowań wyposaża je w kołnierz grzewczy (ilustr. 1). Taka konfiguracja zapobiega wprawdzie osadzaniu się siarki w stanie stałym w obrębie łożyska, jednak gdy para przestanie docierać do kołnierza grzewczego, istnieje ryzyko zablokowania się przepustnicy. Właściwie każda modyfikacja instalacji może stworzyć problemy, jeżeli siarka znajduje się w łożysku, a temperatura jest niewłaściwa. Inne substancje chemiczne przedostające się do obszaru martwego łożyska, takie jak butadien lub styren, które niezależnie od temperatury mają podatność do tworzenia „popcornu” powodującego zatarcie się armatury. Również zanieczyszczenia, powstające w trakcie normalnej eksploatacji lub będące pozostałością niedostatecznego oczyszczenia nowej instalacji, mogą dostać się do łożyska i doprowadzić do uszkodzenia armatury. Potencjalną przyczyną zatarcia armatury jest także niewłaściwa konstrukcja łożysk, na przykład błędnie dobrane pasowanie. Producenci potrójnie mimośrodowych przepustnic odcinających zareagowali na ten problem już na początku lat 90. i wyposażyli łożysko armatury w grafitowy pierścień ochronny, który stał się standardem przemysłowym. Rozwiązanie to zawodzi jednak w opisanych wyżej zastosowaniach. Zabezpieczenie grafitowym pierścieniem polega na umieszczeniu go we wpuście obu tulei łożyskowych (ilustr. 2). Pierścień grafitowy nie jest jednak dociskany, wskutek czego pod wpływem działania ciśnienia i w ciągu niewielu cykli roboczych wgniata się, nie tworząc już zabezpieczenia przed przedostawaniem się medium do tulei łożyskowych; chroni wtedy tylko przed przedostawaniem się większych cząsteczek. Ilustracja 1. Armatura TRI-CON z kołnierzem grzewczym Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 ARMATURA Ilustracja 2. Łożysko standardowe Kolejnym rozwiązaniem jest pierścień pośredni, który pozwala na przepłukiwanie tulei. Brak jest jednak w tym wypadku pewności, że medium zostanie całkowicie wypłukane. Ponadto wariant ten jest znacznie bardziej skomplikowany. Spotykane są również konstrukcje wykorzystujące o-ringi, choć nie spełniają one jednak wymagań odporności ogniowej FireSafe. Firma Zwick Armaturen należy do grona renomowanych globalnych producentów potrójnie mimośrodowych przepustnic odcinających i dysponuje ponad dwudziestoletnim doświadczeniem w tej dziedzinie. Hans Zwick, właściciel i prezes przedsiębiorstwa, opracował typoszereg przepustnic regulacyjnych i odcinających TRI-CON w różnych średnicach nominalnych od DN 50 do DN 1800 (ilustr. 3), które pokrywają zakres ciśnienia nominalnego od PN 10 do PN 160 oraz klasy ciśnienia ASME od Class 150 do Class 900. Zwick opracował również konstrukcje pochodne od serii TRI-CON – przepustnicę przeciwzwrotną TRI-CHECK oraz wersję Double-Block-and-Bleed (z podwójnym odcięciem i gniazdem rozprężającym), TRI-BLOCK. Poza powyższymi rozwiązaniami firma Zwick ma w swojej ofercie wiele specjalnych rozwiązań odpowiednich dla krytycznych zastosowań. Przykładem udanej konstrukcji i specjalnego rozwiązania jest opracowane przez Hansa Zwicka łożysko. Odznacza się ono wyrafinowaną budową, która gwarantuje ochronę wewnętrznej i zewnętrznej strony tulei łożyskowej, a ponadto spełnia wymagania FireSafe. W omawianym rozwiązaniu trzy pierścienie grafitowe chronią wewnętrzną tuleję łożyska, a trzy kolejne tuleję zewnętrzną. Konstrukcja zapewnia stały osiowy docisk grafitowych pierścieni ochronnych, który blokuje dostęp niepożądanego medium do tulei łożyskowych, obszary martwe są zatem całkowicie odizolowane. To opatentowane „łożysko bez obszaru martwego” z powodzeniem sprawdza się w eksploatacji. Oprócz optymalnej izolacji łożyska jego konstrukcja ma również zalety standardowego łożyska ograniczającego moment zginający działający na wałek. Dzięki położeniu jak najbliżej środka korpusu również w wykonaniu „bez obszaru martwego” moment zginający ograniczany jest do minimum. Kolejną zaletą przepustnic odcinających firmy Zwick jest możliwość późniejszego wyposażenia każdej armatury w łożysko bez obszaru martwego. Również w wykonaniu TRI-BLOCK bez większych trudności można zamontować omawiane wyżej łożysko. Oprócz ochrony łożyskowania wałka specjalne łożysko pełni funkcję uszczelnienia wstępnego dla właściwego dynamicznego uszczelnienia wałka. W efekcie jeszcze bardziej ograniczono możli- Ilustracja 3. Przepustnica odcinająca TRI-CON o średnicy DN 1800 wość lotnych emisji z armatury, co predestynuje to rozwiązanie bez obszarów martwych do zastosowania również w armaturze współpracującej z tlenkiem etylenu lub tlenkiem propylenu. Opatentowane łożysko bez obszaru martwego od 12 lat sprawdza się w zastosowaniach, w których obecne są butadien, styren, siarka, resztkowe gazy siarkowe, tlenek etylenu, tlenek propylenu; w aplikacjach, w których występują media o wysokiej lepkości, jak olej termiczny, a także w kontakcie z kwaśnym gazem. *) D. Buse jest prezesem firmy Zwick Valves North America, LLC, Deer Park, Teksas, USA; mgr inż. D. Zwick jest kierownikiem działu technicznego w firmie Zwick GmbH, Ennepetal, Niemcy. Ilustracja 4. Konstrukcja opatentowanego łożyska bez obszarów martwych Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 Tłumaczenie artykułu z „Industriearmaturen”, z. 4/2012, ss. 365-367. 13 ARMATURA SAMI O SOBIE SAMI O SOBIE Kolejny etap (r)ewolucji – czwarty mimośród Agnieszka Wojciechowska Na przestrzeni lat wprowadzano na rynek kolejne modyfikacje przepustnic, począwszy od centrycznej, poprzez armaturę z pojedynczym mimośrodem oraz przepustnicę podwójnie mimośrodową. Kolejne zmiany miały przede wszystkim na celu skonstruowanie przepustnicy charakteryzującej się wysoką szczelnością, a zarazem odpornej na zanieczyszczenia. Priorytetem było zmniejszenie problemu tarcia dysku o siedlisko. Tak w latach 60. ubiegłego stulecia skonstruowano przepustnicę z trzecim mimośrodem. Najnowszy typ przepustnicy QUADAX i jej opatentowana, poczwórnie ekscentryczna budowa, jest kolejnym etapem na długiej drodze ewolucji przepustnic mimośrodowych. Innowacyjne rozwiązania konstrukcyjne, będące wynikiem nowej technologii produkcji, spowodowały, że otrzymano produkt, w którym zawarto wszystkie zalety przepustnic potrójnie mimośrodowych, eliminując jednoczenie ich wady. W przeciwieństwie do poprzedniczek, przepustnica QUADAX posiada idealnie okrągły otwór, dzięki czemu zachowała wszelkie atuty potrójnego mimośrodu, stając się jego udoskonaloną wersją. Skutkiem tego posiada ona zalety, którymi nie charakteryzują się przepustnice starszej konstrukcji. Przykładem może być m. in. zwiększenie wartości przepływu nawet o 30% w porównaniu do konkurencyjnych modeli. Większy współczynnik Kvs pozwala na zastosowanie przepustnic o mniejszej średnicy nominalnej, a co za tym idzie tańszych napędów oraz mniejszej średnicy nominalnej całych rurociągów. Wszystkie te czynniki sprawiają, że koszty inwestycyjne nowych 14 instalacji ulegają znacznemu obniżeniu. Mniejszy w porównaniu do innych przepustnic moment obrotowy, daje możliwość zastosowania słabszego (tańszego) napędu, co z kolei daje oszczędności również przy wymianie armatury na istniejących już instalacjach. Ponadto przepustnica QUADAX doskonale nadaje się do regulacji dzięki liniowej charakterystyce przepływu Kv pomiędzy 20° i 80°. SAMI O SOBIE bardziej newralgicznych punktów przepustnicy, poprzez te właśnie zanieczyszczenia, obniżono prawie do zera. Uszczelka dysku dociska do gniazda przepustnicy dopiero w momencie jej domknięcia i nie ma ryzyka, że uszczelka czy gniazdo armatury zostanie uszkodzone w momencie otwierania czy zamykania armatury. Jest to tak ważne, ponieważ nawet najmniejsze ziarno piasku, przetarte po idealnie gładkiej powierzchni siedliska podczas jednego nawet cyklu otwarcia czy zamknięcia, może stać się powodem jej nieszczelności. Najważniejszą jednak zaletą innowacyjnej (okrągłej) konstrukcji jest fakt, że kurczliwość i rozszerzalność materiałów jest proporcjonalna, co osiągnięto przez idealnie okrągłe części z równomierną grubością ścianek na całym obwodzie. Kolejną zaletą tej przepustnicy jest równomierna i bardzo mała wysokość występu siedliska na całym obwodzie, co zmniejsza do minimum osadzanie się na nim zanieczyszczeń. Jednocześnie, poprzez niemal całkowite wyeliminowanie tarcia pomiędzy dyskiem a siedliskiem, ryzyko uszkodzenia naj- Oznacza to, że przy ekstremalnie wysokich oraz zwłaszcza przy ekstremalnie niskich temperaturach dysk i siedlisko rozszerza się i kurczy proporcjonalnie, dzięki czemu przepustnica spełnia najwyższe wymagania szczelności w zakresie temperatur -270°C +800°C w standardzie. Dodatkowo Potrójnie ekscentryczna (mimośrodowa) Eliptyczne, małe siedlisko w korpusie jest wynikiem zastosowania stożka o okrągłej podstawie Ilustracja 1. Poczwórnie ekscentryczna (mimośrodowa) Okrągłe, duże siedlisko w korpusie jest wynikiem zastosowania eliptycznego stożka Ilustracja 2. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 SAMI O SOBIE SAMI O SOBIE SAMI O SOBIE ARMATURA przepustnicy poczwórnie mimośrodowej. Należy dodać również, że uszczelnienie typu O-ring inconell gwarantuje szczelność przy wyższych ciśnieniach pary, tam gdzie standardowe uszczelnienie całostalowe tego wymogu spełnić nie może. Dostępne są również wszystkie typy przyłączy: międzykołnierzowe, kołnierzowe (również w opcji przedłużonej umożliwiającej zabudowę w miejsce zasuwy klinowej) oraz z końcówkami do spawania. Przepustnice mają dopuszczenia, tj. TA Luft II, NACE MR 0175, NACE MR 0103, BAM certyfikat dla tlenu, 94/9 ATEX, Fire Safe, a produkowane są wg normy DIN i ANSI. Mają bardzo szeroki zakres zastosowania, począwszy Ilustracja 3. Krzywa Kv ruchomy dysk zapewnia szczelność przy dużych wahaniach temperatur. Fakt ten potwierdza szereg badań i testów, które zostały na nich przeprowadzone. Przykładem jednego z nich jest fire-safe, gdzie przepustnica typu QUADAX uzyskała stuprocentową szczelność w obu kierunkach i jako jedyna zdała obie próby na jednym i tym samym egzemplarzu. Zaleta ta sprawia, że przepustnica poczwórnie mimośrodowa doskonale nadaje się do wszelkich aplikacji i znajduje zastosowanie nawet w tak trudnych aplikacjach jak w kriogenice. Przepustnice QUADAX mają cztery typy uszczelnienia: lamela grafitowa, uszczelka całostalowa, O-ring inconell oraz O-ring PTFE. Każde z nich jest wymienne i charakteryzuje się dwustronną szczelnością do pełnego ciśnienia. Warto pamiętać, że dwa ostatnie typy są rozwiązaniem opatentowanym, możliwym do zastosowania jedynie w Ilustracja 4. Typy przyłączy od instalacji LNG i LPG, poprzez przemysł petrochemiczny, kriogenikę, przemysł papierniczy, górnictwo, przemysł stoczniowy, ciepłownictwo, na energetyce skończywszy. Grafitowa lamela O-ring inconell Lamela ze stali nierdzewnej O-ring PTFE Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 Ilustracja 5. Opcje uszczelnienia ZAMKON ARMATUREN jako oficjalny przedstawiciel firmy Müller CO-AX, służy doradztwem technicznym w dziedzinie wyżej opisanych przepustnic. W razie jakichkolwiek pytań, prosimy o kontakt z naszym działem handlowym pod numerem tel. 77 / 482 40 71 lub kontakt mailowy na adres [email protected] lub agnieszka.wojciechowska@ zamkon.com.pl 15 ARMATURA Większa efektywność energetyczna dzięki odpowiednio dobranej armaturze zwrotnej Uwe Herberger-Rosin, Hamburg *) Około jedna trzecia armatury zwrotnej współpracującej z pompami jest w praktyce niewłaściwie dobrana, co generuje wysokie straty. Na dobór i rozmieszczenie armatury tego rodzaju należy zwracać znacznie więcej uwagi, zwłaszcza podczas przebudowy lub rewizji instalacji. ścienie uszczelniające, mogą ulec wskutek tego uszkodzeniu. Armatura o odpowiedniej konstrukcji jest zamykana przez strumień zwrotny, tworząc w ten sposób prostą i niezawodną ochronę przed przepływem powrotnym. Jednakże zawory (ilustr. 1) lub klapy zwrotne (ilustr. 