Warunki rozwoju ekonomii społecznej we Włoszech

Transkrypt

Warunki rozwoju
ekonomii społecznej
we Włoszech
Chiara Meneghetti
Sara D’aulerio
Niniejsze opracowanie powstało na zlecenie
Banku DnB NORD Polska SA,w ramach
realizacji projektu “W poszukiwaniu polskiego
modelu ekonomii społecznej.
Warunki rozwoju
ekonomii społecznej
we Włoszech
Chiara Meneghetti
Sara D’aulerio
Chiara Meneghetti, Sara D’aulerio
Spis treści:
1. Trzeci sektor, ekonomia społeczna i normy włoskie.............................................................. 4
1.1 Rodzaje organizacji trzeciego sektora........................................................................... 6
1.1.1 Organizacje pozarządowe (NGO)............................................................................ 6
1.1.2 Organizacje wolontariatu......................................................................................... 7
1.1.3 Spółdzielnie socjalne............................................................................................... 8
1.1.4 Fundacje.................................................................................................................. 9
1.1.5 Stowarzyszenia awansu społecznego................................................................... 10
1.1.6 Przedsiębiorstwa społeczne.................................................................................. 10
1.1.7 Stowarzyszenie uznane i nieuznane..................................................................... 11
1.1.8 Komitety................................................................................................................. 12
1.1.9 Organizacje religijne.............................................................................................. 12
1.2 Podstawy prawne........................................................................................................ 13
1.2.1 Ustawa ramowa o wolontariacie (Ustawa 266/1991)............................................. 13
1.2.2 Podstawy działania spółdzielni socjalnych (Ustawa 381/1991)............................. 14
1.2.3 Podstawy działania organizacji niedochodowych użyteczności społecznej
(ONLUS) (Ustawa 460/1997)................................................................................. 15
1.2.4 Podstawy działania stowarzyszeń społecznych (jednolity tekst)........................... 15
2. Trzeci sektor: sektor rozwoju............................................................................................... 16
2.1 Aktualne dane.............................................................................................................. 18
2.1.1 Spółdzielnie socjalne............................................................................................. 18
2.1.2 Fundacje................................................................................................................ 20
2.1.3 Organizacje wolontariatu....................................................................................... 21
3. Dane ekonomiczne i finansowe dotyczące trzeciego sektora............................................. 23
3.1 Aktualne dane.............................................................................................................. 26
3.1.1 Spółdzielnie socjalne............................................................................................. 26
3.1.2 Fundacje................................................................................................................ 27
3.1.3 Organizacje wolontariatu....................................................................................... 29
4. Ulgi podatkowe dla trzeciego sektora.................................................................................. 30
4.1 Organizacje niedochodowe użyteczności społecznej – ONLUS................................. 30
4.2 Ulgi podatkowe dla organizacji ONLUS....................................................................... 30
4.2.1 Dochód podlegający opodatkowaniu..................................................................... 31
4.2.2 Darowizny.............................................................................................................. 31
4.2.3 Solidarnościowe papiery wartościowe................................................................... 31
4.2.4 Podatek VAT (IVA)................................................................................................. 32
4.2.5 Pozostałe ulgi podatkowe...................................................................................... 32
4.3 Ulgi dla spółdzielni socjalnych..................................................................................... 32
2
5. Trzeci sektor i narzędzia finansowania................................................................................ 33
5.1 Tradycyjny sektor bankowy......................................................................................... 33
5.2 Sektor publiczny.......................................................................................................... 37
5.3 Sektor non profit.......................................................................................................... 38
5.3.1 Autonomiczne instytucje pożyczkowe................................................................... 38
5.3.2 Banca Popolare Etica (Ludowy Bank Etyczny)...................................................... 38
5.3.3 CGM Finance......................................................................................................... 40
5.4 Narzędzia organizacji drugiego poziomu..................................................................... 41
5.4.1 CoopFond s.p.a..................................................................................................... 41
5.4.2 Fondosviluppo s.p.a. (Fundusz Rozwoju).............................................................. 42
5.4.3 Fundusze interprofesjonalne................................................................................. 42
5.4.4 Compagnia Finanziaria Industrialne
(Towarzystwo Finansowo-Przemysłowe) – CFI S.C.R.L....................................... 43
5.4.5 Promocoop Trentina s.p.a...................................................................................... 43
5.4.6 Consorzio Solidarfidi Veneto (Konsorcjum Wiernych Solidarności)....................... 44
5.5 Narzędzia europejskie – SEFEA
– europejska spółka finansów etycznych i alternatywnych.......................................... 44
5.5.1 Zasady i wartości................................................................................................... 45
5.5.2 Formy wsparcia..................................................................................................... 46
6. Doświadczenia Banca Popolare Etica (Ludowego Banku Etycznego)................................ 46
6.1 Założenia..................................................................................................................... 47
6.2 Wspólnicy.................................................................................................................... 47
6.2.1 Korzenie na terytorium kraju: udziały wspólników................................................. 48
6.2.2 Uczestnictwo.......................................................................................................... 49
6.3 Banca Popolare Etica.................................................................................................. 50
6.3.1 Działalność związana ze zbiórką pieniędzy........................................................... 50
6.3.2 Działania związane z wykorzystaniem kredytów................................................... 51
6.3.3 Transparentność.................................................................................................... 52
6.4 Sieć Banca Popolare Etica.......................................................................................... 53
6.4.1 Filie........................................................................................................................ 53
6.4.2 Wędrowni bankierzy.............................................................................................. 53
6.5 System Banca Popolare Etica..................................................................................... 55
7. Włoski kontekst prawny w dziedzinie etycznych finansów.................................................. 55
8. Możliwości rozwoju trzeciego sektora we Włoszech........................................................... 61
8.1 Wnioski........................................................................................................................ 68
Załączniki . ............................................................................................................................. 69
Załącznik 1 Finanse etyczne............................................................................................... 69
Załącznik 2 Rozwój Banca Popolare Etica.......................................................................... 72
Bibliografia............................................................................................................................... 74
Podziękowania........................................................................................................................ 76
3
1. Trzeci sektor, ekonomia społeczna i normy włoskie
W prawodawstwie włoskim nie istnieje jeszcze jednolita i kompletna ustawa dotycząca trzeciego sektora lub też ekonomii społecznej, w której określono by kryteria powyższych definicji.
Generalnie, terminem „trzeci sektor” określa się rzeczywistość między państwem,
a więc sektorem publicznym, a rynkiem, a więc sektorem prywatnym.
Świat non profit we Włoszech, podobnie jak w Europie, charakteryzuje się odmiennym
nasyceniem wyróżniającymi go wartościami i zasadami, którymi są: zainteresowanie
człowiekiem, aktywna solidarność, samostanowienie, wrażliwość na potrzeby i możliwości społeczne.
Trzeci sektor we Włoszech był początkowo ruchem stowarzyszeń zorientowanym na
walkę z niedostatkiem społecznym, z czasem stał się silnym sojusznikiem państwa
w zarządzaniu i realizacji polityki welfare (państwo socjalne). Coraz bardziej obecny
jest udział organizacji non-profit w życiu społecznym i w życiu wspólnotowym. W latach
90-tych stopniowo potwierdzała się rola wspomagająca państwa w zarządzaniu welfare
state (państwem socjalnym) w związku z jego coraz większą strukturalną nieudolnością w tym obszarze. Zgodnie z zasadą subsydiarności państwo wspomaga instytucje
lokalne oraz non profit, interweniując wyłącznie wtedy, kiedy organizacje te napotykają na trudności w realizacji swoich działań. Powierzenie działań instytucjom lokalnym
oraz organizacjom non-profit okazało się nie tylko bardziej skuteczne z punktu widzenia
beneficjentów tych działań, lecz także motywujące dla samego państwa, pod adresem
którego adresowano krytykę.
Ta integracja stron spowodowała w 2000 roku wydanie ustawy 328 – „Ustawa ramowa
dotycząca realizacji zintegrowanego systemu interwencji i służb socjalnych” –
która nie tylko sankcjonuje zasadę subsydiarności, lecz uznaje prawnie społeczną rolę
trzeciego sektora, wprowadzając w życie nowy model welfare (państwa socjalnego),
znany jako welfare mix (mieszane państwo socjalne).
W Ustawie tej stwierdza się, że:
„Zarządzaniem i oferowaniem usług zajmują się podmioty publiczne
oraz − jako podmioty aktywne w planowaniu i realizacji zharmonizowanych działań − organizacje niedochodowe użyteczności publicznej,
organizacje współpracujące, organizacje wolontariatu, stowarzyszenia
i służby awansu społecznego, fundacje, instytucje patronackie i inne
podmioty prywatne”.
Ta ustawa wymaga od instytucji lokalnych (gmina, prowincja i region) nadzorowania
usług dla obywateli, np. ochrony zdrowia czy kształcenia; daje się więc tym instytucjom
możliwość podpisywania umów z trzecim sektorem dotyczących konkretnego nadzorowania usług.
4
Państwu pozostaje zadanie wyznaczenia zasad i celów polityki, określenie podstawowego poziomu usług, podział funduszy i wreszcie − utrzymanie władzy zastępczej na
wypadek braku wywiązywania się z obowiązków ze strony instytucji lokalnych.
Logiczną konsekwencją ustawy 328/2000 był wzrost znaczenia umów na zarządzanie
usługami zawieranych między sektorem publicznym a sektorem non profit, zwłaszcza
w formie spółdzielni socjalnych.
Zasada subsydiarności nie była jednak wolna od polemik. Jeśli nawet niektóre podmioty trzeciego sektora przyjęły ją jako możliwość rozwoju, inne interpretowały ją jako dystansowanie
się państwa od zarządzania polityką społeczną i od odpowiedzialności, jaką to zarządzanie
za sobą pociąga, tym bardziej, że często mówiło się o prywatyzacji sfery społecznej.
Do tej pory często nawiązywało się do organizacji non-profit lub do organizacji trzeciego
sektora bez definiowania ich. We Włoszech do trzeciego sektora zaliczane są wszystkie
jednostki prawne, takie jak: stowarzyszenia, fundacje, organizacje religijne, organizacje wolontariatu, komitety, spółdzielnie socjalne, służby społeczne, które charakteryzuje
jedno: ich celem nie jest osiąganie zysku.
Większość z tych instytucji prowadzi działalność gospodarczą, lecz różni się od tradycyjnych przedsiębiorstw brakiem nastawienia na zysk; jednocześnie instytucje te różnią
się od sektora publicznego tym, że mają prywatny charakter. Jednostki, które prowadzą
działalność typu gospodarczego, opartą na demokratycznej i czynnej współpracy ludzi,
mających wspólne interesy i cele, których praca – w ramach wolontariatu lub też odpłatnie – nie mieści się w ścisłym znaczeniu wartości ekonomicznej i pieniężnej, tworzą
świat ekonomii społecznej i przyjmują nazwę przedsiębiorstw społecznych.
W nawiązaniu do powyższego dobrze byłoby zrobić mały przegląd historyczny dotyczący rozwoju przedsiębiorstw społecznych do momentu uchwalonej ostatnio ustawy,
w której określono ich kryteria oraz przypisano im jednoznaczną definicję. Dobrze byłoby to zrobić, zarówno w celu lepszego zrozumienia rozwoju trzeciego sektora i tego,
co do tej pory powiedziano, jak i dlatego, że we Włoszech dużą wagę przykłada się do
spółdzielni, a konkretnie rzecz biorąc, do spółdzielni socjalnych, przedsiębiorstw społecznych w pełnym tego słowa znaczeniu.
Na początku1 pojęcie „przedsiębiorstwo społeczne” było stosowane we Włoszech, podobnie jak w większości krajów europejskich, w odniesieniu do przedsiębiorstw zajmujących się wieloraką działalnością produkcyjną, która jednak miała na celu przede
wszystkim utworzenie stałych miejsc pracy dla bezrobotnych lub też, generalnie, dla
tych wszystkich, którzy mieli trudności z dostępem do rynku pracy2. Począwszy od lat
1
Przedsiębiorstwo społeczne zaczyna się pojawiać we Włoszech w latach 80-tych.
2
Jeszcze do chwili obecnej najbardziej popularną formą przedsiębiorstwa społecznego we Włoszech
jest spółdzielnia socjalna typu B, nastawiona na zlecenie pracy podmiotom znajdującym się w niekorzystnej sytuacji.
5
90-tych zaczęła przeważać tendencja rozszerzenia pojęcia przedsiębiorstwa społecznego na wszystkie organizacje non-profit, które zajmują się stałym i ciągłym wytwarzaniem usług i/lub dóbr dla wszystkich. Ponadto zaczęto postrzegać przedsiębiorstwo
społeczne w optyce większej przedsiębiorczości, kładąc nacisk na większą autonomię
decyzyjną oraz− w konsekwencji − na przyjęcie przez ich projektodawców i właścicieli ryzyka za przedsiębiorstwo. Taka ewolucja pojęcia spowodowała w 2006 r. wydanie rozporządzenia z mocą ustawy dotyczącego przedsiębiorstwa społecznego,
w którym jako przedsiębiorstwa społeczne określone zostały wszystkie:
„organizacje prywatne, które wykonują w sposób stały i jako czynność
podstawową, działalność gospodarczą zorganizowaną w celu wytwarzania i wymiany dóbr i usług użyteczności społecznej, nastawioną na realizację celów o interesie ogólnym3”.
1.1
Rodzaje organizacji trzeciego sektora
Poza przedsiębiorstwem społecznym, które wyróżnia się prowadzeniem stałej działalności gospodarczej, świat non profit składa się z rozmaitych rodzajów organizacji, które
przyjmują różne formy prawne w zależności od specyficznego celu lub też wymogów
fundatorów.
Prawodawstwo włoskie bezpośrednio reguluje pięć różnych rodzajów organizacji prywatnych, które działają nie na zasadzie celów ekonomicznych, lecz solidarnościowych: organizacje pozarządowe (ustawa 49/1987), organizacje wolontariatu (ustawa 266/1991),
spółdzielnie socjalne (ustawa 381/1991), fundacje bankowe (ustawa 461/1998), stowarzyszenia awansu społecznego (ustawa 383/2002) i przedsiębiorstwa społeczne (rozporządzenie z mocą ustawy 155/2006).
Do powyższych rodzajów zostały następnie dołączone jeszcze inne formy, takie jak:
stowarzyszenia nieuznane i uznane, komitety i organizacje religijne.
1.1.1
Organizacje pozarządowe (NGO)
Organizacje pozarządowe są to szczególne organizacje, działające na polu współpracy
międzynarodowej, a konkretnie: w krajach rozwijających się przy realizacji programów
mających na celu ochronę życia i praw człowieka; przy utrzymaniu samowystarczalności
żywnościowej, ochronie zasobów środowiskowych, a także aktywizowaniu (empowerment) kobiet i dzieci. Organizacje pozarządowe działają na tym polu poprzez wysyłanie
wykwalifikowanych ludzi i oferując mieszkańcom tych krajów szkolenie zawodowe.
3
6
Rozporządzenie z mocą Ustawy nr 155 z 2 marca 2006 r., art. 1, ustęp 1
Pierwsze NGO, które powstały w latach 70-tych, prowadziły działalność polegającą na
pomocy misjonarzom przebywającym w krajach rozwijających się. Obecnie organizacje
pozarządowe są zorganizowane jako spółki cywilne, także laickie, i zajmują się szerszym zakresem współpracy, opracowując raporty przy współpracy z instytucjami krajowymi, europejskimi i międzynarodowymi oraz wnosząc wkład w przygotowanie strategii
politycznej. Trzema głównymi organami koordynującymi, do których przystąpiła większość włoskich NGO, są: Volontari nel mondo (Wolontariusze na świecie) – federacja
organizacji chrześcijańskich o zasięgu międzynarodowym; Coordinamento delle ONG
per la cooperazione internazionale allo sviluppo (Koordynacja NGO do spraw międzynarodowej współpracy w dziedzinie rozwoju) oraz Coordinamento di iniziative popolari
di solidarieta’ internazionale (Koordynacja inicjatyw demokratycznych międzynarodowej solidarności).
1.1.2
Organizacje wolontariatu
Zgodnie z artykułem 3 ustawy 266 z 11 sierpnia 1991 r.:
„Organizacją wolontariatu jest każda organizacja, która powstała dobrowolnie w celu prowadzenia działalności wolontarystycznej, i która korzysta w
sposób określony i przeważający z usług osobistych, dobrowolnych i bezpłatnych własnych członków.”
Natomiast w artykule 2 działalność wolontariatu jest określona jako:
„(…) świadczona osobiście, dobrowolnie i bezpłatnie za pośrednictwem organizacji, w skład których wchodzą wolontariusze, której celem nie jest osiąganie zysku, nawet pośredniego, i która powstała wyłącznie w celach solidarnościowych.”
Taka organizacja pojawiła się w latach 70-tych, lecz jej istota rozwinęła się w szczególny sposób w latach 90-tych, właśnie w następstwie ustawy, która uporządkowała
konieczne do tego celu kryteria. Jeśli przyjrzeć się wiekowi istniejących organizacji wolontariatu, możemy stwierdzić, że większość z nich powstała całkiem niedawno4: 61%
z ponad 21.000 (21.021 w 2005 r.) stowarzyszeń istniejących we Włoszech powstało po
1999 r. (problem zostanie omówiony szerzej w rozdziale 2.).
W tym czasie nie tylko zwiększyła się liczba organizacji, ale też osiągnęły one pewną
dojrzałość. Przykładem takiej ewolucji jest profil świadczonych usług: obok najbardziej
klasycznych, czyli niesienia pomocy, znalazły się prewencja i awans społeczny, których
celem jest nie tylko wyleczenie „problemu”, lecz również wyeliminowanie przyczyn powodujących marginalizację i niszczenie jednostek.
4
Raport dwuletni na temat Wolontariatu, 2005
7
1.1.3
Spółdzielnie socjalne
Spółdzielnia socjalna, jak już wspomniano, jest najlepszym przykładem przedsiębiorstwa społecznego we Włoszech, ponieważ obok działalności gospodarczej i związanej
z przedsiębiorczością, pełni ogromną rolę społeczną, a z upływem lat stała się silnym
sojusznikiem instytucji publicznych w realizacji polityki welfare (państwa socjalnego).
Ten właśnie aspekt stanowi największą różnicę między spółdzielniami socjalnymi
a spółdzielniami tradycyjnymi. Te ostatnie, w rzeczywistości, powstają wyłącznie w celu
zaspokojenia potrzeb wspólników, oferując im usługi i dobra, jak również pracę na warunkach korzystniejszych niż warunki rynkowe. Spółdzielnie socjalne powstają natomiast na gruncie wrażliwości wspólników na zaspokojenie potrzeb o dużo większym
zasięgu, czyli potrzeb własnej wspólnoty.
Spółdzielnie socjalne zostały zdefiniowane w artykule 1 ustawy 381 z 8 listopada 1991
r. w sposób następujący:
Spółdzielnie socjalne mają na celu działanie w interesie wspólnoty w dziedzinie awansu człowieka oraz integracji społecznej obywateli poprzez:
a) nadzorowanie usług socjalno-zdrowotnych oraz edukacyjnych;
b) prowadzenie działań rozmaitego rodzaju – w dziedzinie rolnictwa, przemysłu, handlu lub usług – nastawionych na włączenie do pracy osób wykluczonych.
Pod pojęciem osób wykluczonych w ustawie rozumie się:
- osoby niepełnosprawne ze względu na kalectwo fizyczne, psychiczne oraz uczuciowe;
- byłych pensjonariuszy zakładów dla psychicznie chorych;
- osób poddawanych leczeniu psychiatrycznemu;
- osób uzależnionych od narkotyków;
- alkoholików;
- młodocianych, w wieku zdolności do pracy, w trudnych sytuacjach rodzinnych;
- skazanych i odbywających karę w sposób alternatywny do kary pozbawienia
wolności.
Ponadto, aby spełnić wymagania dotyczące nazwy „socjalna” oraz przestrzegać wymagania ustawy, osoby wykluczone muszą stanowić co najmniej 30% zatrudnionych
w spółdzielni, a jeśli jest to możliwe, powinny być jej wspólnikami.
W oparciu o ustawę powstały we Włoszech cztery rodzaje spółdzielni socjalnych:
- spółdzielnie typu A, prowadzące działalność nastawioną na oferowanie usług
socjalno-zdrowotnych, jak również edukacyjnych. Ten aspekt jest największą nowością wprowadzoną przez ustawę, a ponadto, dzięki możliwości wprowadzenia
jako współpracowników również profesjonalistów, ustawa ta pozwoliła na polepszenie jakości oferowanych usług;
8
- spółdzielnie typu B, prowadzące działania zmierzające do włączenia do pracy
osób wykluczonych. W tym zakresie innowacja polega nie tylko na włączeniu
do pracy wykluczonych, lecz także na bezpośredniej pracy z nimi poprzez szkolenia, asystowanie w ich problemach, by móc następnie wprowadzić je na zewnętrzny rynek pracy.
- spółdzielnie typu mieszanego, prowadzące działalność typową dla spółdzielni
typu A i B;
- konsorcja społeczne, spółki spółdzielcze, których baza społeczna jest nie mniejsza niż 70% spółdzielni socjalnych i które oferują usługi własnym spółdzielniom
wspólników.
Baza społeczna takich spółdzielni może składać się nie tylko ze wspólników pracujących, lecz także ze wspólników wolontariuszy, którzy prowadzą działania bezpłatnie,
ale – zgodnie z ustawą – ich liczba nie może przekraczać połowy łącznej liczby wspólników.
1.1.4
Fundacje
Fundacje, przyjmujące różne formy działania, są ważnym uczestnikiem sektora non
profit. Są to instytucje nienastawione na zysk, a ich własne źródło dochodu jest wykorzystywane do celów użyteczności społecznej. Fundacje są formami prawnymi bardzo restrykcyjnymi, które powstają nie w wyniku woli i demokratycznego uczestnictwa
wspólników, jak ma to miejsce w przypadku stowarzyszeń, lecz w wyniku woli jednego
lub większej liczby fundatorów, którzy przekazując fundacjom swój majątek, określają
ich cele oraz zakres działania.
Fundacje dzielą się na:
Fundacje rozdzielające (grant makers foundation): wypełniają wyłącznie rolę finansowania projektów uznanych przez nie za ważne.
Fundacje operacyjne (operating foundation): są to fundacje, które operują bezpośrednio na danym polu, realizując bezpośrednio działania i/lub projekty.
Fundacje mieszane: są to fundacje, które poza tym, że działają bezpośrednio z beneficjentami w celu zaspokojenia ich potrzeb, finansują również inne projekty non profit.
Obszary, w których fundacje są najbardziej widoczne, to: nauka, sztuka i kultura, zdrowie, pomoc społeczna i badania. Fundacje spełniają również często funkcję przyciągającą nowe zasoby, legaty, darowizny osób prywatnych i przedsiębiorstw.
9
1.1.5
Stowarzyszenia awansu społecznego
Zgodnie z treścią poniższej ustawy:
„Jako stowarzyszenia awansu społecznego traktowane są stowarzyszenia
uznane5 i nieuznane, ruchy, grupy i ich koordynatorzy lub federacje, które
powstały w celu prowadzenia działalności użyteczności społecznej na rzecz
członków lub osób trzecich, których celem nie jest osiągnięcie zysku i które
działają na zasadzie pełnego przestrzegania wolności i godności członków.”
Określenie „społeczne” w przypadku stowarzyszeń awansu społecznego wyłącza z tej
kategorii te stowarzyszenia, których celem jest wyłącznie ochrona interesów ekonomicznych własnych członków, jak ma to miejsce w przypadku stowarzyszeń związkowych, partii lub innych podobnych grup.
Charakterystyka i rola stowarzyszenia awansu społecznego są bardzo podobne do organizacji wolontariatu. Różnice występują w możliwościach wynagradzania wspólników
oraz w wartości wzajemnych usług, mimo że nie ulega wątpliwości, iż obecnie stowarzyszenia nie ograniczają się wyłącznie do dbania o interesy i zaspokajania potrzeb
członków, lecz otwierają się również na aspekty społeczne, działając na polu promowania uczestnictwa oraz aktywnego solidaryzmu.
