Fauna i flora Krainy EGO

Flora i fauna Obszaru EGO
I. ŚRODOWISKO FIZYCZNO-GEOGRAFICZNE
Obszar funkcjonalny EGO położony jest w województwie warmińsko-mazurskim w granicach kilku jednostek fizyczno-geograficznych. Całość znajduje się w podprowincji Pojezierza
Bałtyckiego, należy przy tym do makroregionów Pojezierza Mazurskiego (mezoregiony: Kraina
Węgorapy, Pojezierze Ełckie, Wzgórza Szeskie) oraz Pojezierza Litewskiego (mezoregiony:
Pojezierze Zachodniosuwalskie, Puszcza Romincka). Według geobotanicznego podziału Polski na
jednostki geograficzno-roślinne obszar ten leży w Dziale Północnym, w Krainie MazurskoKurpiowskiej, obejmującej północno-wschodni obszar Polski w Okręgu Pojezierza Mazurskiego.
Współczesny obraz powierzchni obszaru EGO ukształtował się pod wpływem ostatniego
zlodowacenia (14-8 tysięcy lat temu) i przekształca się od początku epoki polodowcowej
(holocenu) do dzisiaj. Krajobraz EGO posiada młodą, wyrazistą rzeźbę morenową i bogatą sieć
hydrograficzną: rzeki, strumienie, cieki, rynny i misy jezior. Jeziora są najbardziej charakterystycznymi i cennymi formami, jakie utworzyły się wskutek działania lodowca i wód roztopowych.
Różnią się one między sobą kształtem, linią brzegu, budową dna, głębokością, wielkością,
żyznością itd.
Obszar EGO znajduje się w dorzeczu rzek Wisły i Pregoły (Obwód Kaliningradzki Federacji
Rosyjskiej), które skupiają system wodny tego obszaru, należący do zlewni Morza Bałtyckiego.
Pomniejsze cieki łączą się z tymi rzekami poprzez Biebrzę, Narew, Węgorapę i Pissę.
Klimat EGO, kształtowany głównie oddziaływaniem kontynentalnym, należy do najzimniejszych w Polsce. Występują tu najniższe średnie temperatury roczne poza terenami górskimi.
Średnia temperatura roczna wynosi w powiecie ełckim około 6,6°C. Temperatury stycznia (statystycznie najzimniejszy) -4,2°C, lipca (statystycznie najcieplejszy) 17,8°C. W powiecie oleckim
temperatura średnioroczna to 6°C i odpowiednio: styczeń -4,8°C i lipiec 17°C. W powiecie
gołdapskim temperatura średnioroczna waha się około 6°C, najzimniejszy – luty: -4,5 °C, lipiec 17
°C. Opady na wyniesieniach morenowych są na poziomie 643 mm średniorocznie w Gołdapi i 700
mm w rejonie Wzgórz Szeskich, 698 mm w Olecku i 555 mm w Ełku.
Warunki termiczne kształtują długość okresu wegetacyjnego, który rozciąga się od 190-195
dni w powiecie ełckim – na południu obszaru, do 180-185 dni na północy – w powiecie
gołdapskim.
1
II. FLORA
Duży obszar oraz jego znaczne zróżnicowanie siedliskowe warunkuje obecność na obszarze
EGO licznej, także zróżnicowanej gatunkowo flory. Rozwój współczesnej szaty roślinnej na tym
terenie rozpoczął się po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia. Obecnie występuje tu około 2000
gatunków roślin wyższych, w tym około 25 gatunków drzew. Szata roślinna występuje w postaci
zróżnicowanych zbiorowisk roślinnych. Trzeba jednak pamiętać, że w wyniku działalności gospodarczej człowieka nie ma obecnie zbiorowisk roślinnych w pierwotnej postaci. Również w kraju
zbiorowisk naturalnych, tj. takich, w których przyroda zatarła działalność człowieka i zbliżyła je do
pierwotnej postaci, jest niewiele (około 8%). Najwięcej na obszarze EGO jest zbiorowisk półnaturalnych, składających się zarówno z gatunków naturalnych, jak i wprowadzonych przez człowieka,
np. łąki, pastwiska, część lasów. Występują też zbiorowiska sztuczne, czyli utworzone w wyniku
działalności gospodarczej, np. pola uprawne, ogrody.
1. Zbiorowiska roślinne
Zbiorowiska roślinne można podzielić na leśne i roślinności nieleśnej. W każdej z tych grup
występuje kilka odmiennych typów. Charakterystyczną cechą szaty roślinnej obszaru EGO jest
dominujący udział świerka w lasach, zarówno na glebach mineralnych jak i na torfowiskach oraz
duży udział gatunków borealnych i subborealnych, borealno-górskich, a także gatunków stanowiących relikty poglacjalne, występujących w północno-wschodniej części Europy i północnej Azji.
Wśród nich należy wymienić:
turzycę kulistą Carex globularis,
turzycę drobnozadziorkową C. mikroglochin,
turzycę delikatną C. disperma,
gwiazdnicę grubolistną Stellaria crassiflora,
jaskier leżący Ranunkulus reptans,
wełnianeczkę alpejską Scirpus hudsonianus,
wielosił błękitny Polemonium coreleum,
brzozę niską Betula humilis,
gniadosza królewskiego Pedicilaris sceptrum-carolinum,
skalnicę torfowiskową Saxifraga hirculus i inne.
Niektóre z tych roślin mają tu zachodnie i południowo-zachodnie granice geograficznego zasięgu.
