1 Dr inż.arch. Magdalena Swaryczewska Katedra

1 Dr inż.arch. Magdalena Swaryczewska Katedra

Dr inż.arch. Magdalena Swaryczewska
Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki UWM w Olsztynie
NIEWIASTA NA DRODZE KRZYŻOWEJ W GŁOTOWIE
Matka Boża w Męce Paoskiej
W tradycji naszej przyjęto, że kobiety stanowią jedynie tło i milczące towarzystwo
apostołów i Pana Jezusa. Tymczasem wśród niewiast otaczających Zbawiciela, także w czasie
Jego drogi na Golgotę, spotykamy niepospolite postacie i charaktery. Pomimo obecności
straży i oprawców, faryzeuszy i urągającego tłumu, niewiasty nie obawiają się zbliżyd do
skazanego, słuchad Go i wspierad, a także opłakiwad pod krzyżem gdy zadmiewa się słooce,
drży ziemia, zaś lud, żołnierze a nawet najbliżsi uczniowie uciekli w trwodze. Wierne i
nieustraszone niewiasty będą także pierwszymi świadkami Zmartwychwstania. Jednakże
pośród nich Maryja-Współodkupicielka jest najprawdziwszą uczestniczką Męki Zbawiciela,
Matkę i Syna łączy bowiem szczególna więź duchowa i fizyczna. Cierpienie Maryi stanowi też
jeden z głównych wątków opowieści pasyjnej, szczególnie podkreślającej udział Matki
Bolesnej w dziele Zbawienia.
Bogata, bliska ludzkim emocjom faktografia życia i złożony aspekt znaczeniowy,
przypisywany osobie Maryi, a także ufnośd w Jej miłosierdzie i pośrednictwo sprawia, że
zarówno w chrześcijaostwie Wschodu jak i Zachodu wykształciły się różne typy
ikonograficzne, związane z tradycją religijną i teologiczną koncepcją świętego wizerunku1.
Matka Boża bardzo często przedstawiana jest w rzeźbie i malarstwie, zarówno w sztuce
ludowej jak i w dziełach znanych artystów. Poświęcamy Jej także najpiękniejsze sanktuaria.
Zostając jedynie na Warmii trzeba podkreślid, że spośród licznych, spotykanych w tutejszych
kościołach i kapliczkach przedstawieo Matki Bożej, pochodzących z różnych epok stylowych,
na szczególną uwagę zasługują figury, należące wystroju rzeźbiarskiego Drogi Krzyżowej w
Głotowie.
Ten niezwykle interesujący zespół sakralny powstał w latach 1878-1894 i z racji
położenia, skali i wybitnych walorów estetyczno-symbolicznych jest wyjątkowy w regionie,
ale też znakomicie osadzony w tutejszym środowisku przyrodniczym i tradycji
architektonicznej. Układ Kalwarii Warmioskiej był już w innych miejscach opisywany i
analizowany2, a zasługuje na uwagę badaczy i miłośników zabytków jako stylowa kompozycja
1
RELIGIA Encyklopedia PWN, Wyd. Naukowe PWN SA. Wer. elektroniczna 2004. T.6. Hasło: Maria, Maryja,
Matka Boża, Bogurodzica, Najświętsza Maria Panna, pr.zb. oraz tamże T.2. Hasło: Bolesna Matka Boska, oraz
tamże T.8. Hasło: Pietà.
2
Kalwaria Warmioska była przedmiotem wielostronnych badao, prowadzonych pod moim kierunkiem w latach
2005-2008 w Głotowie, w trakcie obozów naukowych Koła Naukowego HORYZONT przy Katedrze Architektury
Krajobrazu i Agroturystyki, Wydziału Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Uniwersytetu WarmioskoMazurskiego w Olsztynie, oraz Międzynarodowego Wolontariatu w Ochronie Zabytków fundacji BORUSSIA.
Materiały z obozów naukowych znajdują się w archiwum Katedry Architektury Krajobrazu i Agroturystyki UWM
oraz w archiwum Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Paoskiej w Głotowie, w dyspozycji Kustosza
Sanktuarium ks. dr. Marka Proszka. Są także częściowo opublikowane.
1
krajobrazowa oraz historyzujący zespół architektoniczno-przyrodniczy wraz z dobrze
zachowanym wyposażeniem rzeźbiarskim. Niemałe znaczenie dla wiernych ma także
wielowątkowa, złożona symbolika Kalwarii, jej związek przestrzenno-funkcjonalny z
Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Paoskiej w Głotowie, a także nie do kooca
przebadane a podawane w tradycji analogie i miary jerozolimskie3.
Koncepcja przestrzenna Kalwarii Warmioskiej, w większości ukrytej w malowniczym,
naturalistycznym wąwozie, oparta jest na miękko zarysowanym ciągu alejowym, wpisanym
w zakola rzeki Kwieli, masyw Góry Oliwnej i serpentynę, prowadzącą na Górę Ukrzyżowania.
Wzdłuż alei, w swobodnym ale konsekwentnym układzie usytuowano Ogrojec i 14 stacji
Drogi Krzyżowej, wzniesionych w formie neogotyckich kaplic, oraz nieco późniejszą (ok. 1905
r.) grotę Matki Bożej z Lourdes. W kaplicach ustawione są realistycznie wykonane grupy
figuralne, obrazujące sceny Męki Paoskiej.
Kalwaria Warmioska w Głotowie stanowi przykład wyjątkowego realizmu i ekspresji
formalnej4. Sprzyja temu nie tylko wysoki poziom warsztatowy rzeźb, świetnie oddana
muskulatura, modelunek szat, ruch i emocje, malujące się na twarzach poszczególnych
postaci. Wrażenie robi też dostrzegalna patyna i ślady upływającego czasu czy sposób
ekspozycji figur, które zharmonizowano skalą z elementami architektonicznymi, i precyzyjnie
zestawiono w dynamiczne, zwarte, doskonale skomponowane grupy. Proporcje oraz
aranżacja wnętrza i zewnętrza kaplic sprawia, że sceny ukazane są w odpowiednim dystansie
i na najwłaściwszej wysokości. Przejmująco smutne anioły, towarzyszące Męce, umiejętnie
budowany nastrój, operowanie przestrzenią i światłem, wreszcie dominująca tu przyroda –
wszystko to składa się na niezapomniany, chwilami uderzający efekt. Kalwaria Warmioska
skłania więc nie tylko do refleksji religijnej, ale także pozwala docenid umiejętności dawnych
mistrzów rzeźby, architektury i planowania krajobrazu, którzy wykreowali to niezwykłe
dzieło.
Figury w Kalwarii Warmioskiej zasługują na dokumentację5, ale także na odrębne,
specjalistyczne studium, które przekraczałoby ramy tematyczne niniejszej pracy. Już sama
postad Jezusa, długowłosego młodzieoca o astenicznej konstytucji, subtelnym obliczu i
zachwycających dłoniach, niewątpliwie portretowana z jednego modelu6, stanowi
interesujące zagadnienie badawcze. Pozostajemy jednak przy postaciach kobiecych płaczących matkach Jerozolimskich, Magdalenie i Weronice, a przede wszystkim przy Matce
Bożej i Jej boleści.
