docRady na elektroodpady
download 
Reklamacja Transkrypt
Rady na elektroodpady
Rady na elektroodpady Praktyczne Vademecum 1 Wydawca: Edipresse Polska S.A. ul. Wiejska 19 00-480 Warszawa Tel.: (22) 58 42 200 E-mail: [email protected]. Warszawa, sierpień 2013 r. Elektroodpady w pigułce – czyli jak w zgodzie z prawem i sumieniem ekologicznym pozbyć się elektrośmieci Zużytych sprzętów elektrycznych i elektronicznych możemy pozbyć się na pięć sposobów: 1. oddać w sklepie w momencie zakupu nowego sprzętu tego samego typu – na zasadzie wymiany 1 za 1 - stary na nowy (np. lodówka za lodówkę, telewizor za telewizor); 2. pozostawić w gminnym punkcie zbierania elektroodpadów – elektrośmieci, w ilości bez ograniczeń, można bezpłatnie oddać do specjalnie wyznaczonych gminnych punktów zbierania (informacja o tym powinna znajdować się na stornie internetowej Urzędu Gminy); 3. zostawić w serwisie zajmującym się naprawą zepsutych urządzeń – wówczas, gdy okaże się, że koszt serwisu jest wyższy niż cena zakupu nowego urządzenia lub gdy naprawa jest nieskuteczna; 4. oddać w autoryzowanym punkcie skupu złomu – zarejestrowanym w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska (http://rzseie.gios.gov. pl/). Punkty skupu złomu powinny przyjmować od konsumentów zużyty sprzęt bezpłatnie, w ilości bez ograniczeń. Transport trzeba jednak zapewnić we własnym zakresie. Niniejszy Poradnik powstał w ramach kampanii edukacyjnej „Elektroodpady – pomyśl zanim wyrzucisz!”, realizowanej przez Wydawnictwo Edipresse i współfinansowanej ze środków dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Partnerem wspierającym projektu jest organizacja odzysku Electro-System S.A. 2 5. zlecić odebranie specjalistycznej firmie. Jeśli nie mamy czasu lub możliwości przewiezienia swojego sprzętu do punktu zbiórki, dobrym rozwiązaniem jest skorzystanie z usług specjalistycznych firm, które bezpłatnie lub za uzgodnioną opłatą odbiorą zużyty sprzęt bezpośrednio z domu. Coraz częściej Firmy proponują też takie usługi nieodpłatnie. Przykładem takiej możliwości jest serwis decydujesz.pl. Spis treści Wprowadzenie.......................................................................................................4 3. Cykl życia elektrourządzeń...............................................................................15 1. Czym są elektroodpady?....................................................................................5 Od zakupu do punktu skupu…............................................................................. 15 Dlaczego elektroodpady są niebezpieczne?............................................................5 Kto zajmuje się elektroodpadami?...................................................................... 16 Elektrośmieci – nie do śmieci!............................................................................... 6 4. Ekoedukacja – edukujmy siebie i innych...........................................................18 Co zrobić ze stłuczoną świetlówką?...................................................................... 7 Jak reagować na widok niewłaściwego postępowania z odpadami?.................. 18 10 i 6 grup elektroodpadów.................................................................................. 7 Kiedy sąsiad wyrzuca świetlówki…...................................................................... 18 Co znaczy ten znaczek – oznakowanie elektrourządzeń....................................... 7 Edukujmy dzieci!.................................................................................................. 19 Zanim elektrourządzenie stanie się elektroodpadem…...................................... 10 5. Najczęściej zadawane pytania na temat elektroodpadów................................20 Etykieta i klasa energetyczna.............................................................................. 10 Załącznik: Grupy i Rodzaje sprzętu elektrycznego i elektronicznego....................24 2. Właściwe postępowanie z elektrosprzętem.....................................................10 Jak ekoefektywnie korzystać z urządzeń domowych?........................................ 11 Podstępna lampka stand-by................................................................................ 13 Złote rady na elektroodpady............................................................................... 13 Jaką żarówkę kupić?............................................................................................ 13 Co więc zrobić ze zużytym sprzętem?................................................................. 14 Nie demontuj elektrosprzętów na własną rękę!................................................. 14 3 Wprowadzenie W dzisiejszych czasach nikt z nas nie potrafi wyobrazić sobie codziennego życia bez urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Szybki postęp technologiczny wpływa na liczbę oraz różnorodność takiego sprzętu, wykorzystywanego w gospodarstwach domowych. W każdym domu znajdziemy od kilku do nawet kilkunastu urządzeń elektrycznych i elektronicznych, jak telewizor, lodówka, pralka, mikrofalówka,, komputer, odtwarzacz DVD, robot kuchenny, żelazko, odkurzacz, radio, itp. W porównaniu z tym, co posiadaliśmy ok. 20 lat temu (średnio 2 urządzenia/gospodarstwo domowe) można zauważyć, że takich urządzeń pojawia się w naszych mieszkaniach coraz więcej. Jednocześnie czas użytkowania sprzętu elektronicznego na przestrzeni ostatnich lat uległ znacznemu skróceniu. Przykładem jest pralka, której czas „życia” skrócił się z około dwudziestu lat do około dziesięciu. Urządzenia elektryczne i elektroniczne są chętnie wymieniane na nowe, nie tylko z powodu zużycia, lecz także w związku z pojawianiem się nowych, atrakcyjniejszych modeli. Nie bez znaczenia jest też dążenie producentów do zapewnienia coraz mniejszego zużycia energii elektrycznej przez sprzęt, co przy rosnących cenach energii zachęca do wymiany posiadanych urządzeń. Dla przykładu nowoczesny odbiornik telewizyjny konstruuje się obecnie, przy wykorzystaniu technologii obwodów scalonych i efektywnych energetycznie ekranów ciekłokrystalicznych. Takie urządzenie zużywa zdecydowanie mniej energii w porównaniu z telewizorami starszej generacji. Wszystkie te aspekty powodują w rezultacie znaczny wzrost strumienia odpadów urządzeń elektrycznych i elektronicznych, które ze względu na możliwą zawartość wielu niebezpiecznych składników stanowią ogromne zagrożenie dla środowiska naturalnego oraz dla zdrowia i życia ludzi i zwierząt. Świadomość tego faktu w dobie postępu technicznego i technologicznego ma bardzo duże znaczenie, ponieważ każdy z nas jest użytkownikiem sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Co roku w Polsce powstaje około trzystu tysięcy ton odpadów elektrycznych i elektronicznych. Wciąż jeszcze spora część zużytego sprzętu trafia na składowiska, albo dzikie wysypiska lub też pozostawiana jest w miejscach do tego nie przeznaczonych, takich jak: lasy, parki, pobocza dróg, śmietniki osiedlowe. Dodatkowym problemem 4 jest przekazywanie tego sprzętu do punktów skupu złomu, gdzie w wielu przypadkach dochodzi do nielegalnego demontażu tych urządzeń. Polacy nie do końca zdają sobie sprawę, że ten sposób pozbywania się elektroodpadów zanieczyszcza środowisko. Mamy nadzieję, że niniejszy Poradnik przyczyni się do upowszechnienia właściwych praktyk postępowania z elektroodpadami – dla dobra naszego, środowiska przyrodniczego i przyszłych pokoleń! Ewa Skarzyńska Electro-System S.A. 1. Czym są elektroodpady? Elektroodpady są to zużyte, zepsute, wybrakowane, niesprawne, zniszczone, wyeksploatowane lub po prostu niepotrzebne urządzenia, których działanie jest uzależnione od dopływu prądu lub pól elektromagnetycznych. Zatem elektroodpadami będą wszelkiego rodzaju zużyte sprzęty zasilane prądem lub bateriami, począwszy od najpopularniejszych – np. pralki, lodówki, telewizory, radia, magnetofony, video, dvd, konsole do gier, komputery, telefony, świetlówki i żarówki energooszczędne, żelazka, wiertarki, roboty kuchenne itp. (określane jako „sprzęt B2C” Business to Customer), aż po urządzenia specjalistyczne, jak: analizatory medyczne, sprzęt laboratoryjny, transformatory, serwery, sterowniki, automaty do wydawania różnego rodzaju produktów, narzędzia przemysłowe, generatory prądu. Tego rodzaju sprzęty, które nie mają zastosowania w domu i są przeznaczone do użytku profesjonalnego bądź w przemyśle (określane też jako „sprzęt B2B” Business to Business). Elektroodpady zwane są też Zużytym Sprzętem Elektrycznym i Elektronicznym (ZSEE). Używane są także nazwy takie jak: elektrośmieci, elektroszrot, elektrozłom oraz WEEE – od angielskiego skrótu: Waste Electrical and Electronic Equipment. Elektroodpady to specyficzna grupa odpadów, która wymaga specjalnego traktowania ze względu na: • zawartość w niektórych rodzajach sprzętu niebezpiecznych składników, takich jak: freon, rtęć, kadm, związki bromu, ołów czy chrom. Nieodpowiednie postępowanie z tego typu urządzeniami może spowodować zagrożenie dla środowiska oraz dla zdrowia i życia ludzi i zwierząt. Przykładowo – każdy wyrzucony telefon może skazić 1 metr sześcienny gleby i 400 litrów wody, gdyż baterie telefonów komórkowych zawierają metale ciężkie, np. ołów. • zawartość wielu cennych surowców, które mogą być ponownie wykorzystane w produkcji, np. miedź, cyna, żelazo, szkło, a nawet złoto i srebro. Dzięki temu można oszczędzać naturalne zasoby naszej Ziemi! Na przykład: 90% zużytej świetlówki można wykorzystać do produkcji nowej. W procesach odzysku otrzymuje się wiele cennych surowców: szkło, aluminiowe końcówki, luminofor i metaliczną rtęć. 5 • rosnącą ilość zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Ciągły rozwój technologii powoduje, że konsumenci coraz częściej wymieniają swoje urządzenia. Do wymiany dochodzi również coraz częściej przed całkowitym zużyciem urządzenia. Czas użytkowania pralki wynosi ok. 8 lat, komputera 3-4 lata a telefonu komórkowego 2 lata. Dlaczego elektroodpady są niebezpieczne? Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny (elektroodpady) zaliczane są do grupy odpadów niebezpiecznych. Jest tak głównie z powodu zawartości w nich substancji i pierwiastków niebezpiecznych – groźnych dla życia, zdrowia i środowiska. Do głównych substancji zawartych w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym należą przede wszystkim: • Azbest – używa się go w urządzeniach elektrycznych i elektronicznych ponieważ ma dobre właściwości izolacyjne. Po przedostaniu się do powietrza może być przyczyną wielu groźnych chorób, np. raka płuc. • Bar – jest używany przy produkcji monitorów. U zwierząt prowadzi do zmian ciśnienia i pracy serca (brak jest informacji o wpływie na zdrowie ludzi). • Beryl – wchodzi w skład płyt głównych, stosowany przy produkcji klawiatur. Powoduje choroby nowotworowe. Wdychany z powietrzem wywołuje choroby płuc w tym także raka płuc • Brom – stosowany jest w komputerach. Po przeniknięciu do organizmu człowieka lub zwierzęcia może spowodować schorzenie układu rozrodczego lub problemy neurologiczne. • Chrom – używany jest jako powłoka antykorozyjna. Powleka się nim elementy metalowe, aby nie korodowały i ładnie wyglądały. Gdy przedostanie się do organizmu człowieka, może spowodować zaburzenia układu krążenia i choroby skóry. Szczególnie niebezpieczny jest kwas chromowy wywołujący poważne uszkodzenia narządów wewnętrznych. Ma działanie rakotwórcze i mutagenne. • Kadm – znaleźć go można w bateriach urządzeń elektrycznych, występuje głównie w bateriach niklowo-kadmowych oraz w elektrodach. Stosowany jest do wyrobu tworzyw sztucznych i barwników. Zaburza czynności nerek, funkcje rozrodcze, metabolizm wapnia i wywołuje zmiany nowotworowe. • Lit – używany jest do produkcji baterii i akumulatorów. Wpływa negatywnie na układ pokarmowy, moczowy, krwionośny, nerwowy. Prowadzi do niedoczynności tarczycy i powoduje choroby skóry. • Nikiel – podobnie jak kadm i lit używany jest do produkcji baterii. Gdy przedostanie się do organizmu w dużym stężeniu, uszkadza błony śluzowe, upośledza funkcjonowanie wątroby, może powodować zmiany w składzie szpiku kostnego i przyspieszać zmiany nowotworowe. • Ołów – wykorzystywany jest w elektronice przy stopach lutowniczych, także w lampach kineskopowych, świetlówkach i w akumulatorach. Gdy trafi na składowisko odpadów komunalnych, z czasem przeniknie do gleby i wody, a stamtąd do roślin stanowiących paszę dla zwierząt lub nasz bezpośredni pokarm. W organizmie kumuluje się np. w szkielecie, wątrobie, nerkach, mózgu. Ma silne działanie mutagenne, neurotoksyczne, rakotwórcze. • PCB (polichlorobifenyl) – pełni w urządzeniach funkcje chłodzące, smarujące i izolujące. Po dostaniu się do wód gruntowych przenika do gleby i atmosfery. Kumuluje się w tkance tłuszczowej ludzi i zwierząt. Może być przyczyną m.in. uszkodzenia wątroby, zaburzeń funkcji rozrodczych, osłabienia odporności, zaburzeń neurologicznych i hormonalnych, opóźnień w rozwoju niemowląt. • Rtęć – zawarta jest w wyłącznikach, podświetlaczach, wyświetlaczach ciekłokrystalicznych, termostatach, lampach fluorescencyjnych, a także w niektórych rodzajach baterii. Jeśli trafi do zbiorników wodnych lub gleby, a później przeniknie wraz z powietrzem lub pożywieniem do mózgów ludzi i zwierząt, może powodować zaburzenia wzroku, słuchu, mowy, koordynacji ruchów, żucia i połykania. • R-12 (freon) – jest to syntetyczny gaz złożony z węgla, chloru i fluoru. Ze względu na bardzo dobre właściwości termodynamiczne gaz ten był powszechnie stosowany jako czynnik chłodniczy w lodówkach, zamrażarkach, klimatyzatorach. Najwięcej szkodliwego freonu znajdziemy w starych lodówkach i zamrażarkach, w izolacji wykonanej z pianki poliuretanowej, występuje on także w układzie chłodniczym. Jest szczególnie szkodliwy dla warstwy ozonowej. Na szczęście od 1998 roku nie wolno go stosować w urządzeniach elektrycznych. Jeśli jednak ktoś ma starą lodówkę – jest w niej z pewnością freon. • Związki chlorowcoorganiczne – zawierają w swojej budowie chlor, brom, fluor lub jod. Ze względu na zdolności izolacyjne, są powszechnie stosowane 6 w elektronice. Przykładem takiego związku jest polichlorek winylu (PVC) stosowany m.in. w okablowaniu, w elementach konstrukcyjnych komputerów (w ramach i obudowach). Innym związkiem chlorowcoorganicznym są polibromowane bifenyle, które są składnikiem tworzyw sztucznych używanych przy produkcji obudów sprzętu komputerowego. Dzięki temu elementy te są niepalne. Związkami chlorowcoorganicznymi o wysokiej szkodliwości są także polichlorowane bifenyle (PCB). Dawniej stosowano je w produkcji tworzyw sztucznych oraz jako ciecze dielektryczne w transformatorach i w kondensatorach. Elektrośmieci – nie do śmieci! Każdy produkt będący sprzętem elektrycznym i elektronicznym powinien być oznakowany w sposób wyraźny, czytelny i trwały specjalnym symbolem wskazującym na selektywne zbieranie sprzętu elektrycznego i elektronicznego, którym jest rysunek przekreślonego kosza na śmieci. Jest to symbol zgodności z dyrektywą unijną WEEE (Waste of electrical and electronic equipment), wskazujący na konieczność selektywnego zbierania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Symbol przekreślonego kosza przypomina użytkownikom, że tego urządzenia po wyeksploatowaniu nie wolno wyrzucać łącznie z innymi odpadami. Zużyte urządzenie należy przekazać do specjalnego punktu zbiórki. W sierpniu 2012 r. weszła w życie nowa dyrektywa UE (WEEE 2012/19/UE) dotyczącą zbiórki i zagospodarowania elektroodpadów. Niedostateczny odzysk i recykling elektroodpadów powoduje utratę cennych surowców, dlatego celem nowej dyrektywy ma być doprowadzenie do bardziej zrównoważonej produkcji i konsumpcji poprzez ograniczenie ilości zanieczyszczeń oraz zwiększenie ponownego użycia. Niepokojące jest coraz powszechniejsze zjawisko skracania żywotności elektrosprzętów, który jest wymieniany też coraz częściej na nowy. Kraje członkowskie UE mają wprowadzić dyrektywę do 14 lutego 2014 roku. W Polsce również przygotowywana jest nowa ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. Zgodnie z nowymi przepisami, na wszystkich krajach członkowskich będzie ciążył obowiązek odzysku elektroodpadów w odpowiednich ilościach. Od roku 2016 minimalna ilość zebranych odpadów ma wynieść 45%, a następnie w latach 2016-2019 będzie sukcesywnie podnoszona, aż do 65%. Co zrobić ze stłuczoną świetlówką? Na szczęście dla użytkowników sprzętu, trudno jest w sposób przypadkowy (bez świadomej chęci demontażu) uszkodzić mechanicznie zużyty sprzęt, w wyniku którego nastąpi przedostanie się substancji niebezpiecznych. Wyjątek stanowią świetlówki, które wymagają szczególnej ostrożności. Tego rodzaju elektroodpady łatwo mogą ulec zniszczeniu, w wyniku czego następuje uwolnienie rtęci do środowiska. Jak się zachować, jeśli będziemy mieć do czynienia z taką sytuacją w domu? Z kolei każda z Grup zawiera do kilkunastu rodzajów sprzętu (Patrz – załącznik „A” w niniejszym Vademecum). Brak nazwy jakiegokolwiek urządzenia w poniższym zestawieniu, którego działanie jest uzależnione od dopływu prądu lub działania pół elektromagnetycznych nie wyklucza go z konieczności postępowania z nim tak, jak z innymi sprzętami elektrycznymi i elektronicznymi. Przykładem mogą być lampki choinkowe – nie znajdziemy dokładnie takiego rodzaju w zestawieniu, ale bez wątpienia tego typu urządzenie jest także sprzętem elektrycznym! 1. 2. 3. 4. W związku z wejściem w życie nowej dyrektywy WEEE 2012/19/UE od 15-go sierpnia 2018 r. obowiązywać będzie 6 grup elektroodpadów: Wietrzymy pomieszczenie co najmniej przez 15 minut, by usunąć opary rtęci; Zabezpieczamy miejsce stłuczki przed dostępem dzieci i zwierząt domowych; Przed zebraniem potłuczonej świetlówki zakładamy gumowe rękawice; Zebrane elementy świetlówki wrzucamy do szczelnego plastikowego worka, zaklejamy go taśmą; 5. Podłogę wycieramy wilgotnymi papierowymi ręcznikami, które wraz z rękawicami wrzucamy do worka ze zbitą świetlówką i zaklejamy go taśmą; 6. Po zakończeniu czynności tych należy koniecznie umyć ręce; 7. Należy zanieść worek z odpadem do punktu zbierania razem z innymi zużytymi świetlówkami. 10 i 6 grup elektroodpadów Zgodnie Załącznikiem nr 1 do obowiązującej jeszcze Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym aktualnie obowiązuje podział elektrourządzeń na 10 grup: 1. Wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (np. pralki, lodówki, zmywarki); 2. Małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego (np. miksery, żelazka, odkurzacze); 3. Sprzęt teleinformatyczny i telekomunikacyjny (np. telefony, kalkulatory, komputery); 4. Sprzęt audiowizualny (np. radioodbiorniki, telewizory, kamery); 5. Sprzęt oświetleniowy (np. urządzenia oświetleniowe, z wyjątkiem żarówek); 6. Narzędzia elektryczne i elektroniczne (np. wiertarki, maszyny do szycia, kosiarki); 7. Zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy z częściami elektrycznymi lub elektronicznymi; 8. Aparaty i wyroby medyczne z elektroczęściami; 7 9. Przyrządy do nadzoru i kontroli (czujniki dymu, termostaty); 10. Automaty do wydawania produktów spożywczych, bankomaty. 1. sprzęt działający na zasadzie wymiany temperatury; 2. ekrany, monitory i sprzęt zawierający ekrany o powierzchni większej niż 100 cm2; 3. lampy; 4. sprzęt wielkogabarytowy (którykolwiek z zewnętrznych wymiarów przekracza 50 cm); 5. sprzęt małogabarytowy (żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm); 6. małogabarytowy sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny (w którym żaden z zewnętrznych wymiarów nie przekracza 50 cm). Oznacza to, że do dnia 14 sierpnia 2018 r. obowiązywać będzie okres przejściowy dotyczący rodzajów sprzętu elektrycznego i elektronicznego objętego przepisami nowej ustawy (10 grup sprzętu, jak w obecnie obowiązującej ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym). W załączniku do nowej ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym będą określone poszczególne grupy sprzętu, będzie zawierał rodzaje sprzętu przyporządkowane do danej grupy, jednakże wyliczenie to będzie miało charakter przykładowy i do każdej z grup będzie można przyporządkować dowolne urządzenie spełniające definicję sprzętu. Co znaczy ten znaczek – oznakowanie elektrourządzeń Chyba każdy z nas przynajmniej raz zetknął się z mało przystępną formą instrukcji, która potrafi skutecznie odstraszyć od czytania. Do tego często dochodzą problemy z tłumaczeniem na język polski. Z góry więc zakładamy, że są one napisane trudnym technicznym językiem i zrozumienie ich nie będzie proste. Jednocześnie wiele urządzeń jest intuicyjnych i łatwych w obsłudze, a opanowanie jego obsługi metodą prób i doświadczeń przyniesie nam większą satysfakcję. Instrukcje dołączane do sprzętu elektrycznego i elektronicznego w większości przypadków są traktowane przez użytkowników „po macoszemu”. Po instrukcję sięgamy w ostateczności, gdy pojawia się problem i sami nie potrafimy sobie z nim poradzić lub gdy pojawi się obawa przed zepsuciem lub zniszczeniem sprzętu. Warto jednak przede wszystkim dla naszego bezpieczeństwa przełamać ten stereotyp. W celu podnoszenia świadomości ekologicznej oraz ciągłego informowania użytkowników urządzeń o konieczności specjalnego postępowania z elektroodpadami, Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym nakłada na producentów obowiązek specjalnego oznakowania sprzętu. Każde urządzenie zasilane prądem lub bateriami powinno zawierać symbol przekreślonego kosza: Takie oznakowanie przypomina nam o nakazie selektywnej zbiórki zużytego sprzętu i zakazie wyrzucania go łącznie z innymi odpadami. Jeżeli jest