docBrodzicki Tomasz, Szultka Stanisław, Koncepcja klastrów a
download 
Reklamacja Transkrypt
Brodzicki Tomasz, Szultka Stanisław, Koncepcja klastrów a
Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw1 Tomasz Brodzicki /2 Stanisław Szultka Streszczenie Koncepcja klastrów stanowi nowy sposób myślenia o kreowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw. Jej istotą jest stymulowanie współpracy pomiędzy poszczególnymi podmiotami życia gospodarczego, przyśpieszenie procesów innowacyjnych, a przez to poprawa pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących w klastrze. Teoretyczne założenia zostały potwierdzone przez liczne badania empiryczne przeprowadzone w latach 80. i 90. w różnych krajach. Celem tego artykułu jest przegląd zagadnień związanych z koncepcją klastra. Artykuł prezentuje teoretyczne podstawy tej koncepcji, metodologie badania klastrów oraz zalecenia dla polityki opartej o klastry. 1 Artykuł opublikowany w: Organizacja i Kierowanie, nr 4 (110), Warszawa, 2002. Obaj autorzy pracują w Instytucie Badań nad Gospodarka Rynkową. Niniejsze opracowanie powstało w ramach badań finansowanych przez Komitet Badań Naukowych, grant 2HO2C 073 22. 2 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Wprowadzenie Postęp jaki dokonał się w ostatnich dekadach w zrozumieniu problematyki konkurencyjności przedsiębiorstw, zarówno z perspektywy teoretycznej jak też z perspektywy praktyki gospodarczej, pozwolił na wypracowanie systemowych rozwiązań dostosowanych do specyfiki współczesnej gospodarki. Koncepcją, która nabrała w tym zakresie szczególnego znaczenia w ostatnich latach stał się klaster oraz polityka rozwoju oparta o klastry (ang. cluster-based policy bądź cluster-oriented policy), której zasadnicze elementy czy wręcz całościowe rozwiązania zostały wprowadzone przez większość państw członkowskich OECD. W aspekcie ekonomicznym słowo klaster3 po raz pierwszy zostało użyte przez Portera (1990). Według definicji Portera klaster to „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących. Klastry osiągające masę krytyczną (niezbędna liczba firm i innych instytucji tworząca efekt aglomeracji) i odnoszące niezwykłe sukcesy konkurencyjne w określonych dziedzinach działalności, są uderzającą cechą niemal każdej gospodarki narodowej, regionalnej, stanowej, a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach gospodarczo rozwiniętych” (Porter 2001). Obok klasycznej już definicji Portera w literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele innych definicji klastra. Większość z nich za główne wyznacznik klastra uznaje trzy podstawowe czynniki: koncentrację na określonym obszarze współzależnych przedsiębiorstw działających w tym samym bądź pokrewnych sektorach przemysłu lub usług (Mytelka, Farinelli 2000, Enright 2001, OECD 2000, Rosenfeld 1997); interakcje i funkcjonalne powiązania pomiędzy firmami (Doeringer, Terkla 1995); ponadsektorowy wymiar klastra obejmującego swym zasięgiem zarówno horyzontalne jak i wertykalne powiązania (Doeringer, Terkla 1995, Rosenfeld 1997). Niektórzy autorzy zwracają uwagę na duże znaczenie czynników społecznych i kulturowych dla sprawnego przepływu informacji w klastrze (Rosenfeld 1997, Jacobs, DeMan 1996, Saxenian 1994). Definicje te jednak w sposób bardzo zróżnicowany akcentują niektóre inne elementy determinujące budowę klastra: charakter innowacji, kierunek i siłę powiązania w ramach łańcuchów produkcyjnych, przepływ wiedzy i technologii, bliskość geograficzną (Jacobs, DeMan 1996), specjalistyczną infrastrukturę, wykwalifikowaną siłę roboczą, czy usługi wspierające (Rosenfeld 1997). Uwzględniając te czynniki, klaster może być rozumiany jako przestrzennie skoncentrowane skupisko przedsiębiorstw – jednocześnie konkurujących i kooperujących ze sobą w pewnych aspektach działalności oraz instytucji i organizacji, powiązanych rozbudowanym systemem wzajemnych relacji o formalnym i nieformalnym charakterze opartych na specyficznej trajektorii rozwoju (np. technologia, rynki zbytu itd.). Intelektualnym fundamentem koncepcji klastra jest marshalowski dystrykt przemysłowy (Marshal 1925). Powstające później koncepcje rozwoju oparte o przewagę lokalizacyjną i podejście systemowe, stanowiły rozwinięcie i uzupełnienie tej bazowej teorii (tabela 1). Tabela 1. Koncepcje pokrewne i komplementarne dla klastra. Koncepcja Dystrykt przemysłowy Skoncentrowane 3 Główne cechy charakterystyczne przestrzennie skupisko wzajemnie powiązanych Słowo cluster oznacza „grupę podobnych rzeczy wzrastających bądź trzymających się razem; grupę ludzi lub rzeczy znajdujących się blisko siebie”. 2 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową przedsiębiorstw jednego bądź pokrewnych sektorów, w ramach którego pojawia się pozytywny efekt aglomeracji oparty na trzech zasadniczych źródłach: przepływie wiedzy pomiędzy przedsiębiorstwami, kreowaniu poprzez wspierające sektory przemysłu wyspecjalizowanych czynników produkcji i usług oraz wyłonieniu się dostosowanego do potrzeb dystryktu wyspecjalizowanego rynku wykwalifikowanej siły roboczej (Marshall 1925). Koncentracja ludności prowadząca do uzyskania pozytywnych efektów Biegun wzrostu zewnętrznych, Rozwój oparty o przemysł wiodący wspomagany przez inne branże gospodarki skupione wokół niego (Perroux 1988). Strefy wzrostu Współzależności pomiędzy przedsiębiorstwami i sektorami ułatwiają przepływ (development blocks) wiedzy (Dahmen 1988). Współwystępowanie pewnej liczby