silf i Olly

EX LIBRIS • Literaturarchiv: Wilko Ahlrichs • ROTIFERA
Autor:
Jahr:
Wierzejski, A.
1893
Titel:
Rotatoria ( wrotki) Galicyi
Band:
Bd. 65. 2
Seiten:
5. 160 - 265.
Tafeln:
Abb.:
text
Rozpraw Wydzialu matematiyczno-przyrodniczgo
Krokowie
Kopie:
Akademii Umiejetnosci w
vorhanden
Freitag, 5. November
1999
e
ROZPRAWY
AI(AI)l~MII UMIJ~JBTNOSCI.
WYDZIAL
MATEMATY CZNO.PRZY RODNl CZY.
~.
Serya Ir. Tom VI.
Ogillnego
~bioru
(Z (lziewiQeimnll
tom clwudzie,ty
tahlieami
szosty.
i 19 ryeißltmi
w tekRcie.)
W KRAKOWIE.
NAI(t,AI)B;M
8KLAI>
OLbWNY
W
AKADEMII
I{AJ~GARNJ
BP6t.KJ
1883.
IJMIEJ~TNOSCI.
wvnAWNlC?F.J
r'OU:lKIEJ~
e
e
Ro1'ATOIUA (WRO'1'KJ)
,~'
wiecznie nad glQbiami wiQkszych jezior pospolu z najmniejszeini' rosli~
nami. W dalszym cil}gu tych badati okazuje siE),ze formy, un08z~ce siQ
stale we wodzie, posiadaJI\: odmienne wJasciwosci, anizeli formy, zamieszkuj~ce pas przybrzezny, a jedne i drugie odmienne aniieli fonny,' zamieszkuj~ce znaczne glQbie. Wytwarza sit} pojE}cie 'trojakiej fauny:
przybrzeznej, pclagicznej i glQbinow~j; wynika potrzeba por6:wnywania
trojakich reprezentant6w tych faun pomiQdzy 8ob~, szukania 'pomi\ldr.y
nimi genetyeznego zwil\zku, a w dalsr.ym ei'H,>'U
por6wnywania tyoh faun
w r6inyoh wodneh. Szczeg61no zajQcie bndzi tak zwana fauna pelagiezna, ktorej skladem w odr~bnych wodach, pochodzeniem i rozsiedlenie m zajmuje siE}wielu badaezy. Z ich poszukiwati wynika, ie £ormy
pelagiczne SI} bardzo szeroko rozsiedlone, wszQdr.ie prawie takie same
i gatunkowo nieliczne, lecz natomiast wystQP~l}ee' zawsze .i wszQdzie
w nier.miernern mn6stwie. Okllzuje sil} takie, ze zyjl}tka pelagiczne nietylko SIJ- wlnsciwe wielkim zbiornikum w6d slodkich, lecz .sl} rozpowszechnione w maJyeh i TII~jrnnicjszych.W miart} jak wzrasta materyat
por6wnawczy nasuwa jego badanie nowe temata,budzl}cezywsze
zaeiekawienie siQ mikrofaullljo; powstajl} dia jej dokladniejs~ego poznania
slodkowodne stacye biologiezne, n. p. ruchoma stacya biologiczna.w Czechaeh utworzona za staraniem prof. Dr. A. Frica, stala stacya biologiczna nad jeziQrern Ploen w Holsztynie, zalozona. przez Dra O. Zachariasa.
R6wnoczesnie zaczyna siQ budzic zywszy ruch na polu ba.dan pelagieznych we wlaseiwem tego slowa znaczeniu. Zajmujljosit}niemi r6ine
ekspedycye naukowe, a w ostatnich czasach (w 1'oku 1889) wybiera sill
z Niemiec osouna ekspedyeya na ocean Atlantycki pod kierunkiem prof.
Hensena z Kiel, wyJljoczniezorgllnizowana przez tego uczonego w celu badania na pelnem morzu rozdzialu "plankton u", t. j. ogMu form, ullosz~cych
siQ mimowolnie w wodzie morskiej, skl}d pochodr.i nllzwa expedycyi:
"Plankton-Expedition
der Humboldt-Stiftung"
'). Oznaczenie planktonu pod wzglQdem ilosciowym i jakosciowym, zbadanie jego rozdzialu
w Illorzu w kierunku por.iomym i pionowym stalo siQnowem haslem juz nietylko dia badllczy mikrofanny i flory, lecz zarazem dia og6lu biolog6w.