to uzasadnione wielkością lub funkcją sprzętu, oznakowanie symbolem przekreślonego kosza może być umieszczone na opakowaniu zbiorczym, na instrukcji użycia lub na gwarancji sprzętu. Pozostałe informacje, które powinny pojawić się na sprzęcie to: • nazwa, znak fabryczny lub znak identyfikacyjny producenta lub jego przedstawiciela lub importera; • oznaczenie modelu lub typu sprzętu; • dane techniczne, takie jak: napięcie znamionowe lub zakres napięcia, rodzaj prądu, znamionowy pobór mocy; • oznaczenie klasy energetycznej sprzętu (AGD, telewizory). Na niektórych sprzętach gospodarstwa domowego znajduje się symbol „II klasy ochronności przeciwporażeniowej”, który oznacza, taką konstrukcję obudowy sprzętu, która zapewnia skuteczną izolacyjność: Na elektrosprzęcie może również znajdować się ostrzeżenie o ogólnym niebezpieczeństwie, jakie może stwarzać dane urządzenie: Na sprzęcie elektrycznym domowego użytku musi znajdować się również symbol CE: Informuje on, że produkt spełnia określone warunki ustalone przez Unię Europejską. Dotyczy to zarówno bezpieczeństwa osoby użytkującej przedmiot jak i ochrony środowiska naturalnego. Przed dopuszczeniem towaru na rynek, przechodzi on szereg specjalistycznych testów potwierdzających zgodność wyrobu z konkretnymi normami określającymi sposoby produkcji. Gdy produkt ma symbol CE, można powiedzieć, że spełnia on wymogi bezpieczeństwa ustalone przez Unię Europejską. Nie jest to jednak jednoznaczne z jego produkcją na terenie UE. 8 Do każdego sprzętu musi być dołączona instrukcja montażu, obsługi, mycia, konserwacji, a wszelkie informacje powinny być podawane w języku polskim. Prawidłowo przygotowana instrukcja zawiera także szczegółowe ostrzeżenia i uwagi dotyczące bezpiecznego posługiwania się sprzętem i wskazane zagrożenia, które mogłyby zaistnieć w razie nieprzestrzegania podanych zasad bezpieczeństwa oraz wskazówki dotyczące usuwania opakowania i zużytego urządzenia. Do każdego kupowanego sprzętu może być dołączona karta gwarancyjna i informacja o warunkach udzielenia gwarancji na sprzęt, w której sprzedawca określa zasady postępowania ze sprzętem wadliwym. Dodatkowo ustawa o zużytym sprzęcie zobowiązuje Wprowadzającego sprzęt (czyli producenta i importera) do dołączania do sprzedawanego sprzętu informacji o: • zakazie umieszczania zużytego sprzętu łącznie z innymi odpadami; • o potencjalnych skutków dla środowiska oraz zdrowia i życia ludzi, wynikających z obecności substancji niebezpiecznych w sprzęcie. Ponadto Wprowadzający sprzęt przeznaczony dla gospodarstw domowych jest obowiązany informować o: 1) systemie zbierania zużytego sprzętu; 2) roli, jaką gospodarstwo domowe spełnia w przyczynianiu się do odzysku i recyklingu elektroodpadów. W przypadku sprzedawcy detalicznego i hurtowego należy także umieszczać w punkcie sprzedaży informacje o punktach zbierania zużytego sprzętu. Odnośnie wspomnianych oznakowań klas energetycznych, wyróżnia się ich 10, począwszy od najefektywniejszych z grupy A: A+++, A++, A+, A, do coraz mniej efektywnych: B, C, D, E, F, G. Symbole te oznaczają poziom zużycia energii elektrycznej podczas eksploatacji urządzenia. Klasy wyznacza się ze stosunku rocznego zużycia energii przez dane urządzenie do standardowego zużycia energii przez tego typu urządzenia określonego odpowiednimi przepisami. Urządzenia elektroniczne o niskim zużyciu energii w opcji czuwania posiadają też oznaczenie na tabliczce informacyjnej – znak „Energy Star”: 9 Energy Star – to międzynarodowy program mający na celu promowanie produktów energooszczędnych i zmniejszenie wydzielania gazów będących przyczyną efektu cieplarnianego. Energy Star zainicjowały w 1992 roku dwie instytucje: Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska oraz Departament Energii Stanów Zjednoczonych. Zarówno cena jak i koszt eksploatacji jest nierozerwalnie związany z funkcjonalnością danego urządzenia i jego wykonaniem, a nie z bezpośrednim parametrem zużycia energii. 2. Właściwe postępowanie z elektrosprzętem Zanim elektrourządzenie stanie się elektroodpadem… Kwestie ekologii nie dotyczą tylko odpadów, ale przede wszystkim etapu użytkowania elektrosprzętów i jeszcze wcześniejszego etapu – ich zakupu. Warto wiedzieć, że działania, które może podjąć każdy z nas w swoim domu, polegające na modernizacji oświetlenia, zmianie naszych przyzwyczajeń, czy wymianie urządzeń w domu na energooszczędne, mogą przynieść bezpośrednie zyski w postaci niższych opłat za energię, a także pomogą środowisku i ludziom zagrożonym narastającymi zmianami klimatycznymi. Każde urządzenie elektryczne użytkowane w gospodarstwie domowym wywołuje pośrednio emisję gazów cieplarnianych, pyłów i innych zanieczyszczeń, które wywołują wzrost temperatury planety. Mniejsze zużycie energii elektrycznej powoduje mniejsze skażenie środowiska. Niestety, zazwyczaj nie jesteśmy świadomi wielkości zużycia energii elektrycznej w naszym domu. Dlatego nie jesteśmy również świadomi, ile możemy zaoszczędzić. W wyborze właściwego, energooszczędnego urządzenia pomagają etykiety energetyczne, pozwalające porównać wydajność urządzeń oraz wybrać te najbardziej efektywne pod względem zużycia energii, wody czy detergentów. Kupując potrzebne w prowadzeniu gospodarstwa domowego sprzęty elektryczne i elektroniczne nie zastanawiamy się zazwyczaj, że za jakiś czas sprzęt ten się zużyje i jeśli nie da się go już naprawić stanie się odpadem. Jak każdego innego śmiecia będziemy chcieli się go prędzej czy później pozbyć, ale to czy wrzucimy go do zwykłego pojemnika na śmieci czy nie ma ogromne znaczenie. Ważne jest, aby elektroodpady trafiły w dobre ręce. Aby tak się stało nie można ich wyrzucać do zwykłego pojemnika na śmieci lub pozostawiać obok altany śmietnikowej. Tak porzucony elektroodpad może dostać się w niepowołane ręce i być nielegalnie i niezgodnie z wymogami ochrony środowiska zdemontowany. O tym, że jest to poważny problem społeczny opowiadał znany film „Edi” (2002). 10 Tymczasem do właściwego demontażu elektroodpadów potrzebne są specjalistyczne instalacje. Z pewnością nie można robić tego „pod chmurką”. Jest to niestety nagminna praktyka, ponieważ oprócz niebezpiecznych substancji, w sprzęcie znajdują się też metale, które nielegalni demonterzy sprzedają w skupach złomu. Wykaz legalnie działających zakładów przetwarzania można sprawdzić w rejestrze Głównego Inspktoratu Ochrony Środowiska, który jest ogólnodostępny pod adresem http://rzseie.gios.gov.pl/. Można też zapytać w Urzędzie Miasta w Wydziale Ochrony Środowiska czy na terenie Twojej Gminy istnieją zakłady przetwarzania elektrosprzętu. Nielegalny demontaż grozi karą grzywny od dwóch do nawet stu tysięcy złotych! Etykieta i klasa energetyczna Zapotrzebowanie na energię elektryczną w gospodarstwach domowych stanowi 25% całego zapotrzebowania na energię w Unii Europejskiej i wciąż rośnie. Spowodowane jest to coraz wyższym standardem życia, wzrostem zakupów urządzeń elektrycznych i elektronicznych, czy korzystaniem z nowych mediów, takich jak Internet. Komisja Europejska widząc duże możliwości ograniczania zużycia energii potrzebnej do użytkowania urządzeń wprowadziła system etykietowania energetycznego. Etykieta energetyczna – jest to informacja o klasie energetycznej i podstawowych parametrach urządzenia, np. zużyciu energii, poziomie emitowanego hałasu, itp. W Unii Europejskiej muszą być w nią zaopatrzone urządzenia AGD oraz źródła światła. Etykieta taka daje możliwość porównania różnych urządzeń, a celem etykietowania energetycznego jest kształtowanie świadomości konsumentów, dotyczącej rzeczywistego zużycia energii przez produkty i wynikających z tego skutków. Etykietowanie wpływa na podejmowane przez konsumentów decyzje dotyczące energooszczędnych i przyjaznych środowisku zakupów. Etykiety posiadają informacje o: • marce i modelu urządzenia; • klasie efektywności energetycznej; • zużyciu innych zasobów naturalnych, np. wody; • wydajności innych funkcji, np. wirowania (w przypadku pralek); • poziomie emitowanego hałasu. Aktualnie obowiązuje nowa dyrektywa Unii Europejskiej 2010/30/UE, która wprowadziła m.in. nowe klasy energetyczne: A+, A++ oraz A+++ charakteryzujące urządzenia najbardziej efektywne energetycznie. Przyznawanie odpowiednich klas energetycznych w Polsce reguluje Ustawa z dnia 14 września 2012 r. o obowiązkach w zakresie informowania o zużyciu energii przez produkty wykorzystujące energię (Dz. U. z 2012 r. Nr 1203, poz. 1203). Jeśli decydujemy się na kupno np. lodówki, zamrażarki, pralki – warto kupić urządzenie, które pracuje przynajmniej w klasie A. Koszt jest wprawdzie wyższy, lecz oszczędności energii są znaczne. Producenci, importerzy oraz sklepy oferujące produkty wykorzystujące energię mają obowiązek udostępniania konsumentom informacji o klasie efektywności energetycznej także we wszystkich materiałach promocyjnych. Dane te powinny się znaleźć zarówno w instrukcjach, broszurach, ulotkach, katalogach, a także w reklamach radiowych i telewizyjnych oraz w Internecie. Masz zatem prawo żądać tych informacji w momencie zakupu nowego sprzętu. Przykład etykiety energetycznej chłodziarki. (Źródło: www.zielonalekcja.pl) 11 Jak ekoefektywnie korzystać z urządzeń domowych? CHŁODZIARKI • Nie umieszczaj urządzeń chłodzących w ciepłych pomieszczeniach, zwłaszcza w pobliżu kaloryferów, grzejników, pieców lub w miejscach silnie nasłonecznionych. • Ustaw odpowiednią temperaturę – w chłodziarce od 6°C do 8°C a w zamrażarce – 18°C. • Otwieraj lodówkę lub zamrażarkę tylko na tak długo, jak to jest potrzebne. Jeżeli drzwi chłodziarki są otwarte dłużej, do chłodziarki dostaje się zawilgocone powietrze zewnętrzne, które musi być wydalone. W przypadku zamrażarek wilgoć zamarza i rosnąca grubość warstwy lodu pogarsza sprawność chłodzenia. • Żywność, która ma być z powrotem umieszczona w chłodziarce (np. po odkrojeniu potrzebnej części), powinna jak najszybciej do niej wrócić, zanim się ogrzeje. • Produkty z zamrażarki rozmrażaj w lodówce, ponieważ pochłaniają one ciepło jej wnętrza i w efekcie lodówka zużyje mniej energii. • Myj chłodziarkę regularnie wodą z łagodnym detergentem. Chłodziarki, które nie mają funkcji odmrażania, należy regularnie odmrażać. Warstwa lodu nie może być grubsza niż 10 mm. • Dbaj o czystość uszczelki na drzwiach. Jej szczelność można sprawdzić przy pomocy kartki papieru – łatwo przesuwająca się kartka pomiędzy drzwiami a lodówką sygnalizuje konieczność wymiany uszczelki. • Opuszczając dom na dłużej, temperaturę w chłodziarce podnieś o kilka stopni. Jeśli wyjeżdżasz na dłużej niż 2 tygodnie, wyłącz zupełnie urządzenie, pozostawiając uchylone drzwi w celu uniknięcia pojawienia się pleśni. • Nie wkładaj ciepłych czy gorących produktów do lodówki, ponieważ ciepło zawarte w produktach musi zostać wydalone przez urządzenie na zewnątrz, co prowadzi do