1.1.6
Przedsiębiorstwa społeczne
Cytowane już rozporządzenie z mocą ustawy 155/2006, które powstało w wyniku ustawy nr 118/2005 – Pełnomocnictwo dla rządu dotyczące uregulowań prawnych przedsiębiorstw społecznych – pod pojęciem przedsiębiorstwa społecznego określa te przedsiębiorstwa prywatne, w tym spółdzielnie, w których podstawowa działalność gospodarcza
jest stała, a jej przedmiotem jest produkcja i wymiana dóbr i usług użyteczności społecznej o zasięgu ogólnym.
Wartość dodana tych przedsiębiorstw, w porównaniu z przedsiębiorstwami tradycyjnymi, polega na próbie wytwarzania usług w warunkach większych więzi międzyludzkich,
na próbie tworzenia „sieci” poprzez wymianę doświadczeń trzeciego sektora oraz na
wytwarzaniu wartości pozytywnych dla wspólnoty.
Podstawowymi cechami są: promowanie rozwoju lokalnego, stosowanie takich wartości, jak: sprawiedliwość społeczna, wyrównanie szans i zmniejszenie nierówności. Aby
jednak przedsiębiorstwo mogło być określone jak „społeczne”, zgodnie z ustawodawstwem włoskim, muszą zostać spełnione trzy podstawowe parametry:
1. wymiana dóbr i usług użyteczności społecznej;
2. brak celu dochodowego;
3. zasada demokracji.
5
10
Patrz paragraf 1.1.7
Wymiana dóbr i usług użyteczności społecznej. Zgodnie z włoskim prawem jako dobra
i usługi użyteczności społecznej traktowane są wszystkie te dobra/usługi wymieniane
w sektorach:
 pomocy społecznej,
 pomocy medycznej,
 pomocy socjalno-medycznej,
 edukacji, kształcenia i szkolenia,
 ochrony środowiska i ekosystemu,
 ochrony zasobów kulturowych,
 turystyki społecznej,
 kształcenia na poziomie uniwersyteckim i podyplomowym,
 badań i świadczenia usług kulturowych,
 edukacji pozaszkolnej nastawionej na zapobieganie rezygnacji z nauki,
 usługi „instrumentalne” dla przedsiębiorstw społecznych.
Brak celu dochodowego. Organizacja, która realizuje przedsięwzięcie społeczne, przeznacza zyski i nadwyżki z zarządzania na prowadzenie działalności statutowej lub na
podwyższenie kapitału własnego. W związku z tym zabroniony jest podział bezpośredni
lub pośredni6 zysków i nadwyżek z zarządzania dla administracji, wspólników, pracowników lub współpracowników.
Zasada demokracji. Przez zasadę demokracji rozumie się zasadę uczestnictwa w życiu
przedsiębiorstwa pracowników i beneficjentów końcowych. Muszą oni mieć możliwość
wpływu na podejmowane decyzje, przynajmniej w odniesieniu do kwestii, które wpływają bezpośrednio na warunki pracy i na jakość dóbr i usług wytwarzanych lub też
wymienianych.
1.1.7
Stowarzyszenie uznane i nieuznane
Stowarzyszenie jest to szczególna forma prawna, powstająca gdy grupa osób zmotywowanych wspólnymi wartościami i zasadami, łączy się w celu zaspokojenia nieekonomicznych7 potrzeb wspólnych.
Członkowie uczestniczą w życiu stowarzyszenia, również poprzez opłacanie składek,
wkładów na pokrycie kosztów i są zorganizowani zgodnie z zasadą struktury otwartej,
tzn. wszyscy mogą wstąpić do stowarzyszenia, pod warunkiem że nie wymaga to wprowadzenia zmian w statucie i/lub akcie założycielskim.
6
Przez dystrybucję pośrednią rozumie się taką dystrybucję, która następuje poprzez rekompensaty
wyższe od ustalonych dla administracji i współpracowników lub też poprzez wynagradzanie instrumentami finansowymi innymi niż akcje lub udziały, podmiotów innych niż banki i inni upoważnieni pośrednicy
finansowi, których wartość jest wyższa od pięciu punktów procentowych w stosunku do oficjalnej stopy
referencyjnej.
7
Nie oznacza to, że stowarzyszenie nie może prowadzić działalności gospodarczej, ale działalność
taka musi być tylko środkiem do zaspokajania potrzeb i realizacji celów.
11
Prawodawstwo włoskie rozróżnia stowarzyszenia uznane i nieuznane.
Stowarzyszenia „uznane” to takie, które wnioskowało i uzyskało dokument uznający od
państwa. Państwo wydaje zarządzenie przyznające stowarzyszeniu specyficzne cechy,
takie jak na przykład niezależność majątkowa, możliwość przyjęcia spadku, zakup nieruchomości itd.
Stowarzyszenie „nieuznane” jest bardziej elastyczną formą i nie jest związane żadnym
pisemnym aktem założycielskim (mimo że akt taki jest mile widziany). Ponadto stowarzyszenia nieuznane ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność majątkową, a więc
w przypadku sporu o zobowiązania osoby, które je zaciągnęły, odpowiadają bezpośrednio również swoim własnym majątkiem, a nie tylko majątkiem stowarzyszenia.
1.1.8
Komitety
Komitety są wolnymi formami stowarzyszeń i powstają, podobnie jak wszystkie organizacje non-profit, aby realizować cele użyteczności społecznej. Różnią się one od
stowarzyszeń zarówno tym, że inicjatorzy komitetu, podmioty, fundatorzy nie są zobowiązani do wniesienia żadnego wkładu, jak i tym, że w odróżnieniu od stowarzyszeń
prowadzą zbiórki publiczne na sfinansowanie własnej działalności. I ze względu na tę
właśnie cechę komitety są formami prawnymi plasującymi się w połowie drogi między
stowarzyszeniami a fundacjami.
Ze względu na sposób ukonstytuowania nie są wymagane formy lub szczególne akty,
a inicjatorzy mogą się zjednoczyć również na podstawie umowy ustnej.
1.1.9
Organizacje religijne
Do organizacji religijnych zalicza się parafie, zakony, kongregacje, towarzystwa i stowarzyszenia religijne, które funkcjonują w sferze non profit dzięki swojej działalności
charytatywnej, wspomagającej ludzi w niedostatku. Organizacje religijne, poza ustawodawstwem włoskim, podlegają również prawu kanonicznemu oraz konkordatowi podpisanemu z państwem Watykan. Często, z punku widzenia podatkowego, organizacje
religijne mieszczą się w kategorii ONLUS.
12
1.2
Podstawy prawne
Reasumując, zasady prawne regulujące we Włoszech kwestie związane z trzecim sektorem, można znaleźć w:
1. Ustawie z 11 sierpnia 1991r., nr 266 – „Ustawa ramowa o wolontariacie”
2. Ustawie z 8 listopada 1991r., nr 381 – „Regulacje prawne spółdzielni socjalnych”
3. Rozporządzeniu z mocą ustawy z 4 grudnia 1997r., nr 460 – „Uporządkowanie
przepisów podatkowych instytucji niehandlowych oraz organizacji niedochodowych użyteczności społecznej”
4. Ustawie z 8 listopada 2000 r., nr 328 – „Ustawa ramowa o realizacji zintegrowanego systemu interwencji i pomocy społecznej”
5. Ustawie z 7 grudnia 2000 r., nr 383 – „Regulacje prawne stowarzyszeń awansu
społecznego”
6. Rozporządzeniu z mocą ustawy z 2 marca 2003 r. – „Regulacje prawne przedsiębiorstwa społecznego”
7. Jednolity tekst z 16 września 2007 r. – „Regulacje prawne stowarzyszenia społecznego”
Najważniejsze punkty wymienionych ustaw zostały już omówione. Warto jednak w tym
momencie zasygnalizować niektóre aspekty, o których do tej pory nie było mowy, a które są bardzo istotne dla włoskich organizacji non-profit.
1.2.1
Ustawa ramowa o wolontariacie (Ustawa 266/1991)
Opublikowanie tej ustawy stało się istotnym punktem wyjścia umożliwiającym uznanie
wolontariatu jako fenomenu społecznego, jak można wnioskować z treści pierwszego ustępu artykułu 1, w którym „uznaje się wartość społeczną oraz funkcję działalności wolontariatu jako wyrażenie udziału, solidarności i pluralizmu, propozycję rozwoju
z zachowaniem niezależności i ułatwienie oryginalnego wkładu w celu realizacji celów
o charakterze społecznym, cywilnym i kulturowym, wytyczonych przez państwo, regiony, niezależne prowincje Trento i Bolzano oraz przez instytucje lokalne.”
W ustawie tej definiuje się charakterystykę działalności wolontariatu i precyzuje się, że
„działalność ta nie może być w żaden sposób wynagradzana”. Organizacja może jedynie
zwracać wolontariuszom koszty rzeczywiście poniesione na wykonywanie działalności.
Natomiast w informacjach podanych w artykule 3 ustawy jest zawarta możliwość organizacji wolontariackich zatrudniania pracowników lub skorzystania z usług osoby wykonującej pracę niezależną „wyłącznie w granicach niezbędnych do jej funkcjonowania.”
Powyższe organizacje mogą przyjąć formę prawną najbardziej dla nich odpowiednią
ze względu na ich cele społeczne, lecz muszą wyraźnie podać w akcie założycielskim,
umowie lub statucie „brak nastawienia na zysk, demokratyczność struktury, wybieral13
ność oraz bezpłatne pełnienie obowiązków, jak również bezpłatne świadczenie usług
przez członków, kryteria przyjęcia i zwolnienia członków oraz ich prawa.”
Podstawowe znaczenie ustawy ramowej wynika zwłaszcza z części poświęconej korzyściom, jakie państwo przyznaje organizacjom spełniającym niezbędne wymagania,
ze zwróceniem szczególnej uwagi na zwolnienie z opłaty skarbowej i rejestracyjnej,
zwolnienie z podatku od darowizn i spadków, możliwość swobodnego wypłacania pieniędzy, na brak opodatkowania niewielkich przychodów wykorzystywanych do celów
instytucjonalnych. Zgodnie z zasadą integracji służb w artykule 7 ustawy ramowej podaje się środek, na podstawie którego organizacja wolontariatu współpracuje z instytucjami lokalnymi, prowincjami, regionami i państwem, to znaczy konwencję, która musi
gwarantować „istnienie warunków koniecznych do prowadzenia w sposób ciągły działalności będącej jej przedmiotem, jak również przestrzeganie praw oraz respektowanie
godności odbiorców.”
1.2.2
Podstawy działania spółdzielni socjalnych (Ustawa 381/1991)
Jak już wspomniano w paragrafie 1.1.3, w ustawie nr 381/91 ustalono cele i określono
sposób realizacji, podając informacje dotyczące natury takich przedsiębiorstw.
Już w definicji − w artykule 1 − uznaje się i nazywa spółdzielnię przedsiębiorstwem społecznym, czyli lustrzanym odbiciem celów i ograniczeń/ułatwień w porównaniu z normalnym przedsiębiorstwem. W przypadku normalnego przedsiębiorstwa założeniem
jest rozwój ekonomiczny w warunkach satysfakcjonującej rentowności, natomiast zadowolenie poszczególnych podmiotów społecznych (pracowników, wspólników, wspólnot lokalnych, ochrony środowiska itd.) jest warunkiem i sposobem do osiągnięcia celu.
I odwrotnie, celem spółdzielni socjalnej jest realizacja ogólnego interesu wspólnoty przy
jednoczesnym przestrzeganiu kryteriów racjonalności ekonomicznej oraz efektywnym
wykorzystaniu wszystkich dostępnych zasobów.
W ustawie wprowadzono „podmiot generis” (nietypowy), który nosi w sobie zarówno
ducha publicznego, jak i prywatnego: publicznego w odniesieniu do celów, prywatnego w odniesieniu do formy organizacyjnej. „Interes ogólny” jest związany z awansem
ludzkim oraz integracją społeczną obywateli, a w związku z tym nie nawiązuje się do
szczególnych kategorii podmiotów ani do specjalnych potrzeb, lecz do potrzeb każdego
mężczyzny/kobiety w realizowaniu się jako jednostka oraz w integrowaniu się ze społeczeństwem.
14
1.2.3 Podstawy działania organizacji niedochodowych użyteczności społecznej (ONLUS) (Ustawa 460/1997)
Ustawa reguluje sektor non profit zgodnie z kryteriami jednolitości i koordynacji w dziedzinie przepisów podatkowych dotyczących instytucji niehandlowych poprzez wprowadzenie do ordynacji podatkowej organizacji niedochodowych użyteczności społecznej.
W sekcji I wprowadza się zmiany w regulacjach podatkowych dotyczących instytucji
niehandlowych w dziedzinie podatku dochodowego i podatku od wartości dodanej.
W sekcji II wprowadza się rozporządzenia dotyczące organizacji niedochodowych użyteczności społecznej.
Ważnym aspektem ustawy jest uznanie ułatwień w przypadku przelewów dokonywanych na rzecz organizacji ONLUS, zarówno w formie pieniężnej, jak i w formie – na
przykład dla przedsiębiorstw – pożyczek dla pracowników (temat ten zostanie omówiony szczegółowo w rozdziale czwartym).
1.2.4
Podstawy działania stowarzyszeń społecznych (jednolity tekst)
W Jednolitym tekście dotyczącym stowarzyszeń społecznych nie wprowadza się specjalnych nowości w stosunku do stowarzyszeń awansu społecznego. Sedno tej ustawy
leży w zreorganizowaniu podstaw prawnych do działania stowarzyszeń społecznych
poprzez przyjęcie ważnych fragmentów z ustawy 383/2000 dotyczących stowarzyszeń
awansu społecznego.
Ważną kwestią jest potwierdzenie instytucji rejestrów krajowych i regionalnych stowarzyszeń, z określeniem, że do pierwszych może się wpisać wyłącznie stowarzyszenie,
które prowadzi działalność w co najmniej pięciu regionach i w co najmniej trzydziestu
prowincjach na terenie kraju.
Powołany zostaje Fundusz Krajowy dla Stowarzyszeń, jak również Ośrodek Obserwacji
Krajowej Stowarzyszeń, do zadań którego należy również promowanie opracowań i badań, sporządzanie Dwuletniego raportu z działań stowarzyszeń krajowych, wspieranie
działań związanych z kształceniem i pogłębianiem wiedzy.
15
2. Trzeci sektor: sektor rozwoju
Na rozwój trzeciego sektora we Włoszech miały wpływ występujące w tym kraju wydarzenia historyczne, polityczne i społeczne.
W pierwszej połowie lat 50-tych ubiegłego wieku, czyli w okresie, w którym kościół katolicki oraz partie polityczne stanowiły punkty odniesienia dla społeczeństwa, organizacje
non profit pozostawały pod silnym wpływem koncepcji ideologicznych o charakterze
zarówno religijnym, jak i politycznym. Jest to okres, w którym we Włoszech powstają z
jednej strony instytucje filantropijne i charytatywne, a z drugiej − organizacje udzielające kredytów i organizacje związkowe.
W latach 60-tych trzeci sektor pozostaje pod silnym wpływem sił zewnętrznych i nie jest
politycznie niezależny (z jedynym może wyjątkiem − stowarzyszeń udzielających pożyczek) oraz nie oferuje odpowiedniej ochrony i promocji praw socjalnych.
Począwszy od lat 70-tych obserwuje się zmianę jego charakteru oraz struktury. Porzucona zostaje koncepcja charytatywno-wspierająca oraz zmienia się logika walki polityczno-ideologicznej na interwencjonizm. Powstaje miejsce dla organizacji wolontariatu, dla nowych podmiotów, które poświęcają się walce z marginalizacją oraz ochronie
ludzi wykluczonych.
Od połowy lat 80-tych organizacje trzeciego sektora zaczynają przyciągać profesjonalistów, pracujących na rzecz danej wspólnoty.
W latach 90-tych wreszcie instytucje non profit postawiły z jednej strony na system zarządzania, typowy dla tradycyjnego przedsiębiorstwa, a z drugiej − zgodnie z własnymi
wyborami i decyzjami − szacunek dla człowieka.
ISTAT8 dokonał wyczerpującej analizy podczas ostatniego oficjalnego spisu w 2001 r.
na podstawie danych z 1999 roku. Wyniki tego badania pokazują wagę ekonomiczną
oraz wielkość obszaru zajmowanego przez trzeci sektor we Włoszech..
Jak widać w tabeli 2.1, w roku 1999 ogólna liczba organizacji trzeciego sektora wynosiła
około 221.000 z lekką przewagą (około 63%) stowarzyszeń nieuznanych, następnie
stowarzyszeń uznanych (około 27%). Pozostałe 10% to fundacje, komitety i spółdzielnie socjalne.
Sektory, w których trzeci sektor jest najbardziej obecny, i na które popyt jest najbardziej
zaspakajany, to:
 kultura, sport i rekreacja (około 63%);
 pomoc społeczna (około 10%)
8
16
Państwowy Instytut Statystyczny
TABELA 2.1 – INSTYTUCJE NON PROFIT WEDŁUG FORMY PRAWNEJ I PRZEWAŻAJĄCEGO
OBSZARU DZIAŁAŃ9
FORMY PRAWNE
Przeważający
obszar działań
Kultura, sport i
rekreacja
Szkolenia i badania
Zdrowie
Pomoc społeczna
Środowisko
Rozwój gospodarczy
i spójność społeczna
Ochrona praw
i działalności
politycznej
Filantropia i
promowanie
wolontariatu
Kooperacja
i solidaryzm
międzynarodowy
Religia
Relacje związkowe
i reprezentowanie
interesów
Pozostałe działania
RAZEM
Stowarzyszenie
uznane
37.245
Fundacje
865
Stowarzyszenie
nieuznane
97.725
Komitety
2.334
Spółdzielnie
socjalne
476
Pozostałe
formy
1.747
Razem
2.631
5.338
6.575
1.274
963
714
167
773
15
82
5.676
3.483
8.073
1.738
2.281
202
64
322
155
204
135
362
2.397
66
692
2.294
262
1.204
29
116
11.652
9.676
19.344
3.277
4.338
1.578
21
4.954
170
-
120
6.842
380
147
635
59
-
25
1.246
420
36
845
90
10
30
1.433
1.076
3.608
157
-
2.771
11.863
109
75
-
1.790
105
5.903
15.651
222
61.309
31
3.008
707
140.752
48
3.832
514
4.651
138
7.861
1.660
221.412
140.391
Źródło: dane ze spisu ISTAT
Jeśli natomiast przejdziemy do analizy stopnia zaangażowania (tabela 2.2), zauważymy, że w trzecim sektorze można zatrudnić około 33.000 pracowników oraz około
16.000 współpracowników.
Jest sprawą oczywistą, że ze względu na misję oraz rodzaje działań, większa część
operatorów tego sektora oferuje swoją pracę bezpłatnie, co przekłada się na zarejestrowanie około 177.000 wolontariuszy.
TABELA 2.2 – INSTYTUCJE NON PROFIT W ZALEŻNOŚCI OD FORMY PRAWNEJ
I LICZBY PRACOWNIKÓW
Formy prawne
Stowarzyszenia
uznane
Fundacje
Stowarzyszenia
nieuznane
Komitety
Spółdzielnie
socjalne
Pozostałe formy
RAZEM
Pracownicy
Pracownicy
innych instytucji
8.339
719
Pracownicy na
umowie co.co.
pro
2.892
1.334
15.696
169
2.637
247
3.980
4.005
33.601
Wolontariusze
Zakonnicy
Służba
zastępcza
51.138
3.357
1.927
577
7.200
1.715
115.351
364
4.171
185
1.660
26
84
145
1.088
2.907
2.368
129
167
50
828
193
3.829
587
12.489
4.139
177.618
2.263
10.452
372
5.022
9
Pod pojęciem przeważającej lub głównej działalności rozumie się tę działalność, w przypadku której
dochody przekraczają 70% łącznych dochodów organizacji realizującej przedsięwzięcia społeczne.
17
2.1
Aktualne dane
Sytuacja przedstawiona powyżej dotyczy rzeczywistości trzeciego sektora w 1999 r.
Obecnie nie ma jeszcze kompletnych danych dotyczących obszaru non profit, lecz można z niej uzyskać aktualne informacje na temat poszczególnych kategorii organizacji
(w ostatnich latach): spółdzielni socjalnych, fundacji i organizacji wolontariatu.
2.1.1
ISTAT zajmował się również uzyskaniem danych dotyczących włoskich spółdzielni socjalnych i opublikował raport w październiku 2007 r. w oparciu o dane z 2005 r., zatytułowany „Spółdzielnie socjalne we Włoszech – rok 2007”.
Na dzień 31 grudnia tegoż roku we Włoszech działało około 7.36310 spółdzielni socjalnych, co oznacza wzrost o 33,5% w stosunku do 1999 r..
TABELA 2.3 – SPÓŁDZIELNIE SOCJALNE Z PODZIAŁEM
WEDŁUG OKRESU ZAŁOŻENIA I RODZAJU
Okres założenia
Przed 1986
1986-1990
1991-1995
1996-2000
2001-2005
RAZEM
Typ A
739
704
678
1269
956
4345
Typ B
271
259
443
825
622
2419
34
48
56
116
61
315
8
28
64
107
77
284
1046
1038
1244
2319
1716
7363
Podmiot
mieszany
Konsorcjum
Razem
Źródło: Opracowanie danych źródłowych ISTAT.
Jak widać, w 59% przypadków (około 4.345) chodzi o spółdzielnie, które wykonują usługi socjalno-zdrowotne oraz edukacyjne (spółdzielnie typu A) i w 32,8% (około 2.419)
o spółdzielnie, które zajmują się aktywizacją zawodową podmiotów wykluczonych (spółdzielnie typu B). Spółdzielnie mieszane, czyli takie, które prowadzą działalność zarówno
typu A, jak i typu B oraz konsorcja są o wiele mniej liczne (odpowiednio 4,3% i 3,9%).
Jeśli analizuje się tendencje dotyczące zasobów ludzkich zaangażowanych w spółdzielniach socjalnych w tych latach (tabela 2.4), zauważa się również wzrost zatrudnienia, co
przekłada się na wzrost o około 23% liczby pracowników w spółdzielniach od 2003 do
2005 r. (w liczbach daje to wzrost z 161.248 do 211.307). Praca ludzi zaangażowanych
w działalność spółdzielni przyjmuje różne formy. Charakterystyka trzeciego sektora jest
zbliżona do podobnego środowiska pracy współpracowników i/lub pracowników, którzy
prowadzą działalność w ramach płatnych umów o pracę oraz osób, które decydują się
na działanie w ramach wolontariatu i bezpłatnie.
10
18
Patrz: „Spółdzielnie socjalne we Włoszech”, Statystyka w skrócie, ISTAT, 2007
Bardzo interesującym faktem, dającym się zauważyć nie tylko w przypadku spółdzielni
socjalnych, lecz także całego trzeciego sektora we Włoszech, jest coraz większa obecność kobiet. Jeśli analizuje się tendencję w czasie, liczba kobiet, zarówno wśród pracowników niepobierających wynagrodzenia, jak i wynagradzanych, jest zawsze wyższa
od liczby mężczyzn. Zgodnie z danymi ISTAT kobiet zaangażowanych na wszystkich
stanowiskach w spółdzielniach socjalnych było w 2003 r. 154.068, a mężczyzn 66.945,
natomiast w 2005 r. kobiet było ogółem 198.635, zaś mężczyzn 80.21411.
TABELA 2.4 – ZASOBY LUDZKIE W SPÓŁDZIELNIACH SOCJALNYCH
WEDŁUG TYPU NA DZIEŃ 31 GRUDNIA 2005 r..
Płeć
Wolontariat
Zakonnicy
Wolontariat
służb
cywilnych
Pracownicy
Współpracownicy
Pracownicy
sezonowi
Razem
2003
Mężczyźni
13.059
541
1.890
43.353
7.898
204
66.945
Kobiety
14.656
266
1.467
117.895
19.491
293
154.068
Razem
27.715
807
3.357
161.248
27.389
497
221.013
2005
Mężczyźni
14.480
454
893
55.058
8.922
407
80.214
Kobiety
15.998
279
2.522
156.249
22.707
880
198.635
Razem
30.478
733
3.415
211.307
31.629
1.287
278.849
Źródło: „Spółdzielnie socjalne we Włoszech – rok 2005”
Jeśli zwróci się uwagę na skład zasobów ludzkich według typu spółdzielni (Tabela 2.5),
zauważy się, że typ spółdzielni, który zaangażował w 2005 r. najwięcej zasobów, to
spółdzielnia typu A (spółdzielnia socjalno-pomocowa) z niewielką przewagą pracowników wynagradzanych.
