Problemy alkoholowe w rodzinie

Problemy alkoholowe w rodzinie
Izabela Rybka
Rok: 1999
Czasopismo: Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia
Numer: 1
Tak brzmi tytuł nowego raportu, jaki został opracowany w ramach projektu badawczego
prowadzonego wspólnie przez EUROCARE i Związek Stowarzyszeń na Rzecz Rodziny w Unii
Europejskiej (Confederation of Family Associations in the European Union, COFACE).
Szacunkowe dane statystyczne opublikowane w niniejszym raporcie są alarmujące. Z
ostrożnych obliczeń wynika, że 14 procent mężczyzn i 4 procent kobiet, czyli 42 miliony
obywateli państw należących do Unii Europejskiej przyznaje się do nadużywania alkoholu lub
choroby alkoholowej. Zakładając, że każdy z nich ma bezpośredni wpływ na życie przynajmniej
jednej osoby niepijącej, należy uznać, że 84 miliony mieszkańców Europy Zachodniej to
alkoholicy i osoby współuzależnione. Ponadto przyjmuje się, że w rodzinach dotkniętych
problemem alkoholowych wychowuje się 4,5 mln dzieci, przy czym najnowsze dane sugerują,
że rzeczywista liczba może okazać się znacznie większa i sięgać nawet 7,7 mln.
***
W pracach nad przygotowaniem raportu wzięli udział przedstawiciele wszystkich krajów
członkowskich Unii Europejskiej oraz reprezentanci Norwegii.
Międzynarodowy zespół badaczy podjął się określenia skali problemów alkoholowych w
poszczególnych państwach oraz podsumowania działań podejmowanych na rzecz ich
rozwiązywania. Okazało się jednak, że brak informacji statystycznych niezbędnych do
przeprowadzenia podstawowych analiz w znacznym stopniu utrudnia realizację tego zadania.
Mimo iż powszechnie wiadomo, że alkohol jest przyczyną wielu problemów społecznych i
rodzinnych, zwłaszcza takich jak przemoc domowa, rozpad rodziny i rozwody, zaburzenia
zachowań dzieci etc., to jednak instytucje publiczne ani urzędy statystyczne nie dysponują
zbiorem danych opisujących tego typu korelacje.
Nadmierne picie w wielu przypadkach prowadzi do trwałego zerwania więzi małżeńskiej, np. w
Wielkiej Brytanii wskaźnik rozwodów jest dwukrotnie wyższy w rodzinach alkoholowych niż w
rodzinach wolnych od tego typu problemu. Przebieg konfliktów rodzinnych, wywołanych z
powodu nadużywania alkoholu, bywa często dramatyczny i wiąże się z użyciem siły. Sprawcami
aktów przemocy w rodzinie są zazwyczaj osoby znajdujące się pod wpływem alkoholu, choć
niekoniecznie będące alkoholikami, a znaczna część ofiar również jest nietrzeźwa w momencie
pobicia.
Beztroskie dzieciństwo
Istnieje silna zależność pomiędzy nadużywaniem alkoholu przez rodziców a krzywdzeniem
1/7
Problemy alkoholowe w rodzinie
dzieci, w tym wykorzystywaniem seksualnym. Molestowania własnych dzieci po wypiciu
alkoholu dopuszczają się nie tylko rodzice, którzy są nałogowymi alkoholikami, ale również ci,
którzy piją okazjonalnie.
Alkoholizm rodziców jest dla dziecka źródłem wielu traumatyzujących przeżyć, które działają z
tym większą szkodą dla jego rozwoju, im jest ono młodsze. Dziecko, które nie ukończyło
piątego roku życia jest całkowicie zależne od rodziców, stąd szczególnie dotkliwie odczuwa ono
brak należytej opieki. Ponadto jest zupełnie bezbronne wobec wszelkich form nadużyć, jakich
dopuszczają się względem niego rodzice. W przeciwieństwie do starszych dzieci nie potrafi się
w żaden sposób bronić i nie może choćby na krótki czas samodzielnie opuścić domu. Małe
dziecko stale przebywa w środowisku, w którym przeżywa strach, doznaje upokorzeń i czuje się
zagrożone. Atmosfera domu rodzinnego budzi w nim przerażenie i uniemożliwia prawidłowy
rozwój. Dziecko, które jest pozbawione poczucia bezpieczeństwa i dojrzałej, odpowiedzialnej
miłości rodziców czuje się niechciane, niekochane, odrzucone. Często dzieci zaniedbywane
przez rodziców przeżywają lęk przed odejściem lub śmiercią pijącego rodzica, są ofiarami ich
werbalnej lub fizycznej agresji, świadkami ciągłych konfliktów, które nierzadko wiążą się z
użyciem siły, wreszcie muszą przejść przez dramatyczne doświadczenie rozpadu rodziny.