Z drzew, poza świerkiem (Picea abies), powszechne są:
sosna Pinus sylvestris,
dąb szypułkowy Quercus robur,
2
grab Carpinus betulus,
lipa drobnolistna Tilia cordata (będąca pozostałością wielkich lasów lipowych z okresu
postglacjalnego),
brzoza brodawkowata Betula pendula,
brzoza omszona Betula pubescens,
olsza czarna Alnus glutinosa,
jesion Fraxinus excelsior,
osika Populus tremula,
jarzębina - jarząb zwyczajny Sorbus aucuparia ,
czeremcha Padus avium,
klon Acer pseudoplatanus,
wiąz górski – brzost Ulmus glabra,
wiąz pospolity Ulmus minor,
wiąz szypułkowy Ulmus laevis,
wierzba krucha Salix fragilis,
wierzba pięciopręcikowa Salix pentandra,
wierzba biała Salix alba,
wierzba iwa Salix caprea.
Bardzo rzadkim drzewem jest cis Taxus baccata – jedynie w rezerwacie „Cisowy Jar”, gdzie
najstarsze mają 250 lat.
Z krzewów najbardziej rozpowszechnione są:
jałowiec pospolity Juniperus communis,
leszczyna Corylus avellana,
kruszyna Frangula alnus,
kalina koralowa Viburnum opulus,
trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosus,
trzmielina zwyczajna Euonymus europaeus,
wiciokrzew suchodrzew Lonicera caprifolium,
porzeczka czerwona Ribes rubrum,
porzeczka czarna Ribes nigrum,
porzeczka alpejska Ribes alpinum,
wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum.
Rzadko i tylko na torfowiskach spotyka się wierzby: lapońską Salix lapponum, śniadą Salix
starkeana oraz brzozę niską Betula humilis.
3
Główny trzon flory stanowią gatunki należące do elementu holarktycznego (eurosybero-boreoamerykańskiego). W jego obrębie wyróżnia się kilka podelementów:
– cyrkumborealny,
– eurosyberyjski.
– środkowoeuropejski,
– pontyjski,
– atlantycki.
Ponad 95% gatunków elementu holarktycznego należy do trzech pierwszych podelementów:
cyrkumborealnego, eurosyberyjskiego i środkowoeuropejskiego. Ponadto nieliczną grupę stanowią
gatunki reprezentujące elementy łącznikowe: element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorski,
element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorsko-iranoturański i element łącznikowy kosmopolityczny.
Najliczniejszą grupę gatunków stanowi podelement cyrkumborealny.
Należą doń gatunki borów i borów mieszanych, jak:
świerk pospolity Picea abies,
borówka czarna Vaccinium myrtillus,
borówka bagienna V. uliginosum,
borówka brusznica V. vitis-idaea,
gruszyczka jednostronna Orthilia secunda,
gruszyczka mniejsza Pyrola minor,
gruszyczka jednokwiatowa Moneses uniflora,
gruszyczka okrągłolistna Pyrola rotundifolia,
siódmaczek leśny Trientalis europaea,
widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum,
pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense,
pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata,
bagno zwyczajne Ledum palustre,
tajęża jednostronna Goodyera repens;
gatunki torfowisk wysokich i przejściowych:
żurawina błotna Vaccinium oxycoccus,
rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia,
wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum,
4
wełnianka wąskolistna E. angustifolium,
wełnianka szerokolistna E. latifolium,
turzyca nitkowata Carex lasiocarpa,
turzyca dwupienna C. dioica,
turzyca darniowa C. caespitosa,
turzyca siwa C. curta,
turzyca strunowa C. chordorrhiza i szereg innych.
Pod względem liczby gatunków podelement eurosyberyjski niewiele ustępuje elementowi cyrkumborealnemu. Należą tu takie gatunki, jak:
sosna zwyczajna Pinus sylvestris,
brzoza brodawkowata Betula pendula,
brzoza niska B. humilis,
wierzba pięciopręcikowa Salix pentandra,
porzeczka czarna Ribes nigrum,
wiązówka błotna Filipendula ulmaria,
malina właściwa Rubus idaeus,
malina kamionka R. saxatilis,
jaskier rozłogowy Ranunculus repens,
trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosus,
konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium,
śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium,
krwawnica pospolita Lythrum salicaria,
wielosił błękitny Polemonium coeruleum,
firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi
i inne.
Podelement środkowoeuropejski – reprezentowany jest również przez bardzo liczną grupę gatunków. Należą tu między innymi:
klon zwyczajny Acer platanoides,
grab zwyczajny Carpinus betulus,
jesion wyniosły Fraxinus excelsior,
wiąz górski Ulmus glabra,
leszczyna Corylus avellana,
kopytnik pospolity Asarum europaeum.
5
żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera,
orlik pospolity Aquilegia vulgaris,
kokorycz pusta Corydalis bulbosa.
kokorycz pełna C. solida,
szczyr trwały Mercurialis perennis,
zerwa kłosowa Phyteuma spicatum,
rzeżucha gorzka Cardamine amara,
gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea,
gwiazdnica gajowa S. nemorum,
fiołek leśny Viola reichenbachiana,
fiołek psi V. canina,
fiołek rivina V. riwiniana,
czyściec leśny Stachys sylvatica,
żankiel zwyczajny Sanicula europaea,
jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus,
miodunka ćma Pulmonaria obscura,
miodunka wąskolistna P. angustifolia,
gajowiec żółty Lamiastrum galeobdolon, i inne.