Pod niem skupia siQ coraz wit;cej sil naukowych, a uczniowie i towarzysze praey Hensena, przenosr.1} jego pomysly na badania slodkich
(:.
Rotat6ria
(wrotki)
Ga.lieyi
przc7.
A. WiCI'zcjsldcgo.
Z t:lhlic~ IV, V, VI i l\ rycinumi
t':
w Ick"cie.
(H7.MZ przedRfnwinn:t na I'0Ried7.enin Wyd7.inln mnt.-T"'7.yr. z .1. f> Urndniu
i61
GA/,IÖY'.
lH\J2 roku.
--_._-->-<.Ji>-o--jl'
I. WSTI~P.
Pos1'6d mikl'oskopowych mieszkm'lc6w wl)(1 stoakich najgtowlliejSZl}rolQ'orlgrywah skorllpil1ki jako stosllnkowo najwiQkszo i najlicr.nipjsr.c. Nie' dziw tedy, ie, przy poszukiwaniaeh faunicr.nych, od dnwn:t
poswiQeano im PI'r.OW:.1.1;111~
lub w'yll~czn:}lIwngQ, po(ler.lts gdy droblliojszc od nieh luh rzadsr.c zwicrzl}tka uwr.glQl1nianotylko okolicznosciow(l
jnko materynl mnicj wdr.iQe;wy, bo trul1nicjsr.y (10 zdobyciit i opracowitnia. Poczucic potr7.Chy 1'('l\vllomicl'lIcgobal1ania mikl'oskopowej faullY
wod stodkich wyniklo hcr.po~l'edllio z jego postQPll.W miarq bowiom
jak ono 'ogarrliitlo coraz wiqksr.o obsr.ary, jak r.dobytyrni rer.ult.ntami
znezQto interesowac SZOl'szekola r.oolog6w i jcdlll\c wSl'oc1nieh licr.niejsze zastQPY pracownik6w, hudzilo siQ przekollanie, ~e w skladr.io (lrounowic1zowej fallllY wodllcj bior~ takio hanlzo r.naczny udzial r67.no
gromady 1'obakow, a nawet wiciowee i inne picl'wotniaki. Nar.wy rcprer.entantow tyeh grup zaczynajl}siQ w ostatllic.11czasach cOl'az cZQsciej
i liezniej pojawiac w spl':\,w(l7.daninehz h:ulal\ llIikrofi1.lIllicr.nych; h:ull\cze wyrazll:i:~ 7.dziwienie nad hogaetwem fill'lll nowyeh, nad nieRpO(1r.iowanern mn6stwem osobnikow llllJdrohni~jszyeh zwierzl}t, unosz:~eych siq
') Wyniki bIldai' uskutecznionych
przez czlonk6w ekspedycyi przedstawi zbiorowe d7.ie1o, ktbrego wyilunie z081.alo niedRwno zRpowiedzianem, p. t.: Ergebnisse der
PlRnkl.oll-Exl'cdition der Hnmholllt-8tiftnng.
Lipsiu9 et 'I'i8cher, Kiel und Leipzig. Herattsgeg. von v. Hensen.
.
Rn.pr.wy mal.-p.nJ'r. T. xx Vf.
,..r-.
,1',
21
162
, A. \VlltRlilEJSltl.
'.
w6d, kt6remll:j~ tei, aobie wlaseiwy plankton, ß!\zwanynowomodnic
limnoplankton
dia odr6znienia od planktonn morskiego halyplankton.
Jakie b~d~ ostateczne wyniki tego kierunkn bad !u'1, ktOryeh rele
s~ co prawda jeszcze nieco mglisl.e, trudno nlt mzie przewidziec. :r.J~ez:}
si~ one mniej lub wi~eej' scisle z zadaniami, kt6resIIlY powyi~j z lekka
zaznaczyli, nadaj~ im nowego uroku i pn:yczynil} si~ niezawodnie do
dokladniejszego poznltnia mikrofauny i f10ry weid slodkieh, jezeli si~ nie
stanljojednostronnymi. ßadacze planktonn muszljoz natury rzeczy oprzec
studya porownawczenad jakosei~ planktonn ß!t systellllltyee, gt6wnie zas
na scisle opraeowanych fannltch i floraeh loklllnyeh,bez ktorych znajo1lI0sei nie wyjdljopo za granice ciasnyeh teoryi, osnntych 111\tle pochopnie zgeneralizowanych fakt6w.