różnych kompetencji (klientów, którzy Bloki kompetencji tworzą popyt, innowatorów tworzących nowe produkty, przedsiębiorców (competence blocks) identyfikujących potencjalne innowacje, fundusze venture capital), które razem (Eliasson) przyczyniają się do rozwoju i komercjalizacji określonych produktów (Fridh 2000) Skoncentrowany przestrzennie w ramach regionu klaster typu porterowskiego Klastry regionalne charakteryzujący się globalną konkurencyjnością. Koncentruje się na powiązaniach pomiędzy firmami rozwijającymi nowe Kompleksy technologie (w postaci komponentów, maszyn i systemów produkcyjnych) z przemysłowe jednej strony, a firmami wykorzystującymi te technologie z drugiej (Drejer et al. 1997). Obszar taki obejmuje szeroki wachlarz produktów i usług, który jest relatywnie stabilny w czasie i ma znaczący udział w gospodarce. Składa się z Obszary zasobowe współzależnych sektorów w związku z koniecznością kooperacji przy produkcji (resource areas) końcowego produktu bądź usługi. W jego skład może również wchodzić sektor publiczny. Firmy z danego obszaru mają takie same potrzeby pod względem warunków produkcyjnych (Drejer et al. 1997). Oparty na pionowych powiązaniach w procesach produkcyjnych, którego jądro stanowią przedsiębiorstwa sąsiadujące w łańcuchu wartości dodanej. Czasami Łańcuchy produkcyjne obejmuje również jednostki naukowe, usługi okołobiznesowe oraz instytucje pośredniczące. Środowisko Obszar koncentracji przemysłu wysokich technologii charakteryzujący się innowacyjne synergią czynników ekonomicznych i instytucjonalnych prowadząca do (innovative millieux) efektywnej kreacji i dyfuzji wiedzy oraz wydajnego procesu uczenia się. Sieć lub sieci podmiotów, współpracujących w danym obszarze technologii w Systemy celu generowania, dyfuzji oraz wykorzystywania tych technologii. Koncentruje technologiczne się na przepływie wiedzy i kompetencji raczej, aniżeli na przepływie dóbr i usług (NUTEK 1998). Specyficzna forma powiązań pomiędzy podmiotami oparta na wzajemnych Sieci współzależnościach, kooperacji i zaufaniu (może lecz nie musi być skoncentrowana przestrzennie) (OECD 1996). Źródło: Opracowano na podstawie Whalley, den Hertog 2000 oraz DTI 2000. Koncepcje te – poszukując nowych źródeł przewag konkurencyjnych - rozszerzyły zakres podmiotowy skupisk włączając również różnego typu instytucje i organizacje lokalnego otoczenia przedsiębiorstw (Lundvall 1992, Enright 2001). Możemy tym samym mówić o nowym, całościowym lub systemowym podejściu do koncepcji klastra. Szczególnego znaczenia (w rozumieniu mechanizmu klastra) nabrał również współczesny paradygmat innowacji podkreślający jej nielinearność, systemowość oraz interaktywność (Padmore, Gibson 1998). Wzrosło również znaczenie akumulacji kapitału ludzkiego oraz współczesnego endogenicznego paradygmatu postępu technologicznego. 3 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową W literaturze polskiej wskazuje się na kilka przyczyn, które leżą u podstaw większej konkurencyjności przedsiębiorstw usytuowanych w klastrach, i dzięki temu spowodowały wzrost zainteresowania koncepcją klastrów: wzrost znaczenia poziomu lokalnego (Maik 1995); przejście od systemu fordowskiego do posfrodyzmu (Hausner 1994) i powiązany z tym wzrost znaczenia pracy w sieciach (Pietrzyk 1995, Domański 1997); oraz zwiększenie znaczenia kapitału ludzkiego związany z przyśpieszonym rozwojem technologicznym (Pietrzyk 1995, Zielińska-Głębocka 2000). Ponadto wskazuje się na wzrost znaczenia pojęcia „terytorium”, co spowodowało większe skoncentrowanie się na uwarunkowaniach historycznych, kulturowych i akumulacji wiedzy w społeczeństwie oraz funkcjonowaniu relacji pomiędzy poszczególnymi jednostkami życia społeczno gospodarczego (Pietrzyk 1995). Koncepcja klastra stanowi nowy sposób myślenia o kreowaniu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki (Porter 1990, 2001). Jej istotą jest podejście systemowe i wspomniana powyżej nielinearność procesu innowacyjnego. Klastry w ujęciu przedmiotowym stanowią specyficzną formę przestrzennej organizacji sektorów przemysłu i usług uważaną za najbardziej dojrzałą formę organizacji produkcji – w warunkach gospodarki post industrialnej – z punktu widzenia zdolności do podtrzymywania rozwoju (Markowski 1999). Jednocześnie ich cechą charakterystyczną jest zdolność do generowania i utrzymania przewagi konkurencyjnej (Porter 1990, Meyer-Stamer 1999). Klastry powstają praktycznie we wszystkich sektorach gospodarki. Występują zarówno w przemyśle, jak i usługach, w sektorach wysokich technologii, jak i tradycyjnych (Enright 2001, Mytelka, Farinelli 2000). Charakteryzują się również różnym poziomem innowacyjności i zaawansowania technologicznego, a tym samym różnymi strategiami i perspektywami rozwoju. Struktury klastrowe zostały zidentyfikowanie w wielu krajach świata. W ramach projektu Cluster Meta Project M. Porter zebrał informacje dotyczące ponad 700 różnych klastrów. Szczegółowe analizy poszczególnych klastrów pokazały, że charakteryzują się one ponadprzeciętną konkurencyjnością i innowacyjnością. Przykłady klastrów wysokotechnologicznych prezentuje Voyer (1997). Do najbardziej znanych należą Dolina Krzemowa (półprzewodniki i technologie informatyczne), Lombardia (przemysł teleinformatyczny i chemiczny), Cambridge (biotechnologia, przemysł komputerowy i informatyczny), Austin, Montpellier (telekomunikacja, oprogramowanie komputerowe, biotechnologia). Z kolei Mytelka i Farinelli (2000) podają przykłady klastrów istniejących w sektorach niskich technologii charakteryzujących się jednocześnie wysoką innowacyjnością – klaster oprawek do okularów oraz przemysłu przetwórstwa wełny we Włoszech czy klaster meblowy w Danii. Enright (2001) na podstawie analizy 160 klastrów z całego świata wykazał, iż około 70 proc. z nich posiada silną lub bardzo silną pozycję konkurencyjną, natomiast 60 proc. charakteryzuje się wysoką innowacyjnością. Istnieje wyjątkowa zgodność co do oceny potencjalnych korzyści jakie dla lokalnej, regionalnej czy też narodowej gospodarki przynosi funkcjonowanie systemu produkcji typu klastrowego. Efektywnie funkcjonujący klaster prowadzi po pierwsze do wzrostu produktywności lokalnych przedsiębiorstw ze względu na dostęp do relatywnie tanich, wyspecjalizowanych czynników produkcji oraz różnorodnych nakładów wykorzystywanych w działalności produkcyjnej (Mariussen 2001). Po drugie, przestrzenna bliskość podmiotów gospodarczych stymuluje i wspiera ich innowacyjność (Marshal 1925, OECD 2000). Po trzecie, rozwijający się klaster charakteryzuje dynamiczny wzrost liczby narodzin nowych przedsiębiorstw (Sternbnerg 2001), co przekłada się na kreowanie nowych miejsc pracy. 4 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Efektywnie funkcjonujący klaster powoduje również wiele efektów zewnętrznych: wzrost dostępności specjalistycznych usług okołobiznesowych, inwestycje w infrastrukturę, zwiększenie dochodów ludności. W niektórych przypadkach klaster może stać się swoistym motorem rozwoju regionalnego. Przykładem mogą być klastry wysokotechnologiczne w Austin (USA), Szkocji, brytyjskim Cambridge czy Penang (Malezja) (Voyer 1997). Typologia klastrów Problemy z wypracowaniem ogólnie przyjętej definicji klastra wynikają z charakteru samego zjawiska – systemu powstającego w ramach specyficznych dla danej lokalizacji uwarunkowań, co umożliwia wyłonienie się przewagi konkurencyjnej w stosunku do innych lokalizacji (Porter 1990). Każdy klaster ma więc specyficzny, niepowtarzalny charakter. W literaturze podejmuje się próby klasyfikacji klastrów wg różnych kryteriów (tabela 2). Tabela 2.Typologia klastrów Kryterium podziału Typy klastrów Podział analogiczny do teorii cyklu życia produktu Vernona (1966): Stadium rozwoju można wyróżnić klastry embrionalne, wzrostowe, dojrzałe oraz schyłkowe (DTI 2001). Zdolność do kreowania miejsc Klastry o rosnącym, stabilnym bądź malejącym zatrudnieniu. pracy W zależności od umiejscowienia wzajemnie powiązanych Zasięg terytorialny klastra podmiotów tworzących klaster możemy wyróżnić klastry o zasięgu lokalnym, regionalnym, krajowym, ponadnarodowym. Liczba horyzontalnie Klastry wąskie bądź szerokie. powiązanych sektorów Liczba stadiów łańcucha Klastry głębokie – obejmujące zazwyczaj wszystkie etapy łańcucha produkcyjnego produkcyjnego; klastry płytkie – obejmujące jeden lub kilka etapów. Klastry będące liderami światowymi, krajowymi, lub posiadające Pozycja konkurencyjna przeciętną bądź słabą pozycję konkurencyjną. Klastry wysokich, średnich lub niskich technologii. Niektórzy Znaczenie technologii autorzy wyróżniają raczej klastry wysoko bądź niskoinnowacyjne, a nie wysoko bądź nisko technologiczne (Enright 2001). Źródło: Enright 2001, DTI 2001, Jacobs 1997. W literaturze spotyka się również typologie klastrów wyodrębnione w oparciu o kilka, nie zawsze rozdzielnych kryteriów. Na przykład Meyer-Stamer (2000) wyróżniają trzy rodzaje klastrów między innymi ze względu na wielkość i strukturę własności podmiotów do nich należących: a) b) 4 klastry pokrewne włoskim dystryktom przemysłowym, których najbardziej znanym przykładem jest słynna amerykańska Dolina Krzemowa. Ten typ klastra charakteryzuje się między innymi dominacją małych i średnich przedsiębiorstw, silną specjalizacją oraz silną wzajemną rywalizacją z jednoczesnym systemem powiązań sieciowych opartych przede wszystkim na zaufaniu. Występowanie tych czynników umożliwia elastyczną specjalizację, wysoką produktywność oraz kreuje znaczący potencjał innowacyjny, klaster hub-and-spoke4 charakteryzujący się współistnieniem na danym terenie dużych przedsiębiorstw powiązanych hierarchicznie z rozległą grupą firm sektora MSP (np. Seat- W dosłownym tłumaczeniu: „oś i szprycha”. 5 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową c) tle – Boeing czy Toyota City). Klaster tego typu bazuje w dużym stopniu na sile wielkich korporacji, charakteryzując się jednocześnie elastycznością działania oraz wykorzystaniem przewagi kosztowej, klaster satelitarny z dominującym udziałem małych i średnich przedsiębiorstw uzależnionych od firm zewnętrznych, którego przewaga lokalizacyjna opiera się z reguły na niższych kosztach (np. Research Triangle Park w Północnej Karolinie czy region Manaus w Brazylii). Polityka rozwoju oparta o klastry Badania Portera (1990) zapoczątkowały okres szybkiego rozwoju teorii klastra oraz podjęcie prób empirycznej weryfikacji tej koncepcji. Większość państw członkowskich OECD przeprowadziła zakrojone na szeroką skalę badania zmierzające do zidentyfikowania istniejących klastrów5, a w dalszej kolejności do poznania przyczyn ich powstania oraz uwarunkowań rozwoju. Badania te pozwoliły jednocześnie na sformułowanie i wprowadzenie w życie koncepcji polityki rozwoju opartej o klastry. Polityka ta może wyłonić się z inicjatywy odgórnej tzn. być skutkiem działań podjętych przez władze publiczne czy samorządowe względnie być efektem