Podelement pontyjski – reprezentowany jest przez bardzo niewielką grupę gatunków. Należą tu:
wyka kaszubska Vicia cassubica,
driakiew żółtawa Scabiosa ochroleuca,
ostrołódka kosmata Oxytropis pilosa.
Podelement atlantycki – reprezentowany jest również przez bardzo nieliczną grupę gatunków,
sięgających dość daleko na wschód w głąb kontynentu europejskiego i określane jako gatunki
subatlantyckie. Należą tu:
szczotlicha siwa Corynephorus canescens,
sporek wiosenny Spergula morisoni,
sit sztywny Juncus squarrosus.
Element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorski reprezentowany jest przez:
kosaciec żółty Iris pseudoacorus,
jasieniec piaskowy Jasione montana,
bluszcz pospolity Hedera helix.
6
Element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorsko-iranoturański reprezentowany jest przez takie
gatunki, jak:
wierzba krucha Salix fragilis,
wierzba purpurowa S. purpurea,
rzepik pospolity Agrimonia eupatoria,
lucerna nerkowata Medicago lupulina,
iglica pospolita Erodium cicutarium,
babka lancetowata Plantago lanceolata,
babka zwyczajna P. maior,
przytulia czepna Galium aparine,
łączeń baldaszkowy Butomus umbellatus.
Element łącznikowy kosmopolityczny obejmuje gatunki występujące w większości państw
roślinnych. Należą tu między innymi:
rdestnica pływająca Potamogeton natans,
rzęsa drobna Lemna minor,
trzcina pospolita Phragmites australis,
pałka szerokolistna Typha latifolia,
widłak goździsty Lycopodium clavatum,
widłak spłaszczony Diphasium complanatum,
orlica pospolita Pteridium aquilinum,
rdest ptasi Polygonum aviculare,
komosa biała Chenopodium album,
gwiazdnica pospolita Stellaria media,
tomka wonna Anthoxanthum odoratum,
wiechlina roczna Poa annua,
powój polny Convolvulus arvensis,
pokrzywa żegawka Urtica urens,
tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris.
2. Zbiorowiska leśne
Lasy EGO to na ogół pozostałości byłej Puszczy Jaćwieskiej. Jej większe fragmenty to:
• na północnym wschodzie – Puszcza Romincka,
• na północy – Puszcza Borecka i Lasy Skaliskie
7
• na wschodzie i południu – Puszcza Augustowska i Lasy Ełckie.
Zbiorowiska leśne na obszarze EGO charakteryzują się ogromną rozmaitością. Ekosystemy te, to
typowe dla borów nizinnych postacie:
• bór świeży – przewaga świerka, trochę sosny z domieszką brzozy brodawkowatej; podszyt
z jałowca, kruszyny i dębu; runo bogate w borówkę czarną, brusznicę, malinę, konwalię
oraz liczne gatunki grzybów,
• bór wilgotny – przewaga sosny i brzozy z domieszką świerka – typ boru charakterystyczny
np. dla Puszczy Rominckiej,
• bór bagienny – głównie sosna i brzoza, poszycie z borówki zwyczajnej i bagiennej,
brusznica,
• bór mieszany – o różnych odmianach siedliskowych – różnie z przewagą sosny lub świerka,
w zależności od miejsc występowania; w podszyciu boru mieszanego rośnie obficie leszczyna, jak np. w Puszczy Boreckiej,
• las świeży – zachowuje równowagę między świerkiem a sosną; w lesie wilgotnym przeważa
olcha nad świerkiem,
• las mieszany – występuje w odmianach siedliskowych: świeży, bagienny i wilgotny,
• lasy grądowe – występują rzadko, zostały wykarczowane pod grunty orne, ponieważ miały
dobrą glebę; w grądach pojawia się grab zwyczajny, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna,
klon, wiąz górski i jesion,
• łęgi jesionowo-olszowe – występują w miejscach o wysokim poziomie wód gruntowych –
nad rzekami np. Błędzianką i Jarką,
3. Torfowiska
Powszechnym zbiorowiskiem na obszarze EGO są torfowiska, które powstały przez:
− zarośnięcie wód stojących (w miarę zamulania, roślinność wodna rozrasta się i przesuwa od
brzegów w stronę centrum, powodując przekształcenie się zbiornika w torfowisko),
− zabagnienie gleb przez podniesienie poziomu wód gruntowych,
− wskutek istnienia źródeł.
Ze względu na wilgotny i chłodny klimat torfowiska szybko przechodzą w typ wysoki z reliktowym
gatunkiem torfowca Sphagnum quinquefarium. Szczególnie interesujące są torfowiska źródliskowe,
które przyjmują formę zboczowych mszarników przy źródłach i wywierzyskach. Często występują
8
tu:
skrzyp Equisetum palustris,
turzyca błotna Carex acutiformis
bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata.