Z tego wynika, ze hadania pod wzgl~delll wylllcznie systematycznym i fannicznyrn nie przczyly si!}, ie wlasnie otrzymaly nowl} meYQ
hytu i nowe warunki rozw'oju, boc planktonisci uzbrqjeni w pomyslowe
narz~dzia do badania wydob~dl} bogatsze skntby na jaw, kt6re pocil}gn!}
zar6wno zoolog6w jakotez botanik6w do sci81ejszyeh bada!'1 nnd limnoplanktonern.
Zaznaezyliamy nll, wst~pie, ie 7.nnjomO!il\orgnnizrnow zwierz~cych
nizszych anHeli skornpiaki pozostawilt jcszcze wiele do zyc7.enia. 'rlt
nwaga odnosi si~ gtownie do wrotk6w, ktorych fam\lLi systernaty kl1
nalezljodo najbardziej 7.aniedbanych. W obs7.ernej howiem literatnrze,
odnoszl}cej si!} do tych zwierzl}t, spotykarny 7.aledwie kilka prac, skierowanych ku poznaniu fann lokalnyeh Inb zdohyein jak najobfitszego
materyalu dia systematyki t~j gromady, podczas gdy przewa7.na ich
cz~sc zajmuje si!} anatomil}, biologil\ i rozwojern wrotkow. Wohee po8t~PIl badan nad mikrofaunl} w6d slodkich jest ten fakt tem szczegolni~jszy, it. jui IlI"7.edhli7.ko (jO laty Olhtonil J%ronherg bogaty Rwint
ist.ot niewidzinlnych w swern slynllem dziele 0 wYll10ezkach1), w ktol'om
opracowal takze z wlaseiwl)osobie gruntownosciljostosunkowo bardzo hOgllty
materyal' wrotk6w, obejmnjl}cy 151 gatnnkow srodkowo-europejskich (na
164 og6lem opisanych). Do tnkiej liczhy nie doprowad7.il t.aden z p6zniejszych badac7.y fauny wrotkow srodkowei Europy. Tak np. Eckstein ')
7.cbral' w okolicy Giessen tylko 50 gatunkow, Pinte ') w okolicy Bromy
---------') Die Infusion.thierehen als vollkommene OrganiBlllen, Leip7.ig l8BS.
') Eckstein K. Rotatorien der l1mgebung von (HeAAen,Zeit.ch, f. wiss, Zoolog,
Bd. 39, 1884.
S) Plate L" Beitraege
XIX, 1886.
zur Naturgeseh, d. Rotatorien.
.Jen. Zeitsch. f. Naturg.
:(
e,
ROTATORJA (WROTKI)
,;,16!'l
GAI,IOYI.
i Bonn 39, Dalla Torre ') w Tyrolu 13 t, Te8sin ') ,z okolic, .Rostoku 50,
Petr ') w Czeehach 78, Bilfinger') w Wl1rtembergii 117, a 81}to najohs7.erniejsze praeo 0 fannie wrotk6w opr6cz angielskicb ..
Uderzaj:~ce zll.niedhanie szczeg610wych poszukiwan nad nil} tt6maezy jnz tylko tlt okolicznosc, ze praea na tem poln byla az do najnowszych C7.ltSOW
7.llacznie utrudniolllj-.• Jakkolwiek bowiem istnia10 klasyczne
d7.ielo Ehrenhorga, malpetnione pod wielu wzglt;dami przez p6zniejszych
badaezy, zwtaszczn pr7.ez Leydiga "), to rzecz naturalna, ze wobec cil\'
glego post.f;pn badm'l nad anatomilj- i systematykl} wrotk6w, nie moglo
ono same jodno poslll:i:yc za podstaw!} do rozleglejszycb badan faunicznyeh. P6zlIifdS7.ll.7.11Slitnrat.ura, odnoszllea si!} do pojedynczyeh gati.mk6w Inb rodzin, r07.rZlleona po czasopismach calego swiata, byta zaledwie dostr;pna szczllptoj liczbie badaezy, n i ci byli narazeni nn dotkliwlj- stratp, eZRSUi na hardzo 7.naczne koszta, kt6re uniemozebnial'y
mniej zamo:i.nym poswi~callie si!} systematyce wrotk6w. Kiedy wil}c badania nad faun!} mikroskopowl} w6d slodkieh zacz~ly przybierac coraz
to szersze rozmiary, a wrotki jako jedna z gl6wnych grup tej ,fauny