inicjatyw oddolnych czyli wynikać z oddolnej mobilizacji środowisk branżowych. W praktyce gospodarczej mamy zwykle do czynienia z współistnieniem obydwu podejść – oddolnego i odgórnego. Polityka skierowana na wspierane klastrów w krajach OECD formułowana jest obecnie na wszystkich szczeblach władzy – od lokalnego (w tym również w ramach gmin miejskich oraz aglomeracji6), przez regionalny, centralny aż po szczebel supranarodowy (np. inicjatywy Unii Europejskiej czy OECD). Zasadniczym celem polityki opartej o klastry powinno być trwałe podniesienie poziomu konkurencyjności lokalnej, regionalnej i narodowej gospodarki. Polityka oparta o klastry powinna prowadzić do wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw i poprawy ich pozycji konkurencyjnej. Działania powinny skupiać się na wzmacnianiu pozycji konkurencyjnej klastra poprzez ukierunkowanie rozwoju oraz wzrost specjalizacji kooperujących przedsiębiorstw i instytucji dla osiągnięcia korzyści skali i zakresu, podziału pracy oraz efektywnej kreacji w skali lokalnej wyspecjalizowanych czynników produkcji. Powinny być one jednocześnie wsparte kompleksem innych działań (na przykład w ramach polityki naukowej lub polityki konkurencji), dlatego też jedną z zasadniczych kwestii jest ich wzajemna koordynacja w celu uzyskania efektów synergicznych. Realizacja polityki opartej o klastry wymaga dalekowzroczności i cierpliwości. Efektywna i konsekwentnie wdrażana polityka oparta o klastry może prowadzić do przekształcenia się klastrów w regionalne systemy innowacji charakteryzujące się efektywną absorpcją i tworzeniem innowacji procesowych, produktowych i organizacyjnych (EC 2002). Polityka rozwoju oparta o klastry powinna cechować się z jednej strony horyzontalnością i kompleksowością rozwiązań na wysokich szczeblach agregacji (szczeblu supranarodowym czy narodowym), a z drugiej decentralizacją szczegółowych rozwiązań dostosowanych do specyfiki danego klastra (OECD 2000, EC 2002). Wypracowanie szczegółowych rekomendacji na poziomie narodowym nie byłoby zgodne z duchem koncepcji klastra. 5 Np. w Danii zidentyfikowano 13 klastrów o znaczeniu regionalnym i 16 o znaczeniu narodowym, we Francji 144 funkcjonujące oraz 82 rodzące się lokalne systemy produkcyjne, we Włoszech 199 klastry przemysłowe, w Portugalii 33 regionalne klastry, w Finlandii 9 klastrów narodowych itd. (European Commission 2002). 6 Inicjatywy wspierania względnie budowy klastrów realizują m. in. Berlin, Bogota, Boston, Cambridge, „Dolina Krzemowa”, Helsinki, Karlskrona, Leuven, Londyn, Long Island, Minneapolis, Rotterdam, Tampere, Toronto, Turku, Wellington. 6 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Klaster rozwija się bowiem w oparciu o przewagę konkurencyjną (różną nawet dla klastrów działających w tych samych branżach gospodarki) bazującą na uwarunkowaniach lokalnych. Władze publiczne powinny wstrzymać się od sztucznego kreowania klastrów od podstaw. Należy wspierać rozwój klastrów opierających się na już istniejącym potencjale. Rozwój systemu produkcji typu klastrowego wymaga rozbudowanego partnerstwa publicznoprywatnego, w którym liderem powinien być czynnik prywatny natomiast czynnik publiczny powinien spełniać rolę katalizatora rozwoju. Największe szanse powodzenia mają strategie nastawione na likwidację zidentyfikowanych w ramach dogłębnej analizy barier rozwoju klastra. Sukces polityki zależy w dużym stopniu od umiejętności skupienia wokół koncepcji odpowiedniego kapitału społecznego i uzyskania przychylności społeczności lokalnej. Rola czynnika publicznego w kreowaniu i stymulowaniu rozwoju klastra może być znacząca. Według Portera (2001) w każdym z czterech obszarów tzw. rombu przewagi konkurencyjnej7 możliwe jest, a nawet zalecane, działanie czynnika publicznego. W zakresie kształtowania czynników produkcji działania władz powinny skupić się na: rozwoju ogólnej i wyspecjalizowanej tzn. dostosowanej do specyficznych uwarunkowań rozwoju danego klastra, infrastruktury; organizowaniu wyspecjalizowanych programów oświatowych i szkoleniowych; wspieraniu prac badawczo-rozwojowych na uczelniach nad technologiami bezpośrednio bądź pośrednio związanymi z obszarem funkcjonowania klastra. W zakresie sektorów pokrewnych i wspomagających wskazane jest organizowanie i współfinansowanie forum spotkań uczestników klastra, promowanie i zachęcanie do działań w ramach klastra w celu przyciągnięcia innych kluczowych graczy, dostawców i usługodawców oraz tworzenie zinstytucjonalizowanych form wsparcia w postaci parków technologicznych lub przemysłowych nastawionych na potrzeby klastra. W odniesieniu do warunków popytu obok wywierania nacisku na tworzenie skutecznych przepisów stymulujących innowacyjność przedsiębiorstw za szczególnie istotne należy uznać działanie w charakterze wyrafinowanego nabywcy (poprzez zamówienia publiczne) produktów czy usług klastra. W kontekście strategii i rywalizacji przedsiębiorstw władze mogą podejmować działania zmierzające do eliminacji barier konkurencji w środowisku lokalnym i stymulujące atrakcyjność oraz promować zdolności eksportowe poszczególnych klastrów. Metodologia badania klastrów Badania empiryczne struktur klastrowych napotykają na problem znacznego zróżnicowania metodologii badawczych, co prowadzi do trudności przy porównywaniu funkcjonowania i konkurencyjności różnych klastrów. W opublikowanych do tej pory badaniach zastosowano różne podejścia dostosowane zarówno do poziomu agregacji