4. Łąki
Ze względu na pochodzenie rozróżnia się łąki:
• naturalne – zbiorowiska trawiaste wykształcające się i występujące tam, gdzie ze względu
na warunki ekologiczne nie występują inne zbiorowiska (zwłaszcza lasy). Należą tu hale
powyżej górnej granicy lasów, łąki nadrzeczne na terenach z długotrwałymi zalewami, zbiorowiska trawiaste na terenach i w miejscach, gdzie warunki klimatyczne (mikroklimatyczne)
uniemożliwiają rozwój lasów – stepy i murawy kserotermiczne;
• półnaturalne – zbiorowiska trawiaste wykształcające się i utrzymujące dzięki koszeniu
i wypasaniu;
• sztuczne – zbiorowiska trawiaste o prostej strukturze, świeżo założone, krótkotrwałe na
użytkach przemiennych lub trwałe, ale silnie przekształcone na skutek częstych agrozabiegów: wałowanie, podsiewanie, nawożenie.
Na terenie EGO łąki trawiaste są wytworem kultury ludzkiej. Tworzą je przede wszystkim
wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i barszcz syberyjski Heracleum sibiricum. Łąki o charakterze suchym położone są z reguły ponad strefą zalewową i stanowią element przejściowy do
roślinności tzw. wzgórz pontyjskich np. trzmieliny brodawkowatej Evonymus verrucosa i leszczyny
pospolitej Corylus avellana.
5. Jeziora
Nieodłącznym składnikiem krajobrazu EGO są jeziora, które można podzielić na:
•
eutroficzne – zasobne w związki odżywcze; mają bogatą, ale pospolitą roślinność, np. pałki
wąskolistna Typha angustifolia i szerokolistna Typha latifolia, rzęsa trójrowkowa Lemna
trisulca i rzęsa garbata Lemna gibba, grążel żółty Nuphar lutea, a także grzybienie białe
Nymphaea alba, wiele gatunków turzycy Carex, rdestnica pływająca Potamogeton natans,
tatarak zwyczajny Acorus calamus, wywłóczniki Myriophyllum, włosieniczniki Batrachium,
skrzyp bagienny Equisetum fluviatile;
•
oligotroficzne – przedstawiają bardzo zubożałą florę jezior lobeliowych, występuje tu
poryblin jeziorny Isoëtes lacustris, lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, zwana też stroiczką
9
wodną lub jeziorną, brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora, czy też jeżogłówka
pokrewna Sparganium angustifolium;
•
dystroficzne – mają wodę brunatną zasobną w związki humusowe, ale ubogą w pokarm,
głównie CaCO3, mają najuboższą florę, charakterystyczne gatunki to: grążel drobny Nuphar
pumilumi czy rzadki mech wodny – Fontinalis microphylla, żurawina błotna Oxycoccus
palustris, borówka bagienna Vaccinium uliginosum. Jeziorami dystroficznymi są np. jeziora
śródbagienne.
Roślinność jezior zasiedla biotop w charakterystyczny sposób, zgodnie z warunkami
siedliska. Pierwszy pas roślin wodnych tworzą oczerety, których występowaniu sprzyjają miejscami
dość płaskie brzegi oraz łagodnie opadające dno. Rośnie tu pałka szerokolistna Typha latifolia,
tatarak zwyczajny Acorus calamus oraz sit Juncus acutus L., ale najliczniej reprezentowana jest
trzcina pospolita Phragmites australis, która w zasadzie decyduje o charakterze tego pasa. Czasami
zdarza się, że obok trzcinowych zarośli partie płytkich mulistych zatok porośnięte są skrzypem –
błotnym Equisetum palustre lub bagiennym Equisetum fluviatile. W miarę oddalania się od brzegu,
w wielu jeziorach, pojawiają się gęste dywany ramienicy Spirogyra, które pokrywają duże obszary
dna. W miarę obniżania się dna pojawiają się miejsca, w których ramienica ustępuje pola osoce
aloesowatej Stratiotes aloides L.
Najdalej w stronę toni wodnej wysunięte są rośliny całkowicie zanurzone w wodzie, np.
wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum L. i rozmaite gatunki rdestnic, w tym powszechnie – kędzierzawa Potamogeton crispus L. Bliżej brzegów
znajdują się zbiorowiska roślin o liściach pływających po powierzchni wody, do których należy
między innymi powszechnie znany zespół „lilii wodnych” z grążelem żółtym Nuphar lutea i grzybieniem białym Nymphaea alba L.
III. ŚWIAT ZWIERZĄT
1. Ssaki
Na obszarze EGO występuje 51 gatunków ssaków z 89 stwierdzonych w Polsce. Wśród nich
wyróżniamy przedstawicieli sześciu rzędów: parzystokopytne, drapieżne, ząjącokształtne, nietoperze,
owadożerne, gryzonie.
1.1. Rząd parzystokopytnych (Atriodactyla) liczy tu 5 gatunków. Największym ssakiem zamieszkującym ostępy Puszczy Boreckiej jest jedyny przedstawiciel rodziny pustorogich (Bovidae) – żubr
10
Bison bonansus. Populacja tych zwierząt liczy obecnie około 80 osobników. Typowym gatunkiem
borealnym, a zarazem największym przedstawicielem rodziny jeleniowatych (Cervidae) jest liczący
około kilkadziesiąt osobników łoś Alces alces. Kompleksy leśne zasiedla liczny na tym terenie jeleń
szlachetny Cervus elaphus (kilkaset osobników). Pospolita jest również sarna Capreolus capreolus
(około 2 tys. osobników) spotykana na polach, łąkach i w strefie ekotonu pole-las. Duże zwarte lasy
(zwłaszcza wilgotne) oraz zakrzaczone brzegi jezior w sąsiedztwie lasów zamieszkuje jedyny
krajowy przedstawiciel świniowatych (Suidae) – dzik Sus scrofa (kilka tysięcy).
