Buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) – charakterystyka gatunku Buk

Buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) – charakterystyka gatunku
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) związany jest z łagodnym klimatem
morskim i zasięgiem obejmuje całą Europę środkową i zachodnią. Występuje w
południowej Anglii, w południowej części Skandynawii, dochodzi do Mołdawii, a na
południu występuje na półwyspie Bałkańskim (bez środkowej i południowej Grecji),
półwyspie Apenińskim, Sycylii, Korsyce (bez Sardynii) i w północnej Hiszpanii.
Ryc.2. Zasięg Fagus sylvatica L. wg Rubnera (1960)
1
Na północnym obszarze swojego zasięgu buk jest gatunkiem nizinnym, w
środkowej wyżynnym, a na południu rośnie wyłącznie w górach.
Przez
Polskę
przechodzi
północno-wschodnia
granica
jego
zasięgu.
Przebiega ona wzdłuż linii Węgorzewo – Mrągowo - Olsztyn – Rypin – Toruń – Nakło
– Wągrowiec – Szamotuły – Kościan – Kalisz – Łódź – Skierniewice – Przysucha –
Lublin – Krasnystaw - Tomaszów Lubelski.
____ granica naturalnego zasięgu buka
____ granica antropogenicznego zasięgu buka wg Tarasiuka (1992)
W granicach naturalnego występowania zaznaczają się dwa duże ośrodki:
pomorski i górsko-wyżynny. Ośrodki te oddzielone są od siebie bądź to obszarem
2
całkowicie pozbawionym naturalnych stanowisk (Mazowsze, Kurpie, Pojezierze
Suwalskie i południowo-wschodnia część Pojezierza Mazurskiego), bądź też z
pojedynczymi tylko stanowiskami (Nizina Wielkopolsko-Kujawska).
W obecnych warunkach pojęcie zasięgu naturalnego ma częściowo wymiar
historyczny, zwłaszcza w ujęciu liniowym. Bardziej przydatne dla celów planowania
hodowlanego jest przyjęcie założenia o istnieniu szerokiego pasa przejściowego od
zasięgu do obszarów, gdzie go nie ma.
Cechujący się dużą ekspansywnością buk może współtworzyć drzewostany
gospodarcze poza swym naturalnym zasięgiem i jest hodowany bez większych
trudności poza tym obszarem.
Do rodzaju Fagus należą długowieczne, żyjące 200-300, a nawet 500 lat
drzewa. Fagus sylvatica L. jest drzewem dorastającym do 30, a wyjątkowo do 50m
wysokości i 1-1,5 m pierśnicy.
Przedstawiciele rodzaju Fagus L. charakteryzują się na ogół szerokimi,
kulistymi lub jajowatymi, gałęzistymi i gęsto ulistnionymi koronami. Okazy buka
zwyczajnego rosnące w drzewostanie cechują korony wysoko osadzone i na
wierzchołkach zaokrąglone, a wolnostojące charakteryzują się koronami szerokimi,
nisko osadzonymi i silnie konarzystymi.
Pień u buków rosnących w zwarciu ma wyraźną oś główną, widoczną aż do
wierzchołka. Na stanowiskach otwartych pień jest krótki, ma charakter kłody,
przechodzącej w grube konary. Kora jest gładka, cienka, jasnoszara i nie łuszcząca
się, czasem u starych drzew w dole nieco spękana.
Buk zwyczajny charakteryzuje się pąkami wrzecionowatymi, 1,5-2cm
długimi, jasnobrązowymi i ostro zakończonymi. Liście długości 5-10 cm, jajowate lub
eliptyczne, całobrzegie lub słabo ząbkowane, na brzegach faliste. Początkowo liście
3
obustronnie jedwabisto owłosione, później nagie i tylko na brzegach orzęsione, z
wierzchu żywozielone i silnie błyszczące, od spodu jaśniejsze.
Buk kwitnie w końcu kwietnia lub na początku maja, jednocześnie z
rozwojem liści. Rosnąc w zwartych drzewostanach, wchodzi w okres kwitnienia w
wieku 60-80 lat, drzewa stojące w odosobnieniu kwitną w wieku 40-50 lat. Owocuje
obficie co 5-8 lat. Dojrzałe orzeszki osiągają długość do 1,5cm, są błyszczące,
barwy brunatnej.
Drewno buka jest barwy białej z odcieniem żółtoczerwonym i fioletowym
rdzeniem, typu rozpierzchłonaczyniowego, nie zróżnicowane na biel i twardziel.
Czasem
w
drewnie
buka
występuje
fałszywa
twardziel,
o
zabarwieniu
czerwonobrunatnym.
System korzeniowy silny i dobrze rozwinięty, w młodości typu palowego,
rozrastający się z wiekiem w system ukośny z silnymi korzeniami, sięgającymi w
głąb podłoża.