3
Analogie te trudno potwierdzid, nawet w świetle dokładnych badao. Ani układ przestrzenny ani długośd czy
nachylenie Drogi Krzyżowej nie nawiązuje do realiów Jerozolimy, tym bardziej do Jerozolimy z czasów
Chrystusa. Wielkośd sarkofagu w Stacji XIV także nie jest zgodna ze świętą miarą Grobu Paoskiego. Por. Z.
Bania, Święte miary jerozolimskie. Grób Paoski, Anastasis, Kalwaria, Warszawa 1977, s. 10. oraz Materiały z
obozów naukowych…, Głotowo 2008.
4
M. Swaryczewska, Kalwaria Warmioska w Głotowie – Realizm i ekspresja Męki Chrystusowej w XIX-wiecznej
rzeźbie sakralnej, w: Kościoły naszych czasów – kościół potrzebuje sztuki. Materiały z VI Międzynarodowej
Konferencji o Architekturze i Sztuce Sakralnej. SACROEXPO Kielce 2007. Targi Kielce, SARP oddział Kielce, Kielce
2007, s. 107-123. Współpraca: A. Karbowska, A. Kraszewska.
5
Dokumentacja figur została sporządzona w trakcie obozu naukowego Głotowo 2007.
6
Od VI do XIV stacji.
2
Mater Dolorosa
Zgodnie z porządkiem czternastostacyjnej Drogi Krzyżowej, Maryja pojawia się w
Stacji IV - Pan Jezus spotyka swoją Matkę. Podobnie jak pozostałe trzy postacie – Pan Jezus z
krzyżem, towarzysząca niewiasta i św. Jan Ewangelista, figura Maryi ma pełną wysokośd
człowieka, jest wykonana ze sztucznego kamienia i delikatnie polichromowana. Maryja o
sylwetce dojrzałej matrony, nosi ciemnopurpurową suknię i luźny, fałdzisty, błękitny płaszcz
spod którego widad czubki trzewików. Na głowę i ramiona zarzuciła białą chustę. Blada i
spłakana, odwraca się od Syna, szukając jednocześnie oparcia w wyciągniętych dłoniach
Jana. Wyraz Jej twarzy, prawie dziewczęcej i gładkiej, jest jakby nieobecny, wprost
przepojony bólem.
Dzięki dynamicznej pozie i wyrazistej mimice oblicza, widzimy tu jeden z najbardziej
realistycznych, głęboko poruszających wizerunków matki kochającej, lecz bezradnej wobec
strasznego losu Syna. Pozostałe postacie podkreślają dramaturgię tej sceny. Jan podtrzymuje
Marię i jednocześnie patrzy ze zgrozą na swego Mistrza, obok szlocha klęcząca niewiasta.
Tylko Jezus spokojnym gestem odsuwa wszystkich i odchodzi. Scenę te ogarniamy jednym
spojrzeniem, jak niespodziewaną odsłonę spektaklu z nagła napotkaną na leśnej drodze. Jest
doskonale wykadrowana w łuku kaplicy, bliska, niemal w niej uczestniczysz, widzisz łzy Matki
i może dlatego pozostawia tak niezapomniane wrażenie.
Mater Dolorosa przedstawiona jest także w Stacji XII – Pan Jezus umiera na krzyżu.
Widzimy tu najokazalszą grupę figur, skomponowaną na sztucznej górze, wyrastającej
wprost z mensy ołtarzowej. Naturalnej wielkości postacie wykonano z drewna, pokrytego
warstwą polichromii. Scena składa się z trzech krzyży z ciałami skazaoców, pod krzyżem
Jezusa klęczy Maria Magdalena, obok leży czaszka i piszczel Adama. Po lewej stronie krzyża,
wpatrzony w Zbawiciela, załamuje ręce święty Jan, po prawej – stoi Matka boleściwa. Całośd
ramują anioły, trzymające zwoje z cytatami z Pisma Świętego7.
Maryja w purpurowej sukni, z bosymi stopami w sandałach, okryta jest luźną obficie
sfałdowaną wierzchnią szatą. Płaszcz ten, z wierzchu błękitny, od spodu zaś turkusowy,
ozdobiono złotą lamówką. Głowę w aureoli i ramiona okrywa biała chusta. Przyciśnięte do
piersi, splecione dłonie, twarz i cała postad Matki Bożej zwraca się w stronę Jezusa na krzyżu.
Przy niewątpliwej schematyczności i statycznym charakterze wielkiej sceny Ukrzyżowania,
właśnie postad Maryi zwraca uwagę szczególną dynamiką i autentycznością wyrazu. Ona jest
7
Figury aniołów wykonane są z metalu. Cytaty, pierwotnie w języku niemieckim, obecnie przemalowane w
języku polskim, dotyczą rozmowy Jezusa z dobrym łotrem i obietnicy nagrody niebieskiej (Łk 23,39-43).
Drewniane lub metalowe postacie aniołów, trzymających wstęgi lub zwoje z cytatami biblijnymi, są
wkomponowane w elewacje lub wnętrza prawie wszystkich stacji Męki Paoskiej w Głotowie. Dostrzegalne na
nich w różnych miejscach ślady niemieckich tekstów stanowią dokument złożonego porządku kulturowego
Warmii.
3
prawdziwą uczestniczką Męki, „przeszyta mieczem”, uchwycona tu w geście cierpienia i
trwogi, z chustą luźno zawitą, jakby unoszoną podmuchem wiatru.
Stacja XIII – Pan Jezus zdjęty z krzyża ukazuje Maryję pozostawioną samotnie ze
swoim bólem. Na wysokim postumencie wyobrażony jest tylko krzyż z przewieszonym
płótnem i Matka Bolesna, z trudem podtrzymująca na kolanach ciało Syna. Dźwiga Jego
bezwładną rękę, ochrania głowę. Pietá jest kulminacją boleści. Matka, spowita w błękitny
płaszcz i białe chusty, zwraca wzrok w górę, pytając Najwyższego o cel Męki czy też może
szukając pociechy w niebie. Dokonało się, wokół rozciąga się pustka – nieokreślony bezmiar i
ciemnośd. Głotowska Pietá, ukryta w mrocznej, chłodnej kaplicy, to z pewnością jeden z
najbardziej charakterystycznych wizerunków Maryi na Warmii. Maryja - uczestniczka Męki,
wyczerpana i zbolała, nie patrzy na Syna, nie jest już z tego świata. Wygląda, jakby za chwilę
miała upuścid martwe ciało i odejśd.