nadmiernego zużycia energii. Gorące produkty pozostaw na zewnątrz do czasu ostygnięcia, czyli do osiągnięcia temperatury pokojowej. Szacunkowo jeden litr wody o temperaturze 50°C wstawiony do lodówki spowoduje o 60% większe zużycie energii elektrycznej, niż ten sam litr wody o temperaturze pokojowej 20°C, przy schłodzeniu w obu przypadkach do 6°C. • Pamiętaj, aby umieszczać poszczególne rodzaje produktów w odpowiednich strefach temperaturowych (półkach). Unikniesz w ten sposób niepotrzebnego chłodzenia niektórych produktów. • Z porównania zużycia energii elektrycznej przykładowych: lodówki, zamrażarki i lodówko-zamrażarki (o zbliżonej pojemności netto) wynika, że mniejsze zużycie energii ma lodówko-zamrażarka (~1,2 kWh/dzień), niż wolnostojące: lodówka i zamrażarka (oba urządzenia ~1,89 kWh/dzień). PRALKI • Jeżeli to możliwe, uruchamiaj pralkę tylko wtedy, kiedy jest zgromadzony pełny ładunek prania. W przeciwnym przypadku marnotrawisz energię elektryczną i wodę. Instrukcje obsługi pralek informują szczegółowo o maksymalnym załadunku, podając ciężar rzeczy przeznaczonych do prania w stanie suchym. Dwa prania z niepełnym ładunkiem, to większe o 35% zużycie energii elektrycznej. • W wielu przypadkach pranie wstępne nie jest konieczne, podobnie jak pranie w najwyższej temperaturze. Jeśli zrezygnujesz z nich, cykl prania przebiegnie szybciej a zużycie energii elektrycznej będzie mniejsze. Zatem korzystaj z funkcji prania wstępnego tylko w przypadku rzeczy mocno zabrudzonych. • Korzystaj z programów ekonomicznych. • Jeśli masz w domu możliwość korzystania z tańszej, nocnej taryfy cen za prąd, to opcja opóźnionego startu pralki pozwoli Ci na znaczne oszczędności. • Dobieraj prędkość obrotową wirówki podczas suszenia. • Podłącz Twoją pralkę zarówno do ciepłej jak i zimnej wody (jak jest to możliwe). • Czyść filtr (jeśli jest zainstalowany) regularnie. ZMYWARKI Wbrew pozorom stosując zmywarki do naczyń oszczędzamy wodę oraz energię potrzebną do podgrzania wody, jak również czas. Dodatkowo stosując zmywarki znacznie dokładniej umyjesz naczynia, mając pewność, że wszelkie bakterie zostały zniszczone. Jeśli planujesz zakup zmywarki, wybieraj urządzenia w najwyższej klasie energetycznej. Zwróć też uwagę, czy urządzenie posiada zaawansowane funkcje: Korzystając w domu ze zmywarki, pamiętaj: • Zmywaj rzadziej, wykorzystując pojemność zmywarki w 100%. • „Krótki program” pozwala na ograniczenie czasu zmywania i zmniejszenie poboru energii. • Program z ekspresowym zmywaniem oszczędza nie tylko wodę, ale i energię elektryczną. Możesz go stosować do niewielkiej ilości naczyń bezpośrednio po posiłku. • Jeśli masz w domu możliwość korzystania z tańszej, nocnej taryfy cen za prąd, to opcja opóźnionego startu zmywarki pozwoli Ci na znaczne oszczędności. • Zmywarka z zapisem na etykiecie „ekologiczna” posiada system, który pozwala zaoszczędzić 30% energii elektrycznej poprzez skrócenie cyklu suszenia. • Funkcja automatycznej kontroli czystości wody umożliwiająca zmniejszenie zużycia wody świeżej • Wymiennik ciepła – zaawansowane rozwiązanie pozwalające na odzyskanie ciepła ze zużytej gorącej wody i ogrzanie świeżej wody dostarczanej 12 do urządzenia – pozwala to zaoszczędzić energię potrzebną do podgrzania wody. Jest to dość kosztowne rozwiązanie, przydatne zwłaszcza w zastosowaniach dużej gastronomii. • Jeśli jest to możliwe, podłącz zmywarkę do zimnej i ciepłej wody. ODKURZACZE • Regularnie wymieniaj filtry (worki) – najpóźniej wówczas, kiedy wskaźnik ssania sygnalizuje pełny worek. Odkurzacz działa tym słabiej, im bardziej zanieczyszczone są filtry, co wydłuża czas pracy, a tym samym zwiększa zużycie energii. • Niektóre zanieczyszczenia, jak np. mąka, czy kakao, szczelnie zatykają pory filtrów. Wówczas należy wymienić worek, mimo że jest w nim jeszcze sporo wolnej przestrzeni. • W trakcie odkurzania nie należy się spieszyć. Wolniejsze przemieszczanie końcówki dyszy ssącej po dywanie zwiększa efektywność zbierania brudu. KUCHNIE ELEKTRYCZNE I PIEKARNIKI • Informacje podawane przez producentów urządzeń oraz programy automatyczne dotyczące czasu gotowania i temperatury dla poszczególnych produktów oparte są o wskaźniki. Tak więc używaj takich temperatur i czasu, jaki uważasz za odpowiedni, korzystając z własnych doświadczeń. • Otwieraj drzwiczki piekarnika jak najrzadziej, aby uniknąć znaczących strat ciepła. Wcześniejsze nagrzanie piekarnika nie zawsze jest niezbędne. • Piekarnik z termoobiegiem nagrzewa się natychmiast po włączeniu, co daje oszczędność energii i czasu. • Oszczędzisz prąd wykorzystując energię cieplną już zgromadzoną wskutek nagrzewania. Na 5 do 10 minut przed planowanym zakończeniem gotowania wyłącz piekarnik lub płytę, temperatura przez ten czas będzie utrzymywać się na zbliżonym poziomie. • Używaj przykrywek do garnków. Gotując z otwartymi naczyniami tracisz bardzo znaczące ilości energii. Gotowanie w zamkniętych naczyniach pozwoli Ci zmniejszyć zużycie energii o co najmniej 30%. • Używaj naczyń kuchennych (garnków) o gładkim, dobrze przewodzącym dnie. Brud na dnie garnka zwiększa nawet o 50% zużycie energii potrzebnej do podgrzania potraw. • Przy zakupie kuchenki warto sprawdzić, czy płyta ceramiczna posiada zmienną wielkość grzejnika (w nowych modelach kuchenek) oraz wskaźnik wykorzystania „ciepła resztkowego”. Pozwala to zaoszczędzić około 15% energii, gdyż nagrzewasz tylko część powierzchni blatu, a nie jej całość. • Zużycie energii zależy także od wielkości powierzchni ceramicznych: im większa płyta, tym większe zużycie prądu. • W czasie gotowania staraj się dopasować wielkość naczynia do wielkości elementu grzejnego (średnica garnka powinna być o ok. 2 cm większa od średnicy płyty grzejnej). Takie postępowanie zapobiega stratom ciepła. • Potrawy, które wymagają dłuższego gotowania, najlepiej przygotowywać wykorzystując szybkowar. Możesz w ten sposób zaoszczędzić około 40% energii, a posiłek będzie gotowy znacznie szybciej. OŚWIETLENIE Korzystaj z coraz popularniejszych świetlówek kompaktowych i LED. Dobrze oddają one kolory naturalne i – co ważne – pozwalają na spore oszczędności energii elektrycznej. Do ich zalet należą: o niskie zużycie energii (około pięć razy mniejsze niż w przypadku żarówki tradycyjnej), o długi „okres życia” – świetlówka kompaktowa, w zależności od producenta jest od 5 do 10 razy trwalsza niż żarówka tradycyjna. Jeśli używasz świetlówek kompaktowych, wyłączaj światło tylko wtedy, gdy wychodzisz z pomieszczenia na dłużej niż 6 minut, bo częste włączanie skraca trwałość świetlówki. W pomieszczeniach, gdzie z oświetlenia korzystasz przez krótki czas, lepiej pozostawić żarówki tradycyjne. Jasny kolor ścian i sufitów sprawia, ze pomieszczenia wydają się jaśniejsze i wymagają mniejszej ilości żarówek do oświetlenia. Jeśli stosujesz w domu jeszcze tradycyjne stare żarówki, pamiętaj, że trzy żarówki o mocy 40W dają tyle samo światła co jedna o mocy 100W. Do oświetlenia dekoracyjnego warto użyć zamienników żarówek z diodami LED, które charakteryzują się małą mocą. Należy regularnie czyścić oprawy oświetleniowe. Zanieczyszczenia opraw mogą zmniejszyć skuteczność świetlną od 20% do 50%. O ile to możliwe, korzystaj z regulacji oświetlenia zgodnie z rzeczywistymi potrzebami. Przykładami urządzeń i rozwiązań w tym zakresie mogą być różne sterowniki oświetlenia (ściemniacze), oprawy z dwoma/wieloma/źródłami światła, zdalne wyłączniki, czujniki ruchu. Podstępna lampka stand-by Przycisk stand-by w urządzeniach RTV jest najbardziej podstępnym pożeraczem prądu, którego wpływ na klimat możemy zredukować bez konieczności 13 ponoszenia jakichkolwiek nakładów finansowych. Czerwona dioda przycisku stand-by, sygnalizująca stan czuwania urządzenia, świadczy o tym, że cały czas z sieci pobierany jest prąd. Złote rady na elektroodpady Podejmujmy przemyślane decyzje zakupowe Pierwszym krokiem przy zakupie nowego urządzenia jest zapoznanie się z treścią wspominanej wcześniej etykiety efektywności energetycznej, pozwalającej wybrać urządzenie o oczekiwanych parametrach, takich jak rozmiar, moc, funkcjonalność, zużycie energii czy wody. Urządzenia energooszczędne charakteryzuje wyższy koszt zakupu, ale jest on rekompensowany poprzez niskie koszty użytkowania urządzenia. Etykieta efektywności energetycznej pozwala obliczyć całkowite koszty danego urządzenia w ciągu jego całego życia. Przed kupnem nowego urządzenia, zastanówmy się, czy na pewno jest nam ono potrzebne. Jeśli już zdecydujemy się na nowy zakup, zwróćmy uwagę na: – – – – – opis urządzenia, parametry energetyczne, czy poszczególne elementy nadają się do recyklingu? czy da się ten sprzęt naprawiać? czy jest przyjazny środowisku? Jaką żarówkę kupić? Do oświetlenia naszych domów lepiej wybrać energooszczędne źródła światła. Tradycyjna żarówka emituje tylko ok 7% energii w postaci światła, zaś reszta energii wypromieniowana jest w postaci ciepła! Wyłączajmy nieużywane urządzenia. Unikajmy kupowania sprzętu sprawnego, ale przestarzałego, gdyż takie urządzenia zużywają znacznie więcej energii, często też nie spełniają aktualnych standardów i wymogów ochrony środowiska. Racjonalnie użytkujmy sprzęt elektryczny i elektroniczny Zapoznajmy się z instrukcją obsługi oraz konserwacji użytkowanego sprzętu i stosujmy w praktyce te zasady. W ten sposób przedłużymy okres sprawności naszych urządzeń, a to przyniesie nam wymierne oszczędności finansowe i środowiskowe. Zanim wyrzucimy popsute urządzenie spróbujmy naprawić je w specjalistycznych punktach serwisowych! Nie wyrzucajmy natychmiast zepsutego sprzętu. Sprawdźmy, gdzie w najbliższej okolicy są warsztaty naprawcze. znajdziecie Państwo na gminnej stronie internetowej lub tablicy ogłoszeń urzędu gminy. Rozejrzyj się też. Być może w Twojej okolicy jest pojemnik na zużyty sprzęt! Nie chomikujmy sprzętu w domu! c) Oddaj zużyty sprzętu nie ruszając się z domu. Po co zagracać garaże, piwnice i strychy niepotrzebnymi urządzeniami? Szybki postęp technologiczny i stopień zużycia naszego sprzętu sprawia, że z pewnością już z niego nie skorzystamy. Oddajmy ten sprzęt do punktu zbierania. Jeśli chcemy się pozbyć sprawnego sprzętu, który jest w miarę nowy i energooszczędny, oddajmy go potrzebującym. Jeśli nie masz czasu lub możliwości przewiezienia swojego sprzętu do punktu zbiórki, można skorzystać z usług specjalistycznych firm, które za uzgodnioną opłatą, a w niektórych regionach nieodpłatnie, odbiorą zużyty sprzęt bezpośrednio z Twojego domu (np. www.decydujesz.pl) Edukujmy innych! Duże znaczenie ma propagowanie właściwych postaw i zachowań ekologicznych w naszym otoczneiu społecznym – w rodzinie, wśród znajomych, przyjaciół, sąsiadów. Obok specjalistyczny firm, ekspertów i organizacji ekologicznych możemy szerzyć tą wiedzę sami! Bądźmy eko-atywni prowadząc edukację ekologiczną w najbliższym gronie rodziny, przyjaciół