Przeczytaj fragment

Piotr Daszkiewicz i Radosław Tarkowski
!"# $%&'()*+,-./$$
0#12-$!&3#&45(-)3./$$
('$&43 6/$('*,$4$3-.0-$
$!42+).$-$('$2-7 -.$$
45$,48)'$9:---$ -.,*$!4$&4,$;<=>
,?@ABC$D>;D
!"#$%&'()"
1. Wprowadzenie ....................................................................................................................13
2. Narodowe Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu jako model dla polskiej nauki .........21
2.1. Cabinet du Roi et Jardin des Plantes – długa tradycja związków z Polską .....................21
2.2. Model francuski a pierwsze projekty muzeum historii naturalnej w Polsce ................22
3. Gabinet króla i Narodowe Muzeum Historii Naturalnej jako
centrum kształcenia polskich przyrodników ...................................................................25
3.1. René Just Haüy (1743-1822) i jego polscy słuchacze
wykładów mineralogii w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu ..........27
3.1.1. Polscy słuchacze wykładów R. J. Haüy’ego .............................................................28
3.1.2. Znaczenie listy słuchaczy R. J. Haüy’ego dla historii nauki polskiej ...................30
3.1.3. Słuchacze R. J. Haüy’ego niezwiązani z nauką .......................................................32
3.1.4. Lista słuchaczy R. J. Haüy’ego jako cenne źródło informacji
dla biografii polskich uczonych ..............................................................................33
3.1.5. Rękopis inauguracyjnego wykładu mineralogii R. J. Haüy’ego – cenny
dokument dla historii polskich nauk przyrodniczych ..........................................33
3.1.6. Modele krystalograficzne R. J. Haüy’ego ................................................................36
3.2. Polscy uczestnicy ćwiczeń mineralogicznych
Aleksandra Brongniarta (1770-1847)................................................................................39
4. Inne francuskie ośrodki przyrodoznawcze – wyjątkowa rola Strasburga i gabinetu
historii naturalnej Jeana Hermanna (1738-1800) ............................................................43
5. Wpływ myśli francuskiej na działalność Stanisława Staszica (1755-1826),
ojca polskiej geologii ..........................................................................................................49
5.1. Dwa biogramy S. Staszica ....................................................................................................51
5.2. Ślady pobytu S. Staszica w archiwach paryskich ..............................................................54
5.3. Polskie tłumaczenie Epok Natury Georges’a-Louisa Leclerca Buffona .........................55
6. Napoleońscy uczeni a nauki o Ziemi w Polsce i na Litwie ...............................................59
6.1. Bogactwa mineralne Rzeczypospolitej w świetle dokumentów
francuskiego wywiadu wojskowego ..................................................................................62
6.1.1. Raporty dotyczące ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego ...................................63
6.1.2. Informacje z Wołynia i Podola ................................................................................64
6.1.3. Dokument na temat kopalni miedzi w Miedzianej Górze ...................................65
6.2. Napoleońscy lekarze i farmaceuci ......................................................................................67
6.3. Jean-Louis Graffenauer (1775-1838), alzacki przyrodnik
i napoleoński lekarz w Polsce .............................................................................................71
6.3.1. Relacja z Gdańska ......................................................................................................73
6.3.2. Poszukiwanie śladów Georga Forstera (1754-1794) .............................................74
6.3.3. Obserwacje dotyczące bursztynu ............................................................................75
6.3.4. Spotkanie z Kohlerem, uczonym amatorem z miasta Ryn ...................................76
6.4 . Marcel de Serres w Galicji – opis zasobów mineralnych i kopalnych ..........................77
6.4.1. Wizyta w Wieliczce....................................................................................................79
6.4.2. Eksploatacja kamieni skałkowych do karabinów ..................................................80
6.4.3. Siarka i saletra ............................................................................................................82
6.4.4. Rudy żelaza .................................................................................................................82
6.4.5. Pozostałe kopaliny .....................................................................................................83
6.5. Aleksander Antoni Sapieha (1773-1812) ..........................................................................84
7. Krakowscy profesorowie i ich związki z Francją ..............................................................91
7.1. Jan Jaśkiewicz (1749-1809) – początki nauk o Ziemi
na Uniwersytecie Jagiellońskim .........................................................................................92
7.1.1. Jan Jaśkiewicz – jeden z polskich korespondentów
Académie Royale des Sciences .................................................................................94
7.1.2. Sprawozdanie z posiedzenia Akademii – dokument dotyczący
nadania J. Jaśkiewiczowi tytułu korespondenta .....................................................95
7.1.3. Ogłoszenie i publikacja pracy J. Jaśkiewicza
pt. Voyage minéralogique. Depuis Vienne jusqu’à Freiberg ................................... 96
7.1.4. Lista okazów przesłanych przez J. Jaśkiewicza do Paryża ....................................97