2) często są montowane bez uwzględnienia właściwości przepływowych i wynikających z nich strat energii. Często uwaga podczas montażu i instalacji skupiana jest w głównej mierze na pompie. Natomiast decyzja o wyborze zaworu lub klapy podejmowana jest trochę mimochodem. W niektórych warunkach montażowych może dojść wtedy do poważnego zużycia armatury lub system nie osiągnie pełnej wydajności. Warunki pracy organów zwrotnych zmieniły się wskutek wprowadzenia re- Ilustracja 2. Międzykołnierzowa klapa zwrotna DN 150 serii S2000 gulacji prędkości obrotowej. W przeszłości, patrząc pod kątem pompy, istniały dwa stany: „pełne obciążenie” lub „wyłączony”, natomiast obecnie wiele agregatów pracuje ze zmniejszoną prędkością obrotową w obciążeniu częściowym. W przypadku zamontowania zaworów zwrotnych może to przy małym natężeniu przepływu doprowadzić do ich stałego otwierania i zamykania, ponieważ w przeciwieństwie do klap zwrotnych nie zachowują one stabilności przy częściowym otwarciu. Niewykluczone jest, że trwałość użytkowa zaworu poddanego nieskończonej liczbie cykli otwierania i zamykania wyniesie Armatura zwrotna jest w instalacjach niezbędna, ponieważ podczas wyłączania pompy przepływ zwrotny cieczy może w wyniku działania siły ciężkości lub ciśnienia równolegle pracujących pomp spowodować obrót wirnika w przeciwnym kierunku. Wrażliwe elementy konstrukcyjne, jak choćby zależne od kierunku obrotu ślizgowe pier- Ilustracja 1. Międzykołnierzowy zawór zwrotny serii BOA-RVK 16 Ilustracja 3. Stanowisko testowania organów przeciwzwrotnych współpracujących z pompami o regulowanej prędkości obrotowej Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 ARMATURA kilka tygodni. Gdy mamy do czynienia z dużym strumieniem objętości, trudności stwarza duża prędkość przepływu w wąskiej szczelinie między grzybem a gniazdem zaworu. W tym miejscu może dochodzić do nadmiernego zużycia i wibracji, których prawdopodobnym następstwem będzie awaria armatury. Wskutek zjawiska rezonansu również pompa może zostać narażona na awarię. Często zdarza się, że element łączący pompę z klapą zwrotną jest zbyt krótki. Obowiązuje żelazna zasada, że armatura musi być odsunięta od pompy na odległość stanowiącą co najmniej pięciokrotność średnicy nominalnej – o tak zwany odcinek stabilizacji. Z badań przeprowadzonych przez firmę KSB wynika, że w ponad 30 procentach przypadków armatura była nieprawidłowo zamontowana, dobrana lub miała za mały rozmiar. Niekiedy nawet źle zamontowana armatura zwrotna niweczyła prawie połowę wytworzonej wysokości tłoczenia! Znaczna część armatury zwrotnej wykorzystywanej w przemyśle kryje w sobie ogromny potencjał oszczędności. Klapy zwrotne o korzystnych właściwościach przepływowych Od początku istnienia firma KSB produkuje i rozwija również armaturę o najróżniejszych konstrukcjach. Między innymi armaturę, która ze względu na spokojne i stabilne zamykanie stosowana była w układzie spalinowym okrętów podwodnych napędzanych silnikiem Diesla i elektrycznym. Blokowała ona dostęp wody morskiej do układu wydechowego zanurzonego okrętu podwodnego. Powstała koncepcja, aby klapy zwrotne serii 2000 z tarczą dzieloną wykorzystać także w mniej spektakularnych zastosowaniach. Dzięki jednoczęściowym odlewanym korpusom, które charakteryzują się wysoką wytrzymałością mechaniczną i odpornością na korozję, są one bardzo solidne i nie wymagają konserwacji. Wykonanie wyposażone w sprężynę umożliwia ponadto taki sposób montażu, w którym tarcze klapy nie byłyby zamykane przez siłę ciężkości. Omawianą armaturę można montować w położeniu poziomym lub pionowym, nie ma też konieczności użycia specjalnych narzędzi. Szeroki wybór materiałów, z których wykonywane są elementy, pozwala na zastosowanie armatury w zakresie temperatur od -196°C do +538°C. Największą zaletą tej armatury jest jednak mały współczynnik spadku ciśnienia. Klapa przestawia się z taką łatwością, że nawet w warunkach znikomego natężenia przepływu jej praca jest stabilna. Ilustracja 4. Klapa zwrotna serii 2000 z odcinkiem stabilizującym Wyniki testów świadczą o dużym potencjale oszczędności Aby dokładnie zweryfikować właściwości otwierania się urządzeń serii 2000, firma KSB przeprowadziła szczegółowe pomiary na własnym stanowisku testowym (ilustr. 3). Głównym celem prób było wyjaśnienie, jaki rodzaj armatury zwrotnej – zawór czy klapa – najlepiej sprawdza się w określonym przypadku zastosowania. Wobec tego testowano obie konstrukcje w różnych warunkach pracy. W pierwszym układzie testowym technicy zamontowali zawór zwrotny, rezygnując z odcinka stabilizacyjnego. Wyniki pokrywały się z doświadczeniami gromadzonymi w rzeczywistej eksploatacji. Przy minimalnym natężeniu przepływu nie uzyskano stabilnego zamykania się, miały miejsce wibracje armatury. Natomiast przy maksymalnym natężeniu przepływu występowały silne drgania sprężyn wynikające z dużej prędkości przepływu w armaturze. Zjawiska tego nie udało się wykluczyć również po zainstalowaniu odcinka stabilizującego. Ilustracja 5. Widok wnętrza klapy zwrotnej S2000, przez które przepływa medium Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 17 ARMATURA pracy z przetwornicą częstotliwości. Mniejszą przydatność zaworów zwrotnych potwierdzają również obliczenia porównawcze utraty wysokości tłoczenia w obu rozwiązaniach. Współczynnik oporu hydraulicznego ζ międzykołnierzowego zaworu zwrotnego wynosi 4,5. W klapach serii 2000 właściwości już na samym wstępie okazały się korzystniejsze, ponieważ w armaturze nie następuje przekierowanie strumienia. Uzyskano znacznie lepszy współczynnik ζ równy 0,4. Wyniki te zostały przedstawione na przykładzie utraty wysokości tłoczenia Hv, obliczanej z wykorzystaniem poniższego wzoru. Dla wymiaru rurociągu DN 200 przyjęto prędkość przepływu v = 1-1,5 m/s po stronie ssawnej i 2-2,5 m/s po stronie ciśnieniowej. Biorąc pod uwagę te parametry i poniższy wzór: Ilustracja 7. Widok wnętrza zaworu zwrotnego BOA-RVK, przez które przepływa medium W drugim układzie testowym technicy wykorzystali klapę zwrotną serii 2000 w dwóch wariantach – bez odcinka stabilizującego i z takim odcinkiem (ilustr. 4). W tym wypadku również w zakresie częściowego otwarcia stwierdzono stabilną pracę armatury. Nie powstawały drgania zaobserwowane uprzednio w zaworze. Nierównomierną pracę klapy z tarczą dzieloną poprawiło zastosowanie odcinka stabilizującego. Zawór zwrotny w warunkach ograniczonego przepływu, mimo montażu odcinka stabilizującego (ilustr. 6), funkcjonował bardzo niemiarowo (ilustr. 7). Dlatego też zastosowanie zaworu dopuszczalne jest tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy dysponowalna przestrzeń wyklucza inne rozwiązanie. Jednak w następstwie niestabilnego otwierania może nastąpić wtedy bardzo szybkie zużycie armatury. Taka konstrukcja armatury tylko warunkowo nadaje się do Hv = ζ v2 2g zauważamy, że utrata wysokości tłoczenia na klapie zwrotnej wynosi 1 m. Obliczeniowa strata ciśnienia na klapie zwrotnej serii 2000 równa była 0,08 m. W zależności od konkretnego przypadku zastosowania może to oznaczać możliwość użycia mniejszej pompy. Aby praca organu zamykającego była stabilna i pozbawiona wibracji, również klapy zwrotne wymagają odcinka stabilizującego o przybliżonej długości wynoszącej pięciokrotność średnicy nominalnej. Dzięki temu płynna i efektywna energetycznie praca pompy zapewniona jest we wszystkich stanach obciążenia. Podsumowanie Poświęcenie więcej uwagi systemowi składającemu się z armatury, pompy i przetwornicy częstotliwości przynosi korzyści. Zastosowanie nowej armatury zwraca się w krótkim czasie. Optymalna współpraca pompy z armaturą oczywiście nie jest jedynym sposobem obniżenia kosztów energii. Niezależnie od zastosowanej metody decydujące znaczenie ma precyzyjny dobór systemu pod kątem danego punktu pracy. Dziękujemy firmie KSB Pompy i Armatura Sp. z o.o., Bronisze, za pomoc w przygotowaniu artykułu. *) U. Herberger-Rosin – KSB Aktiengesellschaft (Hamburg), Niemcy. Ilustracja 6. Zawór zwrotny BOA-RVK z odcinkiem stabilizującym 18 Tłumaczenie artykułu z „Industriearmaturen”, z. 2/2012, ss. 153-156. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA Smartfon jako uniwersalne urządzenie diagnostyczne Koncepcja diagnostyki błędów przyjazna dla użytkownika Andreas Friedrich, Peter Göhner; Stuttgart *) Diagnostyka błędów jest dziedziną, która jest obecnie zastrzeżona niemal wyłącznie dla specjalistów. Rzadko który użytkownik zna szczegółowo mechanizmy systemu automatyki oraz przynależne mu procedury diagnostyczne. W efekcie w systemach z prostymi do usunięcia defektami usuwane lub uruchamiane są skomplikowane zabiegi serwisowe obejmujące rozmowy telefoniczne z różnymi infoliniami serwisowymi. W artykule przedstawiona została koncepcja diagnostyki, której zastosowanie nie wymaga specjalistycznej wiedzy z zakresu diagnostyki. Główny element koncepcji stanowi smartfon z zainstalowanym narzędziem diagnostycznym, który pełni funkcję mobilnego urządzenia do diagnostyki. Przyjazna dla użytkownika koncepcja obsługi oraz powiązanie z centralną bazą wiedzy umożliwiają przeprowadzenie diagnostyki dostosowanej do możliwości użytkownika. Ponadto opisane rozwiązanie zawiera w sobie również kolejne kroki prowadzące do usuwania usterki za pomocą interaktywnego wsparcia, a zatem urządzenie diagnostyczne również w tym zakresie zapewnia możliwie skuteczną pomoc. Nowoczesne systemy automatyki nieustannie są rozwijane, a stawiane im wymagania ciągle rosną. W efekcie tego typu układy stają się coraz bardziej złożone, co utrudnia diagnostykę błędów, czyli wykrywanie przyczyny usterek. Tylko nieliczni użytkownicy są obecnie w stanie zlokalizować i usunąć błąd, który pojawił się w zautomatyzowanym systemie. Użytkownik obeznany jest zazwyczaj z obsługą systemu, nie zna jednak technicznych szczegółów mechanizmu działania. Skuteczne przeprowadzenie diagnostyki błędów dodatkowo utrudnia interfejs użytkownika, ponieważ interakcja między użytkownikiem ograniczona jest z reguły przez niewielką ilość dostępnych lub przeznaczonych do tego celu elementów obsługowych i wskazujących. W takich warunkach brak jest szczegółowej informacji o stanach roboczych, wykrytych błędach oraz odchyłkach od normalnego trybu pracy przedstawionej w sposób zrozumiały dla użytkownika. Wobec tego jedynym wyjściem jest zlecenie diagnostyki błędów i konserwacji technikom. Postępująca komplikacja systemów wymusza coraz wyższy poziom wiedzy technicznej, którą może dysponować coraz węższy krąg techników serwisowych. Dlatego też już dzisiaj odczuwalny jest niedobór specjalistów [1]. Trendy demograficzne w Niemczech pogłębiają to zjawisko, wobec czego w nadchodzących latach braki w tym zakresie odczuwalnie się pogłębią. Użytkownicy będą musieli przyzwyczaić się do sytuacji znanych z wizyt u lekarza. Termin usługi serwisowej będzie musiał być ustalany z kilkutygodniowym wyprzedzeniem. Opracowanie uniwersalnego rozwiązania diagnostycznego może przeciwdziałać wspomnianemu problemowi. Głównym założeniem jest umożliwienie użytkownikom, którzy nie znają dokładnie procedur diagnostycznych oraz budowy technicznej systemu, przeprowadzenia samodzielnej konserwacji. Dotyczy to systemów automatyzacji urządzenia (system automatyki zamknięty jest w jednym urządzeniu lub maszynie), na przykład urządzenia AGD w prywatnym otoczeniu, oraz instalacji przemysłowych. 1. Wymagania stawiane przed diagnostyką błędów W branży motoryzacyjnej zastosowanie nowoczesnych rozwiązań diagnostycznych jest bardzo zaawansowane. Za pomocą uniwersalnych mobilnych urządzeń diagnostycznych można odczyty- Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 wać informacje z pojazdu oraz wprowadzać odpowiednie zmiany. Prawie każdy warsztat używa takich urządzeń i trudno sobie bez nich wyobrazić diagnostykę. Natomiast w obszarze automatyki podobny uniwersalny standard diagnostyczny do tej pory nie znalazł zastosowania. Wiele systemów nie dysponuje żadnymi zintegrowanymi funkcjami diagnostycznymi, inne ukrywają je za nieprzejrzystym interfejsem użytkownika. Uruchomienie menu diagnostycznego wymaga na przykład równoczesnego lub w odpowiedniej kolejności wciśnięcia kombinacji przycisków. Utrudnia to w takim samym stopniu obsługę programów diagnostycznych, jak i ocenę wyników. Ponieważ duże wyświetlacze, które udostępniałyby obszerne dane diagnostyczne, są rzadkością, prezentacja wyników odbywa się za pomocą pojedynczych kontrolek lub na wyświetlaczu 7-segmentowym. Interpretacja tych informacji wymaga zaangażowania specjalistycznego personelu lub trudnego wdrożenia. Kolejnym wyzwaniem dla diagnostyki systemów automatyki jest moc obliczeniowa. Ze względów ekonomicznych centralna jednostka sterująca jest na tyle okrojona, aby sprostać mogła tylko wymaganiom aplikacji. Zapotrzebowanie na moc obliczeniową podczas kompleksowej diagnostyki zautomatyzowanego systemu jest zazwyczaj wielokrotnie większe, niż ma to miejsce podczas standardowej pracy. Przeprowadzenie diagnostyki wymaga więc dodatkowej mocy obliczeniowej, która jest udostępniana stale lub elastycznie w razie potrzeby. Kolejnym problemem są nieaktualne informacje. Podręczniki, software i programy diagnostyczne odzwierciedlają poziom wiedzy na dzień dostawy. Późniejsze doświadczenia producenta i sformułowane na ich podstawie wnioski nie są uwzględniane w diagnostyce błędów zintegrowanej z systemem. W następstwie tego współczynnik wykrywalności błędów jest mniejszy niż w przypadku zastosowania w pełni aktualnej wiedzy technicznej. Celowy jest zatem dostęp do bazy wiedzy obejmującej najświeższe informacje. 