i znajomych. Wiele osób nie ma świadomości, że istnieją przepisy nakazujące właściwe postępowanie ze zużytym sprzętem, a za ich nieprzestrzeganie grożą kary. Nie wiedzą też, że wyrzucając takie odpady do zwykłych śmieci zagrażają środowisku oraz zdrowiu swojemu, swoich dzieci, a także i przyszłych pokoleń. Co więc zrobić ze zużytym sprzętem? Obowiązujące prawo daje nam kilka możliwości: a) Zostaw stary sprzęt w sklepie, w którym kupujesz nowe urządzenie. Każdy sklep ma obowiązek nieodpłatnego przyjęcia starego sprzętu, jeśli kupimy w nim nowy sprzęt tego samego typu i w tej samej ilości np. kupując nowy telewizor możemy nieodpłatnie oddać stary. Warunkiem jest dostarczenie sprzętu do sklepu na swój koszt. Sprzedawca może pobrać opłatę za transport i odebrać zużyty sprzęt przywożąc nowy do domu klienta. Kupując w sklepie internetowym, masz również możliwość oddania zużytego sprzętu. Jednak koszt wysyłki jest zwykle po stronie Kupującego. Sprzedawca może odmówić przyjęcia zużytego sprzętu w przypadku, gdy stwarza on zagrożenie dla zdrowia lub życia osób przyjmujących zużyty sprzęt b) Odnieś zużyty sprzęt do punktu zbierania. W każdej gminie powinien znajdować się wyznaczony punkt zbiórki zużytego sprzętu, gdzie nieodpłatnie możemy zostawić nieprzydatne urządzenia. Informację o lokalizacji 14 d) Zostaw sprzęt w punkcie serwisowym Jeżeli naprawa sprzętu jest nieopłacalna lub niemożliwa ze względów technicznych, serwis jest zobowiązany do nieodpłatnego przyjęcia tego urządzenia. W określonych przypadkach serwis może jednak odmówić przyjęcia elektroodpadów: – gdy klient przyniesie sprzęt z zamiarem pozbycia się go, a nie naprawy, lub gdy zużyte urządzenie stanowi zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowników serwisu. e) Odnieś sprzęt do autoryzowanego punktu skupu złomu. Bądź jednak czujny i sprawdź czy ten punkt jest wpisany do rejestru GIOŚ jako zbierający. Rejestr jest dostępny pod adresem: http://rzseie.gios.gov.pl/szukaj_rzseie.php Jest to bardzo ważne, gdyż nieobjęci rejestrem przedsiębiorcy nie przekazują tych urządzeń do Zakładów Przetwarzania, wskutek czego ilości te nie są ewidencjonowane, a sprzęt jest przetwarzany w niewłaściwy sposób. Oddając zużyty sprzęt do nielegalnie działającego punktu złomu szkodzisz sobie i środowisku! Postępując zgodnie z powyższymi wskazówkami masz pewność, że sprzęt trafi do właściwego zakładu przetwarzania, a nie na składowisko lub do lasu! Zbierający zużyty sprzęt mają obowiązek przekazania tych urządzeń do profesjonalnego zakładu przetwarzania. Nie demontuj elektrosprzętów na własną rękę! W ten sposób możesz zanieczyścić środowisko oraz narazić swoje zdrowie. Przy amatorskim demontażu niebezpieczne substancje zawarte w mechanizmach urządzeń mogą łatwo wydostać się na zewnątrz i stanowić realne zagrożenie. Na przykład demontując lodówkę można uwolnić do atmosfery substancje zubożające warstwę ozonową lub substancje uznane za gazy cieplarniane. Z kolei „rozebrany” telewizor kineskopowy powoduje kontakt z całym szeregiem metali, w tym z metalami określanymi jako tzw. metale ciężkie (arsen, ołów, kadm). 3. Cykl życia elektrourządzeń Od zakupu do punktu skupu… Kupując potrzebne w prowadzeniu gospodarstwa domowego sprzęty elektryczne i elektroniczne nie zastanawiamy się zazwyczaj, że za jakiś czas sprzęt ten się zużyje i jeśli nie da się go już naprawić stanie się odpadem – elektrośmieciem. Jak każdego innego odpadu będziemy chcieli się go prędzej czy później pozbyć, ale to czy wrzucimy go do zwykłego pojemnika na śmieci czy nie ma ogromne znaczenie. To, że zużytych elektrosprzętów nie można zwyczajnie wyrzucać nie jest to tylko wymysłem urzędników, lecz ma bardzo duże znaczenie dla czystości środowiska, w którym żyjemy, a także dla zdrowia naszych dzieci. O elektroodpadach należy myśleć już w momencie zakupów elektrosprzętów, które są przecież potencjalnym „elektrośmieciem”. W europejskiej gospodarce odpadami najważniejsza jest zasada zapobiegania ich powstawaniu. Kupujmy zatem taki sprzęt, który będzie nam rzeczywiście: potrzebny, trwały, energooszczędny i będzie nadawał się do recyklingu. Metodą pozwalającą określić oddziaływanie danego produktu na środowisko w całym okresie od jego wytworzenia, poprzez zakup i użytkowanie, aż do wyrzucenia, nazywa się analizą cyklu życia produktu (ang. Life Cykle Analysis). Cykl życia elektrourządzeń, czyli potencjalnych elektroodpadów, możemy podzielić na kilka głównych etapów: 1. Proces produkcyjny sprzętu elektrycznego i elektronicznego Produkcja urządzenia elektrycznego lub elektronicznego to złożony proces wytwórczy, rozpoczynający się już na etapie projektowania, gdzie określane są funkcje urządzenia, jego kształt, wielkość, zastosowanie, a także określane są rodzaje i ilości materiałów, komponentów, podzespołów i surowców niezbędnych do jego wytworzenia. Im bardziej skomplikowane urządzenie, tym więcej poszczególnych rodzajów materiałów i substancji niezbędnych do jego wytworzenia. Wydobycie, pozyskiwanie i przetwarzanie surowców potrzebnych do produkcji nowoczesnej elektroniki wiąże się z degradacją środowiska i jego zanieczyszczeniem na ogromną skalę. To procesy niezwykle energochłonne, skutkujące emisją gazów cieplarnianych i wpływające na zmiany klimatyczne. 15 Poprzez szereg przepisów prawnych, zakazujących używania substancji niebezpiecznych do produkcji sprzętu lub ograniczających ich ilość do niezbędnego minimum, aktualnie wytwarzane urządzenia są znacznie bezpieczniejsze niż sprzęt produkowany w dwudziestym wieku. Nie zwalnia to jednak użytkowników z konieczności odpowiedniego postępowania ze zużytym sprzętem. Postępujący rozwój techniczny sprawia, że w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym mamy coraz więcej substancji stworzonych syntetycznie, o których wpływie na organizmy żywe dowiemy się pewnie za wiele lat, tak jak stosunkowo niedawno dowiedzieliśmy się o szkodliwym działaniu chlorowcopochodnych węglowodorów, ich toksyczności, trwałości i zdolnościach do akumulowania się w organizmach żywych. 2. Wprowadzenie do obrotu sprzętu Wyprodukowane urządzenia elektryczne i elektroniczne wprowadzane są do obrotu trafiając do punktów sprzedaży (np. hurtowni i sklepów). Ze sklepu sprzęty trafiają do naszych domów. 3. Użytkowanie sprzętu Ocenia się, że średni czas użytkowania sprzętu elektrycznego i elektronicznego, czyli okres, jaki upłynął od wejścia tego produktu do użycia (od chwili zakupu przez pierwszego właściciela) do momentu pozbycia się go przez ostatniego użytkownika to 8 – 12 lat. Komputery wymieniamy już co 3-4 lata, a telefony komórkowe mniej więcej co 2 lata. Okres użytkowania sprzętu będzie ulegał dalszemu sukcesywnemu skracaniu w kolejnych latach. Każde urządzenie elektryczne i elektroniczne to zestaw pierwiastków chemicznych oraz ich związków zamkniętych w obudowie przyjaznej dla jego użytkownika. Dopóki urządzenie spełnia swoje funkcje i nie ma konieczności zaglądania do wnętrza jego obudowy, dopóty mamy do czynienia z produktem, który jest względnie bezpieczny zarówno dla zdrowia jak i środowiska. W sytuacji, gdy konieczna jest ingerencja do środka urządzenia elektrycznego lub elektronicznego stykamy się z wieloma substancjami, ale nie koniecznie już przyjaznymi dla naszego zdrowia, czy środowiska. Na przykład: w lodówce zetkniemy się z węglowodorami w postaci oleju sprężarkowego, z substancjami zubożającymi warstwę ozonową lub substancjami uznanymi za gazy cieplarniane, które stanowią czynniki chłodnicze oraz substancje spieniające piankę izolacyjną. Natomiast telewizor kineskopowy zawiera cały szereg niebezpiecznych metali ciężkich (arsen, ołów, kadm, chrom, nikiel, rtęć, cynk, miedź). Przedostanie się ich do środowiska, a w konsekwencji do naszych organizmów może być bardzo niebezpieczne dla naszego zdrowia i życia. Dlatego ważne jest, aby użytkownicy przestrzegali zakazu demontażu urządzeń na własną rękę! 4. Przekazanie zużytego sprzętu elektrycznego Zbierającemu. Użytkownicy nie powinni wyrzucać zużytego sprzętu elektrycznego i elektrycznego łącznie z innymi odpadami. Powinni oddawać go zbierającemu elektroodpady (ZSEE) – czyli do sklepów, gminnych punktów zbierania, specjalistycznej firmie zajmującej się zbiórką elektroodpadów). Wyrzucając sprzęt na śmietnik użytkownicy stwarzają realne zagrożenie dla środowiska. Zużyte urządzenie nie ma szans zostać przetworzone we właściwy sposób. Jednocześnie podejmując takie działania użytkownik pozwala miejscowym zbieraczom złomu na ich „demontaż” tuż pod naszymi oknami. Oni z kolei, dokonując rozbiórki tego sprzętu uwalniają do atmosfery freon i inne szkodliwe związki. Warto wiedzieć, że wyrzucony telefon komórkowy może skazić 1 metr sześcienny gleby i 400 litrów wody, gdyż baterie telefonów komórkowych zawierają metale ciężkie – takie jak ołów. Sprzedawcy sprzętu elektrycznego i elektronicznego zobowiązani są nieodpłatnie przyjąć elektroodpady od klienta w ilości nie większej niż sprzedawany nowy sprzęt, na zasadzie „1:1” (np. lodówka za lodówkę, telewizor za telewizor). Gminy powinny zapewnić mieszkańcom możliwość nieodpłatnego przekazania elektroodpadów w wyznaczonych punktach zbierania. Ważnym obowiązkiem spoczywającym na gminach jest informowanie społeczeństwa o możliwościach zgodnego z prawem pozbywania się zużytego sprzętu. Użytkownik może także zostawić zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny w punkcie serwisowym – jeżeli naprawa sprzętu jest nieopłacalna lub niemożliwa ze względów technicznych, serwis jest zobowiązany do nieodpłatnego przyjęcia tego urządzenia Jeśli nie mamy z czasu lub możliwości przewiezienia swojego sprzętu do punktu zbiórki, dobrym rozwiązaniem jest skorzystanie z usług specjalistycznych firm, które za uzgodnioną opłatą odbiorą zużyty sprzęt bezpośrednio z domu. Co raz częściej Firmy proponują też takie usługi nieodpłatnie. Przykładem takiej możliwości jest serwis decydujesz.pl. 16 Producenci i importerzy, czyli wprowadzający na rynek sprzęt elektryczny i elektroniczny, są zobowiązani zorganizować i sfinansować system odbioru z punktów zbierania, transportu, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytych urządzeń. 