Sytuacja rodzinna często zmusza je do przejmowania obowiązków i zachowań właściwych
osobom dorosłym, obciąża nadmiarem odpowiedzialności i poczuciem winy, a w efekcie
bezpowrotnie odbiera im beztroskie dzieciństwo.
Osoby, które w dzieciństwie przeżyły rozwód rodziców wykazują większą skłonność do
spożywania dużych ilości alkoholu lub nadużywania go i częściej stają się alkoholikami. Grupę
podwyższonego ryzyka stanowią ludzie młodzi w wieku 23-33 lat, zaś prawdopodobieństwo
wystąpienia problemów alkoholowych jest tym większe, im dziecko było młodsze w momencie
rozwodu rodziców. Nie stwierdzono natomiast podobnych zależności w przypadku osób, które
w późniejszym okresie życia utraciły ojca lub matkę na skutek rozwodu lub śmierci. Zakładając,
że w przyszłości w państwach Unii Europejskiej nadal co trzecie małżeństwo zostanie
rozwiązane przez rozwód, a jednocześnie liczba zawieranych małżeństw będzie się zmniejszać
z roku na rok, jak również biorąc pod uwagę wpływ rozpadu rodziny na występowanie
problemów alkoholowych w dorosłym życiu dziecka rozwodzących się rodziców, trudno
zachować optymizm. W krajach Unii Europejskiej wskaźnik rozwodów wzrósł z 11% w 1970
roku do 30% w 1995 roku, zaś liczba zawieranych małżeństw w przeliczeniu na 1000
mieszkańców spadła z ośmiu (lata siedemdziesiąte) do 5,1 (1995). Oznacza to, że w Europie
Zachodniej setki tysięcy dzieci wychowuje się w rodzinach rozbitych. Oblicza się, że około 40%
dzieci mieszkających obecnie w Wielkiej Brytanii przed ukończeniem 18. roku życia będzie
świadkiem rozwodu lub separacji swoich rodziców.
Zmowa milczenia
Z raportu wynika jasno, że alkoholizm jest chorobą, która niszczy nie tylko życie osoby
uzależnionej, ale również jej krewnych. Alkoholik nie jest w stanie lub nie chce uczestniczyć w
życiu rodzinnym. Z kolei jego bliscy z obawy przed pijackimi ekscesami w miejscach
publicznych lub w gronie znajomych unikają wszelkich kontaktów towarzyskich, wspólnych
spotkań, wyjazdów etc. Zachowanie alkoholika jest bowiem nieprzewidywalne i z reguły naraża
członków rodziny na kłopoty oraz przykrości, a ponadto budzi w nich poczucie wstydu i
zażenowania. Generalnie rodzina stara się ukryć swój problem przed sąsiadami, znajomymi,
2/7
Problemy alkoholowe w rodzinie
współpracownikami. W ten sposób dochodzi do zawiązania swoistej zmowy milczenia, zaś
ujawnienie rodzinnej tajemnicy jest traktowane jako brak lojalności i zdrada. Taka sytuacja
prowadzi do stałego pogłębiania się społecznej izolacji rodziny. Nie zmieniają tego nawet mniej
lub bardziej udane próby angażowania się poszczególnych jej członków w sprawy społeczności
lokalnej czy też nawiązywania kontaktów w miejscu pracy lub nauki, gdyż wszelkie tego typu
relacje kształtują się w całkowitym oderwaniu od kontekstu życia rodzinnego.
Podtrzymywanie iluzorycznego obrazu rodziny wymaga nie tylko dyskrecji, ale również
godzenia się na upowszechnianie oczywistych kłamstw. Typowym przykładem jest zachowanie
współuzależnionego małżonka, który załatwia fikcyjne zwolnienia lekarskie dla
usprawiedliwienia kolejnej nieobecności alkoholika w pracy. Postępując w ten sposób
nieświadomie przyczynia się do pogorszenia sytuacji całej rodziny, gdyż chroni alkoholika przed
odpowiedzialnością za skutki jego pijaństwa, a tym samym stwarza mu dogodne warunki do
dalszego picia.