2. Mobilna koncepcja diagnostyki Wspomniane wymagania diagnostyki systemów automatyki powinny zostać uwzględnione w nowatorskiej koncepcji. Głównym jej elementem jest uniwersalne mobilne urządzenie diagnostyczne dysponujące niezbędną mocą obliczeniową i komunikujące się z systemem automatyki przez interfejs (patrz ilustr. 1). Mobilne urządzenie diagnostyczne po- 19 AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA System automatyki Ilustracja 1. Struktura koncepcji diagnostyki Mobilne urządzenie diagnostyczne system operacyjny proces techniczny p diagnostyka konserwacja usuwanie błędów aktualizacja Centralny bank danych oprogramowanie mikroprocesor ikroproceso p pamięć zewnętrzny interfejs sterownik ero interfejs użytkownika zewnętrzny interfejs dane urządzenia dane diagnostyczne dane dotyczące usuwania błędów instrukcje obsługi dane kontaktowe serwisantów dane oprogramowania firmowego dane dotyczące funkcjonowania interfejs użytkownika (w sieci/Internecie) Użytkownik odpowiednie programy diagnostyczne, listy błędów, obliczone współczynniki błędów [3] itp. można w dowolnym momencie pobrać i nie ma potrzeby ciągłego przechowywania ich we wszystkich wersjach dla wszystkich systemów w urządzeniu diagnostycznym. siada interfejs użytkownika, za pomocą którego osoba obsługująca wprowadza dane i który prezentuje wyniki procesu diagnostyki. Ponadto urządzenie mobilne wyposażone jest w kolejny interfejs do komunikacji z centralną bazą wiedzy zlokalizowaną w pobliżu lub w Internecie, na wzór rozwiązania przedstawionego w publikacji [2]. Wczytanie danych w zakresie uzależnionym od potrzeb umożliwi diagnostykę z wykorzystaniem aktualnych informacji. Brakujące dane na temat struktury systemu, Aby urządzenie mobilne było w stanie nawiązać komunikację z systemem automatyki, konieczny jest interfejs, który posłuży do udostępniania danych istotnych dla diagnostyki oraz odbierania komend. Jeżeli wszelkie funkcje System automatyki sygnały elementów wykonawczych sygnały czujników sygnały sterujące komunikanty zwrotne rejestr błędów wskazówki serwisowe diagnostyka konserwacja oprogramowanie (mobilne urządzenie diagnostyczne) wyniki zabiegów serwisowych usuwanie błędu usuwanie błędów update użytkownik (czynności serwisowe) dane dotyczące urządzenia i funkcjonowania interaktywne instrukcje obsługi dane dotyczące błędów i diagnostyki dane oprogramowania firmowego dane kontaktowe serwisantów centralna baza danych Ilustracja 2. Przepływ danych w ramach czynności serwisowych 20 producent, serwisant diagnostyczne realizowane są przez zewnętrzne urządzenie mobilne, nie są wymagane żadne modyfikacje systemu automatyki oprócz udostępnienia interfejsu diagnostycznego. Jeśli ze względów strategicznych pewne funkcje diagnostyczne muszą być wykonywane bezpośrednio w systemie automatyki, wymagana jest dodatkowa moc obliczeniowa i osprzęt. Dotyczy to na przykład sytuacji, gdy dane należy przetwarzać ściśle w czasie rzeczywistym. Jednakże omawianej koncepcji diagnostyki przyświeca cel, aby zakres modyfikacji osprzętu systemu automatyki ograniczyć do minimum, co ma zapewnić utrzymanie kosztów i nakładów na możliwie niskim poziomie. Założenie, że diagnostykę będzie wykonywał nie tylko specjalistyczny personel, ale także przeciętny użytkownik, wymusza intuicyjny sposób obsługi [4]. Zawiera się w nim między innymi potrzeba filtrowania tylko wyników istotnych z punktu widzenia użytkownika i przedstawiania ich we właściwej postaci, przy czym błąd musi zostać możliwie dokładnie zdefiniowany. W tym celu wymagane są inteligentne programy diagnostyczne, które działają automatycznie i dostarczają konkretnych wyników, jak choćby informacji o uszkodzeniu danego elementu. Obszerne zestawienie metod służących do precyzyjnego wyznaczania błędów zawarto w publikacji [5]. Odpowiednie wysterowanie organów wykonawczych oraz bezpośredni odczyt czujników obecnych w systemie automatyki pozwalają uzyskać informacje o prawidłowym funkcjonowaniu kompo- Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA nentów. Procesy informatyczne w obrębie systemu mogą być inicjowane także przez rozkazy pochodzące z procesu diagnostyki, a uzyskane wyniki mogą być poddane dalszej obróbce (przepływ danych przedstawiono na ilustr. 2). W idealnym przypadku system automatyki posiada rejestr błędów, w którym podczas eksploatacji gromadzone są informacje o nieprawidłowościach. Odczyt rejestru błędów dostarcza dodatkowych danych dla procesu lokalizacji błędu. Każdy rozpoznany błąd po skutecznym zlokalizowaniu przypisywany jest do określonej klasy błędów (patrz tabela 1). Oprócz diagnostyki błędów w ramach omawianej koncepcji przewidziano działania zmierzające do usunięcia błędu oraz ich aktywne wsparcie. W zależności od klasy błędu procedura jego usunięcia przebiega inaczej. W przypadku błędów 1. klasy urządzenie diagnostyczne w pierwszej kolejności będzie próbować całkowicie automatycznie usunąć zakłócenie. Jeżeli stwierdzono zanieczyszczenie w rurociągu, reakcja może przykładowo polegać na jego przepłukaniu. Jeżeli wystąpił błąd 2. klasy, konieczna jest samodzielna ingerencja użytkownika w systemie. Użytkownik możliwie precyzyjnie prowadzony jest przez interaktywne funkcje wspomagające. Przykładem może być ręczne usunięcie z filtra większych zanieczyszczeń lub kontrola przewodu doprowadzającego wodę. Błąd 3. klasy oznacza uszkodzenie wymiennego komponentu systemu. W takiej sytuacji za pośrednictwem mobilnego urządzenia diagnostycznego możliwe jest zamówienie odpowiedniej części zamiennej bezpośrednio u producenta. Zbyteczny staje się uciążliwe zamawianie i kontaktowanie się z przedstawicielem handlowym. W montażu części zamiennej mogą pomóc dostarczona wraz z nią szczegółowa instrukcja lub interaktywne funkcje wspierające urządzenia diagnostycznego. Błędy 4. klasy może usunąć tylko przeszkolony personel serwisowy. Usunięcie usterki należy wtedy powierzyć technikowi. W tym celu urządzenie diagnostyczne wyświetla najpierw dane dla kontaktu z serwisantami, którzy obeznani są z odpowiednim systemem i potrafią usunąć usterkę. Po wybraniu firmy generowany jest szczegółowy protokół błędów, który zawiera pozyskane uprzednio informacje wraz z wykazem ewentualnie potrzebnych części zamiennych. Wspomniane dane przekazywane są wybranemu serwisantowi. Jest to korzystne zarówno dla użytkownika, jak i dla technika. Użytkownik unika długich kontaktów z infolinią serwisową, a serwisant może Tabela 1. Klasy błędów zdefiniowane w koncepcji diagnostyki Klasa błędu Rodzaj błędu 1 Błąd prawdopodobnie może zostać usunięty samoczynnie przez system diagnostyczny. 2 Usunięcie błędu wymaga ręcznej ingerencji użytkownika. 3 Usunięcie błędu wymaga wymiany jednej lub wielu części zamiennych. 4 Błąd może zostać usunięty wyłącznie przez serwisanta. 5 Usunięcie błędu nie jest uzasadnione ekonomicznie. w sposób optymalny przygotować się do naprawy. Błąd 5. klasy oznacza, że naprawa awarii nie jest uzasadniona ekonomicznie. Ocena taka musi zostać szczegółowo zweryfikowana, aby potwierdzić jej wiarygodność. 3. Smartfon jako uniwersalne urządzenie diagnostyczne Aby zrealizować naszkicowaną powyżej koncepcję diagnostyki, należy najpierw dobrać odpowiednie urządzenie mobilne. Podobnie jak w branży motoryzacyjnej można opracować odpowiedni osprzęt, który charakteryzowałby się pożądanymi cechami. Efektem byłoby uniwersalne urządzenie diagnostyczne, które jednak ze względu na drogie prace rozwojowe miałoby wysoką cenę jednostkową. Korzystniejsza pod względem kosztów jest idea przeanalizowania istniejących mobilnych systemów komputerowych i stwierdzenia ich przydatności w roli mobilnego urządzenia diagnostycznego. Niektórzy producenci stawiają na oprogramowanie diagnostyczne instalowane na laptopie, którego używa się na miejscu u klienta. Zastosowanie laptopa jako mobilnego urządzenia diagnostycznego w opisanej metodzie diagnostycznej byłoby możliwe, jednak nie wszystkie założenia koncepcji udałoby się zrealizować – mobilność, tryby obsługi i różnorodność interfejsów. Najlepszą platformą sprzętową dla opisanej koncepcji diagnostycznej okazał się smartfon. Mowa tu o telefonie komórkowym, który z punktu widzenia funkcjonalności przypomina niewielki komputer. Możliwość wykonywania połączeń telefonicznych schodzi na dalszy plan. Funkcje smartfonu można poszerzać za pomocą licznych aplikacji (apps), dostosowując urządzenie do indywidualnych potrzeb. Cechą smartfonów jest mnogość czujników i komponentów wykonawczych, które można wykorzystać do różnych celów. Głównym elementem jest duży dotykowy kolorowy wyświetlacz, przez który wprowadzamy dane, wodząc po nim palcem. Różne głośniki oraz wbudowane mikrofony dopuszczają również inne sposoby obsługi, na przykład sterowanie głosem, które jest szczególnie przydatne podczas prac serwisowych, gdy mamy zaję- Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 te obie ręce. Smartfony oferują różne interfejsy komunikacyjne mogące służyć do nawiązania połączenia z systemem automatyki. Interesujące są przede wszystkim technologie bezprzewodowe, takie jak WLAN, Bluetooth lub NFC (Near Field Communication) [6], które pozwalają na wszechstronne zastosowanie smartfonu. Zastosowanie technologii NFC dostarcza kolejnych rozwiązań. W systemie automatyki można umieścić inteligentne tabliczki znamionowe zawierające tagi NFC. Jeżeli włączony smartfon zbliżymy do takiego tagu, uruchomi się aplikacja diagnostyczna i nastąpi połączenie z odpowiednim systemem. Użytkownik nie musi zaprzątać sobie głowy włączeniem odpowiedniej aplikacji oraz szczegółami połączenia. Urządzenia bez technologii NFC nie pozbawiają nas tego komfortu. Za pomocą kodu QR lub DataMatrix również naniesionego na tabliczkę znamionową można zainicjować podobną akcję, korzystając z aparatu fotograficznego wbudowanego w każdy niemal smartfon. Smartfon idealnie spełnia zatem wymagania nowoczesnego, uniwersalnego urządzenia diagnostycznego służącego do realizacji przedstawionej powyżej koncepcji. Funkcje diagnostyczne wprowadza się do urządzenia w formie aplikacji smartfonowej (app). Producent może udostępniać to narzędzie bezpłatnie lub sprzedawać je jako dodatkową usługę serwisową za pośrednictwem istniejących sklepów z aplikacjami (appstore). Oprogramowanie może zostać stworzone pod kątem określonego systemu lub jako uniwersalne narzędzie współpracujące z różnymi systemami producenta. Przez połączenie internetowe, które niemal w każdym smartfonie jest stale dostępne, w razie potrzeby można załadować dane specyficzne dla konkretnego urządzenia. Również samoczynne zamówienie części zamiennych lub wysłanie zlecenia serwisowego można wygodnie wykonać przez Internet (patrz ilustr. 