W przeciwieostwie do wyobrażenia Piety, uderzającej tragizmem i jakby oderwanej,
wyabstrahowanej z realnej przestrzeni, w Stacji XIV – Pan Jezus złożony do grobu, ukazana
jest scena zbiorowa i zapowiedź Zmartwychwstania. Nad ciałem Pana Jezusa pochyla się
Maria kleofasowa, niemłody już Józef z Arymatei i św. Jan Ewangelista o twarzy wprost z
gotyckiego ołtarza. Widad, że stojący z tyłu Nikodem, przejęty spełnionym proroctwem,
zatrzymał Armae Christi - gwoździe z krzyża i koronę cierniową. Magdalena, klęcząca u stóp
Zbawiciela, przygotowuje płótna i wonności, zaś Matka Boża znajduje się pośrodku i
pochylona gładzi rękę i skroo Syna, wpatrzona z bliska w Jego twarz. Ma na sobie ten sam,
luźno spływający błękitno-turkusowy płaszcz ze złotą lamówką, narzucony na purpurową
suknię, głowę ciasno spowitą niewieścią chustą i przykrytą kapturem płaszcza. Spokojna i
skupiona, wygląda jak stara kobieta, zatroskana tylko o godny pochówek Syna. A może już
myśli o Zmartwychwstaniu.
Zakooczenie głotowskiej Pasji, opowiedzianej tak dramatycznie, jest nieoczekiwanie
pogodne. Oto w łuku okiennym, tuż nad posadzką kaplicy, widzimy otwarty Grób i anioły o
dziecięcych postaciach, zamyślone, sypiące do jego wnętrza kwiaty i listki róży. W Grobie jest
życie, Jezus powróci.
Inne niewiasty
W stacjach Kalwarii Warmioskiej znajdujemy także inne postacie kobiece,
wyobrażone zgodnie z tradycją lub biblijnym opisem Męki Paoskiej. Dwukrotnie, w Stacji XII i
XIV, pojawia się Maria Magdalena. Zawsze klęczy, całą postacią wyrażając smutek i oddanie.
Nosi bogaty strój, złożony z białej sukni z rozcinanymi, lawendowymi rękawami, ujętymi w
złote guzy, i żółty, luźny płaszcz. Z odkrytej głowy spływają długie, jasne włosy. Także w Stacji
XIV widzimy klęczącą ciotkę Matki Bożej, Marię, żonę Kleofasa, ubraną w różowo-złotą
suknię i piękną pasiastą chustę, odsłaniającą luźno rozpuszczone, ciemne włosy.
Drugoplanowa, lecz pełna ekspresji jest wspomniana już w Stacji IV, ciemno odziana,
pełnowymiarowa postad kobieca, która wyciąga rękę aby podtrzymad krzyż, a jednocześnie
podnosi do oczu rąbek szaty. Bezimienne są także niewiasty jerozolimskie, płaczące nad
4
losem Jezusa (Stacja VIII – Pan Jezus pociesza płaczące niewiasty). Realizmem i harmonią
kształtu zwraca uwagę klęcząca z lewej strony młoda matka, która tuli do piersi nagie
niemowlę. Niewiasta ta, przedstawiona w ¾ wysokości człowieka, nosi żółtą suknię i
malowniczo sfałdowany, błękitno-turkusowy płaszcz, a na głowie, na zwiniętym warkoczu,
ma pięknie zawiązaną, białą nałęczkę z kobiecą podwiką.
Jednym z najbardziej charakterystycznych i najczęściej reprodukowanych epizodów
Kalwarii Warmioskiej jest Stacja VI – Weronika ociera twarz Panu Jezusowi. Scena ta,
niezwykle dynamiczna, wykonana w ¾ rozmiarów człowieka, przedstawia Jezusa o
umęczonej twarzy, z krzyżem na ramieniu i podbiegającą do Niego niewiastę z białą chustą w
wyciągniętych rękach. Na ten widok Jan Ewangelista cofa się, zatrwożony zapewne
śmiałością kobiety, bowiem postępuje ku niej groźnie patrzący, brodaty oprawca, który
szarpie sznurem, opasującym skazaoca.
Odważna a zdjęta litością Weronika, tak jak pozostałe postacie kobiece,
przedstawione w Kalwarii Warmioskiej, nosi strój znany z ikonografii średniowiecznej –
przepasaną, fałdzistą suknię w kolorze złamanej czerwieni i ciemnozielony płaszcz, podbity
turkusową podszewką, ozdobiony złotym szlakiem. Na głowie ma biały raotuch i ciasną
podwikę. Ona jedna wyniesie stąd coś więcej niż ból i strach – prawdziwy wizerunek
Zbawiciela.
Grota
Przy omówieniu Kalwarii Warmioskiej i tutejszych wizerunków Maryi, nie można
pominąd kapliczki Matki Bożej z Lourdes, wzniesionej zapewne w związku z pięddziesiątą
rocznicą objawieo. Kapliczka, wpisana w południowy stok Góry Oliwnej, przedstawia grotę z
kamienną figurą, ustawioną na wysokim postumencie. Obok tryska naturalne źródełko. Nie
znamy pochodzenia figury, byd może sygnatura została zamalowana w trakcie licznych,
niefachowych konserwacji8.
Wizerunek Maryi, która ukazała się w grocie Massabielle w 1858 roku, jest bardzo
charakterystyczny. Postad, z różaocem w ręce, spowija biała suknia, przepasana błękitną
szarfą i biały welon, ramowany złotem. Ręce złożone są do modlitwy a bose stopy zdobią
czerwone róże. Nie ma aureoli ani gwiazd nad głową, ale postad uchwycona jest w ruchu, w
półobrocie, stąpająca po ziemskim globie i symbolicznym ogrodzie różanym.
Grota pozostaje nieco na uboczu, z dala od głównej alei kalwaryjnej.
8
W tym samym czasie do Sanktuarium w Katowicach-Panewnikach figurę Matki Bożej z Lourdes sprowadzono
z pracowni Mayera w Monachium. Z pracowni tej pochodzi większośd figur Kalwarii Warmioskiej, co będzie
opisane poniżej.
5
Wzorce i analogie
Opisane grupy figuralne, ustawione w koocu XIX wieku w stacjach Kalwarii Warmioskiej,
pozostają pod wyraźnym wpływem ideałów, głoszonych przez nazareoczyków, którzy w I
połowie XIX wieku poszukiwali nowego wyrazu i inspiracji dla sztuki sakralnej. W swych
rysunkach i obrazach artyści ci chętnie sięgali po tematy biblijne, idealizując przy tym
duchowośd i estetykę późnego średniowiecza9. Niewątpliwie twórcy głotowskiego cyklu
figuralnego także wzorowali się na motywach, zaczerpniętych z dzieł niemieckich i włoskich,
powstałych na przełomie XV i XVI w., gdyż łatwo zauważyd, że przedstawione w Kalwarii
Warmioskiej typy ludzkie i ułożenie postaci, kolorystyka, kostiumy i gesty nawiązują do
wizerunków, znanych z twórczości np. Albrechta Dürera, Mathisa Gotharta Grünewalda czy
Pietro Perugino. Wśród licznych przykładów Piety czy Ukrzyżowania, cytowanych
fragmentarycznie lub w całości w kompozycji figur głotowskiech, warto zauważyd np.
analogię sceny złożenia do grobu w Stacji XIV i późnego obrazu Sandra Botticellego
Opłakiwanie Chrystusa (1495 r.), gdzie ponad schylonymi głowami niewiast i innych
żałobników arcykapłan Nikodem unosi narzędzia Męki Paoskiej.