TABELA 2.5 – ZASOBY LUDZKIE SPÓŁDZIELNI SOCJALNYCH
WEDŁUG TYPU NA DZIEŃ 31 GRUDNIA 2006 r..
Typ
Razem
Wolontariat
Zakonnicy
Wolontariat
służb
cywilnych
Pracownicy
Współpracownicy
Pracownicy
sezonowi
Typ A
21.253
602
2.406
149.574
26.266
401
200.501
Typ B
7.899
125
313
50.466
3.072
815
62.691
Spółdzielnia
mieszana
1.259
37
245
9.036
1.553
98
12.227
147
3
446
2.120
703
10
3.430
30.559
767
3.410
211.195
31.593
1.324
278.849
Konsorcjum
Razem
Źródło: „Spółdzielnie socjalne we Włoszech – rok 2005”
11
„Spółdzielnie socjalne we Włoszech – rok 2005”
19
2.1.2
Fundacje
Fundacje to szczególne formy instytucji non profit, które charakteryzują się: własnym
źródłem dochodu będącym pochodną (zwykle, ale nie wyłącznie) kapitału własnego,
własnym organem zarządzania, własnymi zasobami finansowymi na realizację celów
użyteczności publicznej, tak poprzez bezpośrednie wspieranie osób i/lub stowarzyszeń,
jak i poprzez organizowanie i zarządzanie własnymi programami.
W zależności od sposobu prowadzenia działalności fundacje dzielą się na operacyjne,
dystrybucyjne i mieszane12.
W porównaniu z danymi ze Spisu ISTAT z 2001 r. fundacje rozwinęły się, zgodnie z
trendem wzrostowym włoskiego trzeciego sektora. Na 31 grudnia 2005 r. we Włoszech
było 4.720 działających fundacji (tabela 2.6), z czego prawie 50% stanowiły fundacje
operacyjne, 30% fundacje mieszane i wreszcie 20% fundacje dystrybucyjne.
TABELA 2.6 – FUNDACJE WEDŁUG OKRESU ZAŁOŻENIA I TYPU
Okres założenia
Przed 1976 1976-1985
1986-1995
Razem
1996-2005
Operacyjne
360
131
395
1.454
2.338
Dystrybucyjne
100
266
227
350
943
Mieszane
232
112
325
770
1.439
Razem
692
509
948
2.574
4.720
Źródło: Fundacje we Włoszech – rok 2005
Pod koniec 2005 r. w fundacjach we Włoszech pracowało 156.251 pracowników, z czego 106.137
osób było wynagradzanych, a pozostałe 50.114 osób pracowało za darmo (tabela 2.7).
TABELA 2.7 – ZASOBY LUDZKIE WEDŁUG TYPU FUNDACJI NA 31 GRUDNIA 2005 r.
Typ
Wolontariusze
Zakonnicy
Wolontariusze
służby cywilnej
Pracownicy
Współpracownicy
Pracownicy
innych
organizacji lub
oddelegowani
Razem
14.129
1.850
505
52.229
3.112
12.279
84.104
1.399
121
30
1.251
161
400
3.362
Mieszane
30.609
1.169
275
28.133
1.788
6.810
68.785
Razem
46.137
3.141
810
81.612
5.062
19.489
156.251
Operacyjne
Dystrybucyjne
Źródło: Fundacje we Włoszech – rok 2005
12 Operacyjne − jeśli realizują bezpośrednio usługi użyteczności publicznej poprzez zarządzanie jedną
lub wieloma strukturami, nastawionymi na osiągnięcie takich celów, jak: sanatoria, domy wypoczynkowe,
szkoły, muzea.
Dystrybucyjne −: jeśli wypłacają zasiłki i zapomogi innym podmiotom, realizując w sposób pośredni swoje
cele statutowe.
Mieszane − jeśli realizują oba działania, o których mowa powyżej
20
Jeśli analizuje się dane dotyczące zasobów ludzkich pod kątem ogólnym, można zauważyć tendencję już obserwowaną w odniesieniu do spółdzielni socjalnych, tzn. przewagę personelu kobiecego. Spośród 156.251 osób pracujących w fundacjach 101.666
to kobiety, a pozostałe 54.585 to mężczyźni.
2.1.3
Również w przypadku organizacji wolontariatu odnotowuje się ich wzrost, porównując
z ostatnim Spisem ISTAT13 . Ocenia się przyrost wynoszący 14,9%14 od 1999 r. do 2003
r.; następnie ma miejsce gwałtowny spadek aż do danych z 1995 r., zauważamy jednak, że liczba organizacji wolontariatu wzrosła o 152% − z 8.343 do 21.021.
Wolontariat we Włoszech rozwinął się i charakteryzuje się zwłaszcza:
 silnym zakorzenieniem w rejonach północnych Włoch;
 przewagą niewielkich jednostek organizacyjnych;
 przewagą mężczyzn w wieku między 30 a 54 rokiem życia;
 większym skoncentrowaniem się na działaniach w obszarze pomocy społecznej
i zdrowia;
 zwiększeniem liczby korzystających z jego usług.
W porównaniu z okresem założenia liczba organizacji, które można określić jako młode, tzn.
powstałe po 1991 r.15, staje się coraz wyższa, do tego stopnia, że od 1991 do 2003 r. powstało
61,4% wszystkich organizacji wolontariatu, które funkcjonowały na dzień 31 grudnia 2003 r.
W tabeli 2.8 widać że z 21.021 organizacji wpisanych do rejestru pod koniec 2003 r., wręcz 5.739
(co równe jest 27,3%) powstało w okresie od 1996 do 2000 r. Taki trend wzrostowy utrzymywał
się w czasie, ponieważ w ciągu następnych trzech lat (2001-2003) powstało 2,796 nowych
organizacji, czyli więcej niż połowa organizacji założonych w poprzednim pięcioleciu.
TABELA 2.8 – ORGANIZACJE WOLONTARIATU WEDŁUG OKRESU ZAŁOŻENIA
Do 1980
Razem
1980-1985
1986-1990
1991-1995
1996-2000
2001-2003
Razem
4.267
1.682
2.165
4.372
5.739
2.796
21.021
4.267
1.682
2.165
4.372
5.739
2.796
21.021
Źródło: „Fundacje we Włoszech – rok 2005”
Organizacje wolontariatu pracują w oparciu o wolontariuszy, których liczba w 2003 r.
wynosiła 826 tysięcy. Natomiast pracowników płatnych było na dzień 31 grudnia 2003 r.
tylko 12 tysięcy. Wzrost zarejestrowany od 1995 do 2003 r. wynosił w wartościach procentowych 77% wolontariuszy i 71,40% pracowników.
13 Przypominamy , że wyniki z 2001 r. opierają się na danych z 1999 r.
14 Organizacje wolontariatu we Włoszech – rok 2003”; ISTAT, 2005
15 Jest to rok, w którym odnotowano wielki skok w rozwoju włoskiego wolontariatu dzięki wydaniu
Ustawy ramowej o wolontariacie.
21
Ostatnie spostrzeżenie może dotyczyć sektorów zainteresowania włoskiego wolontariatu, który w 1995 r., podobnie zresztą jak w 2003 r., skupiał głównie organizacje zaangażowane w sektorze opieki zdrowotnej. Zgodnie z tabelą 2.9 w 1995 r. prawie połowa
organizacji (42,4%) była zaangażowana w opiekę zdrowotną (pomoc w domu, pierwsza
pomoc), natomiast drugim obszarem działania, z około 10 punktami różnicy, był sektor
socjalno-pomocowy. W 2003 r. sytuacja zmieniła się i odnotowywano identyczną liczbę
organizacji zaangażowanych w opiekę zdrowotną oraz w sektor socjalno-pomocowy, co
wskazywało na zdolność wolontariatu do dostosowywania się do zmian.
TABELA 2.9 – ORGANIZACJE WOLONTARIATU WEDŁUG SEKTORA DZIAŁANIA
1995
%
2003
%
Zdrowie
3.537
42,40%
5.886
28,00%
Pomoc socjalna
2.545
30,50%
5.844
27,80%
Rekreacja i kultura
976
11,70%
3.069
14,60%
Ochrona cywilna
534
6,40%
2.018
9,60%
Szkolenie
234
2,80%
673
3,20%
Ochrona
środowiska
184
2,20%
925
4,40%
Ochrona i
gwarantowanie
praw
184
2,20%
589
2,80%
Działalność
sportowa
150
1,80%
420
2,00%
0
0,00%
1.589
7,60%
8.343
100,00%
21.021
100,99%
Pozostałe
Razem
Źródło: „Fundacje we Włoszech – rok 2005”
22
3. Dane ekonomiczne i finansowe dotyczące trzeciego sektora
Jak już wielokrotnie wspomniano, cel włoskich organizacji non profit jest zawsze, lub
przeważnie, pozaekonomiczny16, ponieważ są to organizacje niedochodowe. Oznacza
to, że głównym ich celem nie jest generowanie zysku, lecz oferowanie usług użyteczności społecznej. Ekonomika zarządzania, rozumiana jako efektywne nadzorowanie finansów, jest podstawowym wyznacznikiem, którego należy przestrzegać, aby utrzymać
strukturę, a przede wszystkim osiągnąć założony cel.
Niestety, zarządzanie nie zawsze jest uważane za aspekt, na którym należy aspekt
zarządzania pieniędzmi.
A jednak jest sprawą bardzo ważną, aby organizacje trzeciego sektora zaczęły traktować próbę równowagi ekonomicznej jako element strategii przedsiębiorstwa społecznego, co pociąga za sobą konieczność stałego bilansowania polityki kosztów oraz polityki
zasobów. Jednak dla włoskich przedsiębiorstw społecznych bardzo trudne jest znalezienie takiej równowagi.
Aby uzyskać pełny obraz skali ekonomicznej włoskiego trzeciego sektora, musimy jeszcze raz nawiązać do Spisu ISTAT.
W tabeli 3.1 można zobaczyć łączną kwotę wpływów w 1999 r. równą około 38 miliardom euro. Zauważyć można, że większość wpływów pochodzi od organizacji prowadzących działalność typu market17, mimo że jest ich mniej niż organizacji non market
(odpowiednio: 24 miliardy i ok.14 miliardów ).
Przyglądając się konkretnym formom prawnym, można zauważyć, że większe wpływy
wygenerowały stowarzyszenia, zarówno uznane, jak i nieuznane, biorąc pod uwagę
również fakt, że jest ich najwięcej.
16 Wyjątek stanowią organizacje, których misją jest zajmowanie się niektórymi bankructwami na rynku
z punktu widzenia konsumentów, dotyczącymi spółdzielni lub pracowników (spółdzielnie wytwarzające
prace). W tym przypadku cel jest typowo ekonomiczny, mimo że respektowane są wartości społeczne,
środowiskowe i ludzkie).
17 Przez działalność market ISTAT rozumie działalność, której dochody pochodzące ze sprzedaży dóbr
i usług przekraczają 50% kosztów organizacji; jeśli przychody ze sprzedaży, o których mowa powyżej, nie
przekraczają 50% kosztów organizacji, wtedy działalność nazywana jest non market.
23
TABELA 3.1 – WPŁYWY W ZALEŻNOŚCI OD FORMY PRAWNEJ (W TYSIĄCACH EURO)
MARKET
Wpływy
(€)
Stowarzyszenia uznane
Fundacje
Stowarzyszenia nieuznane
Komitety
Pozostałe formy
RAZEM
NON MARKET
liczba istniejących
przedsiębiorstw
Wpływy
(€)
liczba istniejących
przedsiębiorstw
Razem
Wpływy
(€)
Iiliczba istniejących
przedsiębiorstw
€ 6.589,68
€ 2.495,99
€ 5.437,86
€110,16
€2.841,04
2 1.253
1 .077
4 9.071
5 56
4 .260
€3.276,11
€ 2.698,90
€ 6.469,44
€109,48
€174,59
40.056
1.931
91.681
3.276
391
€9.865,79
€5.194,90
€11.907,30
€219,64
€3.015,64
61.309
3.008
140.752
3.832
4.651
€6.318,58
€ 23.793,33
3 .321
79.538
€1.239,86
€13.968,38
4.540
141.875
€ 7.558,44
€ 37.761,71
7.861
221.413
Źródło: Opracowanie danych ze Spisu ISTAT 2001
Daną o dużym znaczeniu jest klasyfikacja wpływów w zależności od pochodzenia.
Wpływy z przedsiębiorstw społecznych posiadają dwa główne źródła pochodzenia:
publiczne i prywatne.
Przez źródło publiczne rozumie się przychody pochodzące z:
 zapomóg i opłat przekazanych bezpłatnie przedsiębiorstwom społecznym przez
instytucje publiczne − zarówno krajowe, jak i międzynarodowe;
 dochodów pochodzących z umów i/lub porozumień z instytucjami.
Przez źródło prywatne natomiast rozumie się wpływy wygenerowane z:
 składek członków lub wspólników;
 dochodów ze sprzedaży dóbr i/lub usług;
 darowizn, datków i zapisów w testamencie;
 zysków finansowych i kapitałowych.
Z porównania z klasyfikacją wpływów (tabela 3.2 i tabela 3.3.) wynika, że całkowita wysokość zarejestrowanych w 1999 r. wpływów składa się:
 w 27,52% z dochodów i umów i/lub układów z instytucjami publicznymi, tak krajowymi, jak i międzynarodowymi;
 w 26,37% z dochodów ze sprzedaży dóbr i usług;
 w 16,66% ze składek członków i wspólników.
Poniżej 10% stanowią kwoty związane z zapomogami i opłatami publicznymi i/lub prywatnymi lub zyskami finansowymi i kapitałowymi, natomiast niewielkie kwoty pochodzą
z darowizn, datków i zapisów.
24
TABELA 3.2 – WPŁYWY W ZALEŻNOŚCI OD FORMY PRAWNEJ I ŹRÓDŁA (W MILIONACH EURO)
WPŁYWY ZE ŹRÓDEŁ PUBLICZNYCH
Składki
członków
(udziały)
WPŁYWY ZE ŹRÓDEŁ PRYWATNYCH
Zapomogi i
opłaty bezpłatne od instytucji
i/lub organów
publicznych
krajowych i
międzynarodowych
Dochody z
umów i/lub
układów z
instytucjami i/
lub instytutami
publicznymi
krajowymi i
międzynarodowymi
Dochody
wynikające
ze
sprzedaży
dóbr i usług
Darowizny,
Zyski
prezenty finansowe i
i zapisy w kapitałowe
testamencie
Pozostałe
przychody
ze źródeł
prywatnych
Razem
1.084,66 €
2.461,04 €
1.901,94 €
2.723,16 €
458,16 €
608,31 €
728,52 €
9.865,79 €
Fundacje
568,42 €
1.624,26 €
222,59 €
651,14 €
169,24 €
1.405,31 €
553,94 €
5.194,90 €
Stowarzyszenia
nieuznane
952,70 €
1.568,64 €
3.910,74 €
3.337,93 €
340,56 €
468,26 €
1.328,48 €
11.907,30 €
Komitety
22,98 €
24,71 €
39,26 €
41,00 €
62,78 €
7,15 €
21,76 €
219,64 €
Spółdzielnie
socjalne
77,32 €
1.788,26 €
55,95 €
907,92 euro
27,68 €
9,85 €
148,67 €
3.015,64 €
519,98 €
2.925,38 €
260,04 €
2.295,99 €
178,19 €
556,06 €
922,80 €
7.558,44 €
3.226,05 €
10.392,30 €
6.290,53 €
9.957,14 €
1.236,60 €
3.054,93 €
3.604,15 €
37.761,71 €
Formy prawne
Stowarzyszenia
uznane
Pozostałe formy
RAZEM
TABELA 3.3. – RODZAJ WPŁYWÓW W STOSUNKU DO WSZYSTKICH WPŁYWÓW (%)
WPŁYWY ZE ŹRÓDEŁ PUBLICZNYCH
Procent
specyficznych przychodów
wobec
ogółu przychodów
Zapomogi i
opłaty bezpłatne od
instytucji i/
lub organów
publicznych
krajowych i
międzynarodowych
Dochody z
umów i/lub
układów z
instytucjami i/
lub instytutami publicznymi krajowymi
i międzynarodowymi
Składki
członków
(udziały)
Dochody
wynikające
ze sprzedaży
dóbr i usług
Darowizny,
prezenty
i zapisy w
testamencie
Zyski finansowe i
kapitałowe
Pozostałe
przychody
ze źródeł
prywatnych
Razem
8,54%
27,52%
16,66%
26,37%
3,27%
8,09%
9,54%
100,00%
25
Z zamieszczonych danych wynika, że podstawowym źródłem zysku dla trzeciego sektora we Włoszech jest współpraca z sektorem publicznym. Wiąże się to zwłaszcza
z umowami i/lub kontraktami z tym sektorem. Z jednej strony wskazuje to na znaczenie,
jakie trzeci sektor odgrywa w rozwoju działań walfare state wśród instytucji publicznych,
ale z drugiej strony jest to pierwszy powód deficytu finansowego włoskich przedsiębiorstw społecznych, i w tym sensie jest to powód do zmartwień.
Drugim poważnym źródłem zysku, tym razem prywatnym, są dochody pochodzące ze
sprzedaży dóbr i usług, czyli z działalności organizacji.
3.1
Aktualne dane
Jak już wspomniano, dane przedstawione w niniejszym rozdziale dotyczą Spisu ISTAT
2001 w oparciu o dane z 1999 r. Można dodać z pewną dokładnością, że sytuacja
obecna odzwierciedla tendencję w trzecim sektorze we Włoszech w ostatnich 20 latach. Trzeba jednak pamiętać, że mimo że wartości wytworzone przez sektor rosły wraz
z upływem lat, ich struktura pozostała prawie identyczna i zgodna z opisaną tendencją.
3.1.1
W 2005 r. włoskie spółdzielnie socjalne zadeklarowały łączną wartość produkcji równą
6.381 milionów euro, podwajając w ten sposób przychody w porównaniu z danymi z
1999 r. o kwotę średnią równą 866 tysięcy euro. Natomiast w stosunku do roku 2003
wartość ta wzrosła o około jedną trzecią.
TABELA 3.4 – WPŁYWY WEDŁUG RODZAJU SPÓŁDZIELNI SOCJALNEJ (W MILIONACH EURO)
Wpływy (VA)
Wpływy (%)
Kwota średnia
Wpływy (VA)
Wpływy (%)
Kwota średnia
Typ A
Typ B
3.106.648,00 euro
Razem
Konsorcjum
Konsorcjum
Rok 2003
1.019.792,00 euro
169,580,00 euro
529.941,00 euro
4.825.961,00 euro
64,37%
21,13%
3,51%
10,98%
100,00%
838,40 euro
515,20 eueo
680,90 euro
2.355,30 euro
783,60 euro
4.132.604,00 euro
Rok 2005
1.353,616,00 euro
214.638,00 euro
680.417,00 euro
6.381.275,00
64,76%
21,21%
3,36%
10,66%
100,00%
951,10 euro
559,60%
681,40 euro
2.395,80 euro
866,70 euro
Źródło: Opracowanie danych ISTAT
W roku 2005 największa wartość wytworzona należy do spółdzielni typu A, która gromadzi 64,76% dochodów i stanowi 59% spółdzielni ogółem. Następnie są spółdzielnie
typu B (21,21%), konsorcja (10,66%) oraz spółdzielnie mieszane (3,36%). Taka sytuacja odzwierciedla w pełni rozkład wartości z 2003 r.
26
Jeśli chodzi o źródło finansowania, bezwzględna większość spółdzielni socjalnych
(65,9% działających w 2005 r.) rejestruje wpływy o pochodzeniu przeważnie publicznym, natomiast 34,1% wpływy o źródle przeważnie prywatnym.
Obraz ten dzieli się w zależności od typu spółdzielni. Z finansowania publicznego korzystają przede wszystkim spółdzielnie typu A (72,8%), natomiast mniej jest spółdzielni
typu B (53,1%). Konsorcja i spółdzielnie mieszane korzystają ze źródeł finansowania
dość podobnych do wszystkich spółdzielni socjalnych.
TABELA - 3.5 – SPÓŁDZIELNIE SOCJALNE WEDŁUG ŹRÓDŁA GŁÓWNEGO FINANSOWANIA
I WEDŁUG TYPU – ROK 2005
%
Głównie
prywatne
%
Głównie
publiczne
Razem
%
Typ A
1.182 27,20%
3.163
72,80%
4.345
100,00%
Typ B
1.135 46,90%
1.284
53,10%
2.419
100,00%
104 33,00%
211
67,00%
315
100,00%
93 32,70%
191
67,30%
284
100,00%
2.511 34,10%
4.852
65,90%
7.363
100,00%
Podmiot mieszany
Konsorcja
Razem
3.1.2
Fundacje
W 2005 r. fundacje zarejestrowały wielkość przychodów równą łącznie 15,6 miliardów
euro, przy średniej na organizację wynoszącej około 3,3 milionów euro, czyli kwotę potrojoną w porównaniu do danych z 1999 r.
TABELA 3.6 – PRZYCHODY WEDŁUG TYPU FUNDACJI – ROK 2005 (W MILIONACH EURO)
Wpływy (VA)
Wpływy (%)
Kwota średnia
Operacyjne
Dystrybucyjne
Mieszane
Razem
3.647.195,00 euro
3.784.607,00
euro
8.193.696,00 euro
15.625.498,00
euro
23,34%
24,22%
52,44%
100,00%
1.560,00 euro
4.013,40 euro
5.694,00 euro
3.310,50 euro
Wpływy są bardziej skoncentrowane w fundacjach typu mieszanego, które mimo że
stanowią tylko 30,5% łącznej liczby aktywnych fundacji w roku 2005, gromadzą 52,44%
ogólnej wartości wpływów. I odwrotnie, fundacje operacyjne, które są najliczniejsze (49,5% ogólnej liczby działających jednostek), gromadzą tylko 23,34% wpływów.
27
W środku, chociaż blisko fundacji operacyjnych, znajdują się fundacje dystrybucyjne,
które gromadzą 24,22% wpływów. Średnie kwoty wpływów na fundację są zgodne z
powyżej opisaną tendencją.
W odniesieniu do źródeł finansowania 78,11% fundacji aktywnych preferuje wpływy
pochodzące w przeważającym stopniu ze źródeł prywatnych, podczas gdy 21,89% rejestruje wpływy w przeważającym stopniu ze źródeł publicznych.
96% fundacji typu dystrybucyjnego finansuje się wpływami ze źródeł przeważnie prywatnych, natomiast finansowanie ze źródeł publicznych dotyczy w większym stopniu
fundacji typu operacyjnego (31% jednostek).
TABELA 3.7 – FUNDACJE WEDŁUG PRZEWAŻAJĄCEGO ŹRÓDŁA FINANSOWANIA
ORAZ TYPU – ROK 2005
Przeważnie
prywatne
%
Przeważnie
publiczne
%
Razem
%
Operacyjne
Dystrybucyjne
1.613
905
69,00%
96,00%
725
38
31,00%
4,00%
2.338
943
100,00%
100,00%
Mieszane
Razem
1.168
3.687
81,20%
78,11%
271
1.033
18,80%
21,89%
1.439
4.720
100,00%
100,00%
Analiza wielkości wpływów według rodzaju pozycji pokazuje, że na poziomie łącznym
wpływy fundacji pochodzą w 22,2% (6,5% plus 15,7%) ze źródeł publicznych i w 77,9%
ze źródeł prywatnych. W fundacji typu dystrybucyjnego kwota pochodząca ze źródeł
prywatnych stanowi prawie całość wpływów (99,6%), na co w przeważającej części
składają się dochody kapitałowe. Niższy poziom natomiast notuje się w fundacjach operacyjnych (45,6%).