1.2. Rząd drapieżnych (Carnivora) na terenie EGO reprezentowany jest przez 13 gatunków z trzech
rodzin:
psowate (3),
łasicowate (9),
kotowate (1).
Do rodziny psowatych (Caraafae) należy „największy drapieżnik" wilk Canis lupus, lis Vulpes
vulpes i jenot Nyctereutes procynoides, pochodzący ze wschodniej Azji. W Polsce pojawił się po raz
pierwszy w 1955 roku w rejonie Puszczy Białowieskiej i od tego czasu jego zasięg systematycznie
wzrasta. Obecnie jest u nas zwierzęciem pospolitym. Populacja wilków na terenie EGO liczy obecnie
kilkanaście osobników i powoli zwiększa swoją liczebność. Drapieżniki, a zwłaszcza wilki, polując na
łosie, jelenie, dziki i sarny korzystnie wpływają na populacje zwierzyny łownej, eliminują spośród nich
zwierzęta chore i stare. Zjadając padlinę zmniejszają możliwość wybuchu chorób i poprawiają stan
zdrowotny populacji. Jednocześnie ograniczając liczebność zwierzyny płowej i czarnej, przyczyniają
się do zmniejszania szkód w uprawach leśnych i polach uprawnych.
Do rodziny kotowatych (Felidae) należy jeden gatunek ryś Lynx lynx, występujący już bardzo
nielicznie, bo w liczbie około 10 osobników w dużych kompleksach leśnych: Puszczy Rominckiej,
Lasach Skaliskich i Puszczy Boreckiej. Od 1993 roku ryś i wilk podlegał ochronie na mocy
rozporządzenia wojewody suwalskiego, a od 1995 roku ryś objęty jest na obszarze całego kraju ochroną
gatunkową.
Największym przedstawicielem rodziny łasicowatych (Mustellidae) jest borsuk Meles meles
zamieszkujący tereny pagórkowate, laski śródpolne i obrzeża większych obszarów leśnych. Dla
wydry Lutra lutra i norki amerykańskiej Mustela vison charakterystyczne są biotopy związane
z wodą: doliny rzek, zarośnięte brzegi jezior i stawów. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat
norka amerykańska (gatunek północnoamerykański sprowadzony do Europy jako zwierzę futerkowe) zajęła niszę ekologiczną rodzimej norki europejskiej Mustela lutreola. Znaczny wzrost
liczebności tego gatunku jest jednym z głównych powodów zmniejszania się liczebności ptaków
11
wodnych i wodno-błotnych. Gatunkiem silnie związanym ze środowiskiem leśnym jest kuna leśna
Martes martes, która zasiedla dziuple drzew, opuszczone gniazda dużych ptaków, stosy gałęzi i wykroty. Jej krewna, kuna domowa Martes foina oraz tchórz zwyczajny Mustella putorius są gatunkami
synantropijnymi, tzn. żyją na terenach zamieszkałych przez człowieka. Zasiedlają strychy, zabudowania gospodarcze, parki, ogrody, ruiny i kamieniska. Zbliżone siedliska oraz doliny rzeczne, skraje
lasów i stare parki zamieszkują – gronostaj Mustella erminea i łasica łaska Mustella nivalis. Gatunki
te w naszych warunkach klimatycznych, bieleją na czas zimy.
1.3. Rząd zającokształtne (Lagomorpha) jest reprezentowany przez dwa gatunki: zająca szaraka
Lepus europeus oraz nieco mniejszego od niego zająca bielaka Lepus timidus, gatunek tundrowy
związany z lasami, spotykany sporadycznie w Puszczy Rominckiej. W odróżnieniu od szaraka,
bielak zasiedla zwarte tereny leśne i torfowiska.
1.4. Rząd nietoperzy (Chiroptera) w porównaniu z południową częścią kraju, na obszarze EGO jest
stosunkowo ubogi, liczy tylko 12 gatunków. Z puszczami i lasami związane są:
borowiec wielki Nyctalus noctula,
karlik malutki Pipistrellus pipistrellus,
karlik większy Pipistrellus nathusii,
mroczek pozłocisty Eptesicus nilssoni.
Pospolitymi gatunkami synantropijnymi, występującymi na strychach domów są:
mroczek późny Eptesicus serotinus,
mroczek posrebrzany Vespertilio murinus
i gacek brunatny Ploecotus auritus.
Nad zbiornikami wodnymi i ciekami spotykany jest podczas polowania na owady:
nocek łydkowłosy Myotis dasycneme,
nocek wąsatek Myotis mystacinus,
nocek rudy Myotis daubentoni.
Większość nietoperzy zamieszkuje dziuple starych drzew, budki dla ptaków i strychy budynków.
Przeważnie są gatunkami wędrownymi a na miejsca zimowania wybierają bunkry, piwnice i studnie.
1.5. Z rządu owadożernych (Insectivora) na terenie EGO występuje 5 gatunków. Dość pospolity jest
kret Talpa europea i jeż wschodni Erinaceus concolor zasiedlający brzegi lasów liściastych i mieszanych o gęstym podszycie oraz ogrody i parki. Odżywia się owadami, ślimakami, dżdżownicami,
płazami, gadami, młodymi ssakami i padliną. Pozostałe gatunki to przedstawiciele ryjówkowatych:
12
ryjówka aksamitna Sorex araneus i ryjówka malutka Sorex minutus. Oba gatunki występują licznie
na terenie całego obszaru, zasiedlając lasy, zarośla wśród łąk, stare parki i cmentarze. Zarośnięte
brzegi wód, podmokłe łąki oraz olsy zamieszkuje rzęsorek rzeczek Neomys fodiens. Pokarm jego
stanowią owady i drobne bezkręgowce, które uśmierca za pomocą jadu. Ze względu na duże znaczenie w zwalczaniu szkodników owadzich wszystkie ssaki owadożerne podobnie jak i nietoperze,
podlegają ochronie prawnej.
