rekordu bibliograficznego - Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy

rekordu bibliograficznego - Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy

Bożena Bartoszewicz-Fabiańska
Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku
Zautomatyzowany katalog biblioteczny
Najistotniejsze problemy zautomatyzowanego katalogu
bibliotecznego wiążą się z:
•
przestrzeganiem pełnych ujednoliconych krajowych zasad katalogowania (doboru
i formułowania haseł, opisu bibliograficznego, budowy katalogu);
•
wyborem wspólnego języka (-ów) informacyjno-wyszukiwawczego (-ych)
dla charakterystyki rzeczowej dokumentów;
•
zaimplementowaniem w systemie ujednoliconego zintegrowanego formatu opisu
danych bibliograficznych wszystkich typów dokumentów;
•
możliwościami systemu w zakresie:
- przejmowania opisów dokumentów,
- obsługi kartoteki haseł wzorcowych.
Na brak pełnych krajowych zasad katalogowania – o czym pisał
w swojej publikacji Andrzej Padziński,[1] – w zasadzie osoby
tworzące katalogi lokalne w swoich bibliotekach publicznych nie
mają wpływu.
[1] A. Padziński, Stosowanie polskich norm w zautomatyzowanych
katalogach bibliotecznych. Warszawa, 2000
Możemy jednak założyć, że:
•
tworzymy w swoich lokalnych bibliotekach wspólny katalog wszystkich typów
dokumentów (niezależnie od wydzielonych kolekcji);
•
przejmujemy – na ile to możliwe - gotowe rekordy bibliograficzne, co obniża
koszty katalogowania;
•
wykorzystujemy khw do kopiowania haseł i do wyszukiwania w bazie
katalogowej;
•
za podstawowy język informacyjno-wyszukiwawczy przyjmujemy JHP BN.
Najnowsze wersje systemu MAK
pozwalają m.in. na:
•
wyszukiwanie przez warianty haseł oraz przez hasła związane (czyli odsyłacze
ogólne i uzupełniające z podwiązanej bazy khw);
•
pobieranie opisów w postaci wymiennej ISO 2709 z INTERNET-u:
z baz Biblioteki Narodowej, posadowionych w MAK-u WWW,
poprzez KARO z INNOPAC-a i NUKAT-u
oraz przez FIDKAR;
•
eliminację z khw martwych odsyłaczy;
•
wymianę pól wg kartoteki wzorcowej;
•
dołączenie do rekordów bibliograficznych dowolnych plików np. graficznych
czy dźwiękowych.
Integracja baz, zintegrowana baza danych
Podjęta próba zintegrowania i uporządkowania struktury bazy katalogowej w formacie
MARC 21 ma na celu przede wszystkim usprawnienie przejmowania danych i dążenie
do ich możliwej spójności na poziomie formatu.
W wielu bibliotekach, pracujących w systemie MAK (w tym publicznych) tworzone są
odrębne bazy katalogowe dla różnych typów dokumentów, projektowane w różnym
czasie, nacechowane indywidualnymi rozwiązaniami w związku z różną interpretacją
formatu, bo niezależnie od uwarunkowań zewnętrznych w środowiskach lokalnych
oczekuje się szybkich efektów. Zanim np. ukazał się w Polsce „Format MARC 21
rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego"[1] Krystyny Sanetry,
powstawały w MAK-u zautomatyzowane katalogi dokumentów elektronicznych.
[1] 2003 r.
Tworzony przy BN Zespół ds. ujednolicenia struktury katalogu w systemie MAK
podejmie stałą pracę nad ujednolicaniem struktury bazy katalogowej zarówno
w zakresie rekordu bibliograficznego, jak i danych zasobu.
Po osobno publikowanych w Stanach Zjednoczonych do 1973 r. formatach dla różnych
typów dokumentów pojawiły się i tam trudności z zachowaniem spójności struktur
danych opisu bibliograficznego.
Od 1980 r. mówi się o tzw. formacie zintegrowanym.
Problemy wspólnego katalogu w systemie MAK, to kwestia integracji różnych
katalogów zautomatyzowanych.