TABELA 3.8 – WPŁYWY WEDŁUG POZYCJI BILANSU I RODZAJU – ROK 2005
– (WARTOŚĆ PROCENTOWA OGÓŁEM = 100)
Operacyjne
Mieszane
Razem
WPŁYWY ZE ŹRÓDEŁ
PUBLICZNYCH
Zapomogi Przychody
i wpłaty
z umów
i/lub
układów
20,9%
33,4%
0,1%
3,0%
6,5%
0,2%
15,0%
15,7%
Udziały
Wpłaty
fundatora
Przychody
ze
sprzedaży
Dary i
1,4%
3,9%
30,3%
2,5%
0,0%
48,2%
25,6%
10,0%
2,6%
4,5%
0,3%
6,2%
10,4%
1,3%
3,4%
2,7%
Zyski
kapitałowe
Pozostałe
wpływy
ze źródeł
0,9%
2,8%
4,7%
0,5%
1,1%
0,9%
86,0%
17,3%
30,6%
1,5%
3,2%
3,2%
Razem
Źródło: „Fundacje we Włoszech – rok 2005”, ISTAT
Z tabeli 3.9 wynika, że typ finansowania zmienia się w zależności od rodzaju fundacji.
Fundacje operacyjne preferują prawie równowagę w podziale między wpływami ze źródeł prywatnych i wpływami ze źródeł publicznych. I przeciwnie, fundacje typu mieszanego oraz typu dystrybucyjnego preferują wpływy ze źródeł prywatnych.
28
TABELA 3.9 - SYNTEZA
Wpływy ze źródła publicznego
Wpływy ze źródła prywatnego
Operacyjne
54,3%
45,6%
Dystrybucyjne
0,3%
99,6%
Mieszane
18,0%
82,0%
Razem
22,2%
77,9%
3.1.3
Łączna liczba organizacji wolontariatu zwiększyła się w ostatnich latach, co jest symptomem silnego pozytywnego impulsu w tym sektorze.
Ogólna wartość wpływów zmieniła się z 675 milionów euro w 1999 r.18 na 1.426 milionów euro, przy średnim wpływie na organizację, który w 1997 r. wynosił 58 milionów
euro, natomiast w 2003 r. − 77 milionów euro.
Rok
Kwota
(kwoty w
tysiącach euro)
1997
1999
2001
2003
674.945,00 €
918.805,00 €
1.100.736,00 €
1.426.298,00 €
Analizując źródła wpływów organizacji wolontariatu, zauważyć można odwrócenie tendencji. Jeśli w 1997 r. organizacje wolontariatu preferowały publiczne źródła wpływów
(aż 35,70% organizacji istniejących w 1997 r. właśnie do takich źródeł się odwoływało),
to w roku 2003 organizacje preferowały wpływy ze źródeł prywatnych, to znaczy pochodzące z własnej działalności. Taki stan rzeczy odzwierciedla tendencję pokazaną już w
pierwszym rozdziale: przedsiębiorstwa społeczne z upływem lat utraciły swój charakter zwykłych organizacji charytatywnych i zbliżyły się do wizji efektywnego w działaniu
przedsiębiorstwa.
TABELA 3.10 – ORGANIZACJE WOLONTARIATU W PODZIALE NA ŹRÓDŁO WPŁYWÓW
Rok
Tylko prywatne
Przeważnie
prywatne
Przeważnie
publiczne
Tylko publiczne
1997
24,90%
33,70%
35,70%
5,70%
2003
29,80%
35,10%
29,90%
5,20%
Źródło: „Organizacje wolontariatu we Włoszech – rok 2003”, ISTAT
18
Patrz „Organizacje wolontariatu we Włoszech – rok 2003”, ISTAT 2005
29
4. Ulgi podatkowe dla trzeciego sektora
Jak już wspomniano w rozdziale 1, prawodawstwo włoskie nie obejmuje w sposób pełny i wyczerpujący trzeciego sektora. Próbuje jednak wprowadzić ułatwienia poprzez
włączenie do rozporządzeń prawnych takich kryteriów, które mogą dotyczyć również
podmiotów w nim działających. Chodzi tu np. o Ustawę 460 z 1977 r.19, która dotyczy
głównie procedur podatkowych w odniesieniu do instytucji niehandlowych, ale wprowadzono do niej pojęcie organizacji niedochodowych użyteczności społecznej (ONLUS),
próbując zdefiniować ich kryteria klasyfikacji.
4.1
Organizacje niedochodowe użyteczności społecznej – ONLUS
Rozporządzenie z mocą ustawy 460/97 reguluje pośrednio kwestie podmiotów, działających
w trzecim sektorze. Przewidziano w nim – w odniesieniu do takiej działalności – ułatwienia
i ulgi podatkowe, które mogą pomóc w działaniu oraz podnieść ich znaczenie społeczne.
Trzeba jednak podkreślić, że o ile wszystkie podmioty ONLUS należą do trzeciego sektora, to nie wszystkie podmioty działające w trzecim sektorze mają status ONLUS. Aby
go uzyskać, a więc móc korzystać ze wszystkich przewidzianych ułatwień, muszą być
spełnione określone wymagania.
I rzeczywiście, o ile organizacje wolontariatu, spółdzielnie socjalne i organizacje pozarządowe mają prawo do nazwy ONLUS, w odniesieniu do pozostałych przedsiębiorstw
normy prawne narzucają różne ograniczenia statutowe oraz księgowe, m. in.:
- cel instytucjonalny polegający na prowadzeniu wyłącznie działalności użyteczności społecznej w sektorach pomocowych oraz dobroczynności, kooperacji
przy rozwoju, szkolenia i badań, zachowania czystości środowiska oraz ochrony
zasobów naturalnych, sztuki, kultury oraz sportu;
- statut zawierający wymagania w odniesieniu do demokracji i przejrzystości;
- zakaz podziału zysku, również w sposób pośredni;
- rygorystyczne normy dotyczące przestrzegania przepisów podatkowych.
4.2
Ulgi podatkowe dla organizacji ONLUS
Najważniejsze nowości wprowadzone do tej Ustawy dotyczą:
- wytwarzania przez organizacje ONLUS dochodu podlegającego opodatkowaniu;
- darowizn na rzecz organizacji ONLUS;
- solidarnościowych papierów wartościowych;
- IVA (Podatek od wartości dodanej od towarów i usług - VAT).
19 Rozporządzenie z mocą Ustawy 460/97 „Uporządkowanie prawodawstwa podatkowego dotyczącego
instytucji niehandlowych oraz organizacji niedochodowych użyteczności społecznej”
30
4.2.1
Dochód podlegający opodatkowaniu
Pierwszym ułatwieniem wynikającym z rozporządzenia jest sposób tworzenia dochodu
podlegającego opodatkowaniu. Ustawa mówi, że instytucjonalna działalność prowadzona przez organizacje ONLUS20 nie stanowi działalności handlowej i że przychody powstałe w wyniku prowadzenia działalności bezpośrednio związanej nie mają wpływu na
powstanie dochodu podlegającego opodatkowaniu. Oznacza to, że działalność instytucjonalna jest całkowicie wyłączona z obszaru handlowego, a więc niepodległa w całości
podatkowi dochodowemu. W odróżnieniu od działalności instytucjonalnej działalność
związana natomiast ma wpływ na powstawanie dochodu podlegającego opodatkowaniu, a więc w odniesieniu do tej działalności istnieje obowiązek prowadzenia „normalnych” zapisów księgowych, które są wymagane w przypadku instytucji handlowych.
4.2.2
Darowizny
W ustawie przewidziano, że pieniądze przekazane na rzecz organizacji ONLUS można
odliczyć:
- w przypadku osób fizycznych − jeśli kwota nie przekracza progu 4 milionów starych lirów włoskich (około 2.000,00 euro) i jeśli pieniądze zostały przekazane
za pośrednictwem banku, poczty lub za pokwitowaniem lub też kartą kredytową
itd.;
- w przypadku osób prawnych − jeśli kwota nie przekracza progu 4 milionów starych lirów włoskich (około 2.000,00 euro lub 2% deklarowanego dochodu przedsiębiorstwa.
W przypadku osób prawnych przewidziane jest ponadto odliczenie dotyczące przekazania dobra/ usługi w naturze, pod warunkiem udokumentowania tego przekazania.
4.2.3
Solidarnościowe papiery wartościowe
Do rozporządzenia wprowadzono ponadto nową formę papierów wartościowych – obligacji na rzecz organizacji ONLUS. W rozporządzeniu wprowadzono Obligacje solidarnościowe, które następnie zostały poddane regulacjom prawnym z 8 czerwca 1999,
nr 328 Ministerstwa Skarbu przy współpracy Ministerstwa Finansów.
W praktyce chodzi o specjalną formę obligacji emitowanych przez bank lub innego pośrednika finansowego, z których wpływy (pod postacią narosłych odsetek) są w całości
przekazywane w formie pożyczki organizacji ONLUS. Aby zachęcić do korzystania z takich papierów, w ustawie podano, że różnica między stopą rzeczywistą a stopą referencyjną może zostać odliczona przez przedsiębiorstwo emitujące od dochodu przeznaczonego do opodatkowania. A więc, im niższa będzie stopa referencyjna, tym większa
będzie korzyść podatkowa dla przedsiębiorstwa emitującego.
20 Wyjątek stanowią spółdzielnie socjalne, w odniesieniu do których, mimo że prawnie są organizacjami ONLUS, takie wyróżnienie nie ma zastosowania, ponieważ wszystkie prowadzą działalność typu
handlowego.
31
4.2.4
Podatek VAT (IVA)
Ta część rozporządzenia jest z całą pewnością najbardziej interesująca dla większości
organizacji trzeciego sektora. Przewidziano w niej zwolnienie z podatku VAT w przypadku: bezpłatnych usług reklamowych promujących działalność instytucjonalną organizacji ONLUS, usług transportu chorych i rannych, usług pomocy w domu oraz usług
edukacyjnych i dydaktycznych21.
Ponadto są zwolnione z podatku VAT zakupy sprzętu przeznaczonego do prowadzenia
działalności instytucjonalnej organizacji ONLUS oraz sprzętu przeznaczonego bezpośrednio dla beneficjentów tej działalności. W przypadku działalności instytucjonalnej nie
ma ponadto potrzeby wystawiania paragonów fiskalnych ani też rachunków fiskalnych,
co oczywiście jest obowiązkiem w przypadku działalności związanej.
4.2.5
Pozostałe ulgi podatkowe
Pozostałymi korzyściami podatkowymi przewidzianymi w rozporządzeniu w odniesieniu
do organizacji ONLUS są:
- zwolnienie z opłaty skarbowej,
- zwolnienie z opłat za koncesje rządowe,
- zwolnienie z niektórych podatków lokalnych,
- zwolnienie z podatków od spadków i darowizn,
- zwolnienie z podatku od wzrostu wartości nieruchomości oraz odnośnego podatku zastępczego,
- zwolnienie w dziedzinie opłat lokalnych,
- ulgi w dziedzinie opłat rejestrowych,
- ulgi w podatku od spektakli,
- ulgi przy loteriach, grach losowych, loteriach fantowych i imprezach dobroczynnych.
4.3
Ulgi dla spółdzielni socjalnych
Szczególny nacisk położono na ułatwienia, które włoski system prawny zastrzega sobie dla spółdzielni socjalnych. W wyniku Ustawy 381 z 1991 r. oraz kolejnej ustawy 59
z 1992 r., postanowiono w odniesieniu do spółdzielni socjalnych:
- jeśli są typu B, to nie są zobowiązane do wpłacania żadnej składki na ubezpieczenia oraz zdrowotnej od pracowników ze sfery wykluczonych; mogą płacić składki
na ubezpieczenie od pracowników-wspólników od wynagrodzenia umownego;
- nie płacą podatku od spadków i darowizn;
- zmniejszone są podatki katastralne i hipoteczne należne w związku z umowami
o pożyczkach lub wynajmie nieruchomości przeznaczonych oczywiście na działalność spółdzielni
- w przypadku spółdzielni typu A podatek VAT od świadczonych usług jest obniżony do 4%.
21 Usługi takie nie są jednak zwolnione z podatku VAT, jeśli wykonywane są w celu spełnienia
zobowiązań wynikających z akcji ofertowej i/lub kontraktów.
32
5. Trzeci sektor i narzędzia finansowania
Problemem trzeciego sektora, nawet uwzględniając jego specyficzną działalność, jest
zawsze próba znalezienia równowagi finansowej. Przez pojęcie to należy rozumieć
osiągnięcie równowagi między przychodami i rozchodami. Aby zapewnić tę równowagę, należy na bieżąco kontrolować sytuację, aby nie dopuścić do utraty płynności finansowej.
Biorąc pod uwagę niewielkie zasoby będące w dyspozycji trzeciego sektora oraz rodzaj
prowadzonej działalności, krytycznym momentem przedsiębiorstwa społecznego jest
właśnie moment, w którym musi stale wyprzedzać zapotrzebowanie na środki, a więc
szukać ich na rynku − tak publicznym, jak i prywatnym. To koło, które można by nazwać błędnym kołem, powoduje, że powstaje zapotrzebowanie na specjalne narzędzia
finansowe dostosowane do takich wymagań, które różni oferenci, zarówno publiczni,
jak i prywatni, w dziedzinie finansów etycznych lub tradycyjnych starają się zapewnić.
Poniżej przeanalizowano niektóre narzędzia oferowane przez:
- tradycyjny sektor bankowy;
- sektor publiczny;
- sektor non profit.
5.1
Tradycyjny sektor bankowy
Tradycyjny sektor bankowy zawsze patrzył na trzeci sektor z dystansem, ponieważ
bardzo często był on postrzegany jako klient niegodny zaufania. Dopiero w ostatnich latach, widząc jak szybko rozwijają się przedsiębiorstwa społeczne oraz jaki potencjalny
popyt reprezentują, tradycyjny sektor bankowy stara się stworzyć i dostosować produkty i warunki do potrzeb trzeciego sektora.
Pierwszymi instytucjami we Włoszech, które wyszły naprzeciw przedsiębiorstwom społecznym, były spółdzielcze banki kredytowe, ponieważ to właśnie one ze względu
na formę i misję były powiązane ze światem spółdzielczym. Spółdzielcze banki kredytowe22 są to spółki spółdzielcze, działające nie dla zysku, w których można odnaleźć
doświadczenia w demokracji gospodarczej mieszczące się w logice przedsiębiorczości. Ich założeniem jest ułatwienie uczestniczenia w życiu gospodarczym i społecznym
oraz umożliwienie każdemu członkowi, przynajmniej w części, bycie autorem własnego osobistego rozwoju. Spółdzielcze banki kredytowe powstają więc z jednego powodu − konieczności umożliwienia jak największej liczbie osób uzyskania pożyczki na
najkorzystniejszych warunkach w porównaniu z warunkami oferowanymi przez banki
tradycyjne oraz próba codziennego wspólnego działania w ramach przedsiębiorczości
i solidarności na rzecz osób i ich możliwości samofinansowania.
22
Strona www.credioccperativo.it
33
Na początku spółdzielcze banki kredytowe to Kasy chłopskie i rzemieślnicze, działające
na przełomie XIX i XX wieku. Były to spółdzielnie zainspirowane przez szkoły społeczne
Kościoła katolickiego, który spełniał rolę decydującą przy motywowaniu prostych ludzi
z klasy chłopskiej (zwłaszcza rolników i rzemieślników, a więc kategorie najliczniejsze
i szczególnie wrażliwe) do wyzwalania się z biedy oraz rozpowszechnionego zjawiska
lichwy. Od tamtej pory kasy chłopskie i rzemieślnicze utrzymywały ścisłą więź z tym obszarem, splatając swoją historię z historią wspólnoty tak bardzo, że zdobyły przydomek
„banku lokalnego”.
Właśnie w związku z tą bliskością z danym terenem spółdzielcze banki kredytowe zawsze miały wśród własnych uprzywilejowanych beneficjentów przedsiębiorców z trzeciego sektora.
Ostatnio włoski Spółdzielczy Bank Kredytowy stworzył projekt współpracy międzynarodowej w Ekwadorze − Projekt mikrofinansów Campesina23. Doświadczenia w Ekwadorze to współpraca między strukturami lokalnymi finansów ludowych w Ekwadorze
i Włoską Spółdzielnią Kredytową, a przede wszystkim wymiana doświadczeń, informacji i zasobów.
Osobnego rozważenia wymagają fundacje bankowe jako instytucja łącząca organizacje non profit oraz sektor tradycyjnych banków.
Ten typ fundacji to obszar non profit − prywatny i niezależny, który powstał na początku lat 90-tych na bazie działań o charakterze społecznym, które − obok tradycyjnego
udzielania kredytów − prowadziły kasy oszczędnościowe i Banki Monte.
Fundacje bankowe powstały, by skostniały włoski system bankowy uczynić bardziej
konkurencyjnym oraz dostosowanym do nowych dyrektyw Wspólnoty Europejskiej.
Wspólnota ta wprowadziła w międzyczasie procesy liberalizacji i prywatyzacji gospodarki, co było całkowicie sprzeczne z wszelką „pomocą państwa” oraz ingerencją tegoż
państwa w zarządzanie sektorem udzielania kredytów.
Na początku lat 90- tych we Włoszech nastąpił rozdział funkcji prawa publicznego od funkcji
przedsiębiorczości systemu bankowego, co w konsekwencji doprowadziło do powstania
dwóch odmiennych rzeczywistości: fundacji bankowych i przedsiębiorstwa bankowego.
Zgodnie z taką zasadą fundacja zarządzała pakietem większościowym banku uczestnika, posiadając kontrolę, lecz nie wykonując funkcji bankowej. Uzyskane dywidendy
były więc rozumiane jako narzędzia działalności instytucjonalnej fundacji, która musiała
wypełniać założenia związane z interesem publicznym oraz użyteczności społecznej.
Po wydaniu rozporządzenia z mocą ustawy 153/1999 następuje kolejne zdefiniowanie
roli fundacji bankowych, które tracą kontrolę nad bankiem uczestnikiem24 i stają się
jednostkami prawa prywatnego, całkowicie autonomicznymi, wchodząc jednocześnie
23 Patrz strona: www.ecuador.bcc.it
24 Aby wyjaśnić problem niejasności między funkcją kontrolną a funkcją użyteczności publicznej fundacji.
34
w obszar organizacji non profit. W rozporządzeniu, o którym mowa powyżej w artykule
2, fundacje bankowe zostały zdefiniowane jako:
„(…) osoby prawne prywatne niemające na celu zysku, posiadające pełną autonomię
statutową i zarządczą. Realizują wyłącznie cele związane z użytecznością społeczną
oraz z promowaniem rozwoju gospodarczego, zgodnie z postanowieniami odpowiednich statutów.”
Obecnie we Włoszech istnieje 8825 fundacji bankowych, które realizują wyłącznie cele
związane z użytecznością społeczną oraz z promocją rozwoju gospodarczego. Dysponują one ogromnym majątkiem, który pochodzi nie tylko od danego banku, lecz również
ze spadków i/lub darowizn. Inwestują one w różną działalność, m.in:
- badania naukowe,
- szkolenia,
- sztukę,
- zdrowie.
Zyski z dobrego zarządzania inwestycjami dają fundacjom środki na utrzymanie własnej działalności instytucjonalnej, czyli pomocy w rożnych obszarach zainteresowań
poprzez projekty realizowane albo samodzielnie, albo też przez podmioty zewnętrzne,
prywatne i publiczne, pod warunkiem, że są one non profit.
W 2005 r.26, włoskie fundacje bankowe przekazały łącznie darowizny na kwotę 1.374
milionów euro (+7,8% z 1.274,9 milionów euro w 2004 r.) w następujący sposób:
TABAELA 5.1 – PROCENTOWY ROZKŁAD ROZCHODÓW DO SEKTORA BENEFICJENTÓW
Procentowy rozkład rozchodów do sektora beneficjentów
2004
Sztuka, działalność i dobra kultury
Wolontariat, filantropia i dobroczynność
Pomoc społeczna
Edukacja, kursy i szkolenia
Badania
Zdrowie publiczne
Rozwój lokalny
Sport i rekreacja
Ochrona i jakość środowiska
Rodzina i wartości powiązane
Prawa cywilne
Religia i rozwój duchowy
Zapobieganie przestępczości i
bezpieczeństwo publiczne
RAZEM
2005
Ilość w %
37,2
11,0
11,9
15,7
5,8
5,8
4,6
5,1
1,8
0,3
0,1
0,6
0,1
Kwota w %
32,2
13,2
10,7
11,8
10.3
11,5
6,2
1,2
1,7
0,8
0,0
0,2
0,1
Ilość w %
36,0
11,8
13,1
15,3
5,8
5,5
4,5
5,5
1,4
0,5
0,3
0,4
0,0
Kwota w %
30,6
15,6
11,6
11,5
10,4
8,8
6,9
1,9
1,5
0,5
0,3
0,2
0,1
100%
100%
100%
100%
Źródło: ACRI
25
26
Dane dostarczone przez ACRI (Associazione di Fondazioni e Casse di risparmio s.p.a.)
Dane dostarczone przez ACRI
35
Jak widać, 30,6% rozchodów w 2005 r. było adresowane do sektora sztuki. W ten sektor fundacje bankowe zaangażowane są najbardziej (32,2% całkowitych rozchodów
w 2004 r. ).
Ostatnio w sektorze banków tradycyjnych powstał Banca Prossima27 − bank założony
przez grupę Intesa San Paolo, który zaczął działać w listopadzie 2007 r. Banca Intesa,
mimo że nie powstał na bazie doświadczeń spółdzielczych oraz solidarności społecznej, to jednak chce wyjść naprzeciw potrzebom trzeciego sektora.
Chodzi tu o produkt, który powstał w sektorze banków tradycyjnych, a jest dedykowany w całości trzeciemu sektorowi. Produkt ten to kredyt, a nie pożyczka na warunkach
uprzywilejowanych, na najlepszych warunkach rynkowych dla wszystkich klientów.
Banca Prossima potwierdza, że posiada pełną ofertę specjalnych produktów i usług,
stworzonych przy współpracy z organizacjami trzeciego sektora i przeznaczonych dla
przedsiębiorstw społecznych oraz instytucji religijnych.
Banca Prossima twierdzi, że opracował różne narzędzia, takie jak Rating dla przedsiębiorstw społecznych do wyceny takich przedsiębiorstw, które mimo że działają na zasadach podobnych do tradycyjnych metod działania banków, składają się z elementów
charakterystycznych dla organizacji non profit, takich jak na przykład skuteczny fundraising, sukces w projektach finansowanych przez administrację publiczną i fundacje, zarządzanie wewnętrzne, co otwiera nowy rozdział w systemie oceny przedsiębiorstw społecznych.
Grupa Intesa San Paolo zasiliła Banca Prossima początkowym kapitałem zakładowym
w wysokości 120 milionów euro. Zamiarem banku jest przeznaczenie części wygenerowanych zysków na rozwój banku. Natomiast część, zgodnie z intencjami, powinna
być przeznaczona do utrzymania wartości kapitału w celu zagwarantowania utrzymania
banku. Następna część będzie służyła do ustanowienia Funduszu rozwoju przedsiębiorstw społecznych, co umożliwi prowadzenie działań tego typu podmiotów oraz projektów, które – w przeciwnym przypadku – byłyby wyłączone z kredytu.
Założeniem Banca Prossima w pierwszych 3 latach działalności (2007-2009) jest obsługiwanie co roku w całych Włoszech co najmniej o 10 tysięcy organizacji więcej oraz
zasilanie wyżej wymienionego funduszu aż do osiągnięcia 20 milionów euro, aby zapewnić pożyczki na kwotę równą 80 milionów euro.
Kolejnym celem jest motywowanie do realizacji projektu sieciowych, podobnie jak to
miało miejsce z Projektem PAN (Projekt żłobków), poprzez który Grupa Intesa San Paolo sfinansowała powstanie 260 żłobków we Włoszech.
W obszarze operacyjnym będzie to bank wykorzystujący narzędzia kredytowe, a nie
narzędzia preferencyjnego kredytu, ale na warunkach rynkowych lepszych zarówno dla
klientów „solidnych”, jak i dla klientów „mniej godnych zaufania”.
27 Wszystkie dane na temat Banca Prossima opierają się na Komunikacie prasowym, który Grupa
Intesa San Paolo opublikowała 29 października 2007 r.
36
Nowy bank będzie się opierał na sieci filii, którą grupa Intesa San Paolo posiada w całych Włoszech i która składa się z 6200 filii grupy, 60 jednostek lokalnych i 100 specjalistów na całym obszarze, a liczba Intesa San Paolo wynosi już 50 tysięcy.