5. Przekazanie zużytego sprzętu do Zakładu Przetwarzania. Po selektywnym zebraniu elektrośmieci transportowane są do specjalistycznego zakładu przetwarzania. W zakładzie, w zabezpieczonych warunkach odbywa się ich demontaż, który polega na: usunięciu substancji lub części zawierających substancje niebezpieczne, oddzieleniu części nadających się do ponownego wykorzystania i rozłożeniu urządzeń na drobniejsze elementy składowe nadające się do dalszego przetwarzania. Szkodliwe substancje są unieszkodliwiane, a przydatne i cenne surowce odzyskiwane. Na ostatnim etapie „cyklu życia”, pozyskane surowce wtórne wykorzystywane są w produkcji materiałów kolejnych nowych urządzeń i elementów. Czy wiesz, że medale na Olimpiadzie Zimowej w Vancouver były wykonane między innymi z metali szlachetnych odzyskanych z telefonów komórkowych i komputerów. Każdy z etapów oraz zaangażowanie poszczególnych podmiotów biorących udział w cyklu ma ogromne znaczenie w ograniczaniu negatywnego wpływu na środowisko substancji niebezpiecznych zawartych w elektroodpadach. Ponadto trzeba dążyć do poprawy funkcjonowania w odniesieniu do środowiska naturalnego wszystkich podmiotów zaangażowanych w cykl życia sprzętu elektrycznego i elektronicznego, a więc; producentów, dystrybutorów i konsumentów, podmiotów bezpośrednio zaangażowanych w przetwarzanie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. W tym celu został stworzony rejestr Przedsiębiorców i Organizacji Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego prowadzony przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Prowadzenie rejestru pozwala na nadzorowanie rynku gospodarowania zużytym sprzętem, w którym uczestniczą producenci, importerzy, zbierający, zakłady przetwarzania, organizacje odzysku i recyklerzy. Kto zajmuje się elektroodpadami? Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym określiła system gospodarowania zużytym sprzętem, w którym uczestniczą: Wprowadzający sprzęt – czyli producenci i importerzy – których obowiązkiem jest finansowanie i organizowanie systemu zbierania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu. Wymagania te są realizowane za pośrednictwem organizacji odzysku. Zbierający sprzęt – czyli prowadzący punkt zbierania zużytego sprzętu w tym: – punkt selektywnego zbierania odpadów komunalnych, – punkt skupu złomu lub zakład przetwarzania, – gminna jednostka organizacyjna prowadząca działalność w zakresie odbierania odpadów komunalnych, – przedsiębiorca posiadający zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie odbierania odpadów komunalnych, – prowadzący punkt serwisowy, – sprzedawca detaliczny i sprzedawca hurtowy. Użytkownicy sprzętu – ze względu na to, że każde gospodarstwo domowe posiada urządzenia elektryczne i elektroniczne, wszyscy nimi jesteśmy. Zakłady przetwarzania odpadów, Organizacje Odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego, których zadaniem jest organizowanie w imieniu Wprowadzających sprzęt systemu zbiórki, recyklingu i odzysku oraz prowadzenie kampanii edukacyjnych podnoszących świadomość społeczeństwa w zakresie postępowania ze zużytym sprzętem. Recyklerzy Firmy zajmujące się odzyskiem. Firmy zajmujące się unieszkodliwianiem odpadów. W celu kontroli i nadzoru rynku zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego działa Rejestr Przedsiębiorców i Organizacji Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego prowadzony przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Na podstawie sprawozdań składanych okresowo przez przedsiębiorców skupionych w rejestrze, GIOŚ sporządza co roku raport o funkcjonowaniu rynku zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Dokument ten zawiera między innymi informacje o wypełnieniu przez przedsiębiorców wymagań związanych z osiągnięciem co najmniej minimalnych poziomów zbierania, odzysku i recyklingu. 17 4. Ekoedukacja – edukujmy siebie i innych Jak reagować na widok niewłaściwego postępowania z odpadami? Przekazywanie informacji i upowszechnianie wiedzy o właściwym postępowaniu z elektroodpadami, często związane też ze zwracaniem uwagi na niewłaściwe postępowanie z nimi, co niestety jest u nas dość jeszcze powszechne, wymaga odpowiedniej wiedzy i pewnych umiejętności. Obok instytucji publicznych, specjalistyczny firm i organizacji ekologicznych wiedzę o właściwym postępowaniu z elektrośmieciami możemy jednak również szerzyć sami! Bądźmy Eko-atywni prowadząc edukację ekologiczną w najbliższym gronie rodziny, przyjaciół i znajomych! Wiele osób nie ma świadomości, że istnieją przepisy nakazujące właściwe postępowanie ze zużytym sprzętem, a za ich nieprzestrzeganie grożą kary. Nie wiedzą też, że wyrzucając takie odpady do zwykłych śmieci zagrażają środowisku oraz swojemu zdrowiu. Jak należy reagować, jak widzi się gdy ktoś zabiera stare urządzenie z pojemnika na elektroodpady i je niszczy? Z pewnością powinno się reagować na tego typu sytuacje. Przyzwolenie społeczne na niszczenie środowiska i marnotrawstwo surowców może powodować jedynie nasilenie się tego zjawiska. Zgłoszenie w takim przypadku takiego incydentu straży miejskiej lub policji jest dobrym rozwiązaniem. Rodzaje niewłaściwych postaw, z którymi możemy mieć do czynienia w życiu codziennym, to: 1. Wyrzucanie elektroodpadów do śmietnika razem z innym odpadami. 2. Porzucanie zużytych urządzeń w lesie, w rowach, na polach. 3. Demontowanie sprzętu poza specjalnym zakładem przetwarzania. W każdej z tych sytuacji możemy powiadomić stosowne organy np. straż miejską, policję, miejscowy wydział ochrony środowiska, Wojewódzką Inspekcję Ochrony Środowiska. Oczywiście nie chodzi o oto, aby zostać tzw. donosicielem czy śledczym. Zatem z pewnością w drugim przypadku warto powiadomić takie służby, które zadbają, aby porzucony sprzęt został zabrany i bezpiecznie przewieziony do profesjonalnego zakładu przetwarzania urządzeń, celem ich utylizacji. 18 Pierwsza i trzecia sytuacja może dotyczyć naszych sąsiadów, znajomych, rodziny. W takim przypadku warto w pierwszej kolejności przeprowadzić rozmowę dostosowaną do charakteru naszego rozmówcy. Często nie skończy się na jednej pogadance, ale z pewnością ta osoba przy kolejnej chęci pozbycia się zużytego sprzętu elektronicznego lub elektrycznego przypomni sobie o tym, co jej przekazaliśmy. Nasza wypowiedź powinna zawierać następujące trzy elementy: 1. Okaż empatię Postaraj się udowodnić rozmówcy, że rozumiesz jego zachowanie i nie chcesz wywołać kłótni. 2. Nazwij problem. Powiedz, co Cię denerwuje i dlaczego. 3. Powiedz, czego oczekujesz. Prośba o zmianę zachowania i propozycja, jak można to zrobić Kiedy sąsiad wyrzuca świetlówki… Wyrzucając śmieci, spotykasz sąsiada, który wyrzuca świetlówki do śmietnika. Wiesz, że nie należy tak postępować i czujesz, że powinnaś/powinieneś mu zwrócić uwagę… Jak to zrobić skutecznie i asertywnie? Poniżej podajemy przykład potencjalnego scenariusza rozmowy: – Witam Panie Janku, nie wiem jak u Państwa, ale u mnie coraz więcej śmieci powstaje w domu. Jestem tutaj codziennie z taką porcją! – U mnie jest to samo. – Dobrze, że chociaż możemy oddzielać plastik, szkło i papier. Przynajmniej serce tak nie boli, że tyle surowców się marnuje… – Ale co ja widzę wyrzuca Pan lampy energooszczędne do kosza? Czy faktycznie można coś zaoszczędzić na takich urządzeniach? – [odpowiedź sąsiada]. – Wie Pan te odpady również można, a nawet trzeba segregować, ponieważ zawierają niebezpieczne substancje takie jak rtęć. Szkoda się truć. Muszę przyznać, że sama niedawno wyrzuciłam dwa stare telefony do śmieci. Potem widziałem taki program w telewizji, w którym mówili o szkodliwości takich sprzętów. Byłam zaskoczona, że jedna bateria z telefonu potrafi skazić 1m3 gleby… – Tak? Nie wiedziałem, ale co mam z tym zrobić? Tu nie ma pojemników na elektroodpady… – Też nad tym ubolewam, ale jak będzie kupował Pan nowe lampy, to sklep musi od Pana przyjąć stare i problem z głowy. Można też zawieźć do punktu zbierania na ulicy ……[to powinniśmy wiedzieć!]. Zawoziłam ostatnio tam monitor, trochę kłopotliwe, ale po co szkodzić środowisku i narażać się na kary? – No tak, ale ja nie mam samochodu… – Na naszej klatce wisi informacja o firmie, która odbiera zużyty sprzęt bezpośrednio z domu. – Super. Dzięki! Ile to można się dowiedzieć wyrzucając śmieci… Miejmy nadzieję, że w podobnej sytuacji trafimy na rozmówców o kulturze rozmowy zbliżonej do naszego przykładowego sąsiada... Jednak możemy spotkać się z lekceważeniem tematu, a nawet agresją. Należy wówczas zachować spokój i nie naciskając zakończyć rozmowę. Być może dana osoba potrzebuje czasu, aby przemyśleć nasze słowa, a w przyszłości będzie jej po prostu wstyd zachować się w podobny sposób… Edukujmy dzieci! Bardzo często jest tak, że to dzieci w wyniku lekcji ekologicznych w przedszkolach i szkołach opowiadają rodzicom o konieczności segregacji odpadów. Co więcej, sprawdzają i dopytują: „Mamo, pokaż mi jak segregujemy odpady w domu? Nie wyrzucaj baterii razem z innymi odpadami, bo to szkodzi środowisku! Pani mówiła, że to bardzo ważne.” Dzieci są niezwykle wdzięczną grupą społeczną ze względu na to, że chłoną i przyswajają tą wiedzę jako coś naturalnego. Kiedy dorosną segregacja śmieci będzie dla nich normą, tak jak szczotkowanie zębów. Najlepsze efekty przynosi praktyka i nauka przez zabawę. Jeśli do tej pory nie segregowaliśmy śmieci, zacznijmy to robić włączając czynnie nasze pociechy do tych działań! Elektrośmieci powstają rzadziej niż inne odpady, więc tym bardziej, gdy np. wymieniamy stary telewizor na nowy, opowiedzmy dziecku co z nim zrobimy i dlaczego. Na przykład: 19 „ – Jasiu, kupujemy nowy telewizor! Będziesz mógł oglądać bajki w 3D! Nasz stary telewizor pożerał energię jak smok! A w dodatku popsuły się już niektóre elementy. Zawieziemy go do sklepu, gdzie kupujemy nowy telewizor, tam wezmą go za darmo i zawiozą do specjalnej Firmy, która go bezpiecznie przetworzy. Pamiętaj, że nie wolno niczego, co jest na prąd lub na baterie wyrzucać do śmietnika! To może być niebezpieczne!”. „- Zosiu, wyczerpały się baterie w Twojej lalce. Wkładam nowe. A te stare wrzuć ostrożnie do słoiczka, który stoi obok kosza w kuchni. Umyj potem dokładnie ręce. Jak się zapełni zwieziemy go sklepu z bateriami. Tam jest specjalny pojemnik na takie zużyte baterie!.” Dzieci chętnie biorą udział w zabawach organizowanych przy okazji różnego rodzaju pikników, Dnia Ziemi, Sprzątania Świata. Z roku na rok takie imprezy organizowane są w coraz większej ilości miejscowości, dzięki czemu dostęp do nich jest łatwiejszy. Monitorujmy kalendarz takich imprez i zabierzmy nasze dzieci na takie wydarzenia. Ciekawa forma przedstawienia problemu elektro-śmieci, możliwość zabawy w segregację, rozwiązania łamigłówki lub chociażby kolorowanka o charakterze ekologicznym, zwrócą delikatnie uwagę dziecka jak właściwie postępować ze zużytym sprzętem. 