Za wspólnym katalogiem
przemawia przede wszystkim to, że:
•
większość pól rekordu bibliograficznego jest wspólna dla wszystkich typów
dokumentów,
•
tworzona jest jedna kartoteka haseł wzorcowych,
•
opisów bibliograficznych poszczególnych typów dokumentów nie można traktować
osobno;
•
typologia dokumentów, zastosowana przez Bibliotekę Kongresu, jest
niejednoznaczna i należy ją traktować bardzo umownie;
•
ważną cechą katalogu w formacie MARC 21 jest możliwość tworzenia powiązań
między różnymi postaciami fizycznymi dokumentów, zawierającymi te same dzieła
a także powiązań z ich wersjami (lub ich częściami) i dokumentami związanymi
dostępnymi w sieci INTERNET on-line.
Ciągłość zmian w formacie MARC 21
•
W literaturze wielokrotnie sygnalizowano, że prace nad formatem MARC 21
mają charakter ciągły. W miarę zdobywania doświadczenia środowiska
bibliotekarskiego jest on rozwijany i modyfikowany. Informacje o zmianach
publikowane są na stronie www Biblioteki Kongresu (http://www.loc.gov./marc).
•
Pierwsze polskie instrukcje formatu USMARC (seria „Formaty, Kartoteki”)
powstały z myślą o współpracujących ze sobą bibliotekach uczelnianych.
Wykorzystywane były jednak również przez biblioteki publiczne w Polsce. Warto
jednak pamiętać, że sami autorzy traktują je jako propozycje, które może
zweryfikować praktyka. Rozwijający się NUKAT i przystąpienie do niego
Biblioteki Narodowej zaowocowało uzgodnionym między Centrum NUKAT a
BN formatem dla książki.[1]
[1] Dostępnym na stronie: www.nukat.edu.pl
Zintegrowana baza danych
w formacie MARC 21
Projektowana struktura katalogu w formacie MARC 21 w systemie MAK
uwzględnia następujące typy dokumentów zwartych:
•
książkę (druk standardowy, druk dużą czcionką, wydawnictwa albumowe);
•
dokument normalizacyjny (zaliczony do książek);
•
druk muzyczny;
•
•
dokument kartograficzny (atlasy i mapy);
dokument dźwiękowy
(muzyczny i niemuzyczny z uwzględnieniem tzw. „książki mówionej”);
dokument ikonograficzny (przede wszystkim ze względu na regionalne zbiory
graficzne, dla których warto wykorzystać możliwości dołączenia do rekordów
bibliograficznych plików graficznych, na co system MAK pozwala);
•
•
dokument elektroniczny.
Na tym etapie prac nie uwzględniono książek w postaci mikrofilmu, mikrofiszy, mikrokarty,
odnotowanych w poz. 23 pola 008 „Formatu MARC 21 rekordu bibliograficznego dla książki”
(Centrum NUKAT-u strona www.nukat.edu.pl), gdyż:
•mikroformy w bibliotekach publicznych nie stanowią najważniejszej części zbiorów
bibliotecznych;
•konsekwencją podania kodów „a”, „b” lub „c” w polu 008 powinno być wprowadzenie w strefie
tytułu i oznaczenia odpowiedzialności (pole 245, podpole h) wartości „[Mikroforma]”.
Nie są też w tej chwili prowadzone prace w zakresie maski ekranowej („formatki”)
do wprowadzania dla wydawnictw ciągłych, gdyż istnieje konieczność dopracowania
w systemie mechanizmów wprowadzania rekordów podrzędnych, jeśli przyjmiemy, że dane
bibliograficzne umieścimy tylko raz w rekordzie bibliograficznym, a zasób w rekordzie
podrzędnym, który będzie pełnił rolę rekordu zasobu. Elementy aktywne „rekordu zasobu” to
przede wszystkim pola: LDR, 001, 004 na numer związanego z nim rekordu bibliograficznego,
852 na lokalizację oraz 866, 867 i 868 na zasób. Pola te i pola związków bibliograficznych
760-787 właściwe dla ciągłych dopisane zostały do struktury bazy.
Takie rozwiązanie stosowane było z powodzeniem w momencie używania systemu MAK
w Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy. Pomysł ten wzbudza moją akceptację, aczkolwiek sam
mechanizm wprowadzania dokumentów podrzędnych (o innej strukturze) wymaga udoskonalenia.