3). Rozpowszechnienie smartfonu jest kolejnym argumentem przemawiającym za użyciem go jako urządzenia diagnostycznego. Sprzęt taki posiadany jest dziś przez wiele gospodarstw domowych i nie musi już być specjalnie 21 AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA obsługa: wyświetlanie wyników obsługa palcem komunikaty głosowe/ /sterowanie głosem komunikanty zwrotne użytkownika przepływ danych: identyfikacja urządzenia dane sterujące i dane czujników dane diagnostyczne smaron System automatyki z interfejsem diagnostycznym we iso erw s nie ce zle zam ów ien ie czę ści zam ien ny ch użytkownik (osoba niedysponująca wiedzą specjalistyczną) dane urządzenia dane diagnostyczne dane dotyczące usuwania błędów instrukcje obsługi dane kontaktowe serwisantów dane oprogramowania firmowego dane dotyczące funkcjonowania serwisanci centralna baza danych (baza wiedzy) producent Ilustracja 3. Przepływ danych w diagnostyce wykorzystującej smartfon nabywany. Z publikacji [7] wynika, że ponad połowa 30-latków posiada smartfon, a tendencja jest silnie rosnąca. Moc obliczeniowa współczesnych urządzeń dorównuje przeciętnym komputerom PC. Dostępne niekiedy czterordzeniowe procesory o wysokim taktowaniu z powodzeniem sprostają nawet złożonym operacjom obliczeniowym. Jednak również w tym zakresie nie ma ograniczeń. Dzięki rozwiązaniom Cloud Computing – Infrastructure as a Service [8] procesy wymagające intensywnych obliczeń można przenosić do serwerów centralnych. Wszystkie smartfony w stanie fabrycznym spełniają niezbędne do tego celu wymagania. Cena zakupu urządzenia diagnostycznego również decyduje o tym, czy koncepcja ma rynkowe szanse. Nawet osoby niedysponujące jeszcze smartfonem mogą skorzystać z niewygórowanych cen wynikających z dużej skali produkcji. Specjalistyczne urządzenia diagnostyczne o porównywalnej funkcjonalności byłyby kilkakrotnie droższe, a ich uniwersalność ograniczałaby się do diagnostyki. Posiadacz smartfonu o aktualnych parametrach musi zainstalować tylko odpowiednią aplikację, zakładając że system automatyki wyposa- 22 żony jest w odpowiedni interfejs diagnostyczny. Nakłady, które musi ponieść producent na integrację interfejsu diagnostycznego, są umiarkowane. W idealnej sytuacji prace ograniczają się do niewielkiej modyfikacji oprogramowania zapewniającej przekazywanie wymaganych danych do oraz z zewnętrznego interfejsu. Zagadnienie bezpieczeństwa było często poruszane w ramach Cloud Computing oraz rozwiązań sieciowych. Zaleta przedstawionej koncepcji diagnostyki polega na tym, że system automatyki nie jest bezpośrednio łączony z siecią czy Internetem. Smartfon podczas procesu diagnostycznego tworzy połączenie, pełniąc funkcję elementu pośredniczącego, i przekazuje tylko informacje niezbędne dla diagnostyki. W zależności od technologii bezprzewodowej użytkownik musi zbliżyć się do instalacji na odległość do 5 cm, aby zestawić połączenie. Dostęp osób nieupoważnionych jest w takiej sytuacji niemal wykluczony. 4. Nowe potencjalne koncepcje obsługi otwiera wiele innych możliwości zastosowania. Korzystając z połączenia między systemem automatyki a smartfonem, można użyć telefonu komórkowego jako uniwersalnego urządzenia sterującego. Pojawia się tutaj wiele nowych możliwości interakcji. Po pierwsze, w większości przypadków dostępny jest znacznie większy ekran, na którym jest miejsce dla dodatkowych informacji. Sterowanie głosem, obsługa za pomocą gestów (ruchu) lub użycie czujnika nachylenia w smartfonie to tylko niektóre z nowych sposobów interakcji. Ponadto system automatyki jest w stanie wysyłać do użytkownika komunikaty o aktualnym stanie roboczym, umożliwiając szybką reakcję. Również konfiguracja systemów jest często poważnym wyzwaniem. Mnogość opcji przeciąża użytkownika, ponieważ możliwości nastaw z powodu ograniczonej wielkości wyświetlacza nie są dostatecznie objaśnione. Na smartfonie dzięki ekranowi o większym rozmiarze mieszczą się dodatkowe opisy charakteryzujące każdą opcję. Dalszą pomoc można przywołać jednym kliknięciem. Oprócz funkcjonalności związanej z diagnostyką omawiane rozwiązanie Wyobrażalna jest również uniwersalna aktualizacja oprogramowania firmo- Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA wego za pomocą smartfonu. Ponieważ udział oprogramowania w obecnych systemach automatyki rośnie coraz bardziej, można by ten komponent aktualizować. Obecnie jest to utrudnione z uwagi na brak połączenia internetowego, którego po prostu nie ma lub jest niepożądane. Smartfon uzupełnia brakujące ogniwo, pobiera nową wersję oprogramowania i wczytuje ją do właściwego systemu z uwzględnieniem aktualnych standardów bezpieczeństwa. Podobne rozwiązania rozpowszechniły się już w obszarze homeentertainment. Za pomocą smartfonu można już sterować telewizorem lub oświetleniem w domu oraz je konfigurować. W zakresie automatyzacji etap ten jest od dawana oczekiwany. 5. Prototypowa realizacja koncepcji W Instytucie Technik Automatyzacyjnych i Programistycznych (IAS) urzeczywistniono omawianą koncepcję w dwóch prototypach. Dostępną w handlu suszarkę prania wyposażono w interfejs diagnostyczny wykorzystujący WLAN, który w ramach diagnostyki pozwala na dostęp do czujników i elementów wykonawczych w systemie. Za pomocą smartfonu i zainstalowanej na nim aplikacji można przeprowadzić kompleksową diagnostykę suszarki. Częścią funkcji diagnostycznych steruje się bezpośrednio ze smartfonu, pozostałe ładuje się do suszarki w postaci oprogramowania, które jest następnie uruchamiane. Sztucznie spreparowane usterki osprzętu są niezawodnie wykrywane przez oprogramowanie diagnostyczne, a na ekranie smartfonu pojawiają się wskazówki dotyczące usunięcia błędu. Rozwiązanie zastosowano również w dostępnym na rynku ekspresie do kawy. Istotną zaletą urządzenia była obecność interfejsu diagnostycznego wykorzystującego technologię CAN. Modyfikacja sprzętowa polegała tylko na opracowaniu adaptera pozwalającego na komunikację bezprzewodową z magistralą diagnostyczną CAN. Za pomocą opracowanej aplikacji smartfonowej możliwa stała się diagnostyka błędów w ekspresie do kawy. Ponadto opracowano w tym przypadku kolejne narzędzie pozwalające na obsługę ekspresu. Kawę o odpowiednich właściwościach można teraz wygodnie zamówić przez telefon komórkowy. Funkcja rozpoznawania mowy umożliwia komendy głosowe. Nawet nieprecyzyjne polecenia, jak „poproszę dużą letnią kawę z mle- kiem” są przetwarzane przez mechanizmy zawarte w oprogramowaniu na konkretne instrukcje, które drogą radiową docierają do ekspresu. [3] Podsumowanie Nowatorska koncepcja diagnostyki pozwala użytkownikowi samodzielnie wykrywać i usuwać błędy. Wykorzystanie smartfonów należących do grupy urządzeń elektroniki użytkowej jest korzystnym ekonomicznie rozwiązaniem, które wyklucza dodatkowy drogi osprzęt [9]. W diagnozowanym systemie automatyki wymagane są tylko nieznaczne modyfikacje, które oprócz montażu sprzętowego interfejsu ograniczają się głównie do dostosowania oprogramowania. Trudności pojawiają się jeszcze na etapie opracowania aplikacji diagnostycznej, między innymi wskutek tego, że na rynku funkcjonują różne mobilne systemy operacyjne. Dzisiaj należy opracować oprogramowanie diagnostyczne dla iOS firmy Apple i Androida firmy Google, aby uzyskać dostęp do 85% posiadaczy smartfonów [10]. W celu ograniczenia prac rozwojowych na „podwórku” producenta, w Instytucie Technik Automatyzacyjnych i Programistycznych Uniwersytetu w Stuttgarcie prowadzone są badania nad tworzeniem aplikacji diagnostycznych w sposób niezależny od platformy w oparciu o pewnego rodzaju system modułowy. Użytkownikowi i producentowi zależy na tym, aby nakłady i koszty związane z wprowadzeniem rozwiązania diagnostycznego utrzymać na możliwie niskim poziomie. Oczekuje się, że powstające koszty dodatkowe poniosą klienci, ponieważ wartość dodana jest dla nich wyraźna. Zbyteczne kontakty z infolinią serwisową odchodzą w niepamięć, podobnie jak niepotrzebne wizyty serwisantów czy długotrwałe przestoje. A w efekcie wydłużać się będzie żywotność systemów automatyki. Literatura [1] Bundesagentur für Arbeit: Perspektive 2025: Fachkräfte für Deutschland, Januar 2011; http://www.arbeitsagentur.de/zentraler-Content/ Veroeffentlichungen/Sonstiges/ Perspektive-2025.pdf [2] Jazdi, N.; Konnertz, J.; Traumüller, J.: Einsatz von Web-Technologien bei der Entwicklung moderner eingebetter Systeme [w:] Proc. 12th Int. IFIP Workshop on Distributed and Parallel Embedded Sys- Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] tems (DIPES 2000). http://www.ias. uni-stuttgart.de/forschung/veroeffentlichungen/pdf/iwk2000_paper _ja.pdf Jazdi, N.; Koller, O.; Hipp, U.; Liedtke, T.; Göhner, P.; Mayer, A.: Ausfallraten unter Feldbedingungen berechnen, atp edition – Automatisierungstechnische Praxis 53 (10), ss. 888-895, 2011 Yazdi, F.; Vieritz, H.; Jazdi, N.; Schilberg, D.; Göhner, P.; Jeschke, S.: A Concept for User-centered Development of Accesible User Interfaces for Industrial Automation Systems and Web Applications [w:] Proc. 6th Int. Conf. Universal accesses in human-computer interaction: applications and services (UAHCI’11), ss. 301-310, wiosna 2011 Trumüller, O.: Flexible internetbasierte Ferndiagnose eingebetteter Systeme, dysertacja Uniwersytet Stuttgart, 03/2007 Want, R.: Near Field Communication [w:] Proc. IEEE Pervasive Computing 10 (3), ss. 4-7, 2011 BITKOM: Jeder Dritte hat ein Smartphone, 2012; http://www.bitkom.org/de/presse/74532_71854 .aspx NIST: The NIST Definition of Cloud Computing (Draft), 2011 Schamari, U.-W.: Maschinensteuerung läuft jetzt per Smartphone; VDI Nachrichten 8.6.2012 the guardian uk: Android tightens grip on smartphone market in second quarter of 2012, 2012; http://www.guardian.co.uk/technology/blog/2012/aug/10/androidsmartphone-market-2012-apple *) mgr inż. A. Friedrich jest pracownikiem naukowym w Instytucie Technik Automatyzacyjnych i Programistycznych (IAS) Uniwersytetu w Stuttgarcie. Prof. dr hab. inż., dr h. c. P. Göhner kieruje Instytutem Technik Automatyzacyjnych i Programistycznych (IAS) Uniwersytetu w Stuttgarcie. Tłumaczenie artykułu z „atp-edition”, z. 3/2013, ss. 42-48. 23 AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA SAMI O SOBIE Napęd wahadłowy DFPB – SIL 3 certyfikowany Śpisz spokojnie dzięki certyfikowanym produktom Festo Współdziałanie człowieka i maszyny ma w sobie coś fascynującego. Mimo to człowiek musi być pewny, że urządzenie nie zagraża ani jemu, ani otaczającemu go środowisku. Klasyfikacja poziomów nienaruszalności bezpieczeństwa (Safety Integrity Level, SIL) pozwala na ocenę bezpieczeństwa danych systemów. Stosując zaprojektowane z myślą o bezpieczeństwie układy pneumatyczne Festo możecie być Państwo pewni, że są one zgodne z zaleceniami dyrektywy maszynowej i odpowiadają niezbędnym poziomom bezpieczeństwa wg SIL. Tu o analizę zagrożeń, ocenę ryzyka i środki konieczne do osiągnięcia celów ochrony troszczy się Festo! Sześć kroków prawidłowej analizy zagrożeń Poziom nienaruszalności bezpieczeństwa (SIL) pozwala na ocenę niezawodności działania funkcji bezpieczeństwa systemów elektrycznych, elektronicznych i programowalnych SAMI O SOBIE Jednostronnego czy dwustronnego działania? Prawo- czy lewoskrętny? Pytania są niepotrzebne: napęd wahadłowy DFPB może wszystko ! Ten kompaktowy napęd posiada stały moment obrotowy a ponadto charakteryzuje się bardzo małym stopniem zuży- elektronicznych (E/E/PE). Dla każdego poziomu istnieją pewne gwarantujące bezpieczeństwo zasady konstrukcyjne, które minimalizują ryzyko niepoprawnego działania. Dzięki dokładnemu praktycznemu schematowi można szybko i w prosty sposób ocenić środki bezpieczeństwa wg normy PN0-EN 13849-1 (Norma obowiązująca do części związanych z bezpieczeństwem systemu sterowania dla wszystkich typów maszyn) i EN 61508/EN 61511 (Normy dla instalacji w przemyśle procesowym). Ponadto zestawienie pokazuje różne sposoby postępowania i wyjaśnia pojęcia z zakresu obu systemów normowych. Ilustracja 2. Maksymalne parametry przy minimalnej objętości – wyspa zaworowa CPV Wyspa zaworowa CPV – SIL 2 certyfikowana Wypróbowana miliony razy, wyróżnia się swą unikalną konstrukcją. Umożliwia najróżniejsze rodzaje montażu i dowolne łączenie przewodów pneumatycznych i instalacji elektrycznych. A jeśli zależy Państwu na oszczędności miejsca, to pneumatyczne przyłącze multipol okaże się niezastąpione przy instalacji w szafie sterowniczej. cia i ma wiele innych przydatnych zalet, które ujawnią się w trakcie eksploatacji. Podstawowe dane techniczne: ■ kąt obrotu i regulacji do 94° ■ wał wykonany z anodowanego alumi- nium, pokrywy końcowe aluminiowe powlekane żywicą epoksydową SIL (Poziom nienaruszalności bezpieczeństwa) Cztery poziomy dyskretne (SIL1 do SIL4). Im wyższy jest SIL systemu związanego z bezpieczeństwem, tym jest mniejsze prawdopodobieństwo, że system nie będzie zdolny do wykonania koniecznych funkcji bezpieczeństwa. Ilustracja 1. S S1 S2 S3 S4 24 Konsekwencje niewielkie urazy osób Poważne urazy dotyczące wielu osób, śmierć jednej osoby Śmierć kilku osób Skutki katastroficzne połączone ze śmiercią wielu osób F Częstotliwość i czas ekspozycji w strefie zagrożenia (F) F1 Rzadkie do częstszego narażenie w strefie zagrożenia F2 Częste do ciągłego narażenie w strefie zagrożenia P Możliwość uniknięcia P1 Możliwe przy spełnieniu pewnych warunków P2 Zupełnie niemożliwe W Prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia W1 Relatywnie wysokie W2 Niskie W3 Bardzo niskie Ilustracja 3. Zawór kulowy z napędem DFPB i zaworem VOFC oraz skrzynką z czujnikami Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 SAMI O SOBIE SAMI O SOBIE ■ wysoka odporność na korozję (CRC 3) ■ regulacja położenia krańcowego we wszystkich wymiarach za pomocą nakrętek blokujących zamkniętych i uszczelnionych zarówno od zewnątrz, jak i od wewnątrz AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA Zawory VOFC – SIL 4 certyfikowane Zawory pilotowe VOFC mają niezwykle solidną budowę i są bardzo odporne na korozję. Modułowa konstrukcja umożliwia połączenie dowolnej cewki z odpowiednim zaworem. ■ zawory 3/2-drożne ■ zawory mono- i bistabilne 5/2-drożne ■ zakres ciśnienia: 2 ... 