Można również wskazad związki ikonograficzne wizerunków z Kalwarii Warmioskiej z
malarstwem np. Wojciecha Kornelego Stattlera, Petera von Corneliusa a przede wszystkim
Josepha Führicha. Warto pamiętad, że cykl pasyjny Führicha, namalowany w latach 18441846 dla kościoła pw. Św. Jana Nepomucena w Wiedniu10, był często kopiowany, odtwarzany
w malarstwie i rzeźbie, i w różnym stopniu naśladowany w 14-stacyjnych drogach
krzyżowych z II połowy XIX wieku11, a więc w czasie, gdy budowana i wyposażana była
Kalwaria Warmioska.
Wizerunki Maryi, tak jak i inne figury, umieszczone w stacjach Drogi Krzyżowej w Głotowie,
niewątpliwie pochodzą co najmniej z dwóch różnych warsztatów, a w każdym razie nie
powstały jednocześnie. Najpiękniejsze i zapewne najstarsze znajdują się w stacjach VI – XIV.
Postacie, pełnej wielkości lub ¾ naturalnego wzrostu człowieka, przeważnie wykonane są z
drewna, zaś niektóre anioły sporządzono z metalu. Wszystkie figury są polichromowane, z
użyciem wyrazistych, lecz stonowanych barw i złota. Sprowadzono je do Głotowa około 1881
roku12, a więc niespełna trzy lata po rozpoczęciu budowy i do niedawna ich pochodzenie
nikogo nie interesowało i nie było wyjaśnione. Szczegółowa kwerenda i badania terenowe
dały jednak ciekawe rezultaty. Okazało się, że figury można powiązad ze znanym wówczas w
Europie i w Ameryce Zakładem Sztuki Sakralnej Franza Mayera w Monachium, o czym
świadczy odnaleziony w archiwum parafialnym katalog ofertowy z 1876 roku (MAYERSCHEKUNSTANSTAT FÜR KIRCHLICHE ARBEITEN) a przede wszystkim tabliczki z nazwiskiem producenta,
9
Wojciech Bałus, Malarstwo sakralne. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001, s. 57-59.
P. Bonawentura Pihan CP (Hrsg.): Der Führich-Kreutzweg. Johannes-Verlag Leutesdorf 1995.
11
Ermlandische Zeitung z grudnia 1878 roku zamieszcza reklamę reprodukcji tych obrazów, często
umieszczanych w kościołach jako cykle Drogi Krzyżowej. Malowane lub płaskorzeźbione drogi krzyżowe,
wzorowane na obrazach Führicha, spotykamy nie tylko w kościołach na Warmii (np. Jeziorany, Klebark Wielki),
ale także w licznych świątyniach na Mazowszu (np. Żyrardów), w Małopolsce (np. Działoszyce, Kraków,
Alwernia) a przede wszystkim na Śląsku (np. Załęże, Kłodzko) i w Słowacji. Zapewne też w całej Europie.
Wskazówkę o Drodze Krzyżowej Führicha zawdzięczam prof. Beacie Polomowej z Politechniki w Bratysławie.
12
„Na pięknem wzgórzu przy Głotowie znajdują się t.zw. Stacyje Męki Paoskiej, czyli Droga krzyżowa albo
Kalwarya glotowska; figury Męki Paoskiej do licznych kaplic i stacyj nowo teraz właśnie zostały sprowadzone.”
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiaoskich, tom 2, zeszyt 13, red. F. Sulimierski, W.
Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1881; Głotowo, s. 608.
10
6
umieszczone na postumentach i cokołach niektórych rzeźb13. Dowodzi to, że fundatorzy i
budowniczowie Kalwarii Warmioskiej sięgali po najlepsze wzory, pochodzące z jednej z
najznakomitszych ówczesnych pracowni artystycznych14.
Wczesne datowanie figur w zestawieniu z dośd długim okresem budowy kalwarii
nasuwa przypuszczenie, że stacje VI – XIV, zlokalizowane na górnym tarasie i przy
serpentynie, wyposażone w drewniane figury, powstały jako pierwsze, zaś byd może Ogrojec
i stacje I – V wybudowano i wyposażono później (i dużo skromniej), gdyż trzeba było
najpierw pokonad istniejące przeszkody terenowe, wytrasowad szeroki trawers wzdłuż
koryta rzeki oraz ostre zejście do wąwozu od strony kościoła. Faktycznie, niektóre postacie w
pierwszych kaplicach kalwarii są masywne i ciężkie, chod także nie pozbawione wyrazu
artystycznego. Wykonano je ze sztucznego kamienia i miejscami nieprecyzyjnie, jakby
pospiesznie zestawiono, niektóre są lekko nieproporcjonalne, jakby miały pierwotnie byd
oglądane z innej perspektywy. Z powodu braku bezpośrednich źródeł historycznych, te
niedokładności trudno będzie wyjaśnid. Jednak najważniejsze jest, że w całej kalwarii
zachowane zostały podstawowe zasady scenografii i ekspozycji grup figuralnych, ukazanych
zawsze w zamkniętej kompozycji, w obramowaniu łuku architektonicznego, na specjalnie
zbudowanych, kamiennych cokołach i drewnianych podestach.
Niestety nie odnaleziono do tej pory kroniki budowy kalwarii w Głotowie, jeżeli w
ogóle dokumentacja taka była prowadzona15. Możemy tylko domyślad się przebiegu prac, ich
kolejności i trudności, jakie pokonywano przy projektowaniu, uzyskaniu pozwoleo
urzędowych, przy robotach ziemnych czy transporcie materiałów. Drewniane figury
przysyłano byd może w częściach, betonowe musiały przyjechad, najpewniej już koleją
żelazną16, w całości. Czy przedstawiają konkretne, żyjące wtedy osoby, który artysta
wykonywał je i ustawiał, czy był na Warmii, jakimi technikami operowano – tego chyba już
nie da się wyjaśnid.
13
Pracownia założona ok. 1845 lub 1848 r. przez Josepha Gabriela Mayera w ramach Kunstanstalt für
Bilthauerei, Architektur und Malerei (Zakład Sztuki Rzeźbiarskiej, Architektonicznej i Malarskiej) pod
patronatem królów Bawarii. Zgodnie z tytułem, nadanym przez papieża Leona XIII - „Instytut Świętego
Apostolskiego Tronu”. Por: E. Gajewska-Prorok, Katalog wytwórni i projektantów czynnych na Górnym Śląsku.