7.2. Współpracownik J. Jaśkiewicza Pierre Berniard i jego 20-letni pobyt w Polsce ..........99
7.2.1. P. Berniard – jeden z najwybitniejszych chemików
XVIII-wiecznej Francji ..............................................................................................99
7.2.2. Pobyt P. Berniarda w Polsce ...................................................................................100
7.2.3. Badania naukowe P. Berniarda .............................................................................101
7.2.4. Listy P. Berniarda do Jeana Hermanna .................................................................102
7.3. Józef Markowski (1758-1829) i jego 25-letni pobyt w Paryżu .....................................104
7.4. Baltazar Hacquet (1740-1815) ..........................................................................................110
7.5. Józef Tomaszewski (1783-1844) .......................................................................................112
7.6. Ludwik Zejszner (1805-1871)...........................................................................................113
8. Kopalnia w Wieliczce w pracach francuskich przyrodników ........................................117
8.1. Wizyty w kopalni a zmieniająca się sytuacja polityczna ...............................................121
8.2. Okazy z kopalni w Wieliczce w XVIII- i XIX-wiecznych
kolekcjach przyrodniczych i gabinetach osobliwości....................................................123
8.3. Opis kopalni i eksploatacji soli .........................................................................................127
8.4. Opisy warstw, złoża oraz rodzajów soli ...........................................................................128
9. Francuskie wpływy na wileńsko-krzemieniecką szkołę przyrodoznawczą ...................131
6
9.1. Jean-Emmanuel Gilibert (1741-1814) – francuskie początki nauk o Ziemi .............132
9.2. Korespondencja Ignacego Horodeckiego (1776-1824)
z Aleksandrem Brongniartem (1770-1847) w zbiorach rękopisów
Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu ...........................................................................136
10. Francja i Gabinet Mineralogiczny Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego ........141
10.1. Feliks Paweł Jarocki (1790-1865) ...................................................................................141
10.1.1. Rola Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w trakcie pobytu
F. Jarockiego w Paryżu .............................................................................................142
10.1.2. Odnalezienie wpisu F. Jarockiego na liście słuchaczy
wykładów na Sorbonie ............................................................................................143
10.2. Marek Antoni Pawłowicz (1789-1830)..........................................................................144
10.2.1. Pobyt M. A. Pawłowicza we Francji i kontakty
z przyrodnikami francuskimi ................................................................................146
10.2.2. M. A. Pawłowicz na liście uczestników wykładów A. Brongniarta ................147
10.2.3. Pobyt w południowej i środkowej Francji w 1818 roku ...................................148
10.2.4. Doktorat M. A. Pawłowicza oraz praca na Uniwersytecie Warszawskim ......149
11. Podsumowanie ...............................................................................................................153
Bibliografia............................................................................................................................155
Streszczenie ...........................................................................................................................169
Résumé ..................................................................................................................................170
Indeks osobowy.....................................................................................................................173
7
Monografia Wpływ francuskiej myśli przyrodniczej na rozwój nauk o Ziemi w Polsce
i na Litwie od końca XVIII wieku po rok 1830 jest wynikiem realizacji prac w ramach
projektu badawczego1 Wpływ francuskiej myśli przyrodniczej na rozwój nauk o Ziemi w Polsce w pierwszym okresie zaborów (1795-1831), finansowanego ze środków
budżetowych na naukę w latach 2010-20122. Propozycja tematu zatwierdzonego do
realizacji w 2010 roku przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego wynikała
z wcześniej prowadzonych badań autorów (w większości bez żadnego wsparcia finansowego) i ich rezultatów prezentowanych w licznych czasopismach („Przegląd Geologiczny”, „Przegląd Górniczy”, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, „Konspekt”,
„Cahiers Lituaniens”, „Archives of Natural History”, „C. R. Palevol”, „C. R. Geoscience”, „Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej”, „Organon”,
„Przegląd Zoologiczny”, „Rocznik Dendrologiczny” i innych). Dotychczasowe wyniki badań autorzy postanowili uzupełnić o nowe elementy i opublikować całość w formie monograficznego opracowania. Realizacja tak przyjętych założeń była możliwa
w ramach przyznanego projektu badawczego.
Choć prezentowana problematyka jest przedmiotem zainteresowania przyrodników, historyków oraz historyków nauki, współpraca polsko-francuska w dziedzinie
nauk przyrodniczych w tym okresie pozostaje słabo znana. Autorzy postanowili wypełnić tę znaczącą lukę w historii nauk przyrodniczych. Realizacja projektu posiadała
znaczenie badawcze nie tylko w kontekście Polski. Pozwoliła ona na zaprezentowanie historii polskiej nauki we Francji. Cząstkowe rezultaty projektu były przedmiotem nie tylko licznych publikacji, ale również wystąpień prezentowanych we Francji
i w Polsce.