nie mogly dlngo Ilcho(hic uwildze badaezy, dal si~ bardzo dotkliwie odezuwal\ hrak nowszf~j mOllografii wrotk6w, obejmujl}cE\j wszystkie rezultaty popnwdnich hll(\,u'l i uzupclniajlj-coj je rozleglejszemi badaniami autom..• Jedynie takie d7.ieto moglo usunl}c dlugoletni zast6j wposzukiwaniach faunieznych, o:i.ywic je nl1.nowo i nprzystt;pnic. Pojawilo si!}ono
wszak:i:e dopiero w r. 188n, a zaslllga wydania jego przypadla w udziale
dwom angielskirn badac7.ol11wrotk6w Hu d so no wi i Go s 8emu. Ich
1I10nografia") jost owoeem blizko 30-letniej pracy, obejmuje zas 399 gatunkow wrotk6w, 7. tycll okolo 200 odkrytych ,przez autor6w i w znacznej
cZf;sei po raz pierwszy w tom dziele opisanyeh. Wszystkie gatunki,
o kt6ryeh jost lI10wa w tekscio, SI} zam.zem przedstawione w ryeinach,
lI1ie8zez:~eychsil: na Hf! tahlicach, z wyjl}tkiem 8 chromolitografowanych.
Te hogate ilt18tracyc, wykonnlle z nielieznyrni wyjl}tkami z rysunk6w
') v. Da1la 'l'orre, StIlllien llber <!ie mikroskopische Thierwelt Tirols. Zeitsch. d.
Ferdinantlellms III. Folge Bß. (-Ht. lSSn.
') '1'esAin-ßiit7.ow, Rotatorien der Umgegenli von Rostock. Arch. d. Fr. d, Naturg.
in Meklenh, 1889.
') Pelr ]<'ranl.., Vifnici
"
(({ol11tori,,) wysomny öeskomoravske.
Ve8tnlk KraIovsk.
('eske spolcen. nank IHnO.
') Biltinger L., Ein Beitrag znr Rotatorienfauna Wllrttembergs. Zeit .. d. V~reins
f, vater!. Naturk. in Wilrt. lH!J2.
•.• ,.,.....
,,) Ueher den Ball 11111\ <!ie systematische Stellung der Räderthiere. Zeit. f. w.
Zoo!. ßd. VI, lHMi.
.") 'l'he .R"tifera
0\'
Whoel-AnimalclIles, hoth brillsh
and foreign, by O. '.I'. Hud.
SOli assiste<! I>y 1'. JI. Gosse 2 Vo!. with Supplement. London 1&9.
1ß4
A. WJERZEJSKI.
•
e
ROTATORlA' (WROTiU)" GALIOYI.
;165
\..;:,
zdjf{tych z natury prze~ samych autor6w, podnoszlj-niepospolicie wartoBC
naukowl} i u7.ytecznosc icb monografii, z jednej bowiem strony stanowiljkOlltrol~ opis6w i usuw~il} nieporozumienia, nieuniknione w braku ryein, z drugiej zaB~moiebniajl} korzystanie z niej badaczom, nieznajl}cym dokladnie jl}zyka angielskiego. Autorowie traktowali szczeg61y
anatomiczne w bardzo znacznej liczbie figur schematycznie, po cZf{scidIa
braku seislych bad an, gMwnie zas z umyslu, aby charaktenystyczne
pi~tllo gatunkowe tem dokladniej uwydatnic. Pod ostatnim wzgll}dem
nalezl} ich rysunki bezsprzecznie do najlepszych i oddajl} przy okreslaniu gatunk6w nieoceniontj. uslugf{, gdyz w wieht przypadkach wystarcza
sama rycina. Opisy diagnostyczne Sl\ kr6tkie i jasne, uzupelniane szerszymi opillami organizacyi kazdego gatunku, kt6re, jako stojlj-eena drugim planie, nie czynil} ujmy przegll}dowi systemu. Ostatni jest tylko
tymczasowym schematem, majl}cym gMwnie na ceht skupienie form najblizszych organizacYI} og61n!joi ulatwienie ich przegll}du. Autorowie nie
uwazali za rzecz stosowul} skreslic prbbf{systemll natllralnego, do kt6rego brak jeszcze dzis nalezytej podstawy. CZf{SCfizyograficzna pozostawia jeszcze wiele do zyczenia; opiera si~ bowiem gMwnie, ba niemal
wY~l}cznie,na faunie angielski~i i na wla8nych spostrzezeniach autor6w,
co jest rzeczl} zupelnie naturalnl} wobec powyzej zaznaczonego braku
dokladnycb badan nad faunami lokalnemi i nad systematykl} wrotk6w.