5. Najczęściej zadawane pytania na temat elektroodpadów Czy pracownicy dostarczający np. nową pralkę mogą żądać opłaty za odebranie starej? Sprzedawca sprzętu elektrycznego i elektronicznego ma obowiązek nieodpłatnego przyjęcia od klienta zużytego urządzenia, które jest takiego samego rodzaju jako kupowany sprzęt w stosunku 1:1 (sztuka za sztukę). Jednak należy pamiętać, że ta „nieodpłatność” dotyczy sytuacji gdy Klient dostarczy zużyty sprzęt do sklepu samodzielnie. Jeśli sprzedawca odbiera stare urządzenia bezpośrednio z domu, to ma prawo żądać opłaty za wyniesienie i transport. Warto zwrócić uwagę, że coraz częściej specjalistyczne firmy proponują nieodpłatne odbiory bezpośrednio z domu. Bez trudu znajdziemy takie oferty w Internecie. Przykładem takiej możliwości jest serwis decydujesz.pl. Czy to prawda, że małe elektroodpady będzie można oddać w sklepie? Taki obowiązek będzie wprowadzony w Polsce w związku ze zmianą dyrektywy unijnej. Nakłada ona na duże sklepy (o powierzchni ponad 400 m2) sprzedające sprzęt RTV i AGD obowiązek przyjmowania zużytego „drobnego” sprzętu elektronicznego od klientów, nawet gdy ci nie kupią w zamian nowego towaru. Pod pojęciem „drobnego sprzętu elektronicznego” należy rozumieć każdy sprzęt gospodarstwa domowego, którego najdłuższy bok nie przekracza 25 centymetrów. Na dostosowanie przepisów krajowych Polska ma czas do 14 lutego 2014 roku. Warto pamiętać, że wiele sieci sklepowych już teraz daje taką możliwość swoim klientom. Czy warto trzymać stary sprzęt elektroniczny w domu? Zasadniczo nie warto. Sprzęt ten szybko staje się przestarzały i traci na wartości, bo na rynek wchodzą jego nowsze i bardziej zaawansowane technologicznie odpowiedniki. Poza tym stare elektrourządzenia, szczególnie te bardziej gabarytowe, zabierają w domu sporo miejsca. Zazwyczaj zalegają też w piwnicach, na strychach i w pawlaczach wiele lat „bo może się kiedyś przydadzą”. Dobrze jest więc skorzystać z okazyjnej akcji zbiórki elektroodpadów – które często są organizowane podczas różnych, zazwyczaj tych proekologicznych imprez publicznych – lub zawieźć je po prostu do gminnego punktu zbiórki takich odpadów. 20 Zużyte zabawki elektryczne i elektroniczne Dziś coraz więcej zabawek dla dzieci ma wmontowane elementy i podzespoły elektryczne i elektroniczne. Wiele z nich jest nie najlepszej jakości i po krótkim czasie się psuje, stając się elektroodpadem. Jeśli z tych zabawek dziecko już wyrosło i nikt nie będzie chciał już z nich korzystać, należy ich pobyć się, najlepiej wrzucając do specjalnych pojemników na elektroodpady. Elektrośmieci w nowym systemie gospodarki odpadami Od pierwszego lipca 2013 obowiązuje w Polsce nowy, gminny system gospodarowania odpadami. Nowe przepisy zobowiązują gminę do zorganizowania punktów selektywnej zbiórki odpadów – takich jak plastiki, papier, szkło metale – ale również do ustanowienia obowiązkowych punktów zbiórki elektrośmieci i innych problemowych odpadów (jak baterie, przeterminowane leki, chemikalia, oleje odpadowe itp.). Każda gmina powinna wskazać mieszkańcom miejsca odbioru niepotrzebnych elektrosprzętów. Urząd Gminy powinien podać na stronie internetowej informacje o udostępnionych punktach selektywnego zbierania odpadów komunalnych i elektroodpadów (tzw. PSZOK). Ponieważ w związku w prowadzeniem nowego systemu selektywnego gospodarowania odpadami rodzi się wiele pytań, Ministerstwo Środowiska uruchomiło stronę http://naszesmieci.mos.gov.pl/, gdzie można uzyskać odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące nowego systemu zbiórki i zagospodarowania odpadów. Czy przepalone żarówki to też elektroodpady? To zależy od rodzaju żarówki. Tradycyjne żarówki nie są sprzętem i nie zawierają substancji szkodliwych, dlatego można je wyrzucać z innymi odpadami. Natomiast nie można tak postąpić ze świetlówkami, żarówkami energooszczędnymi (np. kompaktowymi czy wyładowczymi). Tego typu sprzęt oświetleniowy należy odnieść do sklepu, w którym kupujemy nowe oświetlenie lub dostarczyć do gminnego punktu zbierania. Stary, ale sprawny elektrosprzęt Szlachetnym i dobrym rozwiązaniem jest przekazanie sprawnego, ale już niepotrzebnego nam sprzętu biedniejszym. Mimo, iż starsze urządzenia są mniej energooszczędne niż aktualne sprzęty dostępne na rynku, to fakt, ze dzięki temu ktoś w ogóle będzie posiadał tego typu sprzęt i cieszył się z jego użytkowania jest nieprzeceniony. Czy można kupić lodówki bez freonu? Tak. Obecnie wskutek obowiązujących uregulowań prawnych w nowoczesnych lodówkach nie stosuje się już freonów zaliczanych do substancji zubożających warstwę ozonową. Najczęściej stosowanymi zamiennikami tych substancji są następujące czynnik chłodnicze: – R134a – jest to fluorowany węglowodór zawierający niepodstawione atomy wodoru (nie zawiera chloru); – R-600a – izobutan; – R 290 (propan przyjazny powłoce ozonowej). Urządzenia zawierające substancje kontrolowane posiadają tabliczki znamionowe, na których oprócz typu i roku produkcji podany jest rodzaj czynnika chłodniczego (w postaci „R...” lub – rzadziej – wzoru chemicznego) oraz jego ilość zawarta w urządzeniu. Na tabliczce znamionowej każdej lodówki powinna znajdować się informacja o braku zawartości freonu (pod postacią CFC lub HFC). Gdzie przetwarzane są elektroodpady zebrane na terenie gminy? Gminne punkty zbierania powinny oddawać taki sprzęt do zakładów przetwarzania. Surowce uzyskane ze zużytych urządzeń mogą posłużyć do produkcji nowych sprzętów, lub znaleźć zastosowanie przy wytwarzaniu innych produktów. W procesach odzysku otrzymuje się wiele cennych surowców takich jak: szkło, aluminiowe końcówki, luminofor i metaliczną rtęć. Z przewodów elektrycznych odzyskuje się miedź i tworzywo sztuczne. Z przetopionej miedzi produkowane są nowe elementy miedziane, a z tworzywa sztucznego powstaje granulat do produkcji np. plastikowych doniczek. Czy wymagane 4 kg/osobę to musi zebrać każde gospodarstwo domowe? Obowiązek ten nie ciąży bezpośrednio na użytkowniku sprzętu. To Wprowadzający sprzęt (czyli importer i producent) mają obowiązek uzyskać roczny poziom zbierania w wysokości 35% w stosunku do wprowadzonej masy sprzętu (wyprodukowanej lub zaimportowanej na rynek Polski) co w przeliczeniu na osobę daje 4 kg rocznie. Wyższy poziom zbierania dotyczy świetlówek, których minimum wynosi 43%. Czy są pojemniki na świetlówki? To fakt, że takie pojemniki są mniej dostępne. Świetlówki są o tyle specyficznym elektroodpadem, że łatwo je stłuc. Dlatego przed oddaniem jej do punktu warto zabezpieczyć lampę wkładając ją do kartonu po nowej świetlówce. Tak zabezpieczoną 21 można odnieść do punktu zbierania i pozostawić w pojemniku z innymi elektroodpadami. W wielu marketach (prowadzących sprzedaż sprzętu) są dostępne specjalistyczne pojemniki, w których można pozostawić świetlówki. Czy sklep może odmówić przyjęcia elektroodpadu? Tak. Są przypadki, w których sklep może odmówić przyjęcia zużytego sprzętu: gdy chcemy oddać stary sprzęt nie dokonując zakupu tego samego rodzaju sprzętu; gdy chcemy oddać klika sztuk sprzętu, a kupujemy tylko jedną sztukę; gdy jego stan stwarza zagrożenie dla zdrowia lub życia osób przyjmujących zużyty sprzęt. Czy każda organizacja odzysku jest godna zaufania? Obecność organizacji w rejestrze Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ) oznacza, że może prowadzić tego typu działalność i spełnia wszelkie wymagania w tym zakresie. Oczywiście najlepiej wyrobić sobie własne zdanie na podstawie opinii jej klientów, sposobu działania. Przed podjęciem współpracy warto też spotkać się z przedstawicielem Organizacji. Odzysk i recykling – czym się różnią? Odzysk to pojęcie ogólne. Polega on na wykorzystaniu odpadów w całości lub w części, jak również na odzyskaniu z odpadów substancji, materiałów, energii. Recykling jest formą odzysku i polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w celu uzyskania substancji lub materiałów, które można ponownie wykorzystać. Zbiórka i demontaż sprzętu w podwórku? Do demontażu elektroodpadów potrzebne są specjalistyczne instalacje. Z pewnością nie można robić tego „pod chmurką”. Jest to niestety częsta w Polsce sytuacja, ponieważ oprócz niebezpiecznych substancji, w sprzęcie znajdują się też metale, które „nielegalni demonterzy” sprzedają w skupach złomu. Wykaz legalnie działających zakładów przetwarzania można sprawdzić w rejestrze GIOŚ, który jest ogólnodostępny pod adresem http://rzseie.gios.gov.pl/. Można też zapytać w Urzędzie Miasta w Wydziale Ochrony Środowiska czy na terenie Państwa Gminy istnieją zakłady przetwarzania sprzętu. Nielegalny demontaż grozi karą grzywny od 2 000 zł do 100 000 zł. Nowa ustawa o elektroodpadach Trwają prace nad projektem nowelizacji ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. Jedną ze zmian będzie zwiększenie minimalnych poziomów zbierania elektroodpadów z gospodarstw domowych. Nie oznacza to jednak, że zostanie określona minimalna ilość odpadów, jaką Kowalski pod groźną kary będzie musiał oddać do przetworzenia. Zwiększony poziom zbiórki przełoży się na konieczność dodatkowego dofinansowania systemu gospodarowania zużytym sprzętem przez producentów i importerów sprzętu, tak aby Zbierający i Zakłady przetwarzania mogły osiągnąć wyznaczone cele. Czy baterie to elektroodpady? Zużyte baterie nie są elektroodpadem. Nie należy jednak wyrzucać ich do zwykłych śmieci, ze względu na zawartość metali ciężkich, które mogą skazić środowisko. Zużyte baterie możemy zostawić w każdym większym sklepie (o powierzchni handlowej pow. 25m3), które prowadzą sprzedaż baterii. Takie placówki są zobligowane do zorganizowania nieodpłatnego punktu zbierania baterii. Ponadto w wielu szkołach i przedszkolach prowadzi się Odbiór elektroodpadów na telefon? To, czy usługi odbioru elektroodpadów na telefon są odpłatne zależy od Firmy, do której się zadzwoni. Korzystając np. z usługi decydujesz.pl mają Państwo możliwość nieodpłatnego odbioru dużego sprzętu typy pralka, lodówka, telewizor itp. z Warszawy i Łodzi i okolicznych miastach i gminach zgodnie z wykazem zamieszczonym na stronie internetowej. Jeśli odbiór dużego sprzętu jest z innego, miejsca wówczas usługa kosztuje ok 20 zł. Jakość elektrosprzętów – coraz gorsza? Zapewne takie spostrzeżenia ma wielu konsumentów. Można domniemywać, że stosowanie słabszych jakościowo elementów urządzeń, które po określonym czasie ulegają uszkodzeniu, a naprawa nie zawsze jest opłacalna, ma wymusić na nas – konsumentach szybszą wymianę sprzętu. Z punktu widzenia kupujących nie jest to dobre, bo generuje dodatkowe wydatki. Choć z drugiej strony czy nie jest tak, że czasem sami nie możemy się doczekać, aż któreś z naszych urządzeń się zepsuje, aby zamienić go na lepszy model? Ponadto częstsza wymiana globalnie daje pozytywny efekt dla naszej gospodarki. W Polsce walkę z planowym psuciem produktów podejmował Andrzej Kraszewski, były Minister Środowiska, który domagał się, aby odpowiednie przepisy uchwaliła Unia Europejska. Ostatnio podobne wysiłki podejmują Francuzi. Tamtejsi senatorowie wnieśli projekt ustawy, która zakłada wprowadzenie przez producentów sprzętu elektronicznego obowiązkowej 5-letniej gwarancji na terytorium Francji i zakaz „wbudowywania” akumulatorów do urządzeń. Producenci mają mieć również obowiązek zagwarantowania francuskim konsumentom dostępu do części zamiennych każdego urządzenia przez okres 10 lat. Podobnych gwarancji domagają się też niemieccy Zieloni. Inteligentne liczniki