badania – lokalnego, regionalnego, sektorowego czy narodowego, jak i do dostępnych danych statystycznych i jakościowych. Można jednak wskazać na trzy podstawowe metody: metoda przepływów międzygałęziowych (Input/Output), metoda badania skupień (tzw. high points) oraz metoda oparta o analizę studiów przypadku. W tabeli 3 przedstawiono krótką charakterystykę poszczególnych metod. Metoda I/O umożliwia zidentyfikowanie klastrów i ich zasięgu w najpełniejszy i obiektywny sposób. Jej istotnym mankamentem jest brak dostępności danych statystycznych w niektórych krajach czy regionach. Metoda oparta o współczynnik koncentracji pozwala w łatwy i szybki sposób zidentyfikować występowanie koncentracji przedsiębiorstw w 7 Według Portera (1990) istnieją cztery grupy czynników (czynniki podażowe, popytowe, przemysły wspierające oraz strategia firm), od których zależy konkurencyjność klastra, a które tworzą tzw. rąb przewagi konkurencyjnej. 7 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową określonych sektorach – może być jednakże tylko podstawą do dalszej analizy, ponieważ nie mówi nic o strukturze i funkcjonowaniu potencjalnego klastra. Metodą umożliwiającą najpełniejsze poznanie struktury klastrów, sposobów ich powstawania oraz funkcjonowania jest analiza jakościowa oparta na wywiadach, studiach przypadku. Głównymi problemami przy stosowaniu tej metody są subiektywizm oceny danych o charakterze jakościowym oraz trudności z porównywalnością otrzymanych wyników. Badacze zajmujący się problematyką klastrów i konkurencyjnością sektorów gospodarki podejmują próby przezwyciężenia tych niedoskonałości. Efektem jednej z nich jest narzędzie nazwane wielosektorową analizą jakościową (MSQA – multi-sectoral qualitative analysis) (Roberts, Stimson 1998). Metoda ta umożliwia identyfikację przewagi konkurencyjnej, potencjału gospodarczego, możliwości rynkowych oraz ryzyka gospodarczego. Polega ona na przypisaniu wag (silne, przeciętne, słabe) poszczególnym kryteriom w oparciu o dane z tabel I/O, wywiadów z najważniejszymi „aktorami” oraz inne dostępne informacje. Próbę przezwyciężenia niedoskonałości metody opartej na studiach przypadku podjął również Porter w projekcie Cluster Meta-Study8. W ramach tego badania na podstawie danych zebranych o ponad 700 różnych klastrach z 50 krajów wybrano listę kryteriów pozwalających na scharakteryzowanie klastra, a następnie stworzono szablon pozwalający kwantyfikować dane jakościowe w sposób umożliwiający analizę porównawczą. W praktyce najczęściej stosuje się różne kombinacje tych metod oraz dostosowuje się je do specyficznych uwarunkowań danego kraju czy regionu (np. ze względu na brak dostępności odpowiednich danych statystycznych). Większość kompleksowych badań klastrów w początkowej fazie opiera się na analizie danych statystycznych, takich jak wielkość eksportu, zatrudnienia lub liczba firm. Umożliwia to zidentyfikowanie potencjalnych klastrów, ich lokalizacji, zasięgu oraz głębokości. W celu dalszej analizy wykorzystywane są metody oparte na studiach przypadku – wywiady z przedsiębiorcami oraz ekspertami. 8 ISC Cluster Meta Project: http://www.isc.hbs.edu/econ-clustermetastudy.htm. 8 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Tabela 3. Metody wykorzystywane w procesie badania klastrów. Metoda Input-Output Opis metody Opiera się na analizie powiązań pomiędzy sektorami. W tradycyjnym podejściu wykorzystuje się macierze przepływów produkcji. W niektórych krajach OECD wykorzystuje się również macierze innowacyjne bazujące na macierzach interakcji zachodzących w procesie innowacyjnym, które są konstruowane w oparciu o dane uzyskane z przeprowadzonych badań np. Community Innovation Survey w UE. Metoda ta zostały zastosowana w badaniu klastra samochodowego w Niemczech (Whalley and den Hertog 2000). Współczynnik Podstawą tej analizy jest obliczenie współczynnika lokalizacji lokalizacji (LQ – location quotient): LQ = (Eij/Ej)/(Ein/En), gdzie Eij – zatrudnienie w przemyśle (można również wykorzystać inne kategorie ekonomiczne np. wartość dodaną, dochody, liczbę firm) i w regionie j, Ej – całkowite zatrudnienie w regionie j, Ein – krajowe zatrudnienie w przemyśle i, En całkowite zatrudnienie w kraju. LQ=1 oznacza, że region posiada taki sam udział zatrudnienia w danym przemyśle jak gospodarka narodowa. LQ większy niż 1,25 jest zazwyczaj przyjmowany jako świadczący o regionalnej specjalizacji w danym sektorze (DTI 2001). Case study Opiera się na analizie danych jakościowych. Informacje są (metoda zbierane za pomocą wywiadów z kluczowymi „aktorami”, ekspercka) paneli, białego wywiadu itp. Często wykorzystywana w badaniach klastrów na poziomie mikro. Zalety Pozwala w sposób najbardziej pełny i obiektywny zidentyfikować istniejące powiązania pomiędzy poszczególnymi sektorami. Dostarczają najlepszych danych o współzależnościach zachodzących w procesach innowacyjnych oraz interakcjach pomiędzy różnymi grupami przemysłów. Wady Nie we wszystkich krajach dostępne są dane niezbędne do takiej analizy. Pomija instytucje wspierające. Niedoskonałość klasyfikacji sektorowej przemysłów. Bardzo kosztowne. Dane dostępne tylko w nielicznych krajach (np. w UE). Pozwala na identyfikację koncentracji danych przemysłów i w związku z tym może posłużyć do wstępnej analizy potencjalnych klastrów. Współczynnik lokalizacji nie mówi niczego o samych klastrach oraz o powiązaniach pomiędzy sektorami. Oparcie się wyłącznie o ten wskaźnik jest niewystarczające do identyfikacji klastrów, niezbędne jest posłużenie się dodatkowymi uzupełniającymi metodami, np. metodą ekspercka. Stosunkowo tania i łatwa do przeprowadzenia. Subiektywne nie uogólnione wyniki badań. Bazuje „tylko” na opiniach. Źródło: Bergman, Feser 1999, Feser 2001. 