Kolejnym problemem, jakiego doświadcza rodzina alkoholika, jest ciągły brak pieniędzy, co z
jednej strony wynika z obciążenia budżetu domowego dużymi wydatkami na alkohol, z drugiej
zaś z faktu, że w pewnej fazie choroby alkoholik traci umiejętność efektywnej pracy i jest
zagrożony bezrobociem. Zmniejszenie dochodu rodziny lub jego brak w przypadku utraty pracy
powoduje deprywację podstawowych potrzeb rodziny i drastyczny spadek poziomu oraz jakości
życia wszystkich jej członków.
Destrukcyjne skutki
Krzywdy i nieszczęścia spowodowane nadużywaniem alkoholu dotykają milionów rodzin
żyjących w krajach Unii Europejskiej. Skala tych problemów jest nieporównywalnie większa niż
problemów wywołanych przez zażywanie nielegalnych narkotyków. Pomimo to rządy
poszczególnych krajów członkowskich zazwyczaj przeznaczają więcej środków finansowych na
prowadzenie kampanii antynarkotykowych niż na rozwiązywanie problemów alkoholowych.
Podobne tendencje występują w polityce Unii Europejskiej, co znajduje odzwierciedlenie
zarówno w normach prawa międzynarodowego, w szczególności w treści Traktatu Rzymskiego
regulującego jedynie kwestie walki z narkomanią, jak i w sferze działań praktycznych, w których
brakuje odrębnych programów ukierunkowanych na przeciwdziałanie alkoholizmowi.
Trzeba mieć również świadomość zagrożeń, jakie niesie ze sobą problem alkoholizmu
powszechnie występujący w Europie Wschodniej, a zwłaszcza w krajach ubiegających się o
członkostwo w Unii. Państwa tego obszaru wyróżniają się wysokimi wskaźnikami spożycia
alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca, a destrukcyjne skutki alkoholizmu dotykają
szerokich kręgów społeczeństwa. Ponadto należy przypuszczać, że w większości tych krajów
sytuacja nadal będzie się pogarszała, co z kolei oznacza, że wraz z przyjęciem ich do Unii
liczba jej obywateli dotkniętych problemem alkoholowym znacznie wzrośnie. Co więcej, proces
socjalizacji dzieci wychowujących się w rodzinach alkoholowych jest w znacznym stopniu
zaburzony, a to z kolei oznacza przenoszenie problemów na następne pokolenia. Negatywne
skutki alkoholizmu to nie tylko osobiste dramaty członków rodzin alkoholowych, ale również
zagrożenie dla ogółu społeczeństwa. Przede wszystkim choroba alkoholowa powoduje
obniżenie stanu zdrowia całej populacji oraz dotkliwy dla wszystkich wzrost skali problemów
społecznych, a działania naprawcze wymagają ogromnych nakładów finansowych. We
3/7
Problemy alkoholowe w rodzinie
wszystkich krajach należących do Unii każdego roku wydaje się znaczną, choć bliżej
nieokreśloną sumę pieniędzy publicznych na pokrycie kosztów świadczeń medycznych i
socjalnych udzielanych członkom rodzin alkoholowych. Mimo to nadal w żadnym z krajów Unii
kwestia przeciwdziałania i rozwiązywania problemów tych rodzin nie została potraktowana z
należytą powagą. Poszczególne państwa ograniczają się jedynie do prowadzenia
powszechnych programów edukacyjnych mających na celu uświadomienie społeczeństwu
zagrożeń, jakie niesie ze sobą zasiadanie za kierownicą po spożyciu alkoholu. Jak dotąd nie
podejmuje się jednak żadnych działań pokazujących ogrom szkód społecznych, które są
następstwem sprawowania funkcji wychowawczych i rodzicielskich przez osoby nadmiernie
pijące.
Chociaż w krajach Unii istnieją ośrodki, które oferują pomoc i terapię dla członków rodzin
alkoholowych, to jednak zakres tych usług jest bardzo wąski i w efekcie nadal wiele osób, a
zwłaszcza dzieci, pozbawionych jest dostępu do jakiejkolwiek formy pomocy lub wsparcia.
Programy profilaktyczne
Nie kwestionując potrzeby tworzenia i rozbudowy sprawnie funkcjonującego systemu instytucji
świadczących pomoc socjalną i terapeutyczną, należy jednocześnie stwierdzić, że na tle
całokształtu działań służących rozwiązywaniu problemów alkoholowych, rola ośrodków
interwencji kryzysowej jest bardzo ograniczona. Usługi świadczone na rzecz osób
uzależnionych i współuzależnionych mają charakter doraźnych działań naprawczych, natomiast
z punktu widzenia interesów całego społeczeństwa większe znaczenie mają przedsięwzięcia o
charakterze prewencyjnym. W związku z tym zadaniem priorytetowym jest tworzenie
programów profilaktycznych, zapobiegających występowaniu kryzysów, które bezwzględnie
wymagają interwencji z zewnątrz.