8 bar ■ funkcje: Eksploatacja z wewnętrz- nym i zewnętrznyma powietrzem sterującym (dla wersji z nakrętkami) dzięki zintegrowanemu zaworowi zmieniającemu ■ warianty połączenia: G1/4; G1/4 i NAMUR; NPT1/4; G1/4 i G1/2; 1/2 NPT i NAMUR ■ zakres temperatur [°C]: -25 ... +60 ■ wykonania EX: Ex me and Ex ia ATEX FESTO Sp. z o.o. Ilustracja 4. Napęd wahadłowy DFPB Janki k/Warszawy ul. Mszczonowska 7; 05-090 Raszyn tel. +48 22 711 41 00 fax +48 22 711 41 02 www.festo.pl ■ samoczynne smarowanie i optymalna praca awaryjna dzięki paskom ślizgowym wykonanym z teflonu węglowego (30% węgla) ■ ośmiokątne złącze do zaworu wykonawczego. Podstawowe dane techniczne zaworów VOFC: Ilustracja 5. Zawór pilotowy VOFC REKLAMA Partner w automatyzacji procesów przemysłowych Technologia wodno-ściekowa Festo Sp. z o.o. Janki k/Warszawy ul. Mszczonowska 7 05-090 Raszyn Contact Center Tel. +48 22 711 41 00 Fax +48 22 711 41 02 www.festo.pl RUROCIĄGI Kęty modernizują kanały ściekowe o dużych średnicach za pomocą rur zwojowych Firma SPR Europe zaproponowała pod koniec lata 2012 r. miastu Kęty zastosowanie rur zwojowych do realizacji zadania polegającego na modernizacji dwóch odcinków kanału ściekowego o profilu owalnym i znacznej średnicy. W ciągu dziesięciu tygodni w warunkach uregulowanego przepływu przeprowadzono za pomocą wykładziny SPR™ renowację dwóch odcinków betonowego rurociągu: 425 m o średnicy nominalnej DN1000/1720 i 93 m o wymiarach DN1400/2400. Gdy konieczna jest modernizacja kanałów o dużych średnicach w centrum miejskiego życia, technologia rury zwojowej okazuje się rozwiązaniem oszczędzającym czas i koszty, które nie obciąża nadmiernie mieszkańców i ruchu kołowego. Tak więc pod koniec lata 2012 r. miasto Kęty zleciło bezwykopową modernizację dwóch odcinków betonowych kanałów ściekowych metodą rury zwojowej SPR™. Miasto zamierza zapewnić w ten sposób sprawność hydrauliczną kanałów na kilkadziesiąt lat i zapo- biec przesiąkaniu. Ze względu na profil owalny obu kanałów bez większej zwłoki zdecydowano się na technologię rury zwojowej SPR™. Główny kolektor ściekowy w ulicy „wzdłuż torów” oraz ciąg ściekowy w ul. Słowackiego położone w obrębie obszaru mieszkalnego muszą w ciągu dnia poradzić sobie z bardzo wyIlustracja 3. Po etapie łączenia zwojów w płaszczu SPR™ montowany jest stelaż, który zapewnia stabilność płaszcza w trakcie wypełniania przestrzeni pierścieniowej specjalną zaprawą Ilustracja 2. Modernizacja kanału za pomocą rur zwojowych podczas przepływu ścieków nie stanowi problemu średnicy nominalnej 5500 mm. Tradycyjny właz wystarczy, aby do kanału wprowadzić taśmę z PVC oraz maszynę spinającą. Na powierzchni ziemi osprzęt wykorzystywany podczas modernizacji, taki jak bęben z taśmą oraz samochód techniczny, zajmują znacznie mniej miejsca niż w przypadku wykopu otwartego. Zaleta ta była na rękę zespołowi wykonującemu pracę, ponieważ kanał DN1000/1720 znajdował się w zamieszkanym rejonie, a kanał DN1400/2400 będący głównym kolektorem przed oczyszczalnią ścieków. Zwoje taśmy z PVC wzmocnionej wkładem stalowym, łączone ze sobą na zamek, w ciągu dwóch tygodni w warunkach kontrolowanego przepływu utwo- sokimi wartościami szczytowego przepływu ścieków, wobec czego niemożliwe jest ich wyłączenie z eksploatacji na czas modernizacji. Rury betonowe z różnymi dopływami i łukami można było w zasadzie poddać renowacji technologią „schlauchliningu”, jednak nie w przypadku takich rozmiarów i specyficznego owalnego przekroju. Firma SPR Europe podjęła się w ramach opisywanego projektu zamontowania wykładziny w obu owalnych rurach o średnicach nominalnych 1000/1720 i długości 425 m oraz 1400/2400 i długości 93 m. Przebieg modernizacji Ilustracja 1. Maszyna do spinania przenoszona jest do starego kanału przez właz 26 Stosowana od 1978 r. technologia rury zwojowej SPR™ polega na wprowadzaniu spiralnie do kanału taśmy z PVC, która tworzy rurę o maksymalnej Ilustracja 4. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 RUROCIĄGI rzyły w starym kanale wodoszczelną rurę. Zainstalowana w istniejącej rurze maszyna do spinania przemieszcza się nieustannie wraz z taśmą i łączy na zamek krawędzie każdego zwoju, co gwarantuje wodoszczelność. Gdy taśma z jednego bębna zostanie zużyta, połączenie z kolejną taśmą wykonuje się za pomocą przenośnej instalacji do doczo- Ilustracja 6. Wypełnienie przestrzeni pierścieniowej zaprawą Ilustracja 5. łowego zgrzewania z wykorzystaniem elementu termooporowego. Maszyna do spinania, której wymiar z precyzyjnie określonym naddatkiem został dopasowany do profilu starej rury, poradziła sobie bez trudności z łukami w obu kanałach ściekowych. Pracochłonny montaż rozpór, wypełnienie przestrzeni pierścieniowej oraz podłączenie wielu dopływów o średnicy 200/300 mm wykonał polski partner – firma INFRA. Jej pracownicy przymurowali zakończenia rury zwojowej do betonowej ścianki i uszczelnili krawędzie między rurą zwojową a dopływem za pomocą laminatu z włóknem szklanym. Celowo stworzona przestrzeń pierścieniowa między wykładziną zwojową a starą rurą wypełniona została wysokojakościową zaprawą cementową, która gwarantuje wytrzymałość sta- tyczną rury zwojowej. Firma Strabag AG, wykonując dodatkowe prace ziemne, ukończyła projekt modernizacji ku pełnemu zadowoleniu miasta Kęty. Dziękujemy firmie INFRA S.A., Wysogotowo k. Poznania, Przeźmierowo, za pomoc w przygotowaniu artykułu. Tłumaczenie artykułu z „3R”, z. 4-5/2013, ss. 106-107. Mechanika gazów. Jednowymiarowe przepływy ustalone Czesław Grabarczyk 2012, A5, s. 386, ISBN 978-83-63623-43-2 cena 49,00 zł (opr. miękka), cena 59,00 zł (opr. twarda) W książce przedstawiono podstawowe prawa i metody obliczania ustalonych jednowymiarowych przepływów gazów, w tym: ■ wyprowadzenie równań praw zachowania masy, pędu i energii dla gazów, ■ określenie, warunki występowania i klasyfikację rodzajów przepływów, ■ analizę właściwości fizycznych adiabatycznych i izotermicznych strumieni gazu w warunkach przepływów pod- i naddźwiękowych, z uwzględnieniem tarcia i wymiany ciepła, ■ opis warunków dopuszczalności pomijania ściśliwości strumienia gazu, Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 ■ dwie graficzno-analityczne metody adiabatycznych i izotermicznych przepływów gazów w rurociągach. Publikacja ma charakter podręcznika akademickiego do przedmiotu mechanika płynów, w części dotyczącej mechaniki gazów, wykładanego na wydziałach mechanicznych, inżynierii chemicznej oraz inżynierii środowiska na uczelniach technicznych. Książkę polecamy również inżynierom zajmującym się projektowaniem i eksploatacją różnorodnych przemysłowych instalacji gazowych. 27 RUROCIĄGI Zautomatyzowany monitoring hałasu w rurociągach wody pitnej Martin Bürger, Baunach; Tobias Nayda, Dortmund; Jürgen Kurz, Baunach *) Od pewnego czasu „monitoring“ to słowo-klucz w dyspozytorniach przedsiębiorstw wodociągowych. Od kilku lat zakres takiej ciągłej kontroli ważnych parametrów sieci jest coraz bardziej poszerzany. Na początku wykorzystywano w tym celu różne urządzenia do pomiaru ciśnienia i przepływu, których wielkości były przesyłane do dyspozytorni. Nowoczesna technika stwarza wiele nowych i uzupełniających rozwiązań na potrzeby prowadzenia ciągłej kontroli rurociągów do przesyłu wody pitnej. Aktualnie dostępne systemy stosuje się w wielu miejscach tymczasowo i umieszcza grupami jeden za drugim we wszystkich strefach pomiarowych sieci, aby przez krótki czas „podsłuchiwać” ją w poszukiwaniu przecieków. Coraz częściej poszczególne zespoły rejestratorów stosowane są w układach do kontroli ciągłej, gdzie raz zainstalowane pozostają na danym stanowisku pomiarowym przez cały czas. Stosowanie dużej liczby kilkuset rejestratorów zamontowanych na stałe nie należy już do rzadkości. Z powodzeniem zrealizowane zostały także bardzo duże systemy obejmujące ponad tysiąc, a nawet kilka tysięcy rejestratorów. Wadą obu „tradycyjnych” możliwości zastosowania jest to, że każdy rejestrator musi być odczytywany osobno, żeby mógł przesłać dane pomiarowe. W zależności od ilości zamontowanych rejestratorów i warunków lokalnych odczyt danych nawet w małych instalacjach może zajmować wiele godzin i oznaczać konieczność pokonywania wielu kilometrów. W takim przypadku sieć rejestratorów poziomów hałasu pracujących w sposób zautomatyzowany jest zdecydowanie korzystniejszym rozwiązaniem. W przypadku sieci, z której dane w zautomatyzowany sposób przesyłane są do dyspozytorni, nie są generowane dodatkowe koszty i nie jest zamrażany kapitał. Po prawidłowym zamontowaniu rejestrator przesyła codziennie swoje dane pomiarowe drogą radiową do głównego urządzenia rejestrującego wyposażonego w moduł GSM. Ten moduł („GSM-Box”) z kolei przesyła samodzielnie wszystkie zarejestrowane dane pomiarowe do dyspozytorni w trakcie jednej sesji. Korzyści z wprowadzenia takiego rozwiązania są oczywiste: ■ każdego dnia dostępne są aktualne dane z całej sieci, ■ natychmiast uzyskiwana jest informacja o „nietypowym” rozprzestrzenianiu się dźwięku w sieci rurociągowej (np. w wyniku występujących przecieków), ■ unika się czasochłonnego odczytywania danych z poszczególnych „rejestratorów”, ■ możliwe staje się kierowanie personelu w konkretne miejsce w celu zlokalizowania przecieku, ■ ograniczenie przecieków w wyniku wykorzystania przesłanych danych. Inaczej mówiąc, dzięki tej innowacyjnej technice osoba nadzorująca sieć rejestrator Bez wątpienia ważną innowację w tej dziedzinie stanowią tak zwane rejestratory poziomu hałasu (w skrócie „rejestrator”), które komunikują się z dyspozytornią za pośrednictwem sieci radiowej i sieci GSM. Małe „detektory dźwięku”, jak także nazywane są te rejestratory, mierzą w sposób zautomatyzowany poziom hałasu w rurociągu i już od wielu lat są ważnym elementem składowym służącym do codziennej kontroli sieci rurociągowej. Rejestratory są przy tym umieszczane za pomocą silnego magnesu na dostępnej w sieci armaturze, np. na zespole drążków zasuwy, i prowadzą tam samodzielny pomiar. 28 przeciek Ilustracja 1. Awaria została usunięta 21.06.2012 r. Po ponownym zamontowaniu rejestrator znów pokazał normalną wartość rejestrowanego hałasu Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 RUROCIĄGI 2b: 12.06.2012 r. rejestrator przesłał dane nie wskazujące jeszcze na usterki (wskazania zaznaczone na zielono na ilustr. 2a – po jej prawej stronie) 2a: 2d: 13.06.2012 r. odmienne wskazania rejestratora widoczne są zarówno na wykresie (po lewej stronie na ilustr. 2c), jak i na karcie (po jej prawej stronie). Zmieniony kolor wskazuje użytkownikowi na bardzo duże prawdopodobieństwo przecieku. 2c: 2f: 27.06.2012 r. awaria została usunięta, rejestrator już cały dzień ponownie pracuje w sieci. Dane z rejestratora są porównywalne do tych przed przeciekiem. 2e: Ilustracja 2. Przecieki na rysunkach wodociągową, gdy rano przychodzi do dyspozytorni, ma do dyspozycji nie tylko informację o ciśnieniu i przepływie w sieci z całej nocy, lecz dodatkowo także dane pomiarowe z rozmieszczonych w sieci rejestratorów poziomu hałasu. Zakres zastosowania przedstawionego rozwiązania Klasycznym przypadkiem zastosowania przedstawionego rozwiązania jest zarejestrowanie faktu nieosiągnięcia w Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 godzinach nocnych „minimalnego zużycia”. Osoba nadzorująca sieć wodociągową rano otrzymuje meldunek z jednego (lub z kilku) punktu pomiaru przepływu wskazujący, że w jednym miejscu sieci w nocy zarejestrowany 29 RUROCIĄGI Ilustracja 3. Wycinek zaznaczony żółtym kolorem wskazuje na przeciek w dniach od 13.06.2012 r. do 21.06.2012 r. został przepływ większy niż zwykle. Na skutek tego dzięki zautomatyzowanemu systemowi przekazywania danych użytkownik może obejrzeć bezpośrednio dane i komunikaty alarmowe z tego rejestratora i sprawdzić, które punkty pomiarowe wykazują nietypowo wysoki poziom hałasu. Nietypowe dane pomiarowe rzucające się w oczy na karcie lub na schemacie sieciowym, na którym odwzorowana jest instalacja, będą się wyróżniały i dlatego ułatwiają analizę meldunku. W ten sposób miejsce wystąpienia ewentualnego przecieku może zostać natychmiast określone, nie ma konieczności poświęcania czasu i angażowania personelu w celu lokalizacji awarii. Jeżeli dane pomiarowe są szczególnie niepokojące, dyspozytor może z dyspozytorni odczytać parametry hałasu zapisane przez rejestratory. Dzięki temu bez konieczności przeprowadzania oględzin na miejscu może on sprawdzić, czy przy zarejestrowanym poziomie hałasu chodzi o przeciek, czy o hałas jaki przykładowo emituje pompa. Stałe położenie rejestratorów w sieci pozwala poza tym na porównywanie ich wyników. Na podstawie danych z karty jasne będzie również, jak wiele rejestratorów może „słyszeć” przypuszczalny przeciek. Ten efekt uboczny sugeruje dyspozytorowi jednocześnie miejsce zamontowania dalszych urządzeń do lokalizacji, np. korelatorów, umożliwiających ostateczne wskazanie miejsca awarii. Nawet bez urządzeń do pomiaru ciśnienia i przepływu rejestratory poziomu hałasu tworzą w sieci rurociągowej oferujący szeroki zakres przekazywanej informacji i niezależny system kontrolny, mogą też oznaczać wejście w szeroko rozumiany „monitoring”. W zeszycie 6/2012 czasopisma „3R – international” przedstawialiśmy sposób wykonania i wyboru systemu monitorowania „Leakcontrol” przeznaczonego do ciągłej kontroli sieci rurociągowej. System ten przekazuje informacje o minimalnym zużyciu w nocy i służy dodatkowo do analizy zapotrzebowania na wodę pitną na monitorowanym obszarze. 