Rozwiązania wymaga też sortowanie danych zasobu.
Cechy specyficzne formatu
dla systemu MAK:
•
Pozycje znakowe pól LDR, 001, 005, 006, 007 i 008 zostały podzielone na podpola,
które otrzymały swoje etykiety, co ułatwia wprowadzanie danych, ich częściową
automatyzację za pomocą makrooperacji oraz ewentualne ich wykorzystanie jako
elementów wyszukiwawczych.
•
Elementy niezdefiniowane i znak <spacji> otrzymały znak „+” <plus>.
•
Jako zawartość wskaźników nieużywanych wprowadzamy znak „ .” <kropki>.
•
Dla podania braku zamiaru kodowania zawartości podpól dopuszcza się stosowanie
znaku „#” lub „!”, bo oba są już stosowane przez użytkowników systemu.
Zastępują one znak „ | „ - tzw. wypełniacz.[1]
•
Wszystkie pola haseł ujednoliconych mają dodatkowe podpole „0”, które
wypełniane jest automatycznie przy kopiowaniu hasła z khw i zawiera nr rekordu z
khw.
•
Separator podpola to znak „ %”.
[1] Rozważyć należy, jaki symbol preferować dla nowych użytkowników MAK-a.
Etykiety podpól
dla LDR, 001, 005, 006, 007 i 008
Zaprojektowano je kompleksowo dla wszystkich typów dokumentów, w celu
ułatwienia dalszych prac nad formatem wewnętrznym w systemie MAK.
Rozstrzygnięć wymaga określenie zasad stosowania pól 006 i 007, a także
dopuszczenie braku zamiaru kodowania dla niektórych pozycji znakowych
(w MAK-u podpól). Wg najnowszych postanowień dotyczących książki nie
wypełnia się pola 006 dla dodatków do książek np. w postaci elektronicznej,
map, kaset dźwiękowych itp.
Zakłada się wypełnianie pola 006 (dodatkowe cechy dokumentów) dla dokumentów
elektronicznych, gdy ich aspekt pozakomputerowy podany jest w polu 008.
Pole 007 (forma fizyczna dokumentu) o różnej długości dla różnych typów
dokumentów przeznaczone jest dla dokumentów kartograficznych, ikonograficznych,
dźwiękowych, dokumentu elektronicznego oraz kaset video i mikroform.
Pole 001 w formacie wewnętrznym w systemie MAK w podpolu a zawiera numer
nadawany automatycznie przez system. Numer ten identyfikuje rekord w obrębie
jednej bazy danych.
Uruchomione zostaną prace nad takim przygotowaniem pobierania danych ze źródeł
zewnętrznych, by zawartość pól z pozycjami znakowymi kopiowana była do
odpowiednich podpól. Eksport bez etykiet podpól w systemie MAK funkcjonuje od
dawna.
Wszystkie pola świadczące o pochodzeniu opisu, np. pole 003 (dla NUKAT-u), 015
(dla PB) zostały uwzględnione w strukturze bazy.
Pole 005 - data ostatniej modyfikacji rekordu - będzie wprowadzane „ręcznie”
wg schematu rrrrmmdd. Przy założeniu podawania informacji o cechach
indywidualnych poszczególnych egzemplarzy dokumentów zwartych w
polach lokalnych rekordu bibliograficznego, datę ostatniej modyfikacji
danych rekordu bibliograficznego należy wpisać z klawiatury. W formacie
wewnętrznym systemu MAK pole to ma kod podpola a.
Z pól 1XX, 2XX, 3XX, 4XX, 5XX, 6XX, 7XX, 8XX pozostawiono
w strukturze bazy pole 243 – tytuł ujednolicony zbiorczy (niestosowane
w katalogu NUKAT), uznając je za przydatne szczególnie przy opisie
dokumentów muzycznych.