5.2
Sektor publiczny
Jak już zauważyliśmy w poprzednich rozdziałach, istnieje silne powiązanie między sektorem organizacji non profit a sektorem publicznym, wynikające z zasady świadczenia
pomocy przez oba te sektory: organizacje zapewniają usługi sektorowi publicznemu,
natomiast sektor publiczny zapewnia pokrycie potrzeb finansowych sektora non profit.
Współpraca między dwoma sektorami może następować w różnych układach: od umowy o dostarczanie usług do umowy partnerskiej.
W przypadku pierwszego rodzaju umowy rola pośrednictwa administracji publicznej jest
czysto formalna, natomiast silna jest jej rola ekonomiczna, tzn. rola podmiotu finansowego. Procedura jest następująca: organizacja non profit dostarcza usługi welfare,
które administracja publiczna określa i klasyfikuje, lecz którymi woli zarządzać w formie
kontraktowania usług i na które asygnowane są publiczne środki. Organizacja zarządza
takimi usługami, zgodnie z tym, co zostało ściśle ustalone z administracją publiczną.
Natomiast umową bardziej elastyczną i efektywną jest umowa partnerska. Zgodnie
z tym modelem podmiot publiczny oraz podmiot non profit pracują razem przy projektach, integrując swoje siły.
Jednak fundusze wykorzystywane do tego celu nie są traktowane jako fundusze uprzywilejowane, ponieważ organizacje non profit są zobowiązane do przygotowania pełnego sprawozdania z każdego kroku. Ograniczeniem takich funduszy jest to, że ich
przekazanie następuje dopiero jako refundacja po zapłaceniu konkretnych kwot przez
organizacje non profit.
We Włoszech nie ma jednego publicznego funduszu dla trzeciego sektora. Fundusze
publiczne różnią się w zależności od ich przeznaczenia. Największymi funduszami,
z których można korzystać, są :
- Krajowy Fundusz Polityki Społecznej,
- Krajowy Fundusz Wolontariatu,
- Krajowy Fundusz Osób Niepełnosprawnych,
- Krajowy Fundusz na rzecz Integracji Społecznej Emigrantów i ich Rodzin,
- Krajowy Fundusz na rzecz Służb Cywilnych,
- Fundusz na rzecz Rozpowszechniania Kultury i Polityki na rzecz Odpowiedzialności Społecznej Przedsiębiorstwa.
37
5.3
Sektor non profit
Próbując znaleźć odpowiedzi na własne potrzeby, trzeci sektor rozpoczął na przełomie
lat 70-80 od stworzenia systemu autonomicznego, aktywizując również rozwój lokalny, co mogłoby służyć pomocą przedsiębiorstwom społecznym. W ten sposób powstała alternatywa do otoczenia tradycyjnego, które odpowiadało na to zapotrzebowanie
w wymiarze niewystarczającym.
5.3.1
Autonomiczne instytucje pożyczkowe
Pierwsze doświadczenia autonomizacji trzeciego sektora we Włoszech są reprezentowane przez MAG – instytucje samozarządzające.
MAG są to spółdzielnie zbierające pieniądze od wspólników, którym następnie udzielają pożyczek, zarówno kiedy ci znajdą się w trudnej sytuacji, jak i wtedy, gdy chcą
prowadzić własne projekty. Takie projekty są oczywiście oceniane przede wszystkim
na podstawie samej idei oraz osoby traktowanej jako kapitał ludzki, a nie na podstawie
stopnia użyteczności społecznej projektów czy też majątku podmiotów wnioskujących.
Ze wszystkich doświadczeń MAG wynika więc, że kluczowa jest relacja osobista między wspólnikami oraz odpowiedzialność, jaką ponosi każdy z nich w stosunku do pozostałych. Taki tryb oceny nie powinien jednak wprowadzać w błąd w przekonaniu, że
zdolność kredytowa finansowanego wspólnika nie ma znaczenia. Ponieważ wchodzi
tu w grę działalność finansowa, zdolność do zwrócenia należności stanowi integralną
część omówione powyżej problemu.
Sektorami, w których funkcjonuje MAG, są w skrócie:
 solidaryzm społeczny: projekty włączenia podmiotów wykluczonych lub niepełnosprawnych do obszaru pracy;
 środowisko i ekologia: segregacja i recykling odpadów, rolnictwo ekologiczne
i naturalne, czyszczenie i równowaga środowiska, medycyna i terapia naturalna,
kultura i informacja;
 działania promocji/animacji społecznej i kulturalnej.
Obecnie we Włoszech istnieją następujące MAG:
MAG 2 – Mediolan
MAG 4 – Turyn
MAG 6 – Reggio Emilia
MAG Servizi (Usługi) – Werona
MAG Wenecja - Wenecja
5.3.2
Banca Popolare Etica (Ludowy Bank Etyczny)
Banca Popolare Etica jest jednym z najważniejszych doświadczeń w obszarze włoskiego trzeciego sektora. Jego charakterystyka jest związana ze specyficzną drogą,
38
jaka doprowadziła do jego powstania. Banca Etica nie powstała na bazie klasycznych
operatorów sektora biznesu, lecz z samych podmiotów trzeciego sektora, na bazie doświadczeń i rozwoju osób pracujących od lat właśnie w trzecim sektorze. Podstawową
ideą było stworzenie transparentnego narzędzia zarządzania oszczędnościami przeznaczonymi na rozwój gospodarki społecznej (socjalnej i non profit). Po drugie miało to
być narzędzie właśnie dla trzeciego sektora.
Podstawowe etapy powstawania Banca Etica:
1994 W grudniu 22 organizacje non profit powołują Stowarzyszenie „Verso la Banca
Etica” (W stronę Banku Etycznego);
1995 1 czerwca powołano Spółdzielnię „Verso la Banca Etica” z zamiarem utworzenia
prawdziwego banku w formie spółdzielczego banku kredytowego oraz promowania idei etycznych finansów. Założeniem było zebranie 5 miliardów lirów (czyli
2,5 milionów euro) kapitału zakładowego.
1996 na skutek trudności z powstaniem, w związku z problemami związanymi z obszarem bankowej spółdzielni kredytowej, Zarząd spółdzielni podejmuje decyzję
o postawieniu na model banku ludowego, banku działającego w interesie krajowym, dla którego jednak niezbędny jest kapitał minimalny dużo wyższy, równy
12,5 miliardom. Aby przezwyciężyć brak zaufania, rozpoczęto skuteczną kampanię informacyjną i promocyjną, w której pokazano przede wszystkim najbardziej zaangażowanych wspólników tej inicjatywy. W ten sposób powstaje sieć Git
(Grupy Inicjatywy Terytorialnej).
1999 30 maja Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników zebrane w Padwie uchwala
przekształcenie Spółdzielni „Verso la Banca Etica” w Banca Popolare Etica (Ludowy Bank Etyczny) oraz powołuje pierwszy Zarząd. 21 listopada zebrani na
Zgromadzeniu wspólnicy głosują za dokumentem dotyczącym Organizacji terytorialnej wspólników28 i mianują pierwszy Komitet Etyczny banku. 2 grudnia uzyskano zgodę, podpisaną przez gubernatora Antonio Fazio z datą 20 listopada,
dotyczącą prowadzenia działalności kredytowej Banca Etica. Po raz pierwszy
udziela się we Włoszech zgody na działanie prawdziwej instytucji kredytowej
wyspecjalizowanej w finansach etycznych i alternatywnych.
1999 8 marca rozpoczyna działalność Banca Popolare Etica.
Otwarta zostaje siedziba w Padwie, a zaraz potem filie w Bresci i Mediolanie.
1999 5 grudnia powstaje spółka zarządzająca oszczędnościami Etica Sgr, której celem jest oferowanie produktów finansowych spójnych z wartościami, które inspirują działania banków.
28 Jak zobaczymy w Rozdziale 6, jednym z najważniejszych aspektów nadzorowania Banca Etica jest
stałe zaangażowanie własnej bazy społecznej, czyli elementu, który gwarantuje nie tylko transparentność
procedur, ale przede wszystkim demokrację jako podstawową zasadę.
39
Otwarta zostaje filia w Rzymie.
2001/2002 Otwarta zostaje filia w Vicenzy, Treviso i Florencji.
2003 18 lutego Etica Sgr wprowadza trzy etyczne fundusze inwestycyjne (odpowiedzialne papiery wartościowe)
Powstaje Fundacja Kultury – odpowiedzialność etyczna.
Powstaje filia w Bolonii.
W ślad za komunikatem Banku włoskiego z dnia 27 marca powstaje Gruppo
Banca Popolare Etica (Grupa Ludowych Etycznych Banków), składająca się
z Banca Popolare Etica, który staje na czele grupy oraz Etica Sgr, który staje się
bankiem kontrolowanym.
2004 Zostaje podpisane porozumienie o współpracy z Brazylią w sprawie programu
Zero głodu.
Banca Etica otrzymuje nagrodę za nienaruszanie zasad przyznaną przez Gminę
Sansepolcro (Ar) przy współpracy z międzynarodową fundacją Don Luigi Liegro
oraz ze stowarzyszeniem Cultura della Pace (Kultura Pokoju).
2005 Banca Etica wdraża proces internacjonalizacji poprzez alokowanie własnych
produktów w kraju Basków.
24 października zostaje otwarta w Neapolu pierwsza filia Banca Etica na południu Włoch.
17 listopada Banca Etica uzyskuje certyfikat S.A. 8000.
2006 Otwarta zostaje filia w Turynie.
Wdrożony zostaje proces decentralizacji, następuje rozwój sieci na południu Włoch.
W odpowiedzi na reformę systemu ubezpieczeń podjęta zostaje decyzja o utworzeniu Etycznego Funduszu Emerytalnego. Zacieśnione zostają powiązania
z siecią etycznych finansów w Europie.
5.3.3
CGM Finance
Konsorcjum CGM Finance powstało w 1998 r. w ramach ruchu spółdzielczego w celu
stworzenia konsorcyjnego systemu finansowego, który – przy pełnym respektowaniu
prawa – będzie w stanie − z jednej strony − stanowić skuteczne wsparcie dla rozwoju
spółdzielczości, a z drugiej strony − będzie rzeczywistym narzędziem solidaryzmu między członkami konsorcjum.
CGM Finance realizuje dwa podstawowe założenia:
1.
zbiera fundusze w ramach grupy stowarzyszonych i wykorzystuje zebrane
środki do finansowania potrzeb spółdzielni socjalnych, które mają mniej środków oraz które mają większe trudności z dostępem do normalnego rynku
2.
40
kredytów;
świadczy usługi konsultacyjne związane z szeroko pojmowanymi problemami
“obszaru finansów”.
Obecnie działalność konsorcjum CGM Finance koncentruje się na czterech poziomach
operacyjnych silnie ze sobą powiązanych:
• finansowe działanie wewnątrz grupy;
• konsultacje finansowe;
• pośrednictwo bankowe;
• działania związane z nieruchomościami.
5.4
Narzędzia organizacji drugiego poziomu
We włoskim trzecim sektorze istnieją ponadto narzędzia finansowe stworzone i ukształtowane przez tzw. organizacje drugiego poziomu. Są to stowarzyszenia, konsorcja,
konfederacje, których członkami są organizacje pierwszego poziomu29, i tylko do nich
adresowane są ich produkty.
W większości przypadków takie narzędzia podlegają odpowiednim normom prawnym,
tak jak to ma miejsce w przypadku ruchu spółdzielczego, w odniesieniu do którego ustawa nr 59 z 1992 r. określa i reguluje powstawanie takich narzędzi finansowych.
Zgodnie z artykułem 11 powyższej ustawy:
„Krajowe stowarzyszenia przedstawicielskie, świadczące pomoc oraz sprawujące
ochronę ruchu spółdzielczego, uznane w myśl artykułu 5 cytowanego rozporządzenia
z mocą Ustawy Głowy Państwa z 14 grudnia 1947 roku, nr 1577 wraz z kolejnymi zmianami oraz uznane na podstawie ustaw wydanych przez regiony o statusie specjalnym,
mogą tworzyć fundusze pożyczkowe w celu promowania oraz rozwoju spółdzielni. Fundusze mogą być zarządzane, nie mając na celu zysku, przez spółki akcyjne lub przez
stowarzyszenia.”
Czytamy również, że:
„Spółki spółdzielcze i ich konsorcja, członkowie stowarzyszeń uznanych (…) muszą
przeznaczać na tworzenie i na podwyższanie każdego z funduszy utworzonych przez
stowarzyszenie, do którego należą, kwotę rocznych zysków, równą 3%.”
Organizacje włoskie, które uznając to uregulowanie prawne, stworzyły specjalne narzędzia finansowe, to konfederacje Legacoop i Confcooperative, które utworzyły − odpowiednio − CoopFond s.p.a. i Fondosviluppo s.p.a. (Fundusz rozwoju).
5.4.1
CoopFond s.p.a.
Coopfond s.p.a. jest spółką zarządzającą funduszem pożyczkowym do promowania
spółdzielczości, zasilanym 3% zysków rocznych wszystkich spółdzielni należących do
Legacoop (Lega nazionale cooperative e mutue – Krajowy Związek Spółdzielni i Instytucji Kredytowych) oraz środkami pozostałymi z pozycji w likwidacji.
29 Organizacjami pierwszego poziomu określa się te organizacje, które pracują bezpośrednio z odbiorcami.
41
W 1993 r. powstał fundusz w formie spółki akcyjnej o kapitale 104.000 euro. Pakiet
akcji jest w całości kontrolowany przez Legacoop Nazionale. Fundusz, którego zadaniem jest utworzenie i konsolidowanie doświadczenia spółdzielczego na obszarze kraju, funkcjonuje poprzez:
- przejmowanie udziałów w nowych spółdzielniach lub nowych spółkach o kontroli
spółdzielczej; do tej dziedziny należy również przejmowanie udziałów w istniejących spółdzielniach w celach konsolidacji;
- udzielanie kredytów obszarom wykluczonym w celu pomocy w inwestycjach
w istniejących spółdzielniach;
- stałe udziały, zatwierdzone przez wspólnika Legacoop, w spółkach o znaczeniu
strategicznym, utworzonych w celu promowania i rozwoju systemu spółdzielczego (fundusze powiernicze, finanse terytorialne, finanse krajowe systemowe, modelowe, ukierunkowane na pomoc, celowe);
- działania promocji aktywnej przy wspieraniu projektów szczególnej użyteczności
społecznej, przy finansowaniu przedsiębiorczości, szkoleń, badań, studiów spółdzielczych i promowaniu projektów w sieci.
5.4.2
Fondosviluppo s.p.a. (Fundusz Rozwoju)
Fundusz pożyczkowy do celów promowania i rozwoju spółdzielczości – Fondosviluppo
s.p.a. – jest spółką akcyjną, niemającą na celu zysku, stworzoną w 1992 r., promowaną i należącą do Confcooperative, który działa na rzecz rozwoju ruchu spółdzielczego
w obszarze pożyczek.
Fondosviluppo służy do zarządzania funduszem, do którego wpływają kwoty równe
3% zysków z działalności spółdzielni należących do Confcooperative. Poprzez swoje
działanie Fondosviluppo realizuje jedną z podstawowych zasad ruchu spółdzielczego,
tzn. zbieranie i ponowne inwestowanie części zysków wypracowanych przez istniejące
spółdzielnie w tworzenie nowych miejsc pracy i przedsiębiorstw.
Fondosviluppo zarządza tym solidaryzmem międzyspółdzielczym, dając wszystkim
możliwość aktywizacji i rozwoju nowych spółdzielni z wykorzystaniem metod i środków
ekonomicznych, które pochodzą w przeważającej części z ruchu spółdzielczego.
5.4.3
Fundusze interprofesjonalne
We Włoszech istnieją jeszcze inne typy funduszy utworzonych przez organizacje drugiego poziomu, nastawionych na finansowanie specyficznych działań. Ich przykładem
są Krajowe Fundusze Interprofesjonalne do celów Stałego Kształcenia, powstałe w wyniku ustawy 388/2000, finansujące szkolenie pracowników.
Fundusze te nie mają na celu osiągnięcia zysku i finansują ciągłe szkolenia w przedsiębiorstwach, wykorzystując 0,30% kwoty brutto wynagrodzeń, czyli kwotę, którą każde
42
przedsiębiorstwo odprowadza do INPS3031 na obowiązkowe ubezpieczenia na niezawinione bezrobocie (fundusz pracy)
Przykładem takiego funduszu interprofesjonalnego jest FONCOOP.
Fon.Coop jest Krajowym Funduszem Parytetowym Interprofesjonalnym do celów stałego szkolenia w przedsiębiorstwach spółdzielczych i składa się z większości organizacji
reprezentujących przedsiębiorstwa spółdzielcze:
- Generalne Stowarzyszenie Spółdzielni Włoskich – AGCI
- Konfederacja Spółdzielni Włoskich – Confcooperative;
- Krajowy Związek Spółdzielni i Instytucji Kredytowych - Legacoop
oraz z najważniejszych włoskich organizacji pracowniczych.
- CGIL, CISL, UIL.
5.4.4
Compagnia Finanziaria Industrialne
(Towarzystwo Finansowo-Przemysłowe) – CFI S.C.R.L.
W wyniku współpracy różnych stowarzyszeń tego typu powstały we Włoszech inne instytucje, które świadczą pomoc finansową w trzecim sektorze. Przykładem jest CFI
s.c.r.l..
CFI jest inwestorem instytucjonalnym, który zajmuje się od ponad 20 lat przedsiębiorstwami społecznymi, produkcyjnymi i oferującymi pracę oraz spółdzielniami socjalnymi.
Organizacja powstała w 1986 r. z inicjatywy trzech największych włoskich stowarzyszeń
spółdzielczych (AGCI, Concooperative i Legacoop).
CFI uczestniczy w ryzyku przedsiębiorstwa, wspiera inwestycje, gwarantuje kierownictwu stałą pomoc w podejmowaniu strategicznych decyzji oraz w decyzjach operacyjnych.
5.4.5
Promocoop Trentina s.p.a.
Na poziomie regionalnym istnieje też Promicoop Trenita s.p.a. Jest to spółka akcyjna, działającą nie dla zysku, która finansuje nowe przedsiębiorstwa i inicjatywy rozwoju spółdzielczości, przy czym preferowane są programy ukierunkowane na innowacje
technologiczne oraz zwiększenie zatrudnienia. W obecnej sytuacji udział akcjonariatu
spółki jest podzielony pomiędzy Federazione Trentina della Cooperazione, która posiada 80% udziałów, oraz różne konsorcja drugiego poziomu współpracy.
Promocoop wspiera zwłaszcza plany start-up lub rozwoju spółdzielni poprzez udzielanie pożyczek na korzystnych warunkach (za pośrednictwem Promofondo) oraz poprzez
nabycie udziałów jako wspólnik udzielający pomocy.
30
Krajowy Instytut Ubezpieczeń Społecznych
43
5.4.6
Consorzio Solidarfidi Veneto (Konsorcjum Wiernych Solidarności)
Na poziomie regionalnym Solidarfidi Veneto jest pierwszą we Włoszech spółdzielnią
konsorcyjną gwarancyjną wśród spółdzielni socjalnych w regionie Veneto i pozostałych
organizacji non profit. Powstała w 1995 r. z inicjatywy Federsolidarieta31 przy wsparciu
25 spółdzielni. Jej uruchomienie wynikało z konieczności stworzenia struktury, która
byłaby w stanie pomagać w uzyskaniu kredytów przeznaczonych na rozwój spółdzielni
socjalnych.
Dzięki zawarciu porozumień z głównymi włoskimi instytucjami kredytowymi Solidarfidi
Veneto gwarantuje aż do 50% finansowania udzielanego własnym członkom. Powyższe
pozwala na zwiększenie ich zdolności kredytowej oraz znaczne ograniczenie gwarancji
wystawianych przez administrację. Ponadto możliwe staje się uzyskanie korzystnych
warunków w bankach oraz kontrola ich niezmienności w czasie.
Solidarfidi Veneto oferuje:
- bezpośrednie gwarancje oraz ułatwienia w udzielaniu kredytów przeznaczonych
na poprawę i wzmocnienie działalności własnych członków,
- usługi związane z uzyskaniem i właściwym wykorzystaniem środków finansowych.
5.5 Narzędzia europejskie – SEFEA
– europejska spółka finansów etycznych i alternatywnych
W Europie istnieje wiele instytucji, które funkcjonują w sektorze gospodarczym oddzielonym od gospodarki rynkowej, jak i od gospodarki publicznej. Chodzi o różnorodność
organizacji i instytucji bankowych, lecz przede wszystkim o struktury spółdzielcze i spółki finansowe, działające na rzecz promowania modelu rozwoju, który należy popierać
z punktu widzenia społecznego i środowiskowego.
Struktury te powstały w Europie jako odpowiedź na wiele niezaspokojonych potrzeb,
a zajmują się finansami na rzecz rozwoju i zbliżenia. Wspierają one tworzenie miejsc
pracy, zwłaszcza dla ludzi wykluczonych z rynku poprzez takie produkty, jak: kredyt,
mikrokredyt, kapitał ryzyka, zbieranie kapitału u oszczędzających biorących pod uwagę
przeznaczenie i wykorzystanie własnych. Podmioty te promują również rozwój lokalny,
zwracając jednocześnie uwagę na ochronę środowiska oraz odpowiadając na istotne
w Unii Europejskiej aspekty dotyczące strategii zatrudnienia, przedsiębiorczości, adaptacji i równych praw.
Instytucje, które funkcjonują zgodnie z zasadami i założeniami etycznych finansów, przychodzą z pomocą finansową gospodarce lokalnej i społecznej, udzielając kredytów na
rzecz małych przedsiębiorstw i innych środowisk, które charakteryzują się nietypowymi
31 Federsolidarieta jest organizacją przedstawicielstwa politycznego i związkowego spółdzielni socjalnych, instytucji kredytowych oraz przedsiębiorstw społecznych będących członkami Confcooperative.
44
gwarancjami. W związku z regulacjami prawnymi, które na skutek nowych porozumień
z Bazylei mogą doprowadzić do ukarania tych przedsiębiorstw za ich relacje z bankami,
instytucje etyczne i solidarne zjednoczyły siły w celu pokonania narastających trudności
i doprowadzenia w sposób efektywny do udzielenia pomocy w sprawach ekonomicznych i socjalnych obywatelom w Europie. I właśnie w takim kontekście banki etyczne
oraz spółki finansowe zjednoczyły się i powołały SEFEA, jeden z wielu instrumentów
etycznych finansów obecnych na dzisiejszej mapie Europy.
Powołana 2 grudnia 2002 r. w Trento SEFEA – Europejska Spółka Finansów Etycznych i
Alternatywnych – jest spółką spółdzielczą prawa włoskiego, owocem współpracy członków FEBEA – Europejskiej Federacji Banków Etycznych i Alternatywnych, działającej
w celu stworzenia narzędzi finansowych i niefinansowych przeznaczonych do wspierania i promowania rozwoju etycznych i solidarnych finansów w Europie.
Po pięciu latach od powstania SEFEA jest spółdzielnią składającą się z 25 obszarów
europejskich, wywodzących się ze środowiska spółdzielni socjalnych, etycznych finansów, finansów dla rozwoju, sprawiedliwego i solidarnego handlu oraz ekologii. Współpracują one w celu urzeczywistnienia ekologicznego systemu nastawionego na rozwój
człowieka i społeczeństwa.
5.5.1
Zasady i wartości
SEFEA wspiera rozwój gospodarki społecznej i solidarnej oraz etycznych finansów
w Europie. Jej głównymi celami są:
• model gospodarki w służbie człowieka;
• promowanie rozwoju wspomaganego;
• wspieranie rozwoju człowieka, gospodarki i społeczeństwa opartego na wartościach solidarności obywatelskiej, a nie wyłącznie na poszukiwaniu zysku;
• wspieranie projektów oraz inicjatyw innowacyjnych z punktu widzenia społecznego i środowiskowego.
SEFEA próbuje realizować takie cele:
• wspierając tworzenie i rozwój specjalnych narzędzi finansowych dla europejskich
instytucji finansowych etycznych i solidarnych;
• obejmując udziały w nowo powstających lub działających europejskich instytucjach kredytowych, etycznych i solidarnych, lub w każdej innej strukturze będącej członkiem SEFEA, która bierze udział we wspieranym i solidarnym rozwoju
• służąc konsultacjami swoim członkom oraz popierając rozwój instytucji finansowych, które uznają i utożsamiają się z kartą FEBEA.