30 Wychodząc od zwiększonego minimalnego zużycia w nocy w jednym z odcinków rurociągu opisujemy poniżej dalszy sposób postępowania w przypadku systemu przedsiębiorstwa DEW21 (Dortmunder Energie- und Wasserversorgung GmbH). Jeżeli w okresie od jednego do trzech dni stwierdzone zostanie większe zużycie, to wtedy w sieci rurociągowej przedsiębiorstwa DEW21 stosuje się rejestratory hałasu, które mają pomóc w dalszej lokalizacji prawdopodobnego miejsca uszkodzenia. Ilość rejestratorów hałasu w sieci przedsiębiorstwa DEW21 została dobrana w taki sposób, aby w ciągu dwóch dni objąć pomiarami cały obszar przewidziany do sprawdzenia. Rejestratory umieszcza się na wcześniej wybranych hydrantach względnie zasuwach, aby jak najdokładniej wyznaczyć granice wokół miejsca uszkodzenia. Gdy analiza pomiarów wskazuje na wystąpienie hałasu, to granice danego odcinka są zawężane dzięki zastosowaniu następnych elektronicznych urządzeń lokalizacyjnych i metodą korelacji lokalizowane jest miejsce uszkodzenia. Określenie wielkości straty wody jest przy tym ważnym elementem składowym tak wykorzystywanego systemu. Ma ono wpływ na sporządzenie bilansu całego układu monitorowania sieci rurociągowej. Ponadto analiza przepływu wody umożliwia odpowiednie rozmieszczenie i i optymalne pod względem ekonomicznym zastosowanie rejestratora hałasu. Rozsądne połączenie różnych strategii monitorowania sieci wodociągowej doprowadziło w ostatnich latach do zmniejszania się strat wody w sieci przedsiębiorstwa DEW21. Przykład zastosowania rozwiązania w sieci wodociągowej przedsiębiorstwa DEW21 w Dortmundzie wykorzystujący pomiary z rejestratorów hałasu przeprowadzane na odcinku rurociągu o długości około 140 km, który nie nadaje się do ciągłego pomiaru przepływu. Również trudności w prowadzeniu regularnej kontroli w tej gęsto zaludnionej części miasta (śródmieście) doprowadziły do podjęcia tej decyzji. Dane pomiarowe są odczytywane codziennie i analizowane za pośrednictwem łącza GSM. Jeśli ta metoda sprawdzi się, wówczas można będzie ją zastosować również na innych obszarach, w trybie monitorowania w sposób ciągły za pomocą rejestratorów hałasu. W czasie trwania testu wykryto i usunięto nieszczelność w rurociągu DN 400 Stz. W dniu 13. 06. 2012 r. stwierdzono przeciek na kontrolowanym obszarze, ale dzięki natychmiastowemu zaalarmowaniu, został on szybko zlokalizowany. Przeciek został naprawiony 21. 06. 2012 r. (ilustr. 1), a rejestrator pokazywał po ponownym uruchomieniu znów normalny przepływ (zob. ilustr. 2a-f). Historia przecieku Wycinek zaznaczony kolorem żółtym (na ilustr. 3) pokazuje przeciek w dniach od 13.06.2012 do 21.06.2012. W dniu 27.06.2012 naprawa wodociągu została zakończona. Trzy dni bez żadnych danych spowodowane były faktem, że na czas naprawy rejestrator został usunięty z sieci. Następnie został on ponownie zamontowany, węzeł sieciowy „GSM Box-3” ponownie wprowadził go automatycznie do swojej sieci. Zakres wartości danych otrzymanych z rejestratora jest ponownie na porównywalnym poziomie jak przed przeciekiem. *) M. Bürger – Seba KMT, Baunach (Niemcy); J. Kurz – Seba KMT, Baunach (Niemcy); T. Nayda – DEW 21, Dortmund (NIemcy). Tłumaczenie artykułu z „3R International”, z. 10/2012, ss. 803-806. W celu oceny potencjału rozwiązania proponowanego przez firmę SebaKMT przetestowano system monitorowania Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 ZAWORY KULOWE dla ciepłownictwa i przemysłu Generalne Przedstawicielstwo w Polsce CIBET REenergy Sp. z o.o. 02-180 Warszawa · al. Krakowska 197 tel.: +48 22 57 39 733 faks: +48 22 57 39 757 e-mail: [email protected] POMPY I KOMPRESORY Oszczędności na „2. biegu” – pompa o regulowanej prędkości obrotowej z funkcją dual displacement Znaczne oszczędności energii w porównaniu do zasilanych bezpośrednio z sieci silników asynchronicznych pracujących w układach hydraulicznych Andreas Noll, Böblingen *) Ograniczenie zapotrzebowania na energię i emisji hałasu Wyniki podstawowych badań naukowych wskazują, że dzięki zastosowaniu 32 napędu pompy o regulowanej prędkości obrotowej można znacznie zmniejszyć zużycie energii oraz emisję hałasu. Dzięki gwałtownemu rozwojowi serwomotorów prądu zmiennego dziś jest możliwe i ekonomicznie uzasadnione zastosowanie tego rodzaju napędów. W przypadku napędu pompy o regulowanej prędkości obrotowej natężenie przepływu w układzie hydraulicznym regulowane jest przez pompę o stałej objętości roboczej i synchroniczny lub asynchroniczny silnik o zmiennej prędkości obrotowej. Przemiennik częstotliwości przestawia i reguluje zgodnie z zapotrzebowaniem prędkość obrotową silnika oraz pompy o stałej objętości roboczej, wpływając w ten sposób na strumień objętości oleju. Wartość ciśnienia na wyjściu pompy mierzona jest przez czujnik ciśnienia i udostępniana Największa oszczędność w zakresie obciążenia częściowego Porównanie sprawności obu systemów pompowych jednoznacznie wskazuje na zalety nowej technologii. Zwłaszcza w sytuacji braku obciążenia oraz w zakresie obciążenia częściowego pompa o stałej objętości roboczej i zmiennej prędkości obrotowej ma zdecydowaną przewagę, co pokazuje ilustr. 1. Potwierdza to również zaczerpnięty z praktyki przykład maszyny, której cykl roboczy przedstawiono na ilustr. 2. Ponieważ ciśnienie i natężenie przepływu nie zawsze przyjmują maksymalne wartości, maszyna jest eksploatowana przeważnie w zakresie obciążenia częściowego. Okazuje się, że pompa o regulowanej prędkości obrotowej oszczędza około 28% energii lub innymi słowy straty energetyczne spadają z 43% do 15% (ilustr. 3). Decydujące znaczenie dla zużycia energii ma dobór elementów napędu. W naszym przykładzie w celu określenia komponentów systemu rozpatrywano kolejno fazy I-V cyklu. Miarodajne dla termicznego doboru komponentów Największe korzyści przy małym obciążeniu brak obciążenia obciążenie pełne zakres obciążenia częściowego przepływ Q = 0 l/min ciśnienie p = 40 bar ciśnienie p = 0 bar ciśnienie p = 200 bar 90% sprawność η 1 moc elektryczna Zastosowanie nowoczesnej pompy z regulacją prędkości obrotowej, wykorzystującej silnik synchroniczny z pompą o stałej wydajności oznacza pokaźne oszczędności w wielu zastosowaniach hydraulicznych. W porównaniu do często wykorzystywanych silników asynchronicznych zasilanych bezpośrednio z sieci można w takim rozwiązaniu ograniczyć zużycie energii nawet o około 28% – straty energetyczne ulegają obniżeniu z poziomu 43% do 15%. W przypadku długotrwałych faz procesów charakteryzujących się niewielkim natężeniem przepływu i równocześnie wysokim ciśnieniem uzasadnione jest ponadto użycie zaworu dual displacement. W tradycyjnych systemach hydraulicznych pracuje wielotłokowa promieniowa pompa nastawna wraz z silnikiem asynchronicznym przy nominalnej prędkości obrotowej na przykład 1500 obr./min. Zmienne zapotrzebowanie na olej w systemie hydraulicznym regulowane jest przez pierścień nastawy skoku pompy. Hydrauliczne pompy i organy wykonawcze charakteryzują się zazwyczaj bardzo dużą sprawnością, natomiast w układach hydraulicznych powstają straty na krawędziach sterujących zaworów regulacyjnych lub w przewodach i blokach sterujących o zbyt małych przekrojach. Zapotrzebowanie na energię wyraźne jest również w systemach regulacji pomp. To wszystko negatywnie wpływa na całkowity poziom zużycia energii, zwłaszcza przy częściowym obciążeniu lub w trybie czuwania. przemiennikowi częstotliwości, który zazwyczaj realizuje regulację ciśnienia/przepływu. Z nadrzędnego systemu sterującego docierają wartości zadane ciśnienia i przepływu, a właściwa regulacja odbywa się w przemienniku. Zalety opisanego rozwiązania to: ■ zmniejszenie zużycia energii, ■ wysoka jakość regulacji, ■ ograniczenie poziomu hałasu, ■ zwarta konstrukcja, ■ łatwość uruchomienia. 1 0.8 0.8 η h-el 0.6 0.4 0.2 0.2 0 0 20 40 przepływ Q SM ASM 0.6 0.4 60 [l/min] ηh-el η h-el 0 0 20 40 przepływ Q 60 [l/min] = napęd o zmiennej prędkości obrotowej z pompą o stałej pojemności roboczej = pompa o zmiennej pojemności roboczej z napędem o stałej prędkości obrotowej Ilustracja 1. Napęd o zmiennej prędkości obrotowej uzyskuje znacznie większą sprawność przede wszystkim w obciążeniu częściowym oraz przy jego braku Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 POMPY I KOMPRESORY fazy II 120 III IV 250 100 200 80 150 60 100 40 50 20 0 0 2 4 6 8 10 12 czas [s] ciśnienie [bar] 14 16 100% V 18 20 72% 60% 57% 40% 20% 0 22 ASM sprawność teor. = 100% SM 0% przepływ [l/min] Ilustracja 2. Maszyna przykładowa: ciśnienie i przepływ nie zawsze uzyskują maksymalną wartość, maszyna pracuje głównie w obciążeniu częściowym Ilustracja 3. Pompa o regulowanej prędkości obrotowej przynosi 28% oszczędności – dla rozkładu obciążenia przedstawionego na ilustr. 2 300,0 ciśnienie [bar] są w opisywanym zastosowaniu fazy III i IV (ilustr. 2). Dominują one w cyklu i tym samym decydują o doborze termicznym. Fazy II i V oraz przyśpieszenia można z powodzeniem opanować dzięki istnieniu zakresu przeciążenia pompy, serwomotoru i przemiennika. W przykładzie uzyskano wartość średnią termicznego punktu roboczego równą 20 l/min przy 180 bar oraz wartość maksymalną 94 l/min przy 250 bar (ilustr. 4). 100% 80% przepływ [l/min] ciśnienie [bar] I zużycie energii 300 200,0 100,0 Moment cofający zmniejszony na 2. biegu o połowę 0,0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 przepływ [l/min] 5KW faza III i IV z pojemnością 32 cm3 30KW faza I Ilustracja 4. Punkty robocze, termiczny i maksymalny, na wykresie obciążenia bez funkcji dual displacement 300,0 ciśnienie [bar] W przypadku pompy o objętości roboczej 32 cm3 uzyskuje się moment długotrwały serwomotoru równy 102 Nm dla 625 obr./min. Maksymalny moment cofający pompy wymusza maksymalny moment silnika 140 Nm przy 3125 obr./min. Wybrano silnik typu JHF6131-024 z wentylatorem charakteryzujący się długotrwałym momentem spoczynkowym >140 Nm. Przemiennik w fazach III i IV, w których silnik jest niemalże w bezruchu, musi zapewniać prawie nieprzerwanie wysokie natężenie prądu. Dlatego też zastosowano urządzenie typu MSD G392-090-100-001 o prądzie ciągłym 90 A. Jeżeli udałoby się obniżyć wymagania towarzyszące fazom III i IV, można by było zastosować tańsze komponenty. W pełni uwidaczniają się tutaj zalety pompy z rozwiązaniem dual displacement( z podwójnym przełożeniem). W urządzeniu takim za pomocą zewnętrznego zaworu można przestawić pierścień skoku i tym samym ograniczyć wydajność pompy do dowolnej wartości. Jeżeli ograniczymy pierwotną objętość roboczą pompy o 50 procent, podwaja się wprawdzie prędkość obrotowa pompy przy jednakowej mocy wyjściowej, ale moment cofający działający na silnik zmniejsza się o połowę. Pompa, w której zastosowano takie 200,0 100,0 0,0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 przepływ [l/min] 5KW 30KW faza III i IV z pojemnością 16 cm3 faza I Ilustracja 5. Punkty robocze, termiczny i maksymalny, przy wykorzystaniu pompy z funkcją dual displacement Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 33 POMPY I KOMPRESORY nością. Ponieważ zapotrzebowanie na moc w trybie utrzymania ciśnienia jest raczej niewielkie, wspomniany efekt ujawnia się dopiero podczas długich faz III i IV. Użycie pompy z funkcją dual displacement przynosi dodatkową oszczędność energii równej 10 kWs lub około 5% w odniesieniu do zużycia energii w jednym cyklu. zawór realizujący funkcję dual displacement Bardziej przyjazne dla użytkownika Ilustracja 6. Pompa serwo z zaworem realizującym funkcję dual displacement i przemiennikiem serwo rozwiązanie posiada niejako „2. bieg”, który jest uruchamiany za pomocą hydraulicznej przekładni o przełożeniu 2:1. Tańsze elementy składowe W opisanym zastosowaniu drugą objętość roboczą pompy ustawiono na 16 cm2. Jeżeli w fazach III i IV przejdziemy na „2. bieg”, uzyskamy termiczny punkt roboczy 40 l/min przy 90 bar (ilustr. 