Materiały sesji Górnośląskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Chorzów 2001, red. T. DudekBujarek, Katowice 2002, s. 163.
14
Nie można w tym miejscu pominąd dygresji o kolejnej zagadce Kalwarii Warmioskiej, budowanej przecież
przez katolików, ale w duchu niemieckim, byd może jako przeciwwaga dla przepojonego polskością
sanktuarium w Gietrzwałdzie. Teorię tę podnosi ks. Krzysztof Bielawny w pracy pt. Niezwyciężone sanktuarium
maryjne w Gietrzwałdzie, Olsztyn 2008, s.38. Jednakże fundator kalwarii w Głotowie, rolnik Johan Merten,
prawdopodobnie odbył niebezpieczną i trudną pielgrzymkę do Jerozolimy jako młody człowiek i znacznie
wcześniej, niż w 1877 r. Jakiś czas zajęło mu potem, ukazane na ówczesnych katastrach, wykupywanie i scalanie
gruntów w wąwozie Kwieli. Katalog Mayera pochodzi jeszcze z 1874 r. Zatem, w świetle takiej chronologii,
zależnośd, czy przeciwstawnośd sanktuariów w Głotowie i w Gietrzwałdzie byłaby sprawą wtórną, chod nie
można wykluczyd, że początkowe szybkie tempo budowy i wysoki standard wyposażenia Kalwarii pozostaje w
jakimś związku z ówczesną sytuacją polityczną na Warmii. Niestety brak wiarygodnych źródeł, jakichkolwiek akt
budowlanych i kroniki Głotowa z tego okresu.
15
Np. w archiwum Sanktuarium Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej w Piekarach Śląskich zachowały się
obszerne księgi z kroniką budowy kalwarii z lat 1869 – 1896, spisem nazwisk robotników i datami ukooczenia
poszczególnych kaplic. Odnotowano też kilkakrotnie sprowadzenie figur, nie wiadomo jednak skąd pochodziły.
16
Linię kolejową doprowadzono do Dobrego Miasta w 1884 roku.
7
Figury z Głotowa stanowią swoisty ewenement, bowiem na terenie Świętej Warmii,
przy ogólnie znanej i co krok potwierdzającej się sakralizacji krajobrazu, same kalwarie
spotykamy stosunkowo rzadko. Oprócz tablicowych dróg krzyżowych, umieszczanych w
krużgankach klasztornych i we wnętrzach kościołów katolickich od połowy XVIII stulecia 17, a
najczęściej w II połowie XIX wieku18, na obszarze dawnego biskupstwa warmioskiego
możemy odnotowad zaledwie kilka założeo kalwaryjnych i komponowanych dróg sakralnych.
Manifestacją porządku kulturowego są tu raczej liczne, lecz pojedyncze figury i krzyże
przydrożne, a także barokowe założenia krajobrazowe w formie „Świętego Miasta ad
quadratum”, z wyraźnym centrum i granicami, które wyznaczają specjalnie sytuowane
znaki19. Nie zapominając o Drodze Różaocowej, prowadzącej z Reszla do Świętej Lipki,
spośród dróg sakralnych typu pasyjnego wymienid należy zachowany szczątkowo ciąg
kapliczek pomiędzy Osetnikiem a Sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego w Chwalęcinie
(XVIII/XIX w.), drogę krzyżową na cmentarzu katolickim, położonym w dawnych ogrodach
biskupich w Lidzbarku Warmioskim (pocz. XX w.)20 oraz czternastostacyjną kalwaryjkę w
otoczeniu Archidiecezjalnego Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Olsztynie zbudowaną w
roku 1965 21. Interesującymi przykładami podobnych, lecz starszych koncepcji, datowanych
na XV i XVI wiek, są tak zwane „Drogi Jerozolimskie”, prowadzące od bram miejskich do
kaplicy pasyjnej, położonej na wzgórzu, w odległości odpowiadającej świętej miarze
jerozolimskiej Drogi Krzyżowej22. Zapewne pozostałością takich założeo są Kaplice
Jerozolimskie w Olsztynie czy w Ornecie oraz, nieistniejące już obiekty w Lidzbarku
Warmioskim i Bisztynku (XVI/XIX w.). Swoiste curiosum stanowi Droga Krzyżowa w ogrodzie
Sanktuarium Matki Bożej Pokoju w Stoczku Klasztornym, ułożona z kamieni przez
internowanego tu w latach pięddziesiątych kardynała Stefana Wyszyoskiego 23. Statystykę,
byd może niepełną, poprawiają nowo zrealizowane drogi krzyżowe przy Sanktuarium
Świętego Krzyża w Braniewie i przy Sanktuarium Matki Bożej Gietrzwałdzkiej oraz
pozostające na razie w sferze planów gietrzwałdzka droga różaocowa i kalwaria przy
Archidiecezjalnym Sanktuarium Krzyża Świętego w Klebarku Wielkim. Jednak z racji czasu
powstania, kompozycji krajobrazu i obowiązującej stylistyki żadne z wymienionych założeo
nie może byd porównywane z Kalwarią w Głotowie.
17
W krużgankach klasztornych Sanktuarium Matki Bożej Królowej Pokoju w Stoczku Klasztornym znajduje się
cykl 14 stacji Drogi Krzyżowej, wykonany w 1734 r. przez rzeźbiarza tyrolskiego, Krzysztofa Perwangera.
18
W 1871 r. papież Pius IX zniósł szczególne przywileje franciszkanów, dotyczące odprawiania nabożeostwa
Drogi Krzyżowej i od tej pory cykl XIV stacji mógł byd umieszczony w każdym kościele. Por. ks. Jerzy Koped CP:
Droga Krzyżowa. Dzieje nabożeostwa i antologia współczesnych tekstów. Księgarnia św.Wojciecha, Poznao
1987, s.66.
19
Kompozycję i założenia ideowe Świętych Miast ad quadratum na Warmii omawiam w książce Sacrum i
profanum w krajobrazie kulturowym. Dziedzictwo przestrzeni sakralnej na Warmii, Olsztyn 2008.
20
Na tę charakterystyczną Drogę Krzyżową, stylowo zbliżoną do kalwarii śląskich z przełomu XIX i XX w., zwrócił
moją uwagę badacz kapliczek warmioskich Stanisław Kuprjaniuk.
21
W stacjach umieszczono za szkłem reprodukcje obrazów Josepha Führicha, obecnie już bardzo zniszczone.
22
W świetle literatury specjalistycznej teza ta warta jest rozważenia. Por. E. Bilska-Wodecka, Kalwarie
europejskie, analiza struktury, typów i genezy, Kraków 2003, s. 81.