45
5.5.2
Formy wsparcia
Jak już wspomniano wyżej, SEFEA powstała w celu podejmowania działań poprzez
narzędzia finansowe i niefinansowe, zmierzające do wzmocnienia i skonsolidowania
europejskich instytucji finansowych, które już funkcjonują lub są na etapie tworzenia.
SEFEA funkcjonuje poprzez:
1. wniesienie kapitału założycielskiego oraz udzielanie kredytów średnio- i długoterminowych instytucjom finansowym na etapie powstawania, a także instytucjom
już istniejącym, przedsiębiorstwom i organom działającym w sektorze gospodarki
wspieranej, w rolnictwie ekologicznym, w gospodarce społecznej i przy odnawialnych źródłach energii;
2. oferowanie szkoleń, pomocy technicznej, wspieranie i promowanie, a także przekazywanie know-how;
3. realizacja projektów, których założeniem jest promowanie wspieranego rozwoju
gospodarczego ważnego z punktu widzenia społecznego i środowiskowego.
SEFEA odpowiada na to zapotrzebowanie, jako że jej członkowie mają duże doświadczenie w finansowaniu i wspieraniu takich sektorów, jak: produkcja oraz
sprzedaż produktów ekologicznych, rozwój odnawialnych źródeł energii, badania
i ocena odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa.
6. Doświadczenia Banca Popolare Etica (Ludowego Banku
Etycznego)
CO TO JEST BANK ETYCZNY?
Jest to jedyna włoska instytucja, która prowadzi całą swoją działalność, tak operacyjną,
jak i kulturalną, zgodnie z zasadami etycznych finansów (patrz Załącznik 1).
Jest to bank innowacyjny, gdzie spotykają się oszczędzający, którzy wymagają bardzo
świadomego i odpowiedzialnego zarządzania pieniędzmi, i inicjatywy społecznoekonomiczne, które opierają się na zasadach modelu ludzkiego i społecznego rozwoju.
Podstawą powyższego jest demokratyczne uczestnictwo z jednej strony wspólników,
którzy reprezentują kapitał i z drugiej strony oszczędzających, którzy w Banca Etica
mogą wybrać obszar, na który chcą przeznaczyć własne oszczędności. W tym kontekście
pojawia się istotny aspekt udzielenia kredytu, w którym przewiduje się, obok szkolenia
ekonomicznego, również ocenę wpływu społecznego oraz środowiskowego projektu,
który ma zostać sfinansowany. Bank wybiera udzielenie kredytu przede wszystkim
organizacjom, które funkcjonują w trzecim sektorze i w gospodarce społecznej i które
promują projekty o wysokiej społecznej wartości dodanej, wyodrębniając cztery sektory
działalności: współpracę społeczną, współpracę międzynarodową, środowisko, kulturę
i spółki cywilne.
46
6.1
Założenia
Założenia, które doprowadziły do powstania Banku Etycznego, i które charakteryzują
jego codzienną działalność, są oparte na zasadach etycznych finansów i omówione
zostały w artykule 5 Statutu:
 finanse etyczne są wrażliwe na konsekwencje pozaekonomiczne działań ekonomicznych;
 kredyt we wszystkich swoich formach ma ludzki wymiar;
 skuteczność i umiarkowanie są elementami składowymi odpowiedzialności
etycznej;
 korzyści uzyskane z posiadania i wymiany pieniędzy muszą być konsekwencją
działania nastawionego na dobro wspólne i muszą być sprawiedliwie rozdzielone
pomiędzy wszystkie podmioty, które biorą udział w przedsięwzięciu;
 maksymalna transparentność wszystkich operacji jest podstawowym wymogiem
wszelkiej działalności finansów etycznych
 wybór przedsięwzięcia należy nie tylko do wspólników, lecz również oszczędzających;
 instytucja, która akceptuje zasady etycznych finansów, musi postępować zgodnie z tymi kryteriami
 działalność. jw.
6.2
Wspólnicy
Kapitał Banca Popolare Etica jest reprezentowany przez wspólników, ich zaangażowanie w projekt, co przekłada się na objęcie akcji Banku. W związku z tym wymiar wspólników ma dla Banca Popolare Etica fundamentalne znaczenie. Funkcjonowanie banku
zależy od wspólników, a nie od wielkiego kapitału grup ekonomiczno-finansowych lub
od wsparcia, bardziej lub mniej transparentnego, organizacji politycznych.
W banku etyki wspólnicy traktowani są jako zasoby ludzkie, które reprezentują nie tylko
kapitał, który przekazali. Z tego powodu ich zaangażowanie w życie banku jest traktowane jako sprawa najwyższej wagi.
Poprzez objęcie konkretnej liczby akcji (3 akcje na osobę fizyczną i 10 akcji na osobę
prawną) uzyskuje się możliwość zostania wspólnikiem Banku Etycznego, jeśli podziela
się również w praktyce idee projektu. Posiadanie liczby mniej lub bardziej znaczącej
części kapitału zakładowego nie wprowadza żadnego rozróżnienia pomiędzy wspólnikami. Obowiązuje zasada: „jeden człowiek − jeden głos.”
W skład banku wchodzi około 28.000 wspólników, z czego około 1,5% osób prawnych.
Członkami są przede wszystkim: stowarzyszenia, spółdzielnie socjalne, fundacje,
ONLUS, koordynatorzy (CNCA), koordynatorzy 300 gmin), NGO, konsorcja (Federsolidarieta’ i DROM – konsorcja krajowe, które skupiają: pierwsze 1400 spółdzielni
i drugie: 600 – ICS, ABN), przedsiębiorstwa prywatne, 7 diecezji, 30 CARITAS, 300
probostw, 9 regionów, około 300 gmin, 40 prowincji.
47
6.2.1
Korzenie na terytorium kraju: udziały wspólników
Organizacja terytorialna wspólników jest podzielona na okręgi lokalne i koordynatorów
obszaru, po jednym na każdy mikroobszar: północno-zachodni, północno-wschodni,
południowy i środkowy.
Okręgi lokalne tworzą wszyscy wspólnicy − osoby fizyczne i prawne − mieszkający
w gminach wchodzących w skład danego terytorium (zwykle jedna prowincja, pod warunkiem że dysponuje bazą społeczną co najmniej 200 wspólników; w przeciwnym wypadku dołącza się więcej prowincji, aby zapewnić mniejszym obszarom odpowiednią
reprezentację w ramach koordynacji lokalnej).
Celem organizacji terytorialnej jest:
- wzmocnienie powiązania między wspólnikiem i bankiem;
- ułatwienie uczestnictwa członków w życiu banku poprzez zachęcanie do dialogu
oraz przemyśleń, składania propozycji i krytyki;
- umożliwienie bankowi rzeczywistego i natychmiastowego kontaktu z obszarem;
- uwrażliwienie opinii publicznej na etyczne oszczędzanie;
- zapewnianie informacji oraz promocji idei etycznych finansów poprzez upowszechnianie coraz bardziej konkretne idei etycznego oszczędzania;
- stałe weryfikowanie na ile działalność banku etyki uzyskuje zgodę innych osób.
Do wspólników należy więc spełnianie funkcji stymulowania oraz wytyczania dróg, aby
bank był w stanie w jak najlepszy sposób wypełniać własną misję.
Okręgi lokalne posiadają wybieranych koordynatorów lokalnych, którzy ze swojej strony
wybierają jednego koordynatora. W zebraniach koordynatorów lokalnych mogą brać
udział wszyscy wspólnicy okręgów lokalnych.
Koordynatorzy lokalni w ramach swoich funkcji są zobowiązani do wypracowania własnego regulaminu oraz do przedstawiania programu oraz sprawozdania z działalności.
Koordynacja obszaru składa się z koordynatorów okręgów lokalnych danego obszaru
i pełni funkcję koordynowania działań okręgów.
Do jej zadań należy głównie:
1) wybór odpowiedzialnego za obszar, którego kadencja trwa trzy lata i który
zwołuje i przewodniczy zebraniom koordynatorów obszaru oraz pełni funkcję
przedstawiciela koordynatorów przed różnymi organami, instytucjami oraz
Grupą Banków Etycznych;
2) uczestnictwo w życiu kulturalnym i politycznym banku, a zwłaszcza:
• przedstawianie kandydatów w wyborach do rożnych organów banku: Zarządu, Rady Nadzorczej i Komitetu Etyki;
• wyrażanie własnych opinii na tematy wewnętrzne i zewnętrzne dotyczące
48
Banku Etycznego: plan strategiczny krajowy i dla obszaru, ewentualne
zmiany regulaminu lub statutu, relacje z innymi spółkami itd.;
• współpraca przy wydarzeniach i inicjatywach w Systemie Banku Etycznego: Ziemia w przyszłości, wartości, itd.;
• interwencja zawsze wtedy, kiedy tak postanowi Zarząd Banku.
6.2.2
Uczestnictwo
Bank Etyczny chce podkreślić specyficznego ducha współpracy oraz szczególną wagę,
jaką przykłada do uczestnictwa wspólników, którzy są zachęcani do wnoszenia własnego wkładu, nie tylko finansowego., Podejmuje też próby skonkretyzowania idei demokracji ekonomicznej, która musi ułatwiać bardziej sprawiedliwe i solidarne wykorzystywanie środków.
W poniższej prezentacji opisano trzy wymiary, które komunikują się w sposób stały i w duchu współpracy na rzecz rozwoju oraz właściwej motywacji w działaniu Banku Etycznego.
Źródło: Bilans społeczny 2006 – Ludowy Bank Etyczny
Forum obszaru: Forum Obszaru jest miejscem, w którym na danym terytorium następuje integrowanie czterech poziomów struktury Banku Etycznego: poziomu instytucjonalnego, operacyjnego, kulturowego i uczestnictwa. Cztery poziomy są reprezentowane
w ramach każdego Forum, odpowiednio przez jednego z czterech wiceprezesów Banku
Etycznego (wymiar polityczny), przez odpowiedzialnego operacyjnego (bankowy wy49
miar operacyjny), przez sekretarza Obszaru (wymiar kulturowy) oraz przez pracownika
danego Obszaru (wymiar społeczny), który wyraża punkt widzenia wspólników danego
obszaru.
Obecnie istnieją cztery Fora Obszaru, po jednym dla każdego mikroobszaru: północnozachodni, północno-wschodni, środkowy i południowy.
Forum stanowi bardzo ważne miejsce spotkań wspólników Banku Etycznego i jego centralnej struktury koordynacyjnej, co umożliwia ciągłą wymianę informacji. Jest to kwestia fundamentalna, aby nie stracić z pola widzenia wymagań wspólników i aby spójnie
promować kulturę finansów etycznych na danym terytorium.
Forum obszaru jest sformalizowaną formą dialogu głosicieli interesu banku, którzy realizują chęć uczestniczenia w tej misji, co stanowi jedną z fundamentalnych wartości
Banku Etycznego.
6.3
Banca Popolare Etica
6.3.1
Działalność związana ze zbiórką pieniędzy
Bank Etyczny prowadzi standardową działalność bankową poprzez otwieranie bieżących kont, wystawianie certyfikatów depozytowych oraz książeczek oszczędnościowych. Oszczędności w Banku Etycznym, podobnie jak we wszystkich innych bankach,
są gwarantowane przez Fundusz Międzybankowy Ochrony Depozytów oraz przez majątek samego Banku, natomiast bieżące zarządzanie oraz przestrzeganie obowiązującego prawa jest nadzorowane przez Bank Włoch. W związku z powyższym, ponieważ
oszczędności są dobrze zabezpieczone, Bank Etyczny pozwala dodatkowo na realizację założeń społecznych.
Etyczna natura produktów oferowanych przez Banca Etica jest gwarantowana ich zgodnością z następującymi właściwościami:
1. produkty będące wynikiem etycznego gromadzenia narzucają uczestnictwo
klienta w wyborze inwestycji: w momencie operacji składania depozytu, klient
może wybrać sektor, w którym zamierza ulokować swoje oszczędności:
- usługi socjalno-zdrowotno-edukacyjne - walka z wykluczeniem społecznym oraz włączenie do pracy podmiotów słabych,
- ochrona środowiska oraz dóbr kulturalnych,
- kooperacja przy rozwoju – wolontariat międzynarodowy, sprawiedliwy
i solidarny handel,
- jakość życia, upowszechnianie sportu oraz promowanie inicjatyw kulturalnych.
Jeśli klient nie ma preferencji, środki pieniężne są i tak wykorzystywane do finansowania projektu w jednym z czterech proponowanych sektorów działania.
50
2. klient ma możliwość samodzielnego określenia stopy: może zadecydować o zaakceptowaniu opłaty za depozyt według stopy niższej od stopy zwyczajowo stosowanej przez bank.
6.3.2
Działania związane z wykorzystaniem kredytów
Bank Etyczny finansuje podmioty lub projekty, które można wesprzeć z ekonomicznego
punku widzenia oraz o wysokiej wartości społecznej. Tradycyjna analiza ekonomicznobankowa jest poprzedzona analizą typu społeczno-środowiskowego. W przypadku tej
ostatniej sprawdza się wpływ poszczególnych działań produkcyjnych lub finansowych
na rozwój człowieka, dobro wspólne i środowisko. Bank, który udziela kredytu, ocenia
więc:
- wpływ projektu lub działania na środowisko i na społeczeństwo;
- zdolność do zwrotu pożyczki.
Podmiot, który wnioskuje o kredyt, musi ponadto zaświadczyć, że nie podejmie działalności niezgodnej z założeniami Banku Etycznego. A zwłaszcza:
- produkcji i handlu bronią;
- działalności gospodarczej, która ma negatywny wpływ na środowisko;
- wykorzystanie i rozwój zasobów energetycznych oraz technologicznych stanowiących zagrożenie dla człowieka i środowiska;
- działalności, która prowadzi do wykorzystania pracy młodocianych, naruszanie
praw człowieka, niedotrzymywanie gwarancji kontraktowych;
- prowadzenia badań naukowych, które pociągają za sobą eksperymenty na podmiotach słabych i niechronionych;
- wyłączenie młodocianych lub całych kategorii populacji;
- bezpośrednich relacji z reżimami, które nie przestrzegają praw człowieka i/lub
których rządy są odpowiedzialne za niszczenie środowiska;
- prostytucji;
- gier hazardowych.
W ten sposób Bank Etyczny określił możliwość dostępu do finansowania.
Przy korzystaniu z kredytu bank stosuje takie same stopy procentowe, niezależnie od
rodzaju klienta, wysokości żądanych kwot, a przede wszystkim obszaru geograficznego, z którego się wywodzi32. W Banku Etycznym stopy oprocentowania zmieniają się
wyłącznie w zależności od czasu trwania operacji oraz jej rodzaju.
32 Trzeba tu zauważyć, że we Włoszech południe kraju jest pokrzywdzone w porównaniu z północą,
ponieważ stopy procentowe na południu są wyższe.
51
Dane dotyczące Ludowego Banku Etycznego:
(Dane zaktualizowane na 30 września 2007)
Ogólna liczba członków
z czego osób prawnych
27.800
4.000
Kapitał zakładowy
19.800.000 €
Zgromadzono
450.000.000 €
Finansowanie
Kwota
Ilość
360.000.000 €
2.300
Fundusze inwestycyjne
107.000.000 €
6.3.3
Transparentność
Poza prowadzeniem działalności zgodnie ze wszystkimi uregulowaniami prawnymi wydanymi przez organy nadzoru i dotyczącymi transparentności Bank Etyczny gwarantuje
prawidłowe i transparentne wykorzystanie środków pieniężnych, które zostały mu powierzone, poprzez:
• możliwość zidentyfikowania wszystkich relacji;
• podpisanie przez wszystkich klientów Banku, oszczędzających i/lub beneficjentów kredytu, oświadczenia o podzielaniu założeń Banku Etycznego: pochodzenie oraz wykorzystanie środków pieniężnych nie mogą być niezgodne z zasadami zawartymi w Statucie Banku;
• rozpowszechnianie danych dotyczących udzielonych kredytów: nazwiska, kwoty, stopa, gwarancje, powód.
W celu zapewnienia transparentności, jak również dotrzymania założeń etycznych
i społecznych, które doprowadziły do powstania Banku Etycznego Zgromadzenie
Wspólników Banku powołuje Komitet Etyczny, składający się z kobiet i mężczyzn
o nieposzlakowanej opinii etyczno-moralnej. Komitet ten pełni funkcję konsultacyjną
oraz proponuje rozwiązania. Komitet etyczny:
• współpracuje przy redagowaniu kodeksu etycznego Banku oraz jego aktualizowaniu;
• bierze udział w ustalaniu kryteriów metodologicznych oraz założeń Banku;
• odpowiada na ewentualne problemy stawiane przez organy Banku oraz okręgi
lokalne w dziedzinie związanej z funkcją gwaranta etycznego.
52
Transparentność Banku wynika z faktu, że Zarząd, Rada Nadzorcza oraz Komisja Rewizyjna odzwierciedlają rzeczywistość spółdzielczą, okręgi wspólników oraz te organy,
które powołały do życia Bank.
6.4
Sieć Banca Popolare Etica
Banca Popolare Etica ze względu na specyfikę projektu, która doprowadziła do jego
powstania, już od samego początku miał charakter krajowy. To wyjaśnia oparcie się
na gęstej sieci, która ma w jak najlepszy sposób odpowiedzieć na potrzeby wspólników
oraz klientów rozrzuconych po całym kraju.
6.4.1
Filie
W codziennym działaniu filie mają za zadanie ułatwienie relacji ze wspólnikami i klientami przy zdobywaniu informacji potrzebnych do zrozumienia specyfiki banku oraz jego
możliwości w oferowaniu usług i produktów dostosowanych do ich potrzeb. Również
aranżacja wnętrza odzwierciedla takie intencje: z pomieszczeń usunięto wszystkie te
elementy, które mogą stanowić przeszkody w bliskich relacjach (przeszklenia, ściany,
ścianki działowe itd.) oraz robi się wszystko, aby otoczenie stało się możliwie jak najbardziej przyjazne.
6.4.2
Wędrowni bankierzy
Wędrowny bankier jest agentem finansowym. Taka forma współpracy jest niezbędna
w tej strukturze, ponieważ stanowi najbardziej wysunięty do przodu punkt w sieci Banca
Popolare Etica. „Bankier” jest w stanie przekazywać dane, analizy, informacje o zasobach
finansowych oraz ich wykorzystaniu z korzyścią dla rozwoju sieci. Ponieważ jest „wędrowny”, bierze na siebie obowiązek przekazywania z „peryferii” do „centrali” i w odwrotnym
kierunku wszystkich tych informacji, które ożywiają sieć z punktu widzenia społecznego
i kulturowego. Konkretnie rzecz biorąc, osoba ta działa przede wszystkim w obszarach,
gdzie nie ma filii. Jej zadaniem jest wychodzenie naprzeciw tym wszystkim, którzy potrzebują wsparcia finansowego. Musi również zbierać wnioski, analizować je, dokonywać
wstępnej oceny, nadzorować procedury przy współpracy z pracownikami dokonującymi
oceny społeczno-środowiskowej oraz z wewnętrznymi strukturami banku.
Na dzień 31 grudnia 2007 r. Bank Etyczny był obecny na całym terytorium Włoch i posiada 11 filii (Padwa, Mediolan, Turyn, Brescia, Vicenza, Treviso, Bolonia, Florencja,
Rzym, Neapol i Palermo) i jedną, która zostanie otwarta w ciągu najbliższych 3 miesięcy (Bari) oraz sieć 23 agentów finansowych, którzy nazywani są „wędrownymi bankierami” i 64 okręgi lokalne wspólników, jak również 140 pracowników i współpracowników.
53
54
6.5
System Banca Popolare Etica
Obecnie Bank Etyczny jest prawdziwym systemem, który obejmuje jeszcze inne trzy
podmioty: Etica Sgr, Konsorcjium Etimos i Fundację Kulturową Odpowiedzialności Etycznej. Są to: spółka zarządzająca oszczędnościami, które inwestuje w fundusze
wspólne o wysokim stopniu transparentności i odpowiedzialności społecznej, międzynarodowe konsorcjum finansowe, promujące etyczne finanse w krajach rozwijających
się oraz fundacja, która prowadzi działania w ramach bardzo szerokiego projektu kulturowego.
Organizacje te mają wspólną historię i cele. Formalnie są oddzielnymi instytucjami, ale
mogą być traktowane jako uzupełniające się pod względem profilu operacyjnego, a
przede wszystkim pod względem rodzaju oraz środowisk, w których funkcjonują.
Bank Etyczny umiał zareagować na błyskawiczne zmiany na poziomie międzynarodowym, wzmacniając partnerstwo europejskie oraz relacje z instytucjami wspólnotowymi,
zwłaszcza poprzez obecność w FEBEA – Europejskiej Federacji Banków Etyki i Alternatywnych – oraz w SEFEA – Europejskiej Spółce Finansów Etycznych i Alternatywnych.
7. Włoski kontekst prawny w dziedzinie etycznych finansów33
We Włoszech nie ma jeszcze systemu prawnego, który wspierałby inicjatywy etyczne
wyspecjalizowanych instytucji kredytowych, takich jak Bank Etyczny lub MAG. Instytucjom tym nie należy się nawet specjalne traktowanie w porównaniu z pozostałymi tradycyjnymi pośrednikami finansowymi. Ten, kto próbował zająć się etycznymi finansami,
wie że jedynymi podstawami, niestety negatywnymi, są przepisy tradycyjne, uważane
za zdecydowanie za bardzo nastawione na zysk.
Ustawą, która powiązała instytucje non profit oraz sektor bankowy, jest ustawa 460/97,
gdzie w artykule 29 przewidziano możliwość emisji przez banki wartościowych papierów
solidarnościowych, czyli obligacji o stałej stopie oprocentowania, co do których przewiduje się przekazanie narosłych odsetek na ONLUS. W przypadku emisji papierów nazywanych „solidarnościowymi” za koszt podatkowy, który można odliczyć od dochodu
przedsiębiorstwa, uznaje się różnicę między stopą oprocentowania rzeczywiście zastosowaną, a stopą referencyjną, określoną w Rozporządzeniu Ministra Skarbu razem
z Ministrem Finansów, pod warunkiem że zgromadzone fundusze, będące przedmiotem
osobnego zarządzania, zostaną przeznaczone na finansowanie organizacji ONLUS.
33 Fragment książki „Finanse etyczne w Europie – Uczestnicy, narzędzia i procedury dotyczące rozwoju północy i południa świata”, Narzędzia szkolenia 6, Ucodep, Setem i Oikos.
55
W tym samym Rozporządzeniu w ustępie 1 wymieniono podmioty upoważnione do emisji wyżej wymienionych papierów wartościowych. Podano też warunki, ograniczenia,
łącznie z maksymalnymi odnośnymi stopami procentowymi rzeczywiście stosowanymi,
oraz wszelkie inne postanowienia niezbędne do stosowania niniejszego artykułu.
Ważne jest też Rozporządzenie z 8 czerwca 1999 r., nr 328, Ministerstwa Skarbu „Uregulowania prawne dotyczące zasad wdrażania artykułu 29 rozporządzenia z mocą
Ustawy z 4 grudnia, nr 460, dotyczące emitowania papierów wartościowych, nazywanych „solidarnościowymi”, które przywołujemy poniżej:
Artykuł 1
1. Papiery wartościowe, nazywane „solidarnościowymi”, o czym mowa w artykule
29 rozporządzenia z mocą ustawy z 4 grudnia 1997, nr 460, są to niezamienne
obligacje o stałej stopie oprocentowania.
2. Różnica między stopą oprocentowania rzeczywiście stosowaną przy emisji
„papierów solidarnościowych” a stopą referencyjną stanowi koszt podatkowy,
który można odliczyć od dochodu przedsiębiorstwa.
3. Stopa referencyjna, o której mowa w ustępie 2, jest ustalana w wysokości równej średniej miesięcznej dochodowości brutto obligacji wyemitowanych przez
banki (Rendiob), podawanej co miesiąc przez Włoski Bank, powiększonej
o jedną piątą. W przypadku obligacji wyemitowanych w pierwszej połowie miesiąca należy się oprzeć na Rendiob podanym w odniesieniu do poprzedniego
miesiąca.