5) lub 51 Nm dla 1250 obr./min w odniesieniu do silnika. Parametry takie może z powodzeniem zapewnić mniejszy, chłodzony powietrzem serwomotor typu G6-V9-024-06 o długotrwałym momencie spoczynkowym 75 Nm. Również przemiennik serwo o prądzie ciągłym 60 A jest znacznie mniejszy i tym samym mniej kosztowny. W trybie utrzymania ciśnienia pompa o stałej pojemności roboczej w zakresie wyższych ciśnień konsumuje więcej energii elektrycznej niż pompa o zmiennej pojemności roboczej, jak wynika to z ilustr. 7. Jeżeli uruchomimy funkcję dual displacement przy określonej wartości ciśnienia, pobór energii pompy wyposażonej w tę funkcję w zakresie wysokich ciśnień będzie mniejszy niż w przypadku pompy o zmiennej pojemności roboczej. Również silnik będzie pracował w zakresie charakteryzującym się nieco korzystniejszą spraw- 8 7 moc elektryczna [kW] 6 5 4 3 Gdy zastosujemy pompę z funkcją dual displacement, w ciągu jednego cyklu następuje przełączenie między dwiema dostępnymi pojemnościami roboczymi. Przełączenie to powoduje zmianę obiektu regulacji i tym samym zmianę wzmocnienia w obwodzie regulatora ciśnienia/przepływu. Nagłe przełączenie może też wpłynąć na regulację ciśnienia. Wobec tego pompę oraz regulację ciśnienia/przepływu w przemienniku wyposażono w dodatkowe funkcje przejściowe, aby skompensować wspomniane zjawisko. Dzięki temu skorzystanie z funkcji dual displacement odbywa się bez większych trudności. Podsumowanie – kompaktowy system, szybka amortyzacja W licznych zastosowaniach hydraulicznych można zaoszczędzić wiele energii, gdy silnik asynchroniczny zasilany bezpośrednio z sieci zastąpimy nowoczesnym systemem pompowym o zmiennej prędkości obrotowej, wykorzystującym silnik synchroniczny i pompę o stałej pojemności roboczej. Z uwagi na rosnące koszty energii inwestycja amortyzuje się zazwyczaj w rozsądnym czasie. W przypadku procesu o długotrwałych fazach odznaczających się niskim natężeniem przepływu i równocześnie wysokim ciśnieniem wskazane jest ponadto wykorzystanie pompy stałej z funkcją dual displacement. Dobór dopasowanych do siebie elementów pozwala uzyskać system kompaktowy, który umożliwia proste uruchomienie i ogranicza całkowite koszty posiadania. 2 1 0 0 50 100 150 200 250 ciśnienie [bar] pompa o zmiennej pojemności roboczej pompa o stałej pojemności roboczej funkcja dual displacement Ilustracja 7. W trybie utrzymania ciśnienia pompa o stałej objętości roboczej w zakresie wyższych wartości ciśnienia zużywa więcej energii elektrycznej niż pompa o zmiennej pojemności. Jeżeli w fazie wzrostu ciśnienia uruchomiona zostanie funkcja dual displacement, to zanim pompa o zmiennej pojemności utraci swoją przewagę, pobór energii pompy z funkcją dual displacement również przy wysokim ciśnieniu jest mniejszy 34 *) Mgr inż. A. Noll jest kierownikiem ds. technicznych w zakresie rozwiązań produktowych w firmie Moog GmbH, Böblingen, Niemcy. Tłumaczenie artykułu z „atp-edition”, z. 1-2/ /2012, ss. 12–14. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 TECHNIKA USZCZELNIEŃ Uszczelnienia elastomerowe z materiałów o wysokiej jakości są odporne na dekompresję wybuchową Michael Krüger, Pinneberg *) Uszczelnienia elastomerowe, jak na przykład pierścienie uszczelniające typu O-ring, mogą w zastosowaniach w przemyśle naftowym i gazowniczym lub w instalacjach do oczyszczania sprężonego powietrza nie spełnić swojej funkcji w przypadku dużego spadku ciśnienia. Powodem tego jest dekompresja wybuchowa zachodząca w materiale. Poniższy artykuł opisuje powstawanie tego zjawiska oraz wyjaśnia, jak można tego uniknąć. Producenci i użytkownicy urządzeń w wymienionych gałęziach przemysłu stawiają wobec uszczelnień szczególne wymagania. Aby zapewnić szczelność w przypadku mediów w stanie gazowym, takich jak tlenek węgla, gaz ziemny, azot, hel i wodór uszczelnienia (ilustr. 1) muszą sprostać szczególnym wymaganiom w zakresie ciśnień powyżej 30 bar i w wypadku nagłego spadku ciśnienia (w ciągu kilku sekund). W niektórych zastosowaniach ciśnienie może osiągać wartość do 400 bar. W takich warunkach mogą być stosowane tylko specjalnie przetestowane materiały. Na przykład norma DIN EN 14141 wymaga w odniesieniu do rurociągów do tłoczenia gazu ziemnego, żeby niemetaliczne części armatury, jak na przykład uszczelnienia elastomerowe, były odporne na dekompresję wybuchową. Takie warunki panują w różnych instalacjach, na przykład w śluzach inspek- cyjnych zamontowanych w przewodach do transportu gazu (gazu ziemnego). Poprzez te śluzy do rurociągu można wprowadzać w trakcie ich eksploatacji, a więc także w warunkach wysokiego ciśnienia, różne głowice do sprawdzania stanu i czyszczenia rurociągu. Podczas zamykania i otwierania śluzy dochodzi w bardzo krótkim czasie do wzrostu ciśnienia a następnie do jego spadku. W procesie tym można uszkodzić zamontowane uszczelnienia elastomerowe (ilustr. 2). Takie problemy występują również w innych obszarach budowy maszyn, na przykład w pompach lub w rurociągach, czy przemyśle produkującym armaturę i elementy wyposażenia dodatkowego. Co to jest dekompresja wybuchowa? Elastomery są przepuszczalne dla gazów, pary i cieczy, a w związku z tym gaz pod ciśnieniem może wnikać w materiał uszczelniający. To, jak intensywnie gaz wnika w materiał zależy w zasadzie od zastosowanego polimeru bazowego (kauczuk), od gazu oraz od temperatury otoczenia. Elastomerowe materiały uszczelniające składają się z długiego łańcucha molekuł, tak zwanych polimerów bazowych, jak również wypełniaczy i dodatków ułatwiających proces ich wytwarzania tak, aby uzyskać określone właściwości fizyczne. Decydującym czynnikiem dla elastyczności materiału jest jednak połączenie długiego łańcucha jego molekuł z trójwymiarową siecią. Wewnątrz tej sieci mogą Precyzyjne uszczelnienia elastomerowe o wysokiej jakości są stosowane w różnych gałęziach przemysłu i muszą po części sprostać ich wysokim wymaganiom, aby zapewnić jak najlepsze efekty uszczelniania. W wielu zastosowaniach, przykładowo w pierścieniach uszczelniających typu O-ring, uszczelnienia elastomerowe są narażone jednak na nadzwyczajne obciążenia. Odpowiednio wysokie są więc również wymagania względem wszystkich materiałów wykorzystywanych w procesie produkcji. Wielu producentów i operatorów instalacji działających w przemyśle naftowym i w przemyśle gazowniczym, jak również producentów kompresorów oraz użytkowników instalacji do oczyszczania sprężonego powietrza, ma często problemy wynikające z nieszczelności uszczelnień elastomerowych, w szczególności dzieje się tak przy bardzo dużym spadku ciśnienia. W wyniku tego dochodzi do długich okresów przestoju maszyny oraz wysokich kosztów naprawy i bieżącej konserwacji. Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 35 TECHNIKA USZCZELNIEŃ Ilustracja 1. Typowa uszczelka elastomerowa stosowana w przemyśle naftowym i w gazownictwie Ilustracja 2. Pierścień uszczelniający typu O-ring uszkodzony w wyniku dekompresji wybuchowej powstawać małe, wolne przestrzenie, do których może przedostawać się w wyniku dyfuzji gaz pozostający pod działaniem ciśnienia. Po szybkim rozprężeniu zamknięty w przestrzeni gaz wydostaje się z elastomeru. Pierwsza partia gazu opuszcza elastomer w wyniku zachodzącej ciągle dyfuzji. Pozostałe molekuły gromadzą się w słabych miejscach występujących w każdym materiale (na przykład wewnętrzne pęknięcia) we wnętrzach struktury elastomerów i ulegają rozprężeniu w postaci pęcherzy. Zwykle pęcherze wykazują tendencję do zapadania się bez wywoływania groźnych skutków, o ile gaz nadal ulega dyfuzji na zewnątrz. Jednakże jeżeli zbyt dużo gazu nagromadzi się w elastomerze (na przykład w warunkach wysokiego ciśnienia), wówczas nie wypełnione przestrzenie mogą ulegać rozerwaniu. Uszczelnienie może zostać uszkodzone na tyle poważnie, że traci ono swoją funkcję uszczelniającą. Wynikiem tego procesu jest powstający przeciek. Co to jest norma NORSOK M-710? Norma NORSOK M-710 została opracowana przez norweski przemysł naftowy i gazowniczy i zawiera opis procedury potrzebnej do zbadania odporności materiałów uszczelniających na dekompresję wybuchową. 36 Konwencjonalne materiały uszczelniające z elastomerów nie nadają się do zastosowania w warunkach, jak wyżej opisane, ponieważ ich odporność na występujące wtedy siły nie jest wystarczająca. W takich sytuacjach mogą być stosowane tylko elastomery o specjalnej strukturze, wyróżniające się zwłaszcza bardzo dobrymi właściwościami fizycznymi (na przykład dużą wytrzymałością na rozerwanie i twardością. Jak użytkownik może rozwiązać przedstawiony problem? Niezależny producent uszczelnień elastomerowych, firma C. Otto Gehrckens – w skrócie COG – opracowała i intensywnie przebadała specjalnie pod kątem przydatności do zastosowań, w których może występować zjawisko dekompresji wybuchowej, różne materiały produkowane z wykorzystaniem zaawansowanych technologii. W celu sprostania potrzebom producentów lub użytkowników w zakresie wymaganej szczelności względem poszczególnych mediów, a nie tylko odporności na dekompresję wybuchową, firma COG opracowała specjalne materiały spełniające różne wymagania: dwa materiały FKM, jeden HNBR i dwa typu FFKM. Cztery z pięciu tych materiałów spełniają przy tym wymagania normy NORSOK M-710 w zakresie odporności na dekompresję wybucho- wą, dwa z nich charakteryzują się poza tym właściwościami pozwalającymi na ich zastosowanie w elementach konstrukcyjnych i podzespołach zgodnie z wymaganiami API 6A & 6D dotyczącymi produkcji zaworów i armatury. Wszystkie pięć materiałów uszczelniających firmy COG gwarantuje również trwałą szczelność w warunkach ekstremalnych i szybkich zmian ciśnienia. Materiały te wykazują oprócz wysokiej odporności chemicznej i termicznej również wysoką twardość 90 stopni Shore’a, która przeciwdziała w szczególności ewentualnemu wyciskaniu szczelinowemu pod wysokim ciśnieniem, zapobiegając tym samym eksplozywnej dekompresji. W kolejnych badaniach okazało się, że przykładowo pierścień uszczelniający typu O-ring, który został wyprodukowany seryjnie z materiału FKM Vi 890, po składowaniu w atmosferze 100% dwutlenku węgla pod ciśnieniem 57 bar i w temperaturze 24°C lub 70 bar i 125°C, a następnie w wyniku jego rozprężenia do ciśnienia otoczenia z prędkością 20 bar na sekundę nie wykazywał żadnych uszkodzeń. Również materiał uszczelniający HNBR 895 przygotowany przez firmę COG sprawdza się dzięki swojej bardzo dobrej odporności chemicznej przede wszystkim względem oleju i paliwa. Poza tym materiał ten wykazuje bardzo dobrą odporność na wysoką temperaturę i warunki pogodowe, a także pokazuje swoją silną stronę w postaci bardzo wysokiej wytrzymałości mechanicznej. Ten specjalny materiał typu HNBR spełnia wymagania normy NORSOK M-710 w zakresie odporności na dekompresję wybuchową oraz idealnie nadaje się do długookresowego zastosowania w przemyśle naftowym i gazownictwie, nie wykazując przy tym żadnych przecieków. Do zastosowań w niskiej temperaturze COG oferuje specjalny kompozyt FFKM Perlast® ICE G90LT. Materiał ten spełnia wymagania normy NORSOK M-710, ponadto odpowiada wymaganiom stawianym przez API 6A & 6D. W zależności od oddziałującego ciśnienia medium dla którego stosuje się uszczelnienie, ten materiał uszczelniający może być stosowany nawet w temperaturze do -80°C (ilustr. 