1.6. Gryzonie (Rodentia) są najliczniej reprezentowanym rzędem ssaków. Na terenie EGO
stwierdzono występowanie 16 gatunków. Zamieszkują one prawie wszystkie biotopy. Środowisko
ziemnowodne licznie zasiedla bóbr europejski Castor fiber. Obecnie wielkość populacji bobra
europejskiego jest zbyt liczna w stosunku do pojemności środowiska. Zbiorniki wodne zamieszkuje
również karczownik ziemnowodny Awicola terestris i gatunek obcy naszej faunie – piżmak
amerykański Ondatra zibethica. Początkowo populacja piżmaka była liczna, ale przez ostatnie lata
została silnie zredukowana, najprawdopodobniej przez norkę amerykańską. Podmokłe zarośla w dolinach rzek i jezior, łąki i bagna zamieszkują – nornik północny Microtus oeconomus, nornik bury
Microtus agrestis, mysz zaroślowa Apodemus sylvaticus oraz badylarka Micromys minutus. Suche
tereny rolnicze – mysz polna Apodemus agrarius.W lasach, parkach i zadrzewieniach występuje
wiewiórka Sciurus vulgaris, borealny gatunek – smużka Sicista betulina, mysz leśna Apodemus
flavicollis, polnik Microtus arvalis, nornica ruda Clathrionomys glareolus. Zabudowania zamieszkują – szczur wędrowny Rattus norvegicus i mysz domowa Mus musculus.
2. Ptaki
W regionie stwierdzono występowanie 262 gatunków, z czego aż 197 to gatunki lęgowe lub
prawdopodobnie lęgowe. Stanowi to prawie połowę krajowej awifauny i ponad 3/4 gatunków
lęgowych w odniesieniu do 415 obserwowanych i 233 gatunków gniazdujących w kraju. Duża
różnorodność ptaków występuje tu dzięki zachowaniu obszarów o charakterze naturalnym, przede
wszystkim jezior, torfowisk i dużych kompleksów leśnych. Dla kilku gatunków ptaków są to jedyne
miejsca lęgów w kraju bądź też gnieździ się tu wysoki procent krajowej populacji danego gatunku.
Najliczniejszą grupę w awifaunie stanowią gatunki wodno-błotne – łącznie 165 gatun ków. Gnieździ się tu 80 gatunków wodnych i błotnych, pozostałe to ptaki przelotne i zalatujące.
Stwierdzono lęgi 5 gatunków perkozów. Gnieździ się 12 gatunków kaczek, przy czym znajdują
się tu jedne z najważniejszych w kraju miejsca lęgowe: świstuna, krakwy, cyraneczki, rożeńca,
hełmiatki, podgorzałki, szlachara i nurogęsia. Stosunkowo licznie występuje kormoran, dużo
rzadziej bąk i bocian czarny. Zagęszczenia bociana białego w północnej części EGO należą do
najwyższych w kraju. Bardzo duża jest populacja żurawia. Znajdują się tu liczne stanowiska:
13
wodnika, kropiatki, zielonki, derkacza i kokoszki – gatunków wykazujących spadek liczebności
w całym kraju.
Na Suwalszczyźnie i Mazurach obserwowano 24 gatunki ptaków drapieżnych i 11 gatunków
sów, z czego gniazduje 15 gatunków dziennych ptaków drapieżnych i 9 sów. Znajdują się tu stanowiska lęgowe najsilniej zagrożonych gatunków. Należą do nich: gadożer, błotniak zbożowy, błotniak
łąkowy, orlik grubodzioby, orzeł przedni, rybołów, sokół wędrowny, puchacz, puszczyk uralski
i sowa błotna. Gniazdują też kania czarna i ruda, krogulec, trzmielojad, kobuz i włochatka.
Na omawianym obszarze gnieździ się także 9 gatunków dzięciołów, w tym silnie zagrożone –
dzięcioł białogrzbiety i trójpalczasty. Liczebność obydwu tych gatunków w kraju nie przekracza
kilkuset par. Zakłada tu gniazda i wyprowadza młode szereg gatunków borealnych, występujących
na granicy zwartego zasięgu, są to między innymi: krakwa, świstun, różeniec, gągoł, nurogęś,
szlachar, rybołów, samotnik (brodziec samotny), puszczyk uralski, włochatka, gil, orzechówka,
droździk.
Liczne lęgowe gatunki tego obszaru uznano za zagrożone nie tylko w Polsce, ale i w
całym europejskim zasięgu występowania. Gnieździ się tu aż 51 gatunków zagrożonych w Euro pie. Spośród gatunków charakteryzujących się wzrostem liczebności na terenie kraju, występują na
obszarze EGO: kormoran czarny, czapla siwa, perkoz zausznik, bocian czarny, łabędź niemy,
gęgawa, głowienka (kaczka rdzawogłowa), gągoł, nurogęś, kania ruda, jastrząb, żuraw, rycyk,
śmieszka, mewa pospolita, grzywacz, dzięcioł zielonosiwy, pokrzywnica (płochacz pokrzywnica),
słowik szary, kopciuszek, kos, kwiczoł, droździk, brzęczka, remiz, wąsatka, srokosz, sroka, gawron,
kruk, gil, dziwonia i ortolan (trznadel ortolan). Zarówno Mazury jak i Suwalszczyzna to miejsca
dużych koncentracji ptaków wodno-błotnych w okresie polęgowym. Ze względu na olbrzymie
znaczenie dla awifauny – niektóre obszary tego regionu uznano za ostoje ptaków o randze
europejskiej lub znaczeniu krajowym.