Kwestia oszacowania kosztów ekonomicznych realizacji działań zmierzających do
rozwiązywania problemów generowanych przez rodziny alkoholowe przekracza ramy
omawianego raportu, wiadomo jednak, że przeznacza się na ten cel znaczną część środków
budżetowych. W związku z koniecznością racjonalizacji wydatków publicznych postuluje się
wyasygnowanie odpowiedniej kwoty na zidentyfikowanie czynników prowadzących do wzrostu
liczby rodzin alkoholowych, czyli odejście od dotychczasowej strategii skupiania się wyłącznie
na niwelowaniu skutków niepożądanych zjawisk w kierunku oddziaływania na ich przyczyny.
Podstawowym źródłem finansowania tych działań jest dochód uzyskiwany ze sprzedaży
alkoholu. Obecnie w krajach członkowskich Unii podatek alkoholowy jest jednak zbyt niski i nie
zapewnia wystarczających środków na pokrycie strat spowodowanych destrukcyjnym wpływem
alkoholu na funkcjonowanie rodzin. W tym celu należy podnieść jego wysokość, jak również
zwiększyć wielkość podatku akcyzowego od sprzedaży wyrobów monopolowych.
Tymczasem analiza treści dokumentów rządowych oraz oficjalnych wypowiedzi ministrów
poszczególnych krajów Unii wykazała, że tylko nieliczne państwa dostrzegają destrukcyjny
wpływ alkoholizmu na życie rodziny. Ponadto w większości państw członkowskich stwierdzono
całkowity brak bezpośrednich odniesień do rodzinnych aspektów alkoholizmu, czyli wyłączenie
kwestii rodzin alkoholowych z obszaru zainteresowań polityki społecznej realizowanej w
zakresie przeciwdziałania i rozwiązywania problemów alkoholowych.
4/7
Problemy alkoholowe w rodzinie
Autorzy raportu podkreślają, że całkowity brak informacji nie pozwala nawet w przybliżeniu
oszacować skali problemów wywoływanych w rodzinach przez alkohol.
W wielu krajach nie ma żadnych statystyk opisujących wpływ alkoholizmu na powstawanie
problemów społecznych, zwłaszcza na zjawisko przemocy i molestowania dzieci. Być może nie
jest to jednak fakt przypadkowy, ale wynik świadomych decyzji osób odpowiedzialnych za
kształtowanie polityki społecznej państwa. Wiadomo bowiem, że dopóki rzeczywiste koszty
społeczne problemu są nieznane, czyli nie potwierdzono jego istnienia w kategoriach
statystycznych, to nie ma podstaw ani obowiązku podejmowania wysiłków na rzecz jego
rozwiązania.
Rekomendacje dla rządów krajów członkowskich Unii Europejskiej:
prowadzenie systematycznych badań dotyczących jakości życia rodzin dotkniętych problemem
alkoholowym
w celu uzyskania kompletnych i wiarygodnych informacji, opisujących zależności pomiędzy
występowaniem alkoholizmu w rodzinie, a rozpadem więzi rodzinnych, rozwodami,
zaniedbywaniem lub molestowaniem dzieci etc.;
oszacowanie kosztów ekonomicznych, wynikających
z istnienia problemów alkoholowych w rodzinie;
opracowanie i wdrażanie narodowej strategii rozwiązywania problemów alkoholowych, ze
szczególnym uwzględnieniem działań podejmowanych na rzecz przezwyciężenia trudności
doświadczanych przez rodzinę alkoholika;
realizowanie narodowych programów edukacyjnych, upowszechniających wiedzę nie tylko o
szkodliwym wpływie alkoholu na stan zdrowia człowieka, ale również o destrukcyjnym wpływie
alkoholizmu na istnienie więzi społecznych i wzajemnych relacji osobowych w rodzinie;
zobligowanie podmiotów władzy lokalnej, o kompetencji właściwej w zakresie ochrony zdrowia i
pomocy społecznej oraz innych placówek świadczących usługi socjalne, do opracowania
lokalnej strategii rozwiązywania problemów alkoholowych, uwzględniającej potrzeby członków
rodzin alkoholowych (w tym zwłaszcza dzieci) oraz wykorzystującej w optymalny sposób
wszystkie posiadane zasoby finansowe, infrastrukturalne i kadrowe, jakimi łącznie dysponują
instytucje publiczne i działające na danym terenie organizacje pozarządowe;
zorganizowanie systemu szkoleń adresowanych do osób pracujących w szkołach oraz innych
placówkach oświatowo-wychowawczych w celu nauczenia ich, jak rozpoznawać i wspomagać
dzieci pochodzące z rodzin alkoholowych;
zapewnienie dzieciom dostępu do bezpłatnej linii telefonicznej niosącej wsparcie osobom
uzależnionym i współuzależnionym;
zobowiązanie instytucji, które kształcą pracowników socjalnych (oraz inne grupy zawodowe
pozostające w stałym i bezpośrednim kontakcie z rodzinami i dziećmi)
i wydają im certyfikaty uprawniające do wykonywania zawodu, aby przekazywały wiedzę o
chorobie alkoholowej
i jej konsekwencjach dla funkcjonowania całej rodziny oraz prowadziły szkolenia w zakresie
umiejętności posługiwania się różnymi metodami interwencji socjalnej i terapeutycznej.