23
http://www.stoczek.pl/p5xnb1Uxz,Stoczek-Klasztorny-(Warminski)
8
Analogii, zbieżnych czasowo i stylistycznie, należałoby zatem szukad wśród
pojedynczych wizerunków Matki Bożej Bolesnej. Można też przedstawid je w szerszej
perspektywie i porównad z figurami z innych kalwarii, pokrewnych pod względem stylu, a
powstałych w podobnych warunkach społeczno-politycznych. Poszukajmy zatem podobnych
przykładów wśród współczesnych Kalwarii Warmioskiej, krajobrazowych założeo sakralnych z
terenu ówczesnych Niemiec.
Kalwarie XIX-wieku
Chrześcijaoska sztuka sakralna nieprzerwanie czerpie inspirację z tematyki pasyjnej24.
Od wczesnego średniowiecza powstają niezliczone, pojedyncze wizerunki, związane z Męką
Paoską, a później także całe cykle rzeźb czy obrazów o zróżnicowanym stylu, poziomie
artystycznym i sile przekazu. Zależnie od epoki stylowej, użytego materiału czy wreszcie
dostępnych funduszy, zróżnicowana jest też skala, interpretacja i stopieo dosłowności
wizerunków. W surowej scenerii Bretanii dominują sztywne, zwarte, wielofiguralne
kompozycje, wykute w twardym, miejscowym kamieniu. W piemonckich Sacri Monti
podziwiamy rozległe założenia krajobrazowe, rozmach architektoniczny i wielkie sceny
zbiorowe z kilkudziesięcioma realistycznymi, marmurowymi czy terakotowymi figurami25.
Twórcy współcześni nierzadko eksperymentują z oszczędnym wizualnie symbolem i
metaforą. Nie brak też XIX-wiecznych czy nowo powstałych realizacji, które czerpią z
przebogatej stylistyki historycznej. Niejednokrotnie kalwaria pełni też ważną rolę polityczną
jako manifestacja religijności i tradycyjnego porządku kulturowego wobec reformacji czy
innych okresów opresji ideologicznej – Kulturkampfu, komunistycznej sekularyzacji życia
społecznego i szerzącego się moralnego relatywizmu.
Jak już było powyżej wspomniane, najczęściej dziś stosowana i spotykana, a
reprezentowana także w Głotowie sekwencja czternastu stacji Drogi Krzyżowej Pana Jezusa
ukształtowała się stosunkowo niedawno, bo dopiero w XVII i XVIII wieku 26. Jednocześnie
wiele wcześniejszych, a także późniejszych cykli pasyjnych traktowano dośd dowolnie,
redukując je lub rozwijając wedle możliwości, potrzeby i gustu czy w miarę posiadanych
informacji. Nierzadko wplatane były tu wydarzenia poprzedzające Mękę Paoską,
wyobrażenie Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia, tematyka maryjna, żywoty
męczenników lub elementy ogrodowe i architektoniczne Świętego Miasta. Tak więc
typologia kalwarii europejskich jest zagadnieniem wielowątkowym i stanowi już dzisiaj
odrębną dziedzinę badao, uwzględniającą uwarunkowania architektoniczne, geograficzne i
programowe poszczególnych obiektów27. Dodam, że budzi także wiele wątpliwości, gdyż nie
uwzględnia przemian politycznych, przyporządkowując np. Polsce kalwarie powstałe w XVIII i
24
M. Wisłocki, Pasja, w: Religia. Encyklopedia PWN, t. 8. Wersja Multimedialna br. Wydawnictwo Naukowe
PWN SA.
25
Panoramę europejskich kalwarii stanowi Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devozionali europei. A
cura di Amilcare Barbero. Instituto Georafico de Agostini, Novara, Casale Monferrato 2001.
26
W. Smereka, Drogi Krzyżowe. Kraków 1981, s. 24-26.
27
Bilska-Wodecka, s. 71-82.
9
XIX wieku na terenie objętym terytorium i tradycją religijną Niemiec czy Austro-Węgier.
Zdecydowanie należy też zweryfikowad spotykany w literaturze pogląd, iż wiek XIX stanowi
„okres schyłkowy” w powstawaniu kalwarii28. Jest to okres, oględnie mówiąc, słabo
przebadany i w wysokim stopniu niedoceniany przez badaczy, obciążonych obowiązującym
do niedawna przekonaniem o niskiej wartości sztuki XIX wieku. Tymczasem łatwo sprawdzid,
że większośd kalwarii, nawet tych o XVII i XVIII-wiecznej metryce, odnawiano,
rozbudowywano i obsadzano drzewami właśnie w XIX stuleciu, i dopiero wówczas krajobraz
sakralny ukształtował się i uzyskał znaną nam dziś i akceptowaną formę.
Bywa też, że typ kalwarii wymyka się wszelkiej systematyce, szczególnie wtedy, gdy
bierzemy pod uwagę to, co najważniejsze: wartości duchowe - rys transcendentny, ciągłośd
tradycji czy integrującą rolę społeczną.
Kalwarie XIX-wieczne powstawały w zupełnie innych warunkach, niż pasyjne fundacje
możnowładców z XVII czy XVIII wieku. Po wojnie krymskiej, w połowie XIX wieku, pielgrzymki
do Jerozolimy, jakkolwiek nadal pełne niebezpieczeostw, zyskiwały coraz bardziej
powszechny i dostępny charakter. Każda kalwaria ma więc swojego inspiratora, duchowego
przywódcę, który pielgrzymuje do Grobu Paoskiego by przywieźd stamtąd umocnioną wiarę i
drobiny Ziemi Świętej, które staną się kamieniami węgielnymi kaplic29. Nowe kalwarie są
nadal bastionami wiary, ale odpowiadają już na wyzwania, które pojawiły się w epoce
uprzemysłowienia i industrializacji, gdy rosną wielkie miasta, trwa migracja, szerzy się
bezrobocie, bieda i alkoholizm, a słabną tradycyjne więzi międzyludzkie. W tym kontekście
warto zwrócid uwagę na okoliczności powstania Kalwarii Ujskiej (1893 - 1908)30, Kalwarii
Piekarskiej (1869 – 1896)31 czy Głotowskiej (1878-1894)32 które wznoszone były przez
ochotników, pielgrzymów, wiernych z parafii, dziatwę szkolną, słowem przez ludzi, którzy
integrowali się i umacniali w wierze sadząc drzewa, wożąc ziemię, kamienie i cegły, niczym
budowniczowie średniowiecznych katedr. W atmosferze religijnego zapału i ofiarności
odradzały się więzi rodzinne i społeczne, a także tożsamośd Kościoła i wiernych,
kwestionowana przecież, wyszydzana i brutalnie atakowana w okresie Kulturkampfu33.
Jakkolwiek kalwarie XIX-wieczne nie zostały jeszcze dostatecznie przebadane i
udokumentowane34, warto przyjrzed się ich systematyce stylowej i funkcjonalnej oraz
28
Tamże s.76.