Już wkrótce wszyscy będziemy zobowiązani do zainstalowania w naszych domach tego typu liczników energetycznych (projekt ustawy zakłada że do 2020 instalacja 22 powinna objąć 80% odbiorców energii). Liczniki umożliwią nam m.in. sprawdzenie, które z używanych przez nas urządzeń są energooszczędne, a które zużywają najwięcej prądu. Inne korzyści to: brak wizyty inkasenta – licznik automatycznie przekaże informacje o zużyciu energii elektrycznej za danych okres; szybsze usunięcie awarii – licznik przekazuje również informację o awarii sieci zasilającej; wystawianie rachunków wyłącznie za zużytą energię elektryczną, a nie za prognozy zużycia energii. Szkodliwy kadm Kadm jest wykorzystywany w produkcji tworzyw i barwników. Znajduje się w sprzętach, które mają metalową obudowę, służy do jej zabezpieczania przed korozją, a także w starych telewizorach kineskopowych, w elektrodach. Wchodzi również w skład niektórych rodzajów baterii i akumulatorów. Jest bardzo niebezpieczny dla zdrowia człowieka i zwierząt. Gdy przedostanie się do środowiska, podlega bardzo wolnym mechanizmom usuwania i coraz bardziej kumuluje się w roślinach i grzybach, które łatwo go wchłaniają. Człowiek najczęściej „zjada” kadm wraz z pokarmem. Kadm ma wpływ na pracę nerek i kościec, bardzo trudno go wydalić z organizmu. Ile zbieramy elektroodpadów? Według oficjalnych danych statystycznych w 2011 roku Polska osiągnęła poziom zbiórki sprzętu w wysokości 3,55 kg na mieszkańca wobec wymaganych min. 4 kg. Na tle Europy jest słaby wynik. Gorszą zbiórkę zanotowano w Rumunii (1kg), Łotwie (2kg) i Hiszpanii (3kg). Podobnie do nas zbierają Słoweńcy, Włosi i Grecy. Najlepsze wyniki osiągnęła Norwegia (30kg), Szwajcaria i Szwecja (17 kg), Dania (14kg). Nasi sąsiedzi – Niemcy osiągnęli zbiórkę 7 kg na mieszkańca. Uprawnienia kontrolne Inspekcji Ochrony Środowiska Uprawnienia kontrolne w zakresie ochrony środowiska posiadają Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska, które planowo lub wskutek zgłoszonego problemu mogą przeprowadzić kontrolę w tego typu punktach. W wyniku stwierdzonych nieprawidłowości WIOŚ może nałożyć grzywnę w drodze mandatu karnego, skierować wniosek do sądu grodzkiego lub zawiadomienie organów ścigania o popełnieniu przestępstwa, może też wstrzymać prowadzenie działalności, która powoduje zagrożenie życia lub zdrowia albo zniszczenie środowiska. Czy warto korzystać z Watomierza? Watomierz jest urządzeniem pozwalającym sprawdzić pobór energii przez poszczególne urządzenia użytkowane w naszym domu. Dodatkowo taki sprzęt pokazuje wpływ ustawień urządzeń na zużycie energii np.: jasność telewizora czy monitora oraz tryb pracy komputera (ust. wydajności). W efekcie możemy wpłynąć na obniżenie kosztów zużycia energii i zaoszczędzić pieniądze. Czy wiesz, że: • 90% zużytej świetlówki można wykorzystać do produkcji nowej lampy. W procesach odzysku otrzymuje się wiele cennych surowców takich jak: szkło, aluminiowe końcówki, luminofor i metaliczną rtęć. • Ze zużytego komputera i monitora o wadze 27 kg, możemy odzyskać m.in.: 6,8 kg szkła, 6,2 kg tworzywa sztucznego, ok. 5,6 kg stali, ok. 3,8 kg aluminium, ok. 1,9 kg miedzi oraz 1,7 kg ołowiu. • Do wyprodukowania 1 kg aluminium w procesie recyklingu potrzeba zaledwie 10% energii, którą pochłonęłoby wydobycie tego metalu z naturalnych złóż. • Zmielone tworzywo sztuczne ze starej lodówki nadaje się do produkcji kołpaków samochodowych, a odzyskany freon do napełnienia nowej chłodziarki. Materiały ze zużytych telefonów komórkowych: złoto, platynę, srebro, miedź, można wykorzystać do wytwarzania czajników, plomb dentystycznych, albo instrumentów muzycznych. Z odpadów w postaci jednego miliona telefonów komórkowych można odzyskać: o 34 kg złota, o 350 kg srebra, o 15 kg palladu, o 15,87 ton miedzi. • Z jednej lodówki można odzyskać (szacunkowo): 15-20 kg – stali, 4-8 kg – aluminium i miedzi, 0,3-0,7 kg – freonu (jest zabezpieczany), 5-9 kg – tworzyw sztucznych, 0,5 -3 kg – oleju mineralnego i 10 – 12 kg stali i miedzi pochodzących z agregatu. • Wyrzucony do zwykłego śmietnika telefon komórkowy może skazić 1 metr sześcienny gleby i 400 litrów wody, gdyż baterie telefonów komórkowych zawierają metale ciężkie – takie jak ołów. Czy wiesz, że medale na Olimpiadzie Zimowej w Vancouver w 2010 r. były wykonane m. in. z metali szlachetnych odzyskanych z telefonów komórkowych i komputerów? • Czy wiesz, że za wyrzucenie elektroodpadu do zwykłego śmietnika grozi kara grzywny do 5 tys. złotych!? 23 Załącznik: Grupy i Rodzaje sprzętu elektrycznego i elektronicznego 1. Wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego 1. 2. 3. 4. Wielkogabarytowe urządzenia chłodzące Chłodziarki Zamrażarki Pozostałe wielkogabarytowe urządzenia używane do chłodzenia, konserwowania i przechowywania żywności 5.Pralki 6. Suszarki do ubrań 7.Zmywarki 8. Urządzenia kuchenne, w tym kuchenki 9. Piece elektryczne 10. Elektryczne płyty grzejne 11. Mikrofalówki 12. Pozostałe wielkogabarytowe urządzenia używane do gotowania i innego typu przetwarzania żywności 13. Elektryczne urządzenia grzejne 14. Grzejniki elektryczne 15. Pozostałe wielkogabarytowe urządzenia używane do ogrzewania pomieszczeń, łóżek, mebli wypoczynkowych 16. Wentylatory elektryczne 17. Urządzenia klimatyzacyjne 18. Pozostały sprzęt wentylujący, wyciągi wentylacyjne i sprzęt konfekcjonujący 2. Małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego 1. Odkurzacze 2. Zamiatacze do dywanów 3. Pozostałe urządzenia czyszczące 24 4. Urządzenia używane do szycia, dziania, tkania i innego typu przetwarzania wyrobów włókienniczych 5. Żelazka i pozostałe urządzenia do prasowania, maglowania i pozostałe urządzenia służące do pielęgnacji ubrań 6.Tostery 7. Frytkownice 8. Rozdrabniacze, młynki do kawy oraz urządzenia do otwierania i zamykania pojemników i opakowań 9. Noże elektryczne 10. Urządzenia do strzyżenia włosów, suszenia włosów, szczotkowania zębów, golenia, masażu oraz pozostałe urządzenia do pielęgnacji ciała 11. Zegary, zegarki oraz urządzenia do celów odmierzania, wskazywania lub rejestrowania czasu 12. Wagi 13. Pozostałe małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego 3. Sprzęt teleinformatyczny i telekomunikacyjny A. Scentralizowane przetwarzanie danych: 1. Komputery duże 2. Stacje robocze 3. Jednostki drukujące B. Komputery osobiste: 1. Komputery osobiste stacjonarne, w tym procesor, mysz, monitor i klawiatura 2. Laptopy, w tym procesor, mysz, monitor i klawiatura 3. Notebooki 4.Notepady 5. Drukarki 6. Sprzęt kopiujący 7. Elektryczne i elektroniczne maszyny do pisania 8. Kalkulatory kieszonkowe i biurowe 9. Pozostały sprzęt do zbierania, przechowywania, przetwarzania, prezentowania lub przekazywania informacji drogą elektroniczną 10. Terminale i systemy użytkownika 11. Faksy 12.Teleksy 13. Telefony 14. Automaty telefoniczne 15. Telefony bezprzewodowe 16. Telefony komórkowe 17. Systemy zgłoszeniowe/sekretarki automatyczne 18. Pozostałe produkty lub sprzęt służący do transmisji głosu, obrazu lub innych informacji za pomocą technologii telekomunikacyjnej 4. Sprzęt audiowizualny 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Odbiorniki radiowe Odbiorniki telewizyjne Kamery video Sprzęt video Sprzęt hi-fi Wzmacniacze dźwięku Instrumenty muzyczne Pozostałe produkty lub urządzenia wykorzystywane do nagrywania lub kopiowania dźwięku lub obrazów, w tym sygnałów, lub wykorzystujące technologie przesyłu dźwięku i obrazu inne niż telekomunikacyjne 5. Sprzęt oświetleniowy 1. Oprawy oświetleniowe do lamp fluorescencyjnych, z wyjątkiem opraw oświetleniowych stosowanych w gospodarstwach domowych 2. Liniowe lampy fluorescencyjne 3. Kompaktowe lampy fluorescencyjne 4. Wysokoprężne lampy wyładowcze, w tym ciśnieniowe lampy sodowe oraz lampy metalohalogenkowe 5. Niskoprężne lampy sodowe 6. Pozostałe urządzenia oświetleniowe służące do celów rozpraszania i kontroli światła, z wyjątkiem żarówek 25 6. Narzędzia elektryczne i elektroniczne, z wyjątkiem wielkogabarytowych, stacjonarnych narzędzi przemysłowych 1.Wiertarki 2. Piły 3. Maszyny do szycia 4. Urządzenia do skręcania, mielenia, piaskowania, przemiału, piłowania, cięcia, nawiercania, robienia otworów, nabijania, składania, gięcia lub podobnych metod przetwarzania drewna, metalu i innych materiałów 5. Narzędzia do nitowania, przybijania lub przyśrubowania lub usuwania nitów, gwoździ, śrub lub podobnych zastosowań 6. Narzędzia do spawania, lutowania lub podobnych zastosowań 7. Urządzenia do rozpylania, rozprowadzania, rozpraszania lub innego typu nanoszenia cieczy lub substancji gazowych innymi metodami 8. Narzędzia do koszenia trawy lub innych prac ogrodniczych 9. Pozostałe narzędzia elektryczne i elektroniczne 7. Zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy 1. 2. 3. 4. Kolejki elektryczne lub tory wyścigowe Kieszonkowe konsole do gier video Gry video Komputerowo sterowane urządzenia do uprawiania sportów rowerowych, nurkowania, biegania, wiosłowania 5. Sprzęt sportowy z elektrycznymi lub elektronicznymi częściami składowymi 6. Automaty uruchamiane monetą, banknotem (pieniądzem papierowym), żetonem lub innym podobnym artykułem 7. Pozostałe zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy 8. Wyroby medyczne, z wyjątkiem wszystkich wszczepianych i skażonych produktów 1. 2. 3. 4. 5. 6. Sprzęt do radioterapii Sprzęt do badań kardiologicznych Sprzęt do dializoterapii Sprzęt do wentylacji płuc Urządzenia medyczne wykorzystujące technikę nuklearną Sprzęt laboratoryjny do diagnostyki in vitro 7.Analizatory 8. Zamrażarki laboratoryjne 9. Testy płodności 10. Pozostałe urządzenia do wykrywania, zapobiegania, monitorowania, leczenia, łagodzenia przebiegu choroby, urazów lub niepełnosprawności 9. Przyrządy do nadzoru i kontroli 1. 2. 3. 4. Czujniki dymu Regulatory ciepła Termostaty Urządzenia pomiarowe, ważące lub do nastawu używane w gospodarstwie domowym lub jako sprzęt laboratoryjny 5. Pozostałe przyrządy nadzoru i kontroli używane w obiektach i instalacjach przemysłowych (np. w panelach sterowniczych) 10. Automaty do wydawania 1. Automaty do wydawania napojów gorących 2. Automaty do wydawania butelek lub puszek z zimnymi i gorącymi napojami 3. Automaty do wydawania produktów stałych 4. Automaty do wydawania pieniędzy – bankomaty 5. Inne wydające wszelkiego rodzaju produkty 26 Wydrukuj tę stronę na papierze klejącym i naklej np. na lodówce lub daj znajomym! 27 Niniejszy Poradnik powstał w wyniku realizacji projektu pn. „„Elektroodpady – pomyśl zanim wyrzucisz” Kampania informacyjno-edukacyjna w zakresie zrównoważonego postępowania z odpadami elektrycznymi i elektronicznymi” realizowanej przez Wydawnictwo Edipresse i współfinansowanej ze środków dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Partnerem wspierającym projektu jest organizacja odzysku Electro-System S.A. 28