Z tego wynika, ze pod powyzszym wzglQdemjest jeszcze wiele do uzupetnienia i sprostowania, 7.0 monografia, 0 kt6r~j mowa, nie zamknl}la
bynajmniej badaIi lIad systematykl). i faunl} wrotk6w, przeciwnie ot.worzyla dIa nich szerokie pole, do kt6rego nprawy potrzeba jeszcze wieht
pracownik6w, zwlaszcza tarn, gdzie ono zupelnie lezdo odlogiem, a takich ugor6w nie brak w zadnym kraju Europy, nie m6wil}c juz 0 inIlych kontynentach.
W naszym kraju fauna wrotk6w byla do roku 1889, zupclnie
nicznana. W spmwozdaniach 0 faunie stawow tatrzanskich wymicnilem po raz pierwszy kilka gatunk6w w nich znalozionych. W dalszych swych poszllkiwaniach gromadzilem notatki i szkice, odnoszl}co
sit;l do fauny wrotk6w, kt6rych spozytkowanie n~atwilo mi dzie~o lIudsona i Gossego. W roku t891 oglosilem pierwszy wykaz 1) kra:iowych
wrotk6w,obejmujlj-cy 50 gatllnk6w, pomit;ldzy ktorymi opisalem 1 nowy
i 3 nowe odmiany. Dalsze badania, skierowane przewaznie ku poznaniu
fauny tyah zwierzl}t, wyda~y pomyslni~jsze rezultaty, albowiem po nply-
') Liste des rolitere. observes en Galicie (Aulriche-Hongrie) w Bullel. de .Ia Soeiele Zoolog. de 1o'n.Dl'e.Tom XVI, p. 49.
wie dw6ch lat zebralern 16t gätunk6w, 'pOIi1i~dzynimi ~aa';zrtalailltHlil}
8 nowych, 2 niedokladnie znane, moie takze nowe; wiele"' ZaB takich,
kt6re od czasu odkrycia nie zosta~y przez nikogo odszukane .. 1'en materyal stanowi gl6wny przedmiot niniejszej pracy, a sl}dz~,l!:emoznago
tel>.uwazac za gMwnl} podstawl} fauny wrotk6w krajowych, gdyz osil}gnil}ta przeze mnie cyfra gntunk6w przewyzsza zar6wno ich liczb~ osil}gnil}tl} przez Ebrenl)()rga jllitotez przez pozniejszych badaczy fauny srodkow~j Europy, a wynosi blizko polow~ liczby' dotychczas opisanych
wrotk6w s~odkowodnych i 1Il0rskich.
Co prawdn. 1Il0jo hndania ograniczll.ly Ri~ g16wnie do bliiszych
i dll.lszych okolic Krakowa, z odleglejszych zas dzielnic kraju' miMem
z niewielu miejscowosci materyal por6wnawczy, jak z 'Podöla, okolic
Lwowa, z 1'atr i z powiatu BrzOl':owskiego, wobec jednak faktu, iz mikt-ofauna w6d slodkich jest na wielkich obszarach doso' jednostajna,
mozna wedlug Ißf'go przckonnnia uwa~a6 fßun~ ograniczonego terytoryum
zn wyrnz fauny enlego kJ'llju. 1'0 zapatrywanie usprawiedliwia tytul niniejszej pracy: "WrotkiGalicyi",
kt6rym6glby si" wydac za obszerny.