Rekomendacje dla Komisji Europejskiej:
zachęcanie państw członkowskich do:
a) tworzenia nowoczesnych systemów gromadzenia informacji dotyczących sytuacji życiowej
rodzin alkoholowych,
b) koordynowania badań prowadzonych w tym zakresie (być może za pośrednictwem
5/7
Problemy alkoholowe w rodzinie
Obserwatora ds. Narodowej Polityki Rodzinnej działającego z ramienia Komisji);
wspieranie działań mających na celu ustalenie rozmiarów strat finansowych, jakich doznają
poszczególne państwa należące do Unii z powodu występowania problemów alkoholowych w
rodzinach;
wykorzystywanie Narodowych Strategii Ochrony Zdrowia realizowanych przez poszczególne
państwa członkowskie do upowszechniania informacji na temat choroby alkoholowej, a w
szczególności jej destrukcyjnego wpływu na życie rodziny;
rozszerzenie programów przeciwdziałania narkomanii wśród młodzieży o kwestie związane z
alkoholem i paleniem papierosów w celu uświadomienia młodym ludziom zagrożeń i
niebezpieczeństw wynikających z brania narkotyków;
konsekwentne prowadzenie kampanii promujących trzeźwość w miejscu pracy oraz trzeźwość
za kierownicą;
we współpracy z organizacjami międzynarodowymi (np. WHO) gromadzenie i upowszechnianie
informacji o sposobach rozwiązywania problemów rodzin alkoholowych
(z uwagi na fakt, że generalnie we wszystkich krajach Europy Wschodniej ubiegających się o
członkostwo w Unii rozszerza się skala alkoholizmu);
podjęcie współpracy z państwami członkowskimi oraz udzielanie wsparcia finansowego
organizacjom pozarządowym działającym na ich terytorium w celu:
1. podniesienia poziomu świadomości społecznej na temat problemów rodzin alkoholowych,
2. tworzenia banków danych dysponujących informacjami na ten temat oraz organizowania
systemu świadczeń pomocowych,
3. zapewnienia dostępu do pomocy udzielanej przez instytucjie pomocowo-opiekuńcze
wszystkim obywatelom Unii Europejskiej, którzy potrzebują wsparcia z zewnątrz.
Rekomendacje dla organizacji pozarządowych:
instytucje zajmujące się rozwiązywaniem problemów alkoholowych powinny:
a) wyznaczyć osobę odpowiedzialną za organizowanie różnych form pomocy i usług dla rodzin
alkoholowych,
w szczególności adresowanych do dzieci wychowujących się w tych rodzinach,
b) wymagać odpowiedniego przygotowania merytorycznego od osób, które pracują z rodzinami
alkoholowymi, a zwłaszcza wspomagają rodziców w wypełnianiu funkcji
opiekuńczo-wychowawczych;
COFACE i EUROCARE w ramach współpracy prowadzonej na rzecz rozwiązywania problemów
alkoholowych w rodzinie powinny:
a) powołać międzynarodowe stowarzyszenie na rzecz wspierania rozwoju organizacji
pozarządowych i nieformalnych inicjatyw samopomocowych podejmowanych
w odpowiedzi na potrzeby rodzin dotkniętych problemem alkoholowym,
b) zachęcać swoich członków do podejmowania działań na szczeblu ogólnopaństwowym,
regionalnym lub lokalnym, które służyłyby nawiązywaniu współpracy i tworzeniu sieci
organizacji zajmujących się zbieraniem informacji, prowadzeniem działań pomocowych i
poradnictwem dla rodzin alkoholowych.
oprac. Izabela Rybka
na podstawie THE GLOBE MAGAZINE nr 3/98
6/7
Problemy alkoholowe w rodzinie
7/7