9 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Problematyka klastrów w Polsce Wzrost zainteresowania problematyką koncentracji przemysłu i powstawaniem zlokalizowanych systemów produkcyjnych odnotowano również w Polsce pod koniec lat 80. Początkowo znaczna część badaczy, będąc pod wpływem literatury francuskiej koncentrowała się na fenomenie technopolii czyli na kompleksach przemysłowych wysokiej technologii, stanowiących przestrzenne koncentracje ośrodków naukowo-badawczych, szkół wyższych, przedsiębiorstw zaawansowanej technologii i szeroko rozwiniętych usług dla przedsiębiorstw (Pietrzyk 1989, Gruchman, Pietrzyk 1996, Domański 1997, Markowski 1999). Wzrost zainteresowania zagadnieniem technopolii spowodowany był faktem, iż – jak wskazywano – sektory wysokich technologii charakteryzują się najwyższym stopniem innowacyjności, a przez to przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności poszczególnych terytoriów (regionów, miast, itp.). Wynikiem tego jest – widoczne do dziś w Polsce – pragnienie przyciągania firm wysokotechnologicznych oraz tworzenie w wielu miastach parków technologicznych, inkubatorów, mających być swego rodzaju „wylęgarnią” nowych, innowacyjnych firm operujących w dziedzinach wysokich technologii. Jak na podstawie doświadczeń francuskich wskazują Gruchman i Pietrzyk (1996) istnieje jednak duże ryzyko niepowodzenia prób sztucznego tworzenia technopolii. Doświadczenia ostatnich lat pokazały, że również firmy działające w sektorach tradycyjnych lub średnich technologii mogą charakteryzować się wysoką innowacyjnością, a tym samym konkurencyjnością. Przejawem tego nowego podejścia jest miedzy innymi zainteresowanie interakcjami oraz sprawnym przepływem informacji pomiędzy różnymi podmiotami gospodarki regionalnej czy lokalnej (przedsiębiorstwami, ośrodkami badawczymi, instytucjami okołobiznesowymi i władzami lokalnymi) oraz ich znaczeniem dla wprowadzania innowacji (Kukliński 1996, Okoń-Horodyńska 2000). Wzrost zainteresowania tymi koncepcjami był przyczyną przeprowadzenia badań dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstw w regionalnych (lokalnych) systemach innowacyjnych (Wojnicka et al. 2001) czy produkcyjnych (Jewtuchowicz 1997). W ostatnich latach pojawiły się również pierwsze próby badania klastrów na poziomie lokalnym, czego wynikiem są zidentyfikowane quasi klastry automatyki przemysłowej w Gdańsku (Szultka, Wojnicka 2002) oraz klaster poligraficzny w Warszawie (Dziemianowicz, Olejniczak 2002). Należy zaznaczyć, że w literaturze polskojęzycznej funkcjonuje jednocześnie kilka terminów określających koncepcję klastra, np. lokalne systemy produkcji (będące tłumaczeniem francuskiego terminu locaux systemes productifs) (Jewtuchowcz 1997), kompleksy przemysłowe (Domański 1997), skupiska (Markowski 1999). Spotyka się także dosłowne tłumaczenie angielskojęzycznego terminu cluster czyli grono, kiść oraz inne terminy np. wiązki przemysłowe, aż do spolszczonej nazwy czyli klaster (Okoń-Horodyńska 2000). Wydaje się jednakże, że w praktyce gospodarczej warto posługiwać się spolszczonym terminem klaster. Rozwiązanie takie przyjęło się między innymi w języku niemieckim, gdzie funkcjonuje z powodzeniem np. w takich zwrotach jak: die Clusterfórderung. Ponadto słowo to z powodzeniem funkcjonuje w języku polskim w takich dziedzinach jak chemia czy informatyka9 i takie rozumienie tego słowa najlepiej oddaje specyfikę klastra. 9 Według słownika wyrazów obcych (Słownik Wyrazów Obcych 2001) słowo klaster to: 1) chem. Grupa kilku atomów metalu znajdująca się w cząsteczce lub krysztale. 2. muz. Jednoczesne współbrzmienie dźwięków, które sąsiadują ze sobą. 3. infor. Jednostka pamięci dysku złożona z kilku (ew. jednego) sektorów. 10 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Tabela 4. Zestawienie wybranych polskich badań dotyczących klastrów i koncepcji pokrewnych Autor Gruchman, Glugiewicz (1986) Duche (1997) Wojnicka et al. (2001) Brodzicki et al. (2002) Dziemianowicz, Olejniczak (2002) Szymoniuk (2002) Zakres badania Badania systemu produkcyjnego w Poznaniu. Dotyczyły zdolności innowacyjnych firm lokalnych. Badanie na temat przedsiębiorczości i środowiska innowacyjnego; analiza lokalnego systemu produkcyjnego w Łodzi. Wynik analizy wskazał na dominację myślenia konkurencyjnego raczej niż kooperacyjnego. Wykazało też słabości w relacjach naukaprzemysł oraz słabą skłonność do współpracy w sieciach. Badanie dotyczyło funkcjonowania regionalnego systemu innowacyjnego w województwie pomorskim. Przeprowadzono analizę sektora biznesowego oraz sektora naukowo-badawczego oraz relacje pomiędzy nimi. Badanie sektorów wysokich technologii w rejonie gdańskim z wykorzystaniem metodologii klastrów. W sektorze automatyki przemysłowej zidentyfikowano cechy mogące świadczyć o powstawaniu klastra. Rezultatem prowadzonych badań było zidentyfikowanie klastra poligraficznego w Warszawie. Badanie dotyczyło próby identyfikacji klastrów wiejskich na Lubelszczyźnie. Zidentyfikowane zostały pewne formy ściślejszej kooperacji (głównie poprzez stowarzyszenia, zrzeszenia branżowe). Źródło: Opracowanie IBnGR. W Polsce – zarówno na poziomie krajowym jak i