Artykuł 2
1. Maksymalna granica stopy rzeczywiście stosowanej w momencie wyemitowania papierów solidarnościowych jest ustalana na poziomie równym średniej
miesięcznej dochodowości brutto obligacji wyemitowanych przez banki (Rendiob)
Artykuł 3
1. Do emitowania papierów solidarnościowych są upoważnione: banki, zgodnie
z rozporządzeniem z mocą ustawy 1/9/93, nr 385; pośrednicy finansowi, o których mowa w artykule 107 tego samego rozporządzenia z mocą ustawy.
2. Podmioty, o których mowa w poprzednim ustępie, mają obowiązek:
a. przeznaczyć fundusze zebrane w wyniku emisji papierów solidarnościowych na finansowanie organizacji użyteczności społecznej, nienastawionych na zysk (ONLUS) lub pośredników bankowych i finansowych,
56
w stopniu w jakim te fundusze są przeznaczane, przez tych ostatnich,
na finansowanie organizacji ONLUS;
b. zarządzać zgromadzonymi funduszami osobno i w taki sposób, aby widać było jasno i transparentnie wszystkie wpływy oraz koszty związane z tymi funduszami. W sprawie zapisów księgowych oraz odnośnej
dokumentacji należy przestrzegać przepisów zawartych w artykule 22
rozporządzenia Prezydenta Republiki 29/9/73, nr 600 wraz z kolejnymi
zmianami.
3. Rozporządzenia, o których mowa w literze b) ustępu 2, obowiązują również
w odniesieniu do pośredników bankowych oraz finansowych, o których mowa
w literze a) tego samego ustępu.
Artykuł 4
1. Podmioty, o których mowa w artykule 3, do marca każdego roku muszą poinformować odpowiedni organ kontrolny, o którym mowa w ustępie 2, o emisji
papierów solidarnościowych, która nastąpiła w poprzednim roku, jak również
o wynikających z tej emisji operacji finansowania, odnośnych warunkach finansowych oraz organizacjach ONLUS, dla których były przeznaczone.
2. Zasady niniejszej regulacji obowiązują od dnia powstania organizacji kontrolnej, o czym mowa w artykule 3, ustęp 190, Ustawy 23/12/96, nr 662.
Ustawa ta, ważna dla finansowania w sektorze non profit, nie otwiera jednak drogi
do promowania etycznych finansów, w sensie rozumianym przez twórców Manifestu
o Etycznych Finansach. Mimo że dała ona impuls do wejścia na rynek funduszy „charytatywnych finansów”, zaklasyfikowanych przez Assogestioni jako etyczne, to jednak
w rzeczywistości przewiduje wyłącznie przekazywanie odsetek bez obowiązku badania
przy wyborze inwestycji narzuconego przez prawodawcę. Tak więc do dzisiaj nie istnieje
nawet ustawowa możliwość rozróżnienia funduszy nastawionych na etykę, czyli takich,
które inwestowane są bezpośrednio w obszar gospodarczy spełniający w wystarczającym stopniu wymagane kryteria etyczne, od funduszy humanitarnych, które zachowują
się tak, jak dowolny inny tradycyjny fundusz, przeznaczający tylko część odsetek na
inicjatywy związane z dobroczynnością.
Włoscy operatorzy tego sektora narzekają na rażące opóźnienia w dziedzinie prawodawstwa w porównaniu z resztą Europy, która mimo że nie ma wystarczającego rozwiązania, to jednak zauważyła specyfikę i zupełnie inne cechy podmiotu gospodarczego,
który spełnia wysokie kryteria społeczne i środowiskowe.
Tytułem przykładu, dobrze jest przyjrzeć się zachowaniu Holandii w stosunku do Green Investment Funds. W ustawie z 1995 r. przewiduje się, że inwestorzy prywatni są
57
zwolnieni z podatku od odsetek oraz dywidend, jeśli są one wynikiem inwestowania
w green funds.
Jest sprawą oczywistą, że brak opodatkowania ma wpływ na zmniejszenie widełek między dochodem uzyskanym z etycznego funduszu, który jest mniej zarabiający, ponieważ nie jest spekulacyjny, a średnim dochodem uzyskanym na rynku. Inicjatywa prawodawcza, generalnie, częściowo uznaje wartość niektórych form finansów etycznych,
czyni z nich bardziej pożądane nawet dla oszczędzającego, który nie do końca jest
zaangażowany w wartości, oraz zachęca do korzystania z nich na szerszą skalę.
We Włoszech, niestety, wspieranie etycznych finansów jest uzależnione od dobrej woli
operatorów sektora, do zadań których należy propagowanie zasad przyjmowanych jedynie przez najbardziej wrażliwych oszczędzających, natomiast są trudności z zaangażowaniem oszczędzających, którym ta rzeczywistość nie jest bliska i którzy są mniej
zainteresowani problemami społecznymi oraz środowiskowymi.
Problemem we Włoszech jest brak norm i ustaw, które poza tym, że pomagałyby wspierać „rolę” publiczną” etycznych finansów, ustawiłyby je w warunkach konkurencyjności
względem finansów tradycyjnych, zmniejszając różnicę w dochodowości między tymi
dwoma modelami.
Na poziomie kraju dyskusja koncentruje się na celowości rozpoczęcia dialogu nastawionego na uznanie etycznych finansów oraz na skutecznym wdrożeniu takich działań.
Ponieważ sama dobra wola nie wystarczy − potrzebne są stosowne ustawy, Stowarzyszenie Etycznych Finansów uruchomiło działania zmierzające do powstania ustawy
ramowej, która regulowałaby i porządkowała ten świat. Pierwsze kroki na tej drodze
polegają na dwóch rozwiązaniach – odległych, lecz powiązanych – dwóch komisji w
parlamencie. Pierwsze to inicjatywa Alfiero Grandi, który będąc koordynatorem zespołu
roboczego w ramach Komisji Finansów Izby Deputowanych, przygotował w lipcu 2003
r. wniosek, który sam w sobie nie zobowiązuje rządu do żadnego konkretnego działania, lecz w którym przewidziano dla tego rządu aktywną rolę w propagowaniu finansów etycznych i solidarnych jako dodatkowego narzędzia rozwoju oraz uznanie wagi
tych inicjatyw dla problemów politycznych związanych z wykluczeniem ekonomicznym
i społecznym. Parlament uznał ważność narzędzia jako konkretny przykład zbliżenia
ekonomii do rzeczywistego świata i do materii społecznej, jako innowacyjny wkład w
uczestnictwo oraz demokrację ekonomiczną, który w praktyce przekłada się na potrzeby globalnego społeczeństwa, jako kuźnię projektów zmieniającą obraz społeczny i
środowiskowy oraz spółdzielczy. A wszystko to dzięki innowacyjnemu narzędziu finansowania, które przyczyni się do powstania wielu nowych miejsc pracy.
Wniosek został zatwierdzony jednogłośnie, a rząd przyjął definicję etycznych finansów
zawartą w „Manifeście Etycznych Finansów”. Oczywiście, jest jeszcze bardzo dużo
58
pracy, którą należy wykonać, aby dokonać rozróżnienia między etycznymi finansami a
dobroczynnością, między rozwojem ludzkim a pomocowością, między finansami filantropijnymi a finansami humanitarnymi.
Tekst rezolucji Komisji 03/07/2003 nr 700275 Etyczne i Solidarne Finanse34
IV Komisja, założywszy że:
Pod pojęciem finansów etycznych i solidarnych rozumie się działalność finansowania
działań promocyjnych humanitarnych, społecznych i środowiskowych w świetle
oceny etycznej i ekonomicznej ich wpływu na społeczeństwo i środowisko. Finanse
etyczne i solidarne mają za cel główny udzielanie wsparcia finansowego w działaniach
prowadzonych przede wszystkim przez stowarzyszenia, uznane i nieuznane,
spółdzielnie, spółdzielnie socjalne i konsorcja lub również – poprzez narzędzie
mikrokredytu – pojedynczym osobom, które mają trudności. Finanse etyczne i solidarne
bardzo się rozwijają w naszym kraju i angażują ponad 25 tysięcy osób, stowarzyszonych
w Kasach Pożyczkowych Samozarzadzających (MAG) oraz w Ludowych Bankach
Etycznych. Koncepcja finansów etycznych i solidarnych zakłada, że uzyskanie kredytu
we wszystkich jego formach jest prawem człowieka i w związku z tym nie dyskryminuje
adresatów z powodu płci, narodowości lub religii ani też z powodu majątku, lecz dba o
prawa biednych lub marginalizowanych. Przy finansach etycznych i solidarnych ocenia
się na równi z gwarancjami majątkowymi także inne formy gwarancji, takie jak gwarancje
osób, związków lub gminy, które umożliwiają dostęp do kredytu również najsłabszym
finansowo członkom społeczności. W finansach etycznych i solidarnych traktuje się
zdolność jako element odpowiedzialności etycznej, a finansów tych nie charakteryzuje
dobroczynność, lecz traktuje się je jako działalność gospodarczą, która ma być
społecznie użyteczna. W finansach etycznych i solidarnych zasada uczestniczenia
oszczędzającego w ważnych wyborach przedsięwzięcia odgrywa podstawową rolę.
Mozliwe jest zastosowanie zarówno mechanizmów bezpośrednich przy wskazywaniu
preferencji w przeznaczeniu funduszy, jak i mechanizmów demokratycznych
uczestniczenia w podejmowaniu decyzji. Operatorzy finansów etycznych i solidarnych
działają całkowicie transparentnie oraz udzielają wszelkich informacji na temat zakresu
swojej działalności. Pośrednik finansowy ma obowiązek traktować jako poufne wszystkie
informacje dotyczące oszczędzających, które nabywa podczas prowadzenia działań,
ale transparentne relacje z klientem wymagają nazwy oszczędności. Depozytariusze
mają prawo do poznania procesów funkcjonowania instytucji finansowych oraz decyzji
dotyczących wykorzystania oszczędności i inwestowania. W przypadku finansów
etycznych i solidarnych nie uważa się za uzasadnione bogacenie się wyłącznie w oparciu
o fakt posiadania i wymiany środków pieniężnych, gdzie stopa oprocentowania w tym
34
www.deputati.it
59
kontekście jest miarą efektywności w wykorzystaniu oszczędności, miarą zobowiązania
do ochrony środków udostępnionych przez oszczędzających oraz wykorzystania ich do
projektów, oraz w konsekwencji, że stopa oprocentowania i dochodowość oszczędności
musi być utrzymywana na najniższym możliwym poziomie w oparciu o wyceny
ekonomiczne, lecz również społeczne i etyczne. W przypadku finansów etycznych
wyklucza się z zasady relacje finansowe z tymi podmiotami gospodarczymi, które
uniemożliwiają rozwój człowieka oraz naruszają podstawowe prawa człowieka, takie
jak działania związane ze sprzedażą broni, produkcją bardzo szkodliwą dla zdrowia
i środowiska, działania, które opierają się na wykorzystaniu pracy młodocianych lub na
pogwałceniu swobód obywatelskich.
Finanse etyczne i solidarne wymagają bezwzględnego poparcia i współpracy ze strony
zarządzającego, który musi w ten sposób ukierunkować swoje działania. W manifeście
etycznych finansów, podpisanym przez wszystkich włoskich operatorów finansów
etycznych i solidarnych, zebrano wszystkie te zasady. Organizacje niemające na celu
zysku oraz przedsiębiorstwa społeczne mają strukturalne trudności z dostępem do
zwykłego kredytu: oblicza się, że tylko 29% z 221 tysięcy organizacji spisanych przez
ISTAT jest w stanie uzyskać kredyt bankowy. Prawo do kredytu jest podstawowym
bodźcem do wyjścia danego podmiotu ze stanu biedy. Powiązanie pożyczek i solidaryzmu
z działalnością finansową jest dobrą praktyką przede wszystkim przy wspieraniu małych
przedsiębiorstw, organizacji niemających na celu zysku oraz osób fizycznych. Banki
handlowe oraz światowe instytucje finansowe działają na rynku wymiany (średnio 1.900
miliardów dolarów), a 99% operacji, które mają miejsce co rok, mają naturę czysto
spekulacyjną. W ostatnich latach w sektorze bankowym wszystkie przychody z usług,
dywidend oraz inne przychody przekraczają zwykle wpływy wynikające z działalności
związanej z udzielaniem kredytów. W obszarze prawa włoskiego nie ma żadnego
zróżnicowania między typową działalnością prowadzoną przez banki, a działalnością
nietypową ze względu na metody i cel, prowadzoną przez operatorów etycznych
i solidarnych finansów. Wiele gmin i prowincji włoskich wydało specjalne uchwały
w celu ułatwienia prowadzenia inicjatyw związanych z etycznymi i solidarnymi finansami
oraz opracowało specjalne projekty w celu zintegrowania tego narzędzia z polityką
rozwoju lokalnego oraz skonsolidowania społecznego. Regiony Emilia-Romagna,
Friuli-Venezia Giulia, Toskania, Veneto i Umbria wydały odpowiednie ustawy regionalne
służące promowaniu i rozwojowi finansów etycznych i solidarnych. Komisja Europejska
zdefiniowała Banca Popolare Etica jaką dobrą praktykę w polityce lokalnej dotyczącej
zatrudnienia (patrz European Commission, Regional Employment Strategies, grudzień
2000); w Unii Europejskiej różne organizacje alternatywnych finansów już pracują
nad wspólnym projektem, który może stać się kołem zamachowym dla tych obszarów
poprzez powołanie Europejskiej Federacji Banków Etyki i Alternatywnych (FEBEA)
60
oraz Europejskiej Spółki Finansów Etycznych i Alternatywnych (SEFEA). Biorąc pod
uwagę obecny stan uregulowań oraz system prawny, operatorzy finansów etycznych
i solidarnych są zmuszeni do działania zgodnie z niedostosowanymi formami prawnymi,
często ograniczeni w działaniu oraz podejrzewani o działania spekulacyjne, co – jeśli
nawet jest prawdą w odniesieniu do innych operatorów finansowych – jest absolutnie
nieprawdziwe w odniesieniu do nich. Zobowiązuje się rząd do: ułatwienia działania
obszarowi finansów etycznych i solidarnych jako dodatkowemu narzędziu
służącemu rozwojowi, uznania wagi inicjatyw związanych z finansami etycznymi
i solidarnymi w kwestiach polityki zatrudnienia i społecznej, zachęcania do
działań operatorów finansów etycznych i solidarnych, uczulania opinii publicznej
na finanse etyczne i solidarne jako narzędzie do walki z biedą.
Aby rozszerzyć krąg zainteresowanych, Stowarzyszenie etycznych finansów przedstawiło tę samą rezolucję również Senatowi Republiki, który podzielił opinię dotyczącą
strategii takiego podejścia do instytucji, aby nie kwestionowały tożsamości ani znaczenia etycznych finansów. Dzięki pracy senatorów Bonavita i Iovene w październiku 2005
r. Senat zatwierdził zarys ustawy o oszczędzaniu. Zatwierdzony akt zobowiązuje rząd
do popierania rozpowszechniania idei etycznych i solidarnych finansów jako możliwego dodatkowego narzędzia rozwoju, do uznania wagi inicjatyw dotyczących etycznych
i solidarnych finansów w kwestiach polityki zatrudnienia i społecznej, do uczulania opinii
publicznej na finanse etyczne i solidarne jako narzędzie do walki z biedą.
8. Możliwości rozwoju trzeciego sektora we Włoszech
Szczegółowa analiza przeprowadzona w poprzednich rozdziałach pokazała mnogość
różnych modeli, które można spotkać w trzecim sektorze: niejednolitość prawna poszczególnych jednostek, wpływ tego sektora na włoską gospodarkę oraz ewolucja, która nastąpiła w ostatnim dziesięcioleciu. Wszystkie te elementy stanowią złożoność trzeciego
sektora.
Chcąc zrozumieć, jaki powinien być kierunek rozwoju obranego przez sektor, zacytujemy
niektóre istotne uwagi Stefano Zamagni, profesora zwyczajnego w dziedzinie ekonomii
politycznej Uniwersytetu w Bolonii oraz Adjunct Professor of International Political Economy w Johns Hopkins University, jak również – wśród różnych innych funkcji instytucjonalno-naukowo-organizacyjnych – Prezesa Agencji na rzecz ONLUS we Włoszech.
Profesor Stefano Zamagni, w swoim skrypcie „Tożsamość organizacji Non Profit”35 pisze:
35 Tekst wybrany z „Tożsamości włoskich organizacji non profit”, Stefano Zamagni, pojawił się na
stronie Agencji na rzecz ONLUS.
61
[…] Jeśli patrzy się na pochodzenie oraz rozwój podmiotów non profit, można
wyodrębnić, w ramach szerokiej panoramy organizacji spółek, wielorakość modeli, które funkcjonują według rożnych zasad. Jest to sprawa istotna nie tylko pod
kątem zarządzania wewnętrznego, ale również w odniesieniu do typu relacji, jakie
podmioty trzeciego sektora mają z innymi obszarami społecznymi. Ogólnie rzecz
biorąc, można zidentyfikować , trzy modele:
i) model najdawniej założony, który postrzega organizację non profit (ONP)
jako prostą spółkę cywilną, to znaczy jako wolną pracę osób nad projektem,
który ma być zrealizowany wspólnie oraz jako realizację interesów zbiorowych,
mimo że nieuniwersalnych. Przy takim modelu zasadą regulującą jest zasada
pomocowości poziomej, jak to miało miejsce w epoce Odrodzenia (XV wiek),
a następnie zostało opisane przez Ugo Grozio;
ii) model, który postrzega ONP jako przejaw działania i pomocy ze strony sfery publicznej (nie należy mylić ze sferą polityczną). W tych ramach
mieszczą się organizacje non profit utworzone z podmiotów kolektywnych/
kategorialnych zinstytucjonalizowanych (np. związek zawodowy, który tworzy
spółdzielnie społeczne, instytucje lokalne, które popierają powstawanie ONP,
instytucje pomocy publicznej oraz dobroczynne (PAB), przekształcone w fundacje z udziałami itd.). Zasadą, która reguluje ten model, jest decentralizacja,
to znaczy pomocowość pionowa. „Niech Państwo nie robi tego, co mogą robić
instytucje na dole oraz podmioty spółek cywilnych”. Należy tu zauważyć różnicę: podczas gdy pomocowość pionowa polega na przekazaniu udziału we
władzy, to w przypadku pomocowości poziomej następuje podział władzy.
iii) model, który jest ostatnio najbardziej aprobowany, postrzega trzeci sektor
jak bezpośredni sektor for profit. W tym obszarze mieści się ostatnio bardzo
rozpowszechniona praktyka tworzenia ONP, a zwłaszcza fundacji przedsiębiorstw przez przedsiębiorstwa for profit. Chodzi tutaj o corporate philanthropy,
która staje się coraz powszechniejsza również w naszym kraju. W związku
z takim modelem stwierdzamy „zasadę zwrotu”: podmiot for profit „zwraca”
spółce część wypracowanego zysku, ponieważ zysk ten został osiągnięty również dzięki temu, co spółka była w stanie oferować przedsiębiorstwu.
W swoim skrypcie „Przyszłość organizacji non profit we Włoszech”36 profesor Stefano
Zamagni podtrzymuje taką klasyfikację i utrzymuje, że:
Kluczową kwestią, którą trzeba rozwiązać, jest podjęcie decyzji, czy chcemy,
aby te trzy modele mogły spokojnie funkcjonować obok siebie, czy też w aspekcie regulacji prawnych mamy faworyzować jeden z nich. Wybranie drugiej moż36 Tekst wybrany z „Przyszłości organizacji non profit we Włoszech”, Stefano Zamagni, który pojawił
się na stronie Agencji na rzecz ONLUS.
62
liwości oznacza w rzeczywistości nadanie na długi czas większej ważności
trzeciemu modelowi organizacji non profit. Nie ma sensu marnowanie słów,
aby to udowodnić. Uważam, że nie ma żadnych racjonalnych przyczyn, aby
życzyć sobie podjęcia takiego wyboru i podam dwa powody takiego myślenia.
Pierwszym powodem jest to, że organizacje non profit, pomyślane jako pasek
transmisyjny for profit, nie doprowadziłyby do znaczącej poprawy sytuacji: rola
organizacji ONP byłaby więc rolą dodatkową. Ale my wiemy, że liczba organizacji non profit ze względu na ich charakter jest przypadkowa, a to dlatego, że
trwa dyskusja o wszystkich poprzednich relacjach pomiędzy poszczególnymi
podmiotami spółki a państwem. Nie ogranicza się to do dodatkowych relacji w
porównaniu z już istniejącymi, lecz do zmiany ich natury. Drugi powód dotyka
wymiaru usprawiedliwiającego organizacji ONP. Tworzą one wartość zarówno
instrumentalną, jak i ekspresywną. Pierwsza mierzona jest w oparciu o wytworzone wyniki - i tu należy wspomnieć patos, z jakim w literaturze na ten temat
mówi się o aspektach organizacyjnych i zarządczych ONP: muszą one być
efektywne, jeśli chcą być wspierane. Wartość ekspresywna lub symboliczna
organizacji ONP jest natomiast mierzona według ich zdolności do wytwarzania dóbr w relacjach, a przede wszystkim kapitału zakładowego typu linking,
a krótko mówiąc, od ich zdolności do poszerzania obszaru wolności obywateli,
którzy muszą móc wyrazić za pomocą dzieła, wartości lub charyzmy, których
są propagatorami.
Gdyby w wyniku procesów prawnych lub administracyjnych drugi lub trzeci model uznany został jako główny, jest sprawą jasną, że wartość ekspresywna organizacji non profit zostałaby w głupi sposób poświęcona na korzyść wartości
instrumentalnej. Jeśli chodzi o organizacje ONP, to nie odczuwa potrzeby ich
obecności, zwłaszcza na terenie Włoch. I właśnie dlatego preferuję typ organizacji non profit pluralistycznej, która pozwala podmiotom spółki cywilnej – propagatorom kultury −- na wybór modelu, który najbardziej współgra z ich „wizją
świata.”
Żyjemy w rzeczywistości, w której następują ogromne zmiany w ustawodawstwie w naszym kraju w odniesieniu do organizacji non profit. Ustawa z 2006 r.,
która ustanawia pojęcie przedsiębiorstwa społecznego, właśnie wchodzi
w życie (cztery uregulowania, których do tej pory brakowało, powinny zobaczyć
światło dzienne do końca roku); zmiana Ustawy 266/1991 dotyczącej wolontariatu została już złożona w Komisji XII Izby Deputowanych; projekt zmiany
KSIĘGI I, Tytuł II Kodeksu Cywilnego, który dotyczy przede wszystkim fundacji
i stowarzyszeń, jest przekazywany do Rady Ministrów; Agencja na rzecz ONLUS
przygotowuje, przy współpracy z Agencją Wpływów, propozycję ustawy nastawionej na uproszczenie i uczynienie bardziej skutecznym operacyjnie 5/1000.
63
Poza tym w agendach parlamentarnych i rządowych znajdują się również na
przykład: reforma Ustawy 47/1987 dotycząca organizacji pozarządowych.
Trzeba skoncentrować się na wyeliminowaniu niebezpieczeństwa, które
w przypadku braku zaangażowanej debaty obywatelskiej na temat „dokąd
zmierzają włoskie organizacje non profit”, doprowadziłoby do podjęcia kroków
polegających na narzuceniu w sposób bezprawny konkretnego modelu, co
miałoby niekorzystne skutki i co mogłoby spowodować poważne kłopoty.
Arystoteles napisał: „Wszelka sztuka zmierza do jakiegoś celu, lecz oczywistym jest, że są różnice między tymi celami: niektóre z nich, to działanie, inne,
to dzieła, które wykraczają poza działanie.” Autentyczne organizacje non profit
nie prowadzą działalności, lecz wykonują dzieła, które wykraczają poza działalność.
Do takiego postrzegania problemu wpisuje się również opinia Fabbio Salviato, Prezesa Banca Popolare Etica, który na pytanie37:
Jakie, według Pana, są czynniki sukcesu zintegrowanego rozwoju włoskiego trzeciego
sektora? odpowiada:
Obecnie trzeci sektor znajduje się w nowej fazie, innej od początkowej, w której
entuzjazm, kreatywność oraz silna motywacja stanowiły siłę napędową. Obecnie
organizacje znajdują się w fazie konsolidacji oraz racjonalizacji schematów organizacyjnych, zarówno na poziomie wewnętrznym, jak i zewnętrznym.