Pola 6XX – dla haseł przedmiotowych o strukturze zgodnej z formatem
z dopisanym na końcu specyficznym w systemie MAK podpolem 0 (jak dla
wszystkich haseł ujednoliconych) - nr rekordu hasła z kopiowanego khw
Pola 9XX – zarezerwowane do użytku lokalnego są największym problemem
w integracji struktury bazy katalogowej dla wszystkich użytkowników MAK-a
Pola opisu rzeczowego
Pole 080 (NP) – symbol UKD, zwykle pozostawiane w postaci proponowanej przez BN
Wskaźnik pierwszy – nieużywany
Wskaźnik drugi – nieużywany
Podpole %a (NP) – pełny symbol UKD
Zostawione w strukturze. Nieużywane. Nieindeksowane
Pole 980 (NP) – UKD lokalne w formie do edycji (wydruku i prezentacji na ekranie)
Wskaźniki nie występują
Podpole %a (NP) – pełny symbol UKD
Pole 990 (P) – UKD
Wskaźniki nie występują
Podpole %a – symbol UKD (jednostka leksykalna samodzielna znaczeniowo)
Podpole %c – odpowiednik słowny lub hasło przedmiotowe z indeksu UKD
Dla zawartości podpola %c dopuszczam dwa warianty (odpowiednik słowny lub hasło
przedmiotowe) w zależności od tego, czy UKD jest jedynym językiem charakterystyki
treści dokumentów czy też współistnieje z językiem haseł przedmiotowych.
Pole 980 wykorzystywane jest przez część bibliotek publicznych od dawna (przede
wszystkim z przyzwyczajenia do UKD). Część bibliotek publicznych używa UKD
„na wszelki wypadek”, część z powodu drukowania kart katalogowych dla katalogów
tradycyjnych. Źródłem danych dla tego pola mogłaby się stać baza UKD w formie
elektronicznej, opracowana w Bibliotece Narodowej, o ile dałoby się ją potraktować
jako kartotekę wzorcową UKD. Format USMARC rekordu symbolu klasyfikacyjnego,
opracowany w 1990 r. dla wspomagania utrzymania i rozwoju systemów klasyfikacji,
może być wykorzystywany do wersyfikacji symboli klasyfikacyjnych i tworzenia
powiązań między symbolami klasyfikacyjnymi i rekordami khw.
Pole 692(NP) – słowa kluczowe
Wskaźniki nie występują
Podpole %x (P) – słowo kluczowe
Pole 981 (NP) – klasyfikacja działowo-poziomowa literatury pięknej dla dzieci
i młodzieży
Wskaźniki nie występują
Podpole %a (NP) – poziom
Podpole %b (NP) – symbol działu
Opis egzemplarza
dla dokumentów zwartych
•
Od dawna dopuszczono w systemie MAK tworzenie opisu egzemplarza
dokumentów zwartych w polach 9XX rekordu bibliograficznego, co zostanie
utrzymane.
•
W zaimplementowanych lokalnie katalogach są to pola o różnych etykietach.
•
Doliczono się kilkunastu rozwiązań.
•
Najczęściej używanymi polami są:
- pole 923
- pole 960
Oba pola zostały dopisane do struktury bazy, aby w wyniku przerzucenia opisów
do nowej struktury nie stracić danych, ale docelowo warto byłoby zdecydować się
na używanie jednego z nich. Wówczas rozwój dodatkowych funkcji systemu MAK
mógłby bazować na jednolitej strukturze opisu egzemplarza.
Inne pola lokalne to:
•
•
pole 998 – do obsługi wydruku kart katalogowych,
pole 999 – do identyfikacji działów i/lub osób biorących udział w opracowaniu
rekordu bibliograficznego
i zaproponowane ostatnio:
•
pole 951 dla wyodrębnienia - zdefiniowanych przez lokalne biblioteki - podbaz
logicznych, służące zawężaniu przeszukiwań.
Warto
•
potraktować JHP BN jako podstawowy język informacyjno-wyszukiwawczy
dla wszystkich bibliotek publicznych,
•
odchodzić od indywidualnych rozwiązań (sami sobie nie poradzimy),
•
dążyć do strukturalnych rozwiązań regionalnych w zakresie pobierania
danych,
bo proces katalogowania jest czasochłonny, a nawet najnowocześniejsze
oprogramowanie nie zapewni nam sprawnego przejmowania danych oraz
w sprawnego wyszukiwania w rozproszonych katalogów regionalnych.