regionalnym – brakuje kompleksowej polityki nastawionej na wspieranie i rozwój klastrów. Przyczyną takiego stanu rzeczy są ograniczona znajomość zagadnienia klastrów wśród osób odpowiedzialnych za kształtowanie polityki gospodarczej, oraz brak pogłębionych badań dotyczących istnienia i funkcjonowania klastrów w polskiej gospodarce. Pomimo tego w ostatnich latach podejmuje się próby wspierania współpracy w niektórych sektorach gospodarki. Przykładem może tu być ustawa o grupach producentów rolnych10, która umożliwia uzyskanie pomocy finansowej producentom rolnym zrzeszonym w takich grupach. Podsumowanie Systemy produkcji typu klastrowego przyczyniają się do poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw w nich działających. Efektywnie funkcjonujący klaster prowadzi do wzrostu produktywności lokalnych przedsiębiorstw, stymuluje i wspiera ich innowacyjność oraz przyczynia się do kreowania nowych miejsc pracy dzięki dynamicznemu wzrostowi liczby nowych przedsiębiorstw. W wielu krajach przeprowadzono badania, które potwierdziły występowanie tego typu struktur oraz ich zdolność do tworzenia przewagi konkurencyjnej. Efektem tych badań było zaproponowanie, a następnie wprowadzenie w życie instrumentów polityki skierowanej na stymulowanie rozwoju klastrów. Ustawa o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, Dz. U. z dnia 15 września 2000r. Nr 88, poz. 983. 10 11 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową W Polsce nie przeprowadzono do tej pory zakrojonych na szeroką skalę badań klastrów. Istniejące wycinkowe badania dowodzą, że struktury takie kształtują się również w Polsce. W celu określenia specyfiki klastrów w gospodarce polskiej oraz wypracowania rekomendacji dla polityki opartej o klastry niezbędne jest przeprowadzenie szerszych i bardziej kompleksowych badań. Literatura [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] Bergman, E.M., Feser, E.J., Industrial and regional clusters: concepts and comparative aplications, Regional Research Institute, West Virginia University, 1999. Brodzicki, T., Rot, P., Szultka, S., Tamowicz, P., Umiński, S., Wojnicka, E., Uwarunkowania rozwoju nowoczesnych technologii w Gdańsku, opracowanie IBnGR, maszynopis, Gdańsk 2002. Dahmen, E., Development Blocks in Indurstrial Economics, „Scandinavian Economic History Review” 1988, 36:1. Despiney-Zochowska, B.A., The Marshallian District – An Attempt to Interpret Regional Development in Poland, paper presented at Regional Studies Association International conference „Regional Transitions European regions and the Challanges of Development, Integration and Enlargement”, Gdańsk 15-18 wrzesień 2001. Doeringer, P.B., Terkla, D.G., Business strategy and cross-industry clusters, „Economic Development Quarterly” 1995, 9. Domański, R., Przestrzenna transformacja gospodarki, PWN, Warszawa 1997. Drejer, I., Skov Kristensen, F., Laursen, K., Studies of cluster as a basis for industrial and technology policy in the Danish economy, Wroking Paper No. 97-14, DRUID 1997. DTI , Business clusters in the UK- a first assessment, Ministry of Science, London 2001. Duché, G., Lokalny system produkcyjny w Łodzi i regionie łódzkim, [w:] Jewtuchowicz, A., Przedsiębiorczość, innowacje a rozwój terytorialny, Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997. Dziemianowicz, W, Olejniczak, K., (red.) Cluster in Poland, the example of the printing cluster in Warsaw and recommendations on cluster support, EUROREG, Materiały prezentowane na konferencji: Cluster in Transition Economies: Motors for Growth and Social Innovation, Warszawa 22 kwiecień 2002. Enright, M.J., Regional Clusters: What we know and what should we know, paper prepared for the Kiel Institute International Workshop on Innovation Clusters and Interregional Competition, Kilonia 12-13 listopad 2001. European Commission, Regional clusters in Europe, “Observatory of European SMEs”, Bruksela 2002, 3. Feser, E. J., Introduction to regional industry cluster analysis, Department of City & Regional Planning, University of North Carolina, Chapel Hill 2001. Fridh, A.Ch., Institutions, technology and growth – a competence bloc approach, Kungl Tekniska Hogskolan, Stockholm 2000. Gruchman, B., Glugiewicz E., The role of innovation in regional economic restructuring in Eastern Europe, [w:] Aydalot, Keeble, High Technology Industry and Innovative Environments: The European Experience, Toutledge, London-N. York 1988. Gruchman, B., Pietrzyk I., Technopolie jako czynnik stymulowania innowacji i rozwoju regionalnego, [w:] Friedrich Ebert Stiftung, Wzrost konkurencyjności regionów, Łódź 1996. Hausner, J., Postfordowski paradygmat przemysłowy, „Gospodarka Narodowa” 1994, 4. ISC Cluster Meta Project: http://www.isc.hbs.edu/econ-clustermetastudy.htm. Jacobs, D., De Man A.P., Cluster, industrial policy and firm strategy: a menu approach, „Technology Analysis and Strategic Management” 1996, 8(4). Jacobs, D., Knowledge-intensive innovation: the potential of the cluster approach, „IPTS Report 16”, European Commission, 1997. 12 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową [21] Jewtuchowicz, A., Przedsiębiorczość, innowacje i konkurencyjność regionów (podstawowe pojęcia i identyfikacja problemów) [w:] Jewtuchowicz, A., Przesiębiorczość, innowacje a rozwój terytorialny, Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997. [22] Kukliński, A., Regionalne systemy innowacji (R.S.I.) w Polsce, doświadczenia i perspektywy [w:] Friedrich Ebert Stiftung, Wzrost konkurencyjności regionów, Łódź 1996. [23] Lundvall, B.