Buk ma duże wymagania względem klimatu i gleby. Jest gatunkiem
subatlantyckim, ale na krańcach zasięgu wchodzi również w zakres oddziaływania
klimatu kontynentalnego. Warunki termiczne na obszarze występowania buka
wykazują znaczne zróżnicowanie. Najwyższe temperatury lata występują koło
Czerniowiec, na południowo-wschodniej granicy (średnia temperatura lipca +20 ˚C),
najniższe u górnej granicy zasięgu tego gatunku w Pirenejach (+10˚ C). Najniższą
średnią temperaturę zimy zanotowano koło Czerniowiec (-5 ˚C), a najwyższą w
Bretanii (+4,9 ˚C). Jako element atlantycki nie znosi mroźnych zim. Ulega szkodom
od mrozu. Ostre zimy powodują u buka tzw. fałszywą twardziel, która obniża wartość
drewna i może powodować obumieranie drzew – prowadzi do zgnilizny drewna. W
klimacie Polski buk cierpi od spóźnionych przymrozków.
4
Wśród rodzimych drzew liściastych buk najlepiej znosi ocienienie. Pod tym
względem ustępuje jednak jodle i cisowi. Wysoka cienioznośność tego gatunku
powoduje, że poszczególne fazy wzrostu wysokości występują w stosunkowo
późnym wieku.
Wymaga znacznej wilgotności powietrza i gleby. Buk lubi wilgotność
umiarkowaną, ale dość znaczną, najlepiej odpowiada mu roczna suma opadów w
granicach 600-1200mm. Rośnie na glebach umiarkowanie wilgotnych i wilgotnych,
lecz bez wody gruntowej w zasięgu korzeni. Umiarkowana i stała wilgotność gleby
jest jednym z najważniejszych czynników dobrego rozwoju buka. Na suchych
glebach korzenie buka rozrastają się w poszukiwaniu wody znacznie silniej niż na
glebach zasobnych w wodę.
Rośnie na glebach próchnicznych i zasobnych w sole mineralne, najlepiej
na glebach świeżych lub słabo wilgotnych, gliniastych lub gliniasto-piaszczystych.
Często występuje na glebach wapiennych, ale zasobność w wapń nie jest
warunkiem koniecznym do dobrego wzrostu. Rośnie na glebach o odczynie od pH
3,5 do ponad 7,0 i ściółką typu od mor do mull. Tekstura gleby pod drzewostanami
bukowymi mieści się w zakresie od
gliniasto-ilastej do piasku gliniastego,
wyjątkowo-nawet piasku luźnego. Wzrostowi buka sprzyjają gleby, w których
występują warunki redukcji w górnej części profilu.
Buk obficie zasila glebę w ściółkę. Jest drzewem najbardziej wydajnym pod
tym względem. Ściółka bukowa zawiera najwięcej tlenku wapnia spośród ściółek
naszych drzew leśnych i ma średnią zawartość azotu.
Stan zdrowotny buka w Polsce, podobnie jak kondycja innych gatunków
lasotwórczych podlega okresowym wahaniom. Brak jest dowodów na osłabienie
kondycji drzew buka na obrzeżach zasięgu.
5
Buk obok dębu i brzozy, jest najważniejszym gatunkiem liściastym.
Powierzchnia zajęta przez ten gatunek zwiększyła się z 241 tys. ha w 1945 roku do
około 403 tys. ha w 1999 roku, co stanowi obecnie 4,6% powierzchni leśnej kraju.
3
Zapas grubizny na pniu szacuje się na około 90mln m , co stanowi 5,5% naszych
zasobów drewna. Przeciętne roczne pozyskanie drewna bukowego w ostatnich
3
3
latach wynosi od ponad 0,7mln m do blisko 1,1mln m . Analizując układ klas wieku
drzewostanów bukowych w Polsce, pod względem zajmowanej powierzchni, można
stwierdzić, że w niedalekiej przyszłości będzie można zwiększyć ilość pozyskania
drewna buka. Świadczy to o rosnącym znaczeniu tego gatunku w gospodarce
leśnej.
Autor: mgr inż. Marek Lotarski
LITERATURA
Boratyńska
K.,
Boratyński
A.
(1990).
Systematyka
i
geograficzne
rozmieszczenie. W: Buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) Nasze drzewa leśne.
Bruchwald A., Dmyterko E., Dudzińska M., Wirowski M. (2002). Wzrost
wysokości buka pospolitego (Fagus sylvatica L.). Sylwan 9: 19-27
Jaworski A. (1995). Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Gutenberg,
Kraków
Krzysik F. (1974). Nauka o drewnie. PWN, Warszawa
Szczepkowski A. (1998). Objawy i skutki zamierania buka (Fagus sylvatica L.)
w Polsce. Maszynopis, Warszawa
Tarasiuk S. (1999). Buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) na obrzeżach zasięgu
w Polsce: warunki wzrostu i problemy hodowlane. Fundacja Rozwój SGGW,
Warszawa
6