3). W dziale badawczym COG odpowiedzialnym za Perlast udało się uzyskać w wyniku celowej zmiany struktury molekularnej polimeru dla tego materiału również długotrwałą odporność na niską temperaturę i umożliwić właściwie dopiero wtedy trwałą funkcję szczelności w niskich temperaturach. Jest to Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 TECHNIKA USZCZELNIEŃ ciśnienie w bar 100 200 300 400 500 600 -40 -45 temperatura w °C -50 700 Ilustracja 3. Materiał uszczelniający Perlast® ICE G90LT może być stosowany w temperaturze do -80°C -55 -60 -65 -70 -75 -80 Producenci i użytkownicy muszą zmierzyć się również z wymaganiami w stosunku do uszczelnianych mediów i powinni wziąć pod uwagę odporność wobec tych mediów właściwych materiałów uszczelniających. Dlatego ważna jest współpraca z doświadczonymi producentami, którzy dysponują odpowiednim wyborem materiałów oraz wiedzą w tym zakresie. Tylko w ten sposób konstruktor i użytkownik mogą otrzymać optymalne dla swoich potrzeb uszczelnienie. -85 jak dotąd, w zakresie FFKM, jedyny na rynku materiał o takich właściwościach. Oprócz tych wyróżniających go cech kompozyt charakteryzuje się niezwykle słabą tendencją do pęcznienia, a to dzięki małej przepuszczalności (przenikalności) i dlatego wykazuje większą trwałość użytkową po zamontowaniu w zaworach, pompach i uszczelnieniach z pierścieniem ślizgowym. Podsumowanie W przypadku wysokich wymagań w stosunku do uszczelnień narażonych na dekompresję wybuchową jako ich ma- teriał można zastosować tylko elastomery, które zostały specjalnie opracowane w tym celu i przetestowane w tym zakresie. W przypadku zastosowań przy wydobyciu gazu ziemnego, jak przykładowo w śluzach inspekcyjnych, zasuwach, zaworach kulowych i innych zaworach regulacyjnych dzięki tym materiałom możliwe jest skuteczne zapobieganie uszkadzaniu uszczelnień elastomerowych w wyniku dekompresji wybuchowej i unikanie dzięki temu kosztownych przecieków. Nie wystarczy jednak rozpatrywać problemu dekompresji wybuchowej jako samego w sobie i rozwiązywać tylko ten problem. Dziękujemy firmie C. Otto Gehrckens GmbH & Co. KG TECHNIKA USZCZELNIEŃ, Kraków, za pomoc w przygotowaniu artykułu. *) M. Krüger jest kierownikiem działu zastosowań w firmie C. Otto Gehrckens GmbH & Co. KG, Pinneberg (Niemcy). Tłumaczenie artykułu z „Dichtungstechnik”, z. 2/2012, ss. 64-66. CO? OD KOGO? ARMATURA Filtry przemysłowe do cieczy, filtry automatyczne, samoczyszczące. 2B Sp. z o.o. ul. Podolska 18, 48-303 Nysa tel.: (77) 409 37 55; fax: (77) 409 37 57 e-mail: [email protected] www.2b.com.pl Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe Armatury Przemysłowej ARMAKO Beata Królikowska-Hytroszek ul. Skalna 12, 60-113 Poznań tel.: (61) 830 14 86; tel./fax: (61) 832 06 52 e-mail: [email protected] www.armako.com.pl ARMAKOM ul. Powstańców Wielkopolskich 10 85-090 Bydgoszcz tel.: (52) 345 60 11; fax: (52) 345 60 21 e-mail: [email protected] www.armakom.pl BROEN SA ul. Pieszycka 10, 58-200 Dzierżoniów tel.: (74) 832 54 00; fax: (74) 832 19 20 e-mail: [email protected] www.broen.pl Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 Zakład Armatury Przemysłowo-Gazowej CEGAZ Janina Cebulska ul. Turniowa 20, 60-116 Poznań, tel.: (61) 830 16 62, fax: (61) 832 02 45 e-mail: [email protected] www.cegaz.pl CHEMAR ARMATURA Sp. z o.o. ul. K.Olszewskiego 6, 25-953 Kielce tel.: (41) 367 56 26; fax: (41) 367 56 29 e-mail : [email protected] www.armatura-chemar.pl 37 CO? OD KOGO? Przedstawiciel firmy BÖHMER – producenta specjalistycznych zaworów kulowych dla ciepłownictwa, chłodnictwa, przemysłu. CIBET REenergy Sp. z o.o. al. Krakowska 197, 02-180 Warszawa tel.: (22) 57 39 729/821; fax: (22) 57 39 757 e-mail: [email protected] www.cibetreenergy.pl Producent staliwnych zasuw klinowych Huta Małapanew Sp. z o.o. ul. Kolejowa 1, 46-040 Ozimek tel.: (77) 401 87 14, fax: (77) 401 87 59 e-mail: [email protected] www.malapanew.pl GAZ ZIEMNY – REDUKTORY NAWANIALNIE – STEROWANIE ul. Marsa 56B, 04-242 Warszawa tel.: (22) 351 51 51 fax: (22) 351 51 61 www.emerpol.pl ARMATURA-POMPY-AUTOMATYKA HURTOWA SIEĆ SPRZEDAŻY www.emet-impex.com.pl A part of COROL Sp. z o.o. Kompletne wyposażenie instalacji. Reaktory emaliowane i wykładziny chemoodporne. Janikowo, ul. Gnieźnieńska 67/69 62-006 Kobylnica tel.: (61) 815 11 00; fax: (61) 815 11 49 e-mail: [email protected] · www.corol.pl „CORONA” Sp. z o.o. ul. Witosa 3B/55, 41-200 Sosnowiec tel.: (32) 258 56 43; fax: (32) 201 07 74 e-mail: [email protected] www.corona.org.pl EBRO ARMATUREN Oddział w Polsce ul. Bajana 3, 01-904 Warszawa tel./fax: +48 (22) 669 00 90 e-mail: [email protected] www.ebro.com.pl MOWTA Sp. z o.o. ul. Zabytkowa 4, 80-253 Gdańsk tel.: (58) 347 80 59; fax: (58) 347 80 52 e-mail: [email protected] www.mowta.com.pl Armatura i systemy parowe GESTRA POLONIA Sp. z o.o. ul. Schuberta 104, 80-172 Gdańsk tel.: (58) 306 10 10; fax: (58) 306 33 00 e-mail: [email protected] www.gestra.pl KLIMATECH ul. Przyjaźni 4, 53-030 Wrocław tel.: (71) 336 09 90; fax: (71) 336 09 80 www.klimatech.net.pl KLINGER w Polsce Sp. z o.o. ul. Farbiarska 69, 02-862 Warszawa tel.: (22) 644 01 05; fax: (22) 644 66 11 e-mail: [email protected] www.klinger.pl Pneumat System Sp. z o.o. ul. Paprotna 4, 51-117 Wrocław tel.: (71) 325 18 60 e-mail: [email protected] www.pneumat.com.pl Zakłady Automatyki „POLNA” S.A. ul. Obozowa 23, 37-700 Przemyśl tel.: (16) 678 66 01; fax: (16) 678 65 24 e-mail: [email protected] www.polna.com.pl SAMSON Sp. z o.o. EFAR Sp.j. ul. Gołężycka 27, 61-357 Poznań tel.: (61) 870 00 11, fax: (61) 879 33 11 e-mail: [email protected] www.efar.com.pl 38 KSB Pompy i Armatura Sp. z o.o. ul. Bociana 22a, 31-231 Kraków tel.: (12) 636 01 86; fax: (12) 637 23 45 e-mail: [email protected] www.ksb.pl Automatyka i Technika Pomiarowa al. Krakowska 197, 02-180 Warszawa tel.: (22) 57 39 777; fax: (22) 57 39 776 e-mail: [email protected] www.samson.com.pl Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 CO? OD KOGO? RUROCIĄGI T.i.S. Polska Sp. z o.o. 05-850 Ożarów Mazowiecki Duchnice, ul. Ożarowska 30 D tel.: (22) 483 56 00; fax: (22) 483 56 03 e-mail: [email protected] www.tispolska.pl ZAMKON ul. Jana Cybisa 23, 47-206 Kędzierzyn - Koźle tel./fax: (77) 48 24 071 e-mail: [email protected] www.zamkon.com.pl Tofama S.A. ul. M. Skłodowskiej-Curie 65 87-100 Toruń tel.: (56) 619 5201; fax: (56) 619 5431 e-mail: [email protected] www.tofama.eu ul. 3 Maja 12, 57-410 Ścinawka Średnia tel.: (74) 865 21 74; fax: (74) 865 21 99 e-mail: [email protected] www.zetkama.com.pl Marley Polska Sp. z o.o. ul. Annopol 24, 03-236 Warszawa tel.: (22) 329 79 00; fax: (22) 329 79 01 e-mail: [email protected] www.marley.com.pl SAINT-GOBAIN PAM ul. Cybernetyki 21, 02-677 Warszawa tel.: (22) 567 14 58; fax: (22) 751 62 25 e-mail: [email protected] www.pamline.pl Zapraszamy Państwa firmy do M I N I R E K L A M Y AUTOMATYKA PRZEMYSŁOWA Tubes International Sp. z o.o. Węże i złącza dla przemysłu ul. Bystra 15A, 61-366 Poznań tel.: (61) 653 02 22; fax: (61) 653 02 20 e-mail: [email protected] www.tubes-international.com AUMA Polska Sp. z o.o. ul. Komuny Paryskiej 1 d 41-219 Sosnowiec tel.: (32) 783 52 00; fax: (32) 783 52 08 e-mail: [email protected] www.auma.com.pl VAG Armatura Polska Sp. z o.o. ul. Krzywickiego 34, 02-078 Warszawa tel.: (22) 609 74 84; fax: (22) 609 74 85 e-mail: [email protected] www.vag-polska.com Fabryka Armatury Przemysłowej „WAKMET” sp.j. Kaczmarek, Krzywdziński, Wachowski, Wilczyński Bodzanów 75, 48-340 Głuchołazy 1 tel.: (77) 439 40 20-21; fax: (77) 439 18 72 e-mail: [email protected] www.wakmet.com.pl Festo Sp. z o.o. Janki k. Warszawy, ul. Mszczonowska 7 05-090 Raszyn tel.: (22) 711 41 00; fax: (22) 711 41 02 e-mail: [email protected] www.festo.pl ZAKŁAD PRODUKCJI URZĄDZEŃ AUTOMATYKI Spółka z o.o. ul. Tęczowa 57, 50-950 Wrocław tel.: (71) 342 88 30; fax: (71) 342 89 20 e-mail: [email protected] www.zpua.pop.pl Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013 Producent: kolana, zwężki, trójniki, dennice, kołnierze do rurociągów stalowych www.tasta.com.pl USZCZELNIENIA C. Otto Gehrckens GmbH & Co. KG Gehrstücken 9 · 25421 Pinneberg · Niemcy tel.: +49 (0) 4101 50 02-0 www.cog.de · [email protected] Przedstawicielstwo w Polsce: ul. Królowej Jadwigi 181 30-218 Kraków · Polska tel.: (12) 378 3165; fax: (12) 378 3166 tel. kom.: 692 375 078 e-mail: [email protected] EagleBurgmann Poland sp. z o.o. Al. Jerozolimskie 200 02-486 Warszawa tel.: (22) 535 16 00; fax: (22) 535 16 48 e-mail: [email protected] www.eagleburgmann.pl 39 CO, GDZIE, KIEDY? w Polsce za granicą 18 – 19 września 2013 26 – 27 czerwca 2013 XI Międzynarodowa konferencja pn. NAFTA i GAZ 2013 organizowana w Warszawie przez Zarząd Targów Warszawskich S.A. (Informacja: (22) 849 60 06; faks 849 35 84; e-m: [email protected]; www.ztw.pl) 5. Europejskie Dni Budowy Rurociągów 2013 w St. Veit an der Glan (Austria) organizowane przez MTA messtechnik GmbH. (Informacja: A (0-043) 4212/71491; faks 42 12/72298; e-m: [email protected]; www.mta-messtechnik.at) 18 – 20 września 2013 1 – 4 września 2013 VI Międzynarodowe Targi Infrastruktury Wodno-Ściekowej, Odwodnień i Melioracji organizowane w Kielcach przez Targi Kielce S.A. 31 Koneferencja No-Dig International organizowana w Melbourne (Australia) przez great Southern Press. (Informacja: AU (610 3 9248 5100; faks 3 9602 2708; e-m: [email protected]’ www.nodigdownunder.com) (Informacja: (41) 365 13 48; faks 365 12 79; e-m: [email protected]; www.targikielce.pl) 16 – 20 września 2013 3 – 4 października 2013 Międzynarodowe Targi drinktec 2013 organizowane w Monachium. (Informacja: www.drinktec.com) IV Targi Utrzymania Ruchu, Planowania i Optymalizacji Produkcji easyFairs® Maintenance 2013 organizowane w Krakowie przez easyFairs Poland Sp. z o.o. (Informacja: (12) 651 95 31; kom. 507 044 183; e-m: [email protected]; www.easyfairs.com/pl) 24 – 27 września 2013 Międzynarodowe Targi ILMAC 2013 w Bazylei. (Informacja: www.ilmac.ch) 25 – 26 września 2013 23 – 24 października 2013 5 Targi Urządzeń i Technologii Branży Wod-Kan HydroSilesia 2013 organizowane w Sosnowcu przez Expo Silesia Sp. z o.o. (Informacja: (32) 788 75 28; faks 788 75 03; e-m: [email protected]; www.exposilesia.pl/hydrosilesia) 24 – 25 października 2013 XXIII Konferencja Naukowo-Techniczna z cyklu: Postęp techniczny w wodociągach organizowana we Wrocławiu przez Oddział Dolnośląski PZIiTS, Seen Technologie Sp. z o.o., MPWiK we Wrocławiu oraz Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. XVIII Kolokwium Uszczelnieniowe w Steinfurcie (Niemcy). (Informacja: www.dichtungskolloquium.de) 30 września – 2 października 2013 Międzynarodowe Targi GAT 2013 & WAT 2013 w Norymberdze. (Informacja: D (0-049) 228/9188-611; faks 228/9188-990; e-m: [email protected]; www.gat-dvgw.de) 30 września – 2 października 2013 Międzynarodowe targi wat 2013 w Norymberdze. (Informacja: e-m: [email protected]; www.gat-dvgw.de) 6 – 7 listopada 2013 (Informacja: (71) 320 25 95; faks 328 29 80; e-m: [email protected]; www.pzits.not.pl) Niemieckie Targi Armatury Przemysłowej DIAM organizowane w Bochum. (Informacja: www.diam.de) 13 – 15 listopada 2013 5 – 8 listopada 2013 Targi Hydrauliki, Automatyki i Pneumatyki HAPexpo oraz Targi Robotyzacji i Automatyzacji w Przemyśle ROBOTshow organizowane w Sosnowcu przez Exposilesia. Międzynarodowa Wystawa AQUATECH AMSTERDAM organizowana w Amsterdamie przez AMSTERDAM RAI oraz IWA. (Informacja: www.amsterdam.aquatwchtrade.com) (Informacja: (32) tel. 788 75 11; faks 788 75 25; tel. kom. 510 030 324 ; e-m: [email protected]) 18 – 19 listopada 2013 ROHRBAU Weimar w Dusseldorfie organizowane przez Messe Dusseldorf GmbH. (Informacja: (D) 211 456 001; faks 211 4560-668; e-m: [email protected]; www.messe-duesseldorf.de) 21 – 22 stycznia 2014 Dni Budowy Rurociągów organizowane przez Rb GmbH w Berlinie. (Informacja: (D) 221 376 68 46; faks 221 376 68-63; e-m: [email protected]; wwwbrbv.de) Wydawca: Kolegium redakcyjne: Reklama: Skład i łamanie: Przedsiębiorstwo Naukowo-Techniczne CIBET Sp. z o.o. dr inż. Artur Kaplar mgr Anna Formella tel. (71) 348 08 41 e-mail: [email protected] DBF AKAPIT STUDIO Dariusz Ferdyn www.akapitstudio.pl 02-180 Warszawa, al. Krakowska 197 tel. (22) 573 97 56 faks (22) 573 97 21 e-mail: [email protected] 40 dr inż. Janusz Troszkiewicz mgr Wiesław Jachewicz Redaktor naczelny: mgr Wiesław Jachewicz tel. (22) 573 97 20 e-mail: [email protected] Redaktor prowadzący: mgr Marek Kosko tel. (22) 573 97 23 e-mail: [email protected] Stała współpraca redakcyjna Prenumerata: Druk: z czasopismami: „3R international”, „Industriearmaturen”, „Industriepumpen + Kompressoren” i „Dichtungstechnik” Anna Płócienniczak tel. (22) 573 97 20 e-mail: [email protected] Zakład Poligraficzny „Graf” 05-800 Pruszków ul. Armii Krajowej 11 na podstawie umowy licencyjnej zawartej z VULKAN-Verlag (Essen, Niemcy). Armatura i Rurociągi, kwiecień - czerwiec 2013