Tradycja przywożenia ziemi i kamieni w Jerozolimy, zapoczątkowana przez Bożogrobców w Miechowie,
towarzyszy zakładaniu kalwarii już w XVII i XVIII wieku (Kalwaria Zebrzydowska, Wiele). Kamyki z
Jerozolimy przywieziono też do Ujścia, do Piekar, do Głotowa, do Panewnik i nadal są wiązane z lokacją
kalwarii, np. w Zielenicach. W Kalwarii Warmińskiej kamyki z Ziemi Świętej umieszczone są w starannie
opracowanych kompozycjach tak zwanych Krzyży Odpustowych.
30
Kalwarya Ujska. Jej kaplice i stacye z Drogą Krzyżową Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa opisał X. J.
Bykowski. Poznań, czcionkami drukarni i księgarni św. Wojciecha 1910, s.94-96.
31
Piekary Śląskie, Sanktuarium Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej. Przewodnik. Tekst: ks.Władysław
Pawlik, Wydawnictwo ZET, Wrocław 2000, s. 31-36.
32
Głotowo-Glotowo, Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Pańskiej. Zarys historii. Opr. Ks. mgr Jerzy
Balcer. Stowarzyszenie GLOTOVIA, br.
33
Grzegorz Kucharczyk: Kulturkampf. Walka Berlina z katolicyzmem (1846-1918). FRONDA, Warszawa 2009,
s.37 i dalsze..
34
Zagadnieniu temu poświęciłam kilka lat pracy. Zob: M. Swaryczewska, Inspiracje religijne i artystyczne
Kalwarii Warmioskiej w perspektywie sztuki sakralnej XIX wieku. Referat na konferencji w 130 rocznicę
rozpoczęcia budowy Kalwarii Warmioskiej. Organizator: Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Kalwaria
Warmioska w Głotowie, Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki Uniwersytet Warmiosko-Mazurski w
29
10
przeanalizowad wpleciony zazwyczaj w Pasję aspekt maryjny. Tak więc układ silnie
rozbudowany, z Drogą Różaocową, reprezentuje Kalwaria Piekarska i w pewnym stopniu
Kalwaria Ujska a nawet znacznie rozwinięte i udoskonalone w XIX wieku, złożone formalnie i
funkcjonalne założenie w Wambierzycach, wzbogacone jeszcze o cykl starotestamentowy. W
kontekście genezy i stylistycznej przynależności kalwarii w Głotowie na uwagę zasługują
także do dziś dokładnie nie policzone i nie dokumentowane, XIX-wieczne kalwarie śląskie35 i
inne formy ówcześnie zakładanych dróg sakralnych, jak np. Droga Różaocowa z elementami
pasyjnymi przy Sanktuarium Matki Bożej Strażniczki Wiary w Bardzie Śląskim. Podobnie jak
Kalwaria Warmioska, wymienione obiekty, obok monumentalnej kompozycji krajobrazowej i
interesującej, eklektycznej architektury, mogą poszczycid się kolekcją realistycznie
wykonanych, XIX-wiecznych figur, obrazujących wydarzenia biblijne. Wszystkie z założenia
stanowią także ogólnodostępne parki rekreacyjne, gdzie na co dzieo, poza większymi
świętami, można w cieniu drzew zażyd spaceru, podziwiad fontanny i piękne widoki czy po
prostu samotnie się pomodlid.
Kalwarię Warmioską należy więc usytuowad pośród krajobrazowych parków
sakralnych o bogatym wystroju architektonicznym i rzeźbiarskim, powstałych w koocu XIX
wieku na obszarze Niemiec. Jednak aspekt narodowy nie jest tu jednoznaczny i decydujący,
podobnie jak w Wambierzycach, Górze Św.Anny, Piekarach Śląskich, Bardzie Śląskim, Ujściu,
czy w powstających licznie małych kalwariach sudeckich - gdzie czynnik ethnicum znajduje się
zaledwie w tle problematyki religijnej i społecznej. Raczej należałoby rozważyd tutaj splot
okoliczności, które wywołały swoisty rozkwit ilościowy i jakościowy w sztuce sakralnej XIXwieku: problemy ekonomiczne oraz społeczne i obyczajowe okresu rewolucji przemysłowej a
przede wszystkim reakcję na Kulturkampf, radykalną, odgórnie narzuconą sekularyzację
paostwa i jego instytucji. Bez wątpienia, wielkie znaczenie dla rozwoju religijności miały
głośne objawienia w Lourdes i w Gietrzwałdzie, a przede wszystkim nowo ogłoszony dogmat
o niepokalanym poczęciu Maryi36. Stylistyka romantyczna, dominująca w kompozycji
krajobrazu, architekturze i rzeźbie Kalwarii Warmioskiej potwierdza także ówczesną
fascynację historią i symboliką sakralną. W wydaniu akademickim czy nawet ludowoprowincjonalnym, sztuka XIX wieku nadal przemawia tu mocnym głosem i jest integralną
składową porządku kulturowego. Niewątpliwie zasługuje na odrębne badania i pełniejszą
rehabilitację.
Olsztynie, Głotowo, lipiec 2008. Nagranie z konferencji znajduje się w archiwum Sanktuarium Najświętszego
Sakramentu i Męki Paoskiej w Głotowie, w dyspozycji Kustosza Sanktuarium ks. dr. Marka Proszka.
35
Por. A. Radecki, Aspekt pasyjny pobożności ludowej na przykładzie dawnych i współczesnych kalwarii w
archidiecezji wrocławskiej i diecezji świdnickiej. Praca doktorska, Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław 2006,
w: Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa *online+, dostęp: <http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?id=1638>,
2011-01-15.
36
S. C. Napiórkowski, Niepokalane poczęcie. Bulla Piusa IX Ineffabilis Deus z 1854 r., w: Religia. Encyklopedia
PWN, t. 7. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, wersja multimedialna.
11
Podsumowanie
Co można w tym kontekście powiedzied o wizerunkach Maryi, umieszczonych w
stacjach w Kalwarii Warmioskiej? Bez wątpienia należałoby uwzględnid ich wymowę
artystyczną i aspekt teologiczny, czy raczej rolę w życiu religijnym i sprawowaniu kultu oraz
wskazad kierunki konserwatorsko-badawcze, co wymaga już specjalistycznego programu,
leżącego poza kompetencjami architekta.
Zatem figura Matki Bożej z Lourdes jest to dziełko seryjne, jakich tysiące
wyprodukowano przez ostatnie 150 lat. Nie przedstawia też, przynajmniej obecnie, wysokich
wartości artystycznych, jeżeli jednak posiada ponad stuletnią metrykę, wypadałoby poddad
ją profesjonalnej konserwacji, która spod rażąco naiwnej malatury wydobędzie pierwotny
wdzięk i klasę wizerunku. Warto, ponieważ upamiętnienie objawieo w grocie Massabielle
wzmacnia i podbudowuje tutejszy kult maryjny, kaplica ze źródełkiem jest też chętnie
odwiedzana przez pątników i podlega stałej opiece Kustosza Sanktuarium i mieszkaoców wsi.