Jest to czas, kiedy organizacje zadają sobie pytanie na temat swojego ładu organizacyjnego.
Historycznym elementem sukcesu jest na pewno utworzenie przez część stowarzyszeń trzeciego sektora Forum Trzeciego Sektora, które do chwili obecnej gromadzi
ponad 100 organizacji drugiego i trzeciego poziomu, funkcjonujących w naszym kraju w ramach wolontariatu, stowarzyszeń, spółdzielni socjalnych, solidaryzmu międzynarodowego, etycznych finansów oraz handlu sprawiedliwego i solidarnego.
Dzięki Forum Trzeciego Sektora organizacje miały możliwość ocenienia własnej
działalności i doświadczeń, które realizują codziennie na rożnych polach, lecz
przede wszystkim uzyskały narzędzie przedstawicielstwa społecznego oraz politycznego wobec rządu i instytucji − narzędzie, za pomocą którego mogą koordynować i wspierać sieci międzystowarzyszeniowe i zaprezentować wartości, projekty
i obszary zorganizowane przez trzeci sektor.
To, czego trzeba sobie najbardziej życzyć, to dalsza współpraca pomiędzy poszczególnymi sieciami społecznymi rozrzuconymi po terytorium Włoch. Jak
widzieliśmy w poprzednich rozdziałach, waga trzeciego sektora we Włoszech jest
37 Wywiad przeprowadzony przy okazji prowadzenia niniejszych badań z Prezesem Banca Popolare
Etica, Fabbio Salviato.
64
nie do przecenienia i jeśli udałoby mu się zebrać w organizacje, prowadzić dialog,
współpracować z różnymi organizacjami, które funkcjonują w ramach wolontariatu,
stowarzyszeń, spółdzielni socjalnych, solidaryzmu międzynarodowego etycznych finansów i handlu sprawiedliwego i solidarnego, jak również ekologicznego rolnictwa,
oszczędności energii oraz odnawialnych źródeł energii, to mogłyby utworzyć czarodziejskie koło zdolne do uzyskania wspaniałych rezultatów oraz do opracowania
wspólnych narzędzi, które pozwoliłyby na skonsolidowanie tych organizacji.
Aby uzyskać głębokie i trwałe zmiany w społeczeństwie, musimy wytyczyć nową
drogę, którą planujemy razem z innymi podmiotami. Musimy stworzyć sieci społeczne silniejsze i bardziej chętne do współpracy w celu pomnożenia skutków procesów
innowacyjnych w poszczególnych obszarach.
Musi zostać wypracowany nowy model, obecny w postaci sieci na całym terytorium, który miałby kontakty ze wszystkimi udziałowcami oraz propagatorami tych idei
Aby lepiej zrozumieć taką ideę, chciałbym przedstawić, tytułem przykładu, projekt
„Przyszłe miasto – Riace: odkrycie własnej ziemi.”
Riace, w prowincji Reggio Calabria, ma podobną historię jak wiele miasteczek na
południu Włoch: ponad 3000 mieszkańców w historycznym centrum w latach 60.,
obecnie zostało ich 600; 30% domów w historycznym centrum zostało opuszczonych; gospodarka opiera się głównie na pomocy państwa; poczucie tożsamości jest
słabe. A więc Riace jest miasteczkiem, które umiera. W pewnym momencie grupa
młodzieży podjęła decyzję o zmianie losu własnego miasteczka i to właśnie z ich
marzeń narodził się pomysł Stowarzyszenia „Przyszłe Miasto”, którego celem było
odbudowanie historycznego centrum, docenienie tradycji oraz starych zawodów,
a także położenie kresu dzikiej zabudowie wzdłuż wybrzeża.
Wydawało się, że jest to przedsięwzięcie niemożliwe do zrealizowania, żaden bank
nie chciał udzielić kredytu tej grupie młodzieży, dopóki nie zwróciła się do Banku
Etycznego, który docenił wartość inicjatywy i w 2000 r. przyznał Stowarzyszeniu
linię kredytową. Obecnie wybudowano 11 pensjonatów na ogólną liczbę 55 miejsc i
można spędzać czas miasteczku w średniowiecznej atmosferze.
Bank Etyczny udzielił kredytu na kwotę 50.000 euro.
I w tym momencie rodzi się pierwsze pytanie: jakim cudem udało się odbudować 11
domów za 50.000 euro? Sieć organizacji non profit oraz stowarzyszeń i spółek
cywilnych pomogła, w ramach wolontariatu, w odbudowie domów. Od ponad
4 lat w Riace nie ma bezrobocia, przyjęto 20 nowych osób, ponownie otwarto bar,
restaurację, piekarnię.
Odżyło miasteczko, które umierało. I to wszystko za 50.000 euro kredytu, który został zwrócony.
65
Pytający: Jaka jest wartość społeczna kredytu? Ile pieniędzy publicznych musiałoby
zainwestować państwo włoskie, aby stworzyć 50 miejsc pracy?
Fabio Salviato: Skalkulowano to. Państwo włoskie musiałoby zainwestować co najmniej
500.000 euro, z nadzieją, ze uzyska identyczną liczbę zatrudnionych, jak to miało
miejsce w przypadku Banku Etycznego.
Trzeci sektor powstał w przeszłości w wyniku chęci niesienia pomocy tym, którzy o
tę pomoc prosili. Obecnie natomiast sektor ten we Włoszech jest wzywany do niesienia pomocy społecznej generalnie.
Obecnie celem sektora jest popieranie bogacenia się społeczeństwa, poprawienie
jakości życia, relacji, środowiska itd., czyli ogólna poprawa, ale bez odrzucania zasad, które rządzą gospodarką i przy poszanowaniu osób i dobra wspólnego.
I właśnie dlatego trzeci sektor obecnie musi udowodnić zdolność do rzeczywistego
sprostania potrzebom oraz do stworzenia wartości, poprzez wyposażenie się, rozwój i doskonalenie technik, metod i narzędzi mierzenia wartości społecznych, które
są wytwarzane.
Pytający: Ramy uregulowań prawnych trzeciego sektora są dość złożone, a według
obecnego scenariusza, który Pan nam opisuje, podlegają one dużym zmianom
i nowelizacjom. Reformy są opracowywane albo wchodzą w życie. Czy uważa Pan,
że takie uregulowania wystarczą do uporządkowania złożonego obszaru Trzeciego
Sektora?
Fabio Salviato: Uważam, że to, czego brakuje w regulacjach prawnych, to uznanie specyfiki etycznych finansów, sprawiedliwego i solidarnego handlu oraz produktów ekologicznych.
Formalne uznanie specyfiki takich obszarów operacyjnych doprowadziłoby do lepszego zdefiniowania tych sektorów, do określenia elementów, które te obszary charakteryzują oraz do wydania ramowej ustawy, która uregulowałaby tę rzeczywistość
i dałaby im możliwość rozwoju w sposób zintegrowany.
Jako Bank Etyczny pracujemy nad projektem „Obserwatorium Etycznych Finansów”,
jak go nazywamy. Proponujemy tam gromadzenie, opracowywanie, rozszerzanie
regulacji prawnych w dziedzinie etycznych finansów, obowiązujących lub w trakcie
opracowywania, w innych krajach europejskich w celu promowania, na poziomie europejskim, zharmonizowanych uregulowań związanych z funkcjonowaniem etycznych finansów.
Od samego początku naszej działalności Bank Etyczny był pionierem, który poprzez
formę samostanowienia regulacji prawnych zastosował kryteria własnej działalności,
których teraz wymaga prawodawca. Nawiązuję tu na przykład do transparentności
i zastosowania kodeksu etycznego.
66
W Europie obecnej, w której funkcjonujemy, musimy się coraz bardziej zastanawiać
i myśleć racjonalnie o rynku europejskim, a nie krajowym, a więc każde działanie
musi być postrzegane pod kątem tego mentalnego otwarcia. Wychodząc z tego
założenia, uważam, że jednocześnie byłoby dobrze prowadzić silną działalność lobbingową ze strony Unii, prowadzoną przez wszystkie organizacje działające w Europie w obszarze etycznych finansów.
Oczywiście, wszystko to, co dotyczy etycznych instytucji finansowych, musi być również prowadzone w odniesieniu do wszystkich innych organizacji funkcjonujących w
innych, omówionych powyżej obszarach.
Pytający: Czy uważa Pan, że instytucje finansowe mogłyby prowadzić aktywne działania na rzecz rozwoju włoskiego trzeciego sektora?
Fabio Salviato: Tradycyjny system finansowy od zawsze funkcjonował na rynku włoskim, traktując trzeci sektor jako zespół czynników, z którymi praca i współpraca nie
są interesujące. Obecnie sytuacja lekko się zmienia, a system finansowy zdał sobie
sprawę z wagi ekonomicznej sektora oraz potencjalnego rynku, który mógłby objąć
z powodu nowych źródeł niedostatku we Włoszech, które generują coraz więcej
biednych i nieobjętych ofertą banków.
Problemem jest to, że tradycyjny system finansowy zbliża się do trzeciego sektora jak do rynku i opracowuje produkty ad hoc, wyłącznie w celu zwiększenia swoich możliwości rozwoju oraz niestracenia kwot na rynku, które mogłyby się okazać
znacząco wysokie. System bankowy powinien natomiast traktować trzeci sektor jak
partnera, z którym można pracować i współpracować, z którym można się skonfrontować oraz opracować wspólną strategię w celu wzmocnienia struktur trzeciego
sektora, aby struktury te mogły spełniać aktywną rolę na danym terytorium i reprezentować ich sieć.
Razem z systemem bankowym mogłyby się rozwijać interesujące narzędzia finansowe, które spełniałyby zarówno wymagania gospodarki rynkowej, jak i wymagania
gospodarcze obywateli. Myśli się wyłącznie o wysokim koszcie nowych urządzeń
związanych z odnawialnymi źródłami energii, o coraz większym popycie na narzędzia do oszczędzania energii, o pojawiającym się popycie na produkty ekologiczne
itd.
Gdyby tradycyjny system finansowy rozpoczął działania w taki sposób, nie byłaby
to zmiana, ale wyłącznie powrót do początkowej misji, którą instytucje kredytowe
spełniały na początku swojej drogi.
67
8.1
Wnioski
Wielorakość form prawnych, które krzyżują się z wielorakością form tożsamości, o których mówił powyżej profesor Zamagni, składają się na pewno na złożoną rzeczywistość,
którą należy jednak postrzegać jako kapitał wymagający ochrony w przyszłości.
Podstawową kwestią, którą opisał profesor Zamagni, jest próba działania w takim kierunku, aby utrzymać pluralizm modeli organizacyjnych trzeciego sektora. Pokazano, że
w taki sposób można by dalej chronić tworzenie wartości zarówno instrumentalnych,
jak i ekspresywnych oraz że zapewniona byłaby harmonijna koegzystencja obu tych
wartości dodanych. Gdyby to nie nastąpiło, istnieje zagrożenie wynaturzenia sektora
non profit.
Ważne jest, jak twierdzi Prezes Fabio Salviato, żeby różnym organizacjom, mimo że
próbują utrzymać strukturę bardzo niewielką, udało się stworzyć bardzo silne relacje
w celu zwiększenia ich zdolności interwencyjnej i wspierającej w procesie głębokich
i możliwych do zaakceptowania społecznego zmian poprzez rozwijanie jeszcze silniejszych związków miedzy rzeczywistością istniejącą a poszczególnymi sieciami.
Poza samym trzecim sektorem, aktywną rolę powinien odgrywać też prawodawca na
poziomie krajowym. Jego zadaniem byłoby aangażowanie się w uchwalenie ustaw ramowych, określających i regulujących prawnie etyczne finanse, sprawiedliwy i solidarny
handel oraz wszystkie pozostałe dziedziny, które wnoszą wkład w pozytywne zmiany
społeczne, uznając specyfikę tego obszaru i promując jego rozwój.
I wreszcie ostatnia sprawa, ale nie ze względu na jej wagę: również sektor finansowy
w swojej złożoności jest jednym z czynników determinujących w procesie rozwoju ekonomii społecznej, który poprzez otwarcie na wymianę prostą i parytetową, mógłby opracować zestaw narzędzi, które doprowadziłyby do konsolidacji i udoskonalenia włoskiego trzeciego sektora.
68
Załączniki
Załącznik 1 Finanse etyczne
„ETYCZNE FINANSE”
Pierwsza próba zdefiniowania etycznych finansów oraz określenia przewodnich zasad
takiej działalności została naszkicowana przez Stowarzyszenie Etycznych Finansów
w „Propozycji Karty Intencyjnej Etycznych Finansów” w 1996 r. W 2000 r. zredagowano
„Manifest Etycznych Finansów”, w którym określono je w następujący sposób:
„Etyczne finanse:
1.
Uważa się, że kredyt we wszystkich jego formach, jest prawem człowieka
Nie dyskryminuje wśród adresatów nikogo z powodu płci, narodowości lub religii
ani też na podstawie stanu majątkowego, dbając jednocześnie o prawa biednych
i zmarginalizowanych. Finansuje więc działania promocyjne związane z człowie-
kiem, społeczne i środowiskowe, oceniając projekty pod kątem dwóch kryteriów:
zdolności ekonomicznych i użyteczności społecznej.
Gwarancje kredytowe są kolejną formą, za pomocą której partnerzy przyjmują odpowiedzialność za finansowane projekty. Etyczne finanse są równie ważne jak gwarancje typu majątkowego, również gwarancje osób, kategorii lub wspólnot, które
pozwalają na uzyskanie dostępu do kredytu również najsłabszym ogniwom społeczeństwa.
2.
Traktuje zdolność jako element odpowiedzialności etycznej
Nie jest to forma dobroczynności: jest to normalna działalność gospodarcza, która
chce być społecznie użyteczna. Przyjęcie odpowiedzialności, zarówno w udostępnianiu własnych oszczędności, jak i w wykorzystywaniu ich, co pozwala na zachowanie ich wartości, jest fundamentem partnerstwa pomiędzy podmiotami na równych prawach.
3.
Nie popiera bogacenia się w oparciu wyłącznie o posiadanie i wymianę
pieniędzy
Stopa oprocentowania w tym kontekście jest miarą zdolności w wykorzystaniu
oszczędności, miarą zobowiązania do ochrony środków udostępnionych przez
oszczędzających oraz wykorzystania ich do różnych projektów. W konsekwencji
stopa oprocentowania dochodowość oszczędności są różne od zera, ale muszą być
utrzymywane na najniższym możliwym poziomie, w oparciu o ocenę tak ekonomiczną, jak społeczną i etyczną.
4.
Są transparentne
Etyczny pośrednik finansowy musi traktować jako poufne wszelkie informacje dotyczące oszczędzających, które nabywa podczas prowadzenia działalności, jednak
69
transparentne relacje z klientem wymagają wiedzy na temat oszczędności. Depozytariusze mają prawo do poznania procesów funkcjonowania instytucji finansowej
oraz jej decyzji na temat wykorzystania i inwestowania środków. Pośrednik finansowy, który jest zorientowany na etykę, musi udostępnić odpowiednie kanały informacyjne w celu zapewnienia transparentności swojego działania.
5.
Przewiduje uczestnictwo w ważnych wyborach przedsięwzięcia nie tylko
wspólników, ale również oszczędzających
Formy mogą obejmować zarówno bezpośrednie mechanizmy wskazywania preferencji przy przeznaczaniu funduszy, jak również demokratyczne mechanizmy
uczestniczenia w podejmowaniu decyzji. Etyczne finanse stają się w ten sposób
promotorem demokracji gospodarczej.
6.
Jako kryteria wykorzystania stosuje odpowiedzialność społeczną i środowiskową
Określa obszary wykorzystania oraz ewentualnie obszary preferowane, wprowadzając analizę ekonomiczną kryteriów odniesienia, bazujących na promowaniu rozwoju
człowieka oraz na odpowiedzialności społecznej i środowiskowej. Wyłącza z zasady
relacje finansowe z takimi obszarami ekonomicznymi, które przeszkadzają w rozwoju człowieka oraz naruszają fundamentalne prawa człowieka, takie jak produkcja
i handel bronią, produkcja bardzo szkodliwa dla zdrowia i środowiska, działania bazujące na wykorzystaniu młodocianych lub naruszaniu swobód obywatelskich.
7.
Wymaga pełnej i spójnej współpracy gestora
Jeśli natomiast etyczna działalność finansowa jest tylko częściowa, należy wyjaśnić
w sposób przejrzysty powody zastosowanego ograniczenia. W każdym razie pośrednik deklaruje swoją gotowość do bycia „monitorowanym” przez instytucje stanowiące gwarancje dla oszczędzających.”38
Stowarzyszenie etycznych finansów zostało utworzone przez ten sam obszar, który
pod postacią wspólników-fundatorów wniósł wkład w powstanie Banca Popolare Etica.
Elementy, które składają się na Manifest Etycznych Finansów, zostały wzięte z artykułu
5 Statutu samego banku, który jednocześnie uważa etyczne finanse za:
„prawdziwe i właściwe rozwiązanie alternatywne dla idei finansów, bez odrzucania jednak podstawowych mechanizmów (takich jak pośrednictwo, zbieranie,
pożyczka), i przy ponownym zdefiniowaniu wartości odniesienia (osoby, a nie
kapitału, idei, a nie majątku, sprawiedliwego wynagradzania za inwestowanie,
a nie za spekulacje). Poza ryzykiem oraz dochodowością etyczne finanse zwracają uwagę na wpływ, jaki działalność finansowa ma na gospodarkę nazywaną
„rzeczywistą”, zmieniając w sensie bardziej społecznym same zachowania
38 Manifest Etycznych Finansów w „Euro solidarne, karta intencyjna na rzecz etycznych finansów we
Włoszech”, Elisa Baldessone, Marco Ghiberti, Gianluca Viaggi, EMI.
70
finansowe, a przede wszystkim, stawiając sobie jako cel finansowanie wszystkich tych działań, które są prowadzone pod kątem rozwoju człowieka oraz
ekologii.
Wśród tych działań znajdują się zarówno tradycyjne działania tak zwanego
sektora non profit (spółdzielnie socjalne i międzynarodowe, ekologia, ochrona
praw człowieka, działania kulturalne i artystyczne, itd.), jak i te bliższe granicy, jak sprawiedliwy i solidarny handel, rolnictwo ekologiczne i biodynamiczne,
produkcja ekologicznie kompatybilna oraz – generalnie – wszystkie te działania, związane z przedsiębiorczością, które powodują wytwarzanie na danym
obszarze korzyści społecznych i/lub środowiskowych”39
39
Banca Popolare Etica, Bilans społeczny – Rok obrachunkowy 2001
71
Załącznik 2 Rozwój Banca Popolare Etica
„ROZWÓJ BANCA POPOLARE ETICA”
ROZKŁAD KAPITAŁU ZAKŁADOWEGO
Dane w mln Euro
ROZKŁAD OSZCZĘDNOŚCI
Dane w mln Euro
72
ROZKŁAD WYKORZYSTANIA
73
Bibliografia
1) „L’impresa sociale per la qualita’ dello Sviluppo. L’impegno istituzionale delle Camere di Commercio” (Przedsiębiorstwo społeczne na rzecz rozwoju. Zobowiązania
instytucjonalne Izb handlowych), AAVV, Profili 73/Progetto Quasar.
2) „Rapporto sull’Imprenditoria sociale” (Raport na temat przedsiębiorczości społecznej), AAVV, Agenzia per l’inclusione sociale, studi e ricerche nr 3, 2006
3) „Le cooperative sociali in Italia – Anno 2005” (Spółdzielnie społeczne we Włoszech
– Rok 2005”, ISTAT, Statistiche in breve, 2007
4) „Le fondazioni in Italia – Anno 2003” (Fundacje we Włoszech – Rok 2003), ISTAT,
Statistiche in breve, 2007
5) „Le Organizzazioni di Volontariato in Italia – Anno 2005” (Organizacje wolontariatu
we Włoszech – Rok 2005, ISTAT, Statistiche in breve, 2007
6) „Denaro senza lucro – Manuale di gestione finanziaria per il Terzo Settore” (Pieniądze bez zysku – Podręcznik zarządzania finansowego Trzecim Sektorem), Alessandro Messina, wyd. Carocci Faber, 2003
7) „Rapporto Biennale sul Volontariato in Italia 2005” (Dwuroczny raport o wolontariacie we Włoszech 2005), Osservatorio nazionale per il Volontariato Ministero del
lavoro e delle Politiche sociali, Direzione generale per il Volontariato, l’Associazionismo e le Formazioni sociali – Divisione III Volontariato (Krajowe obserwatorium
wolontariatu Ministerstwa pracy i polityki społecznej, Dyrekcja generalna ds. wolontariatu, Stowarzyszenia i szkolenia społeczne – Wydział III wolontariat)
8) „Gli enti non profit” (Instytucje non profit), A. Propersi i G. Rossi, wyd. II sole 24 ore,
1998
9) „La finanza etica in Europa – Attori, strumenti e pratiche per lo sviluppo del Nord
e del Sud del Mondo” (Etyczne finanse w Europie – Operatorzy, narzędzia i procedury na rzecz rozwoju na północy i na południu świata), Strumenti di formazione
6, Ucodep, Setem ed Oikos. Publikacja w ramach projektu „Financing for development: raising awareness on alternative resources to promote Microfinance in the
South” (ONG-ED/2002/019-576), sfinansowana przez Komisję Europejską – Dział
kooperacji.
10) „L’identita’ del non profit” (Tożsamość organizacji non profit), S. Zamagni, Agenzia
per le ONLUS.
11) „Il futuro del non profit italiano” (Przyszłość organizacji non profit we Włoszech),
S. Zamagni, Agenzia per le ONLUS.
12) „Nasce Banca Prossima, la prima banca europea dedicata esclusivamente all’impresa sociale e al non profit” (Powstaje bank przyszłości, pierwszy bank europejski
przeznaczony wyłącznie dla przedsiębiorstw społecznych oraz organizacji non profit), Comunicato Stampa (Komunikat prasowy), Intesa San Paolo, 2007.
74
13)„Introduzione al Terzo Settore” (Wprowadzenie do Trzeciego Sektora), Ministero del
lavoro e previdenza sociale, Direzione Provinciale del lavoro di Roma (Ministerstwo
pracy i ubezpieczeń społecznych, Prowincjonalna Dyrekcja ds. pracy – Rzym)
Strony internetowe
 www.acri.it
 www.solidarietasociale.gov.it
 www.bancaetica.com
 www.coopfond.it
 www.fondosviluppo.coop
 www.cfi.it
 www.cgmfinance.it
 www.solidarfidi.it
 www.agenziaperleonlus.it
 www.parlamento.it
 www.deputati.it
75
Podziękowania
Specjalne podziękowania składamy Panu Fabio Salviato, Prezesowi Banca Popolare Etica, za wniesienie wiedzy i podzielenie się doświadczeniem nabytym w ciągu lat
działania w obszarze włoskiego i międzynarodowego trzeciego sektora oraz Ucodep,
w osobie Pani Elisa Bacciotti za wyrażenie zgody na wykorzystanie w tym opracowaniu istotnych materiałów.
76
Opracowanie zostało przygotowane przez zespół pracowników
Société Européenne Finance Ethique et Alternative (SEFEA).
SEFEA - Europejska Spółka Finansów Etycznych i Alternatywnych - jest spółdzielnią działającą zgodnie z prawem włoskim, utworzoną w grudniu 2002
roku, będącą efektem współpracy członków FEBEA (Europejskiej Federacji
Banków Etycznych i Alternatywnych).
SEFEA działa w celu stworzenia narzędzi finansowych i niefinansowych przeznaczonych do wspierania i promowania rozwoju etycznych i solidarnych finansów
w Europie.
Poprzez instrumenty finansowe (średnio- i długoterminowe kredyty) oraz niefinansowe (m.in. konsultacje, szkolenia) wspomaga rozwój gospodarki społecznej, tj. gospodarki i społeczeństwa opartego na wartościach solidarności
obywatelskiej.
SEFEA wspiera również realizację projektów oraz inicjatyw innowacyjnych
z punktu widzenia społecznego i środowiskowego.

Warunki rozwoju ekonomii społecznej we Włoszech

Transkrypt

Podobne dokumenty

EuroUtopia Newsletter

naszświat - Stranieri in Italia

grudz ie n 2 0 1 3

naszświat - Stranieri in Italia