-A.(edit.) National Systems of Innovation: Towards a Theory of innovation and Interactive Learning, London 1992. [24] Maik, W., Nowe ujęcia kwestii lokalnej w teorii społecznej i praktyce planistycznej [w:] W. Kosiedowski (red), Gospodarka przestrzenna i regionalna w trakcie przemian, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1995. [25] Mariussen, A., Millieux and innovation in the northern periphery – A Norwegian/northern European benchmarking, Nordregio Working Paper, Stockholm 2001. [26] Markowski, T., Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999. [27] Marshall, A., Zasady ekonomiki, M. Arct, Warszawa 1925 (polski przekład publikacji z roku 1890) [28] Meyer-Stamer, J., Strategien lokaler/regionaler Entwicklung: Cluster, Standortpolitik und systemische Wettbewerbsfähigkeit, Institut für Entwicklung und Frieden, Universität Duisburg, Duisburg 1999. [29] Mytelka, L., Farinelli, F., Local clusters, innovation systems and sustained competitiveness. Paper prepared for the meeting on Local Productive Clusters and Innovation Systems in Brazil: new industrial and technological policies for their development, Rio de Janeiro 2000. [30] NUTEK, Cluster and cluster policy (Kluster och Klusterpolitik), Stockholm 1998. [31] OECD, Local partnership, cluster and SME globalisation, Bologna 2000. [32] OECD, Networks of enterprises and local development. Competing and Co-operating in Local Productive Systems, Paris 1996. [33] Okoń-Horodyńska, E., Jak budować regionalne systemy innowacji, „Polska Regionów” nr 15, IBnGR, Warszawa 2000. [34] Padmore, T., Gibson, H., Modeling regional innovation and competitiveness [w:] J. de la Mothe, J. (red.) i Paquet, G., Local and regional systems of innovation, Londyn 1998. [35] Perroux, F., The Pole of Development’s New Place in a General Theory of Economic Activity, [w:] Higgins, B., and Savoie, D.J. (eds.), Regional Economic Development: Essays in Hnour of Francois Perroux, Unwn Hyman, Boston 1988. [36] Pietrzyk I., Fenomen Technopolii a postęp techniczny i rozwój regionalny, „Gospodarka Planowa” 1989, nr 8-9. [37] Pietrzyk I., Koncepcja terytorialnych systemów produkcyjnych w ekonomii zachodniej. Wnioski dla Polski [w:] Ćwikliński H., Szczodrowski G. (red), Dylematy i osiągnięcia polskiej polityki transformacji gospodarczej., UG, Gdańsk 1995. [38] Pietrzyk I., Paradygmat rozwoju terytorialnego w: W. Kosiedowski (red), Gospodarka przestrzenna i regionalna w trakcie przemian, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1995. [39] Porter, M. E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. [40] Porter, M. E., The Competitive Advantage of Nations, Free Press, Nowy Jork 1990. [41] Roberts, B., Stimson R.J., Multi-sectoral qualitative analysis: A tool for assessing the competitiveness of regions and formulating strategies for economic development, „Annals of Regional Science” 1998, 32. [42] Rosenfeld, S.A., Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „Euorpean Planning Studes” 1997, 5(1). [43] Saxenian, A.L., Regional advantage:culture and competition in Silicon Valley and Route 128, Harvard University Press, Massachusetts 1994. [44] Sternberg, R., New firms, regional development and the cluster approach – what can technology policies achive?, paper prepared for the Kiel Institute International Workshop on Innovation Clusters and Interregional Competition, Kilonia 12-13 listopad 2001. 13 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową [45] Szultka, S., Wojnicka, E., Klastry w Polsce? Przypadek przedsiębiorstw automatyki przemysłowej w regionie, IBnGR, maszynopis powielony, Gdańsk 2002. [46] Szymoniuk, B., Klastry wiejskie na Lubelszczyźnie, Politechnika Lubelska, maszynopis, Lublin 2002. [47] Ustawa o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, Dz. U. z dnia 15 września 2000r. Nr 88, poz. 983. [48] Vernon, R., International Investment and International Trade in the Product Cycle, „Quarterly Journal of Economics” 1966, 5. [49] Voyer, R., Knowledge-based industrial clustering: international comparisons, Nordicity Group Ltd., 1997. [50] Whalley, J., den Hertog, P., Clusters, Innovation and RTOs – A synthesis of the findings from the RISE cluster studies, University of Strathclyde, Dialogic, Glasgow 2000. [51] Wojnicka, E., Rot, P., Tamowicz, P., Brodzicki, T., Regionalny system innowacyjny w województwie pomorskim, „Polska Regionów” nr 26, IBnGR, Gdańsk 2001. [52] Zielińska-Głębocka, A. (red.), Konkurencyjność przemysłowa Polski w procesie integracji z Unią Europejską, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2001. CLUSTERS AND THE ENTERPRISE COMPETITIVENESS Summary The cluster concept constitutes a new method of raising competitiveness of local and regional companies. It is based on intellectual foundation put forward by Marshal at the end of XIX century and than developed ever since in many ways. Cooperation and competition as well as localization factor are at the heart of cluster concept. It has been proved by the numerous empirical surveys made in 80. and 90. in countries all over the world. The goal of the paper is to shed some light on the cluster concept which is still uncommon in Central and Eastern Europe. The article discuses theory of cluster, methodology utilized in cluster mapping exercises as well as presents recommendations for cluster-based-policy. 14