Wizerunki Maryi, jakie napotykamy w głotowskich stacjach kalwaryjnych, to już
zupełnie inne zagadnienie. Wymagają także pilnych zabiegów konserwatorskich –
zabezpieczenia materiału, uzupełnienia ubytków, uczytelnienia czy przywrócenia polichromii
z uwzględnieniem stonowanych barw i naturalnej patyny (co nie zawsze się udawało). Figury
te reprezentują wprawdzie mało poważany przez specjalistów okres historyzmu, nigdy
jednak, nawet w czasach nowości, nie stanowiły podlanego nieznośną słodyczą,
jarmarcznego seryjnego kiczu, z jakim często utożsamia się sztukę sakralną XIX-wieku37,
ówcześni artyści monachijscy i wiedeoscy czerpali bowiem inspirację z uduchowionej, pełnej
ekspresji i alegorycznej sztuki średniowiecza. Większośd z nich nie pretenduje więc do
doskonałego piękna, twórcy eksponują raczej ułomną ludzką naturę – śmiertelne ciało,
strach, cierpienie i ból.
Uwzględniając weryfikujący upływ czasu, przynależnośd do skooczonego,
jednostkowego dzieła, jakim jest Kalwaria Warmioska czy indywidualną formę, głotowskie
figury należy uznad za wyjątkowo cenne38. I chod Warmia szczyci się wielkim bogactwem
dziedzictwa kulturowego, licznymi wizerunkami Zbawiciela, Maryi i świętych w rzeźbie,
malarstwie czy sztuce witrażowej, nigdzie Matka Bolesna i Współodkupicielka nie jest tak
realna i bliska jak spłakana, spowita w chusty Niewiasta na Drodze Krzyżowej w Głotowie.
37
J. Plazaola, Kościół i sztuka od początków do naszych dni, Kielce 2001, s. 218.
Może nawet, w swojej kategorii stylowej, pełniły na Warmii rolę prekursorską. Przy dokładniejszych
badaniach ikonograficznych wypada zatem porównad je z wystrojem nieco późniejszych niż Kalwaria
Warmioska, znakomitych tutejszych świątyo – np. Serca Jezusowego w Olsztynie czy Sanktuarium Krzyża
Świętego w Klebarku Wielkim, wzniesionych w jednolitym stylu romantycznego neogotyku na przełomie XIX i
XX wieku.
38
12
Literatura:
Wojciech Bałus: Malarstwo sakralne. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001.
Zbigniew Bania: Święte miary jerozolimskie. Grób Paoski, Anastasis, Kalwaria.
Wyd.Neriton, Warszawa 1977, s.10
Głotowo-Glotowo, Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Paoskiej. Zarys historii.
Opr. Ks. mgr Jerzy Balcer. Stowarzyszenie GLOTOVIA, br.
Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devozionali europei. A cura di Amilcare
Barbero. Instituto Georafico de Agostini, Novara, Casale Monferrato 2001.
ks. Krzysztof Bielawny: Niezwyciężone sanktuarium maryjne w Gietrzwałdzie, Olsztyn
2008.
Elżbieta Bilska-Wodecka: Kalwarie europejskie, analiza struktury, typów i genezy, UJ
Kraków 2003.
Kalwarya Ujska. Jej kaplice i stacye z Drogą Krzyżową Zbawiciela naszego, Jezusa
Chrystusa opisał X. J. Bykowski. Poznao, czcionkami drukarni i księgarni św. Wojciecha 1910.
E. Gajewska-Prorok Katalog wytwórni i projektantów czynnych na Górnym Śląsku.
Materiały sesji Górnośląskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Chorzów 2001.
Red. Dudek-Bujarek T.; Katowice 2002.
Ks. Jerzy Kopeć CP: Droga Krzyżowa. Dzieje nabożeostwa i antologia współczesnych
tekstów. Księgarnia św.Wojciecha, Poznao 1987, s.66.
Grzegorz Kucharczyk: Kulturkampf. Walka Berlina z katolicyzmem (1846-1918). FRONDA,
Warszawa 2009 2009.
Piekary Śląskie, Sanktuarium Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej. Przewodnik.
Tekst: ks.Władysław Pawlik, Wydawnictwo ZET, Wrocław 2000.
P. Bonawentura Pihan CP (Hrsg.): Der Führich-Kreutzweg. Johannes-Verlag Leutesdorf
1995.
Juan Plazaola: Kościół i sztuka od początków do naszych dni. Kielce 2001.
Religia. Encyklopedia PWN. T. 7-8. wersja multimedialna. Wydawnictwo Naukowe PWN SA,.
Ks. Aleksander Radecki: Aspekt pasyjny pobożności ludowej na przykładzie dawnych i
współczesnych kalwarii w archidiecezji wrocławskiej i diecezji świdnickiej. Praca doktorska,
Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław 2006.
RELIGIA Encyklopedia PWN, Wyd. Naukowe PWN SA. Wer. elektroniczna 2004.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiaoskich; Tom II, Zeszyt
XIII; Red. Sulimierski F. Chlebowski W. Walewski W. Warszawa 1881
Ks.Władysław Smereka: Drogi Krzyżowe. Polskie Towarzystwo Teologiczne, Krakow 1981.
Magdalena Swaryczewska: Kalwaria Warmioska w Głotowie – Realizm i ekspresja Męki
Chrystusowej w XIX-wiecznej rzeźbie sakralnej, w: Kościoły naszych czasów – kościół
potrzebuje sztuki. Materiały z VI Międzynarodowej Konferencji o Architekturze i Sztuce
Sakralnej. SACROEXPO Kielce 2007. Targi Kielce, SARP oddział Kielce, Kielce 2007. s.107-123.
Współpraca: A.Karbowska, A.Kraszewska.
Magdalena Swaryczewska: Sacrum i profanum w krajobrazie kulturowym. Dziedzictwo
przestrzeni sakralnej na Warmii, wyd. UWM, Olsztyn 2008.
http://www.stoczek.pl/p5xnb1Uxz,Stoczek-Klasztorny-(Warminski)
Niepublikowane:
Magdalena Swaryczewska: Inspiracje religijne i artystyczne Kalwarii Warmioskiej w
perspektywie sztuki sakralnej XIX wieku. Referat na konferencji w 130 rocznicę rozpoczęcia
13
budowy Kalwarii Warmioskiej. Organizator: Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i
Kalwaria Warmioska w Głotowie, Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki
Uniwersytet Warmiosko-Mazurski w Olsztynie, Głotowo, lipiec 2008.
Materiały z obozów naukowych: Koło Naukowe HORYZONT przy Katedrze Architektury
Krajobrazu i Agroturystyki, Wydziału Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Uniwersytetu
Warmiosko-Mazurskiego w Olsztynie, Międzynarodowy Wolontariat w Ochronie Zabytków
fundacji BORUSSIA. Głotowo 2005 – 2008.
14