Do ostoi europejskich należy Puszcza Borecka – gnieździ się tu około 140 gatunków ptaków
między innymi perkoz, bocian czarny, kania czarna, bielik, rybołów i kobuz. Licznie występują:
jarząbek, żuraw, bekas, słonka, brodziec samotny, siniak oraz dzięcioły średni, białogrzbiety i
trójpalczasty. W sieci Natura 2000 znalazła się też Ostoja Niecka Skaliska, gdzie można spotkać
gatunki wpisane do Czerwonej Księgi: orlika krzykliwego, dzięcioła białogrzbietego i bielika,
3. Gady i płazy
Populacja gadów na terenie EGO jest dość liczna. Występuje tu 6 z 10 gatunków gadów
stwierdzonych w kraju. Ze względu na znaczną powierzchnię środowisk wodnych i podmokłych
najliczniejsze są jednak płazy. Spotkać ich tu możemy 13, z 18 krajowych, gatunków.
W suchych nasłonecznionych miejscach na usypiskach kamieni, zrębach leśnych i skrajach
14
lasów pospolitym gatunkiem jest jaszczurka zwinka Lacerta aguilis. Na podmokłych łąkach, wilgotnych polankach śródleśnych, torfowiskach i w pobliżu wód spotykana jest jaszczurka żyworodna
Lacerta vivipara. Cieniste lasy liściaste lub mieszane o wilgotnym podłożu i bogatym podszycie
porosłe mchem i paprocią, zarośla na obrzeżach lasów oraz bujnie zarośnięte łąki to miejsca występowania padalca zwyczajnego Anguis fragilis. Tereny suche, dobrze nasłonecznione, otwarte lub
zarośnięte jedynie rzadkimi krzakami o glebie piaszczystej lub kamienistej zamieszkuje nieliczny u nas
wąż gniewosz plamisty Coronella austriaca. Gatunkiem ciepłolubnym jest również żmija zygzakowata Vipera berus spotykana na polanach leśnych, skrajach lasu i polach uprawnych. Na łąkach i w
pobliżu wód najczęściej widywany jest zaskroniec zwyczajny Natrix natrix.
Tereny podmokłe i brzegi zbiorników wodnych, łąki i bagna są typowymi biotopami płazów,
ponieważ ich rozród i rozwój ściśle związany jest z wodą. Występują tam: żaba śmieszka Rana
ridibunda, żaba wodna Rana esculenta, żaba jeziorkowa Rana lessonae oraz należący do rodziny
ropuszkowatych kumak nizinny Bombina bombina. Cieniste lasy i łąki to siedliska żaby trawnej
Rana temporaria i żaby moczarowej Rana arvalis, których zbiorowe gody można obserwować na
wiosennych rozlewiskach.
Oprócz pospolitych gatunków płazów tereny podmokłe: stawy, strumyki, łąki, jeziorka
śródleśne oraz lasy liściaste i mieszane, parki, sady, ogrody zamieszkują – traszka zwyczajna
Triturus vulgaris i traszka grzebieniasta Triturus cristatus. Z podobnymi naturalnymi biotopami
związana jest ropucha szara Bufo bufo i ropucha zielona Bufo viridis. Nielicznym gatunkiem
zamieszkującym gleby luźne i suche ze skąpą roślinnością, np. pola uprawne, sady, ogrody jest
ropucha paskówka Bufo calamita oraz grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus. Dość rzadko
spotykana jest na terenie EGO rzekotka drzewna Hyla arborea. Najczęściej przebywa ona na
liściach niskich krzewów i zarośli łąkowych, rzadziej w koronach drzew w lasach oraz w
sadach i ogrodach.
4. Ryby i minogi
Jeziora obszaru EGO oraz liczne cieki, stwarzają doskonałe warunki do życia i rozrodu
ichtiofauny. W wodach Mazur i Suwalszczyzny żyją: 1 gatunek minoga i 44 gatunki ryb (Pisces)
należące do 12 rodzin; najliczniejsze są karpiowate – 21 gatunków, łososiowate – 7, okoniowate
i kozowate – po 3, głowaczowate i ciernikowate po 2, lipieniowate, dorszowate, węgorzowate,
stynkowate, szczupakowate i sumowate – po jednym gatunku.
Charakterystycznymi rybami w głębokich jeziorach polodowcowych oligo-mezotroficznych
i mezotroficznych regionu są należące do rodziny łososiowatych: sielawa Coregonus albula i sieja
Coregonus lavaretus. Są to gatunki wód północnych – zimnych, dobrze natlenionych o niskiej
żyzności, odżywiające się głównie planktonem i fauną denną. Podobnie jak głąbiele również stynka
15
Osmerus eperllanus żywi się zooplanktonem i związana jest z obszarami ostatniego zlodowacenia.