Druga połowa XVIII i początki XIX wieku stanowią jeden z najważniejszych rozdziałów w dziejach geologii, są okresem rozwoju jej nowożytnych podstaw i kształtowania się jej jako samodzielnej dyscypliny naukowej. W Polsce proces ten przebiegał
pod silnym wpływem francuskiej i niemieckiej myśli przyrodniczej. Nasza wiedza
o kontaktach nauki polskiej i francuskiej w tym okresie, była dotychczas bardzo
1
2
Projekt badawczy własny nr N307 044339.
Umowa nr 0443/B/P01/2010/39.
ograniczona. Prześledzenie tych związków ma istotne znaczenie dla opracowania
dziejów polskiej geologii w czasie jej powstawania oraz kształtowania się naszych
pierwszych ośrodków naukowych i badawczych. Trudno postawić „sztywną” dolną
granicę czasową znaczącego wpływu francuskiej myśli naukowej na rozwój nauk
o Ziemi w Polsce. Dla potrzeb realizacji prezentowanego opracowania autorzy przyjęli za taką rok powstania Komisji Edukacji Narodowej, zwracając jednak uwagę, gdy
było to konieczne, także na wcześniejsze związki Francji z polską nauką. W pracy autorzy pominęli polskie aspekty działalności J. E. Guettarda – twórcy pierwszej mapy
mineralogicznej Polski – ponieważ zostały one przedstawione w monograficznym
opracowaniu pt. Pobyt i badania przyrodnicze Jeana-Etienne’a Guettarda w Rzeczypospolitej (1760-1762). Wraz z tłumaczeniem tekstu „Rozprawa o naturze ziem Polski
i minerałach w nich zawartych”.
Lata 1770-1830 to w Europie okres dynamicznego rozwoju nauk o Ziemi, a także okres dominacji francuskiej szkoły naukowej w europejskim przyrodoznawstwie.
W tym czasie związki polskich przyrodniczych ośrodków naukowych z Francją były
bardzo silne. Paryskie wykłady stanowiły ważną część wykształcenia polskich elit naukowych. Tłumaczenia lub publikacje inspirowane przez francuskich autorów, a także „pomoce pedagogiczne” sprowadzane z Paryża często były podstawą kształcenia
studentów-przyrodników w Polsce. Szczególnie ważną rolę odgrywała korespondencja pomiędzy uczonymi obu krajów. Z jednej strony w Polsce uzyskiwano dzięki niej
niezbędną dla ich warsztatu naukowego pomoc. Z drugiej strony nadsyłane z Polski informacje i okazy przyczyniały się do lepszego poznania europejskiej przyrody,
a także dawały możliwość francuskim uczonym przeprowadzenia analizy w szerszej,
europejskiej skali. Dla poznania polskiej przyrody i upowszechnienia wiedzy na jej
temat w Europie, a także dla rozwoju polskiej nauki, ważną rolę odegrały także podróże francuskich przyrodników do Polski. Należy podkreślić, że zainteresowanie
geologów i przyrodników francuskich terenami dzisiejszej Polski, Słowacji i Węgier
wiązało się również z prospekcją nieznanych terenów w poszukiwaniu złóż soli kamiennej, rud metali oraz innych surowców.
Publikując tę monografię, autorzy zdają sobie sprawę, że przedstawione wyniki
badań nie zamykają prezentowanej tematyki, a kolejne archiwalia czekają ciągle na
odkrycie (szczególnie interesujące są z tego punktu widzenia archiwa rosyjskie, niemieckie i austriackie). Tym niemniej, według autorów i w założeniu realizowanego
projektu, zebrane oraz opracowane materiały uzasadniały ich opublikowanie w prezentowanej postaci. Wyniki badań, wcześniej drukowane jako publikacje własne autorów, a ostatnio jako prace w ramach zrealizowanego projektu badawczego, zostały
oczywiście wykorzystane w niniejszej pracy, i to w zróżnicowanym zakresie. Zgodnie z sugestiami recenzentów w przedstawianej monografii autorzy postanowili poszerzyć jej zakres czasowy o dziesięciolecia poprzedzające upadek Rzeczypospolitej,
mając na uwadze francuskie wpływy na działalność uczonych związanych z Komisją
Edukacji Narodowej.
Podstawą badań były poszukiwania i kwerendy w archiwach francuskich, polskich oraz litewskich dokumentów związanych z kontaktami francuskich przyrod10