Nowym gatunkiem podobnym do siei aklimatyzowanym w jeziorach mazurskich, a pochodzącym
z północnej Azji, jest peluga Coregonus peled. Rodzina ryb łososiowatych reprezentowana jest przez:
troć jeziorową Salmo trutta morpha lacustris, pstrąga potokowego Salmo trutta morpha fario,
pstrąga tęczowego Salmo gairdneri i gatunek wód górskich głowacicę Hucho hucho.
W czystych wartko płynących rzekach i potokach o charakterze górskim (Jarka, Błędzianka,
Bludzia) zachowały się jeszcze rodzime populacje pstrąga potokowego Salmo trutta morpha fario
oraz w dolnym odcinku rzeki Błędzianki lipienia Thymallus thymallus. Występuje tam również:
strzebla potokowa Phoxinux phoxinus, koza Cobitis taenia i śliz Noemacheillus barbatulus.
W jeziorach eutroficznych najliczniejsze są ryby karpiowate: leszcz Abramis brama, płoć
Rutilus rutilus, krąp Blicca bjoercna, ukleja Alburnus alburnus, lin Tinca tinca, wzdręga Scardinius
erythrophthalmus, słonecznica Leucaspius delineatus.
W rzekach żyje: boleń Aspius aspius, jaź Leuciscus idus, kleń Leuciscus cephalus, brzana
Barbus barbus, jelec Leuciscus leuciscus i piekielnica Alburnoides bipunctatus. Natomiast płytsze
bardziej zeutrofizowane zbiorniki, szybko nagrzewające się preferują takie gatunki, jak: karaś
Carassius carassius, karaś srebrzysty C.auratus gibelio i karp Cyprinus carpio.
Prawie wszystkie typy jezior i rzek zamieszkują ryby drapieżne: szczupak Esox lucius, okoń
Perca fluviatilis, jazgarz Gymnocephalus cernuus i węgorz Anguilla anguilla, natomiast silniej
zeutrofizowane sandacz Stizostedion lucioperca.
W niektórych jeziorach już bardzo rzadko występuje sum Silurus glanis. Płytkie zamulone
zbiorniki wodne nielicznie zamieszkuje piskorz Misgurnus fosillis. W strefie brzegowej jezior i wolno
płynących rzek spotkać można: ciernika Gasterosteus aculeatus, cierniczka Pungitius pungitius,
kiełbia Gobio gobio oraz różankę Rhodeus sericeus amarus – bardzo interesujący gatunek składający ikrę do jamy skrzelowej małży, głównie skójek Unio pictorum. Gatunkami obcymi dla naszych
wód są aklimatyzowane u nas z cieplejszych wód Azji – tołpyga biała Hypophthalmichthys molitrix,
tołpyga pstra Aristichthys nobilis i amur biały Ctenopharyngodon idella. Najprymitywniejszymi
kręgowcami, podobnymi do ryb, są krągłouste (Cyclostomi), do których należy rodzina
minogowate, z minogiem strumieniowym Lampetra planeri licznym w rzekach pstrągowych.
5. Bezkręgowce
Bezkręgowce są najliczniejszą grupą zwierząt. Należy do nich przede wszystkim najbogatsza
w gatunki gromada owadów, stanowiąca ponad 75 % krajowej fauny, tj. około 25 tys. gatunków.
Podobnie jak w przypadku roślin i zwierząt wyższych na terenie EGO poza gatunkami typowymi dla
Polski – licznie występują gatunki północne (borealne).
Gatunki reliktowych motyli to perłowiec błotny Bolorvia pales i perłowiec tundrowy Boloria
16
aquilonaris oraz Proclossiana eunomia. Ciekawe gatunki torfowisk wysokich to: pomarańczowobiały miernikowiec Arichanna melanaria, szlaczkoń torfowiec Colias palaneo i czerwończyk
najmniejszy Lycaena helle. Na wilgotnych łąkach nielicznie występują: czerwończyk łąkowy
Paleochrysophanus hippothoe, czerwończyk płomieniec Lycaena dispar oraz zagrożony czerwończyk nieparek Lycaena dispar, modraszek czarny Eumedonia eumedonia, strzępotka Coenonympha
hero. Na suchych murawach spotykane są takie gatunki, jak: modraszki Plebejus argus, Lycaeides
argyrognomon, Cyaniris semiargus, skalniki Hipparchia alcyone, H. semele, przeplatki Melitaea.
Wieczorem można spotkać motyle nocne: pięknie ubarwione sówki – kapturnica srebrna Cucullia
argentea, Chariclea delphinii oraz rzadkie gatunki występujące na niskich torfowiskach: błyszczka
mała Syngrapha microgamma i gatunek borealny Diachrysia zosimi.
W Czerwonej Księdze zwierząt ginących umieszczono spotykane tu jętki: Nigrobaetis
digitatus, Heptagenia fuscogrisea, Eurylophella karelica oraz bardzo rzadki gatunek Caenis lactea.
Jednym z najrzadszych i najsilniej zagrożonych krajowych motyli z grupy ciem występujących w zachodniej części regionu jest niedźwiedziówka hebe Arctica hebe, gatunek stepowy
zasiedlający suche i ciepłe stepy z macierzanką, lasy sosnowe oraz drogi i miedze. W Puszczy
Rominckiej występuje gatunek euro-syberyjski - wynurt Ceruchus chryzomelinus, chrząszcz żywiący
się spróchniałym drewnem.
Opr. Ryszard F. Dutkiewicz, 2010
17