Usprawiedliwia go nadto taokolieznösc, ze zar6wno w~asnedoBwiadczenie jakotel>. porownawcze studya nad faun!joeurop~jskl} utwierdzajl} mnie
w przekonaniu, iz przy wytrwalem blldaniu zn~idzie si~ nl\ malej przestrzeni, a bodaj czy nie w jednelll szczl}sliwie obranem jeziorze niemal
wszystkie gatllnki wrotk6w, jakie zostMy dot.l}d pO'lnane na wielkich
obszarach Europy. Oczywiscie braknie kilkullastu gatunk6w, przystosowallych bardzo scisle do okreslonych warunk6w bytu jak n. p. pasorzyty,
jaskiniowe gatunki, alp~jskie, cicplicowe i t. p. Mam takze niekt6re dane
do przypuszczenia, ze fauna wrotk6w innych ll}d6wb~dzie bardzo podobnl} do europ~jskiej. Pomit;lrlzy innymi podnosz~ tylko ten fakt; iz
w materyale z kaluzy i stawk6w Argentyny, kt6ry mia~em sposobnosc
hadac, zllaillzlo sit;l tylko !l glltlluk6w oznaczalnych wrotk6w, a wszystkie SI} zllpe~nie identyczne z europ~jskilJ1i, takie p61noeno.amerykaIiski
gatullek A. lIerrickii,
de Gllerne odkrylem W okolicy Krllkowa. Podobne fakta stwierdziJem takie co dofauD)' skorupiak6w Ilmerykanskich, a jak mi donosi p. A. Poppe, zllalllzl on w materyale z Ceylonu
i Zanzibaru europejskie formy z rodzaju Cyclops. Nie ulega wit;lc w!jotpliwosci, ze doldadniejsze badania nad faunl} slorlkowodnl} wszystkich
ll}d6w wykaz!jo tem dobitniej jej i\godnosc.
;, .
DIa umozebnienia por6wnawczych study6w nad tl} faunl} , w najszerszym zakresie potrzeba bardzo szezeg6~owych badan na ograniczonyeh obszarach pojedyiJCzych ll}d6w, kt6rych fauny sl}dotl}d tylko bardzo pobieinio zbadane. Dlatego, lubo praca przewaiuie fauniczna jest
bardzo niewdzit;lcznl}, a wobec szerszych zadan dzisiejszej umiej~tnosci
,,'"
,'166
,
A. WIERZIIlJSKJ.
'.
,e
'fß't
lt01'A't'ORI;"(WROTiO)«lALletI.
're zaB', kt6re Silf poja,vily przed wyj8ciemmonogritfii'Htidsdn~i{
Gossego, mah blll.dzo chwi,;jny i niejcdnostajny
sposob 'traktowania
syste-'
matyki, t:lk, iz oZlHtezaj,~,.,wedlng Ilich pojcdyncze gatunki, dochcid:r.i Bil;'
do sprzecznych
rczultatl\w,
co dIa poczlj;tklljl}cego jest" rze"czl]-' bRrdzo'
niemitl} i odstn;cza. go ud dal~zych badar'li" Niekt6rzy znöwu,lautoröwie'
pomijaj1~ zupelnie systemuty klf lub podajl} z niejtylko
okruchy, 'stosowliie'
du eelll, VI' jllkilll zostal Podrfil"znik napisany.
' ",' (i
wydaje' Bi~ byc ponieklj.~ anacbronizmem,
pod.ilJlem si~ jej , z' tom przeI<onaniem, ~e Bi~ przyczyni 'do rozwil}zania poruszonych 'Pöwyz~j zagadnien. Nadto ma badanie wrotk6w jeBzcze inne znaczenie.
Okazuje si~
,howiem"ze gdziekolwiek
bywa scisloj przeprowadzone dostarcza nowycu,
a pod wzgll;dem ,systematycznym
bardzo waznych form, kt6rych powanie ull\twi niezßwodnie wil;cej zrozumi'nie
stosunku pokrewiClistwa, dzis
jeszcze hlznie zestawipnycl,
grup, jak nicmniej
wyjasnicnie
jeszczc
ci~gle I!iepewnego stanowiska wrotk6w w systemie og61nym, anizcli teoretyczne
wywody cö do' ich filogenezy; opieraj!!,ce sil; na nielicznyeh
W niniejszej
pnlCY stnrlltem sifJ' utrzymac
'peWI~I]-'1~6wnQwag~.;
W og61nej jej cz~sci przodstawiam
og6lnljo morfologi~ wrotk6w,:'oraz
podajl; metudQ badania i kr6tki pogllJotl na biologiE}, jakotez' k~ne~logiQ
tych zwien>;:.tt; w szczegöluwej
1,IlS 'ol~isujE} wszYBtkie
gatull~i' kriljo~et
i poo1ajQ o1iagno7.Y rZl?o1owi rodzin"tlldziez aualityczny ich przegl~.d:W'iestawieniu sYBtcmatyczncm opadem siE}na ni 0I10grafii ,Hllusona'''j' Gosaego'
jako na zasadniczelll (\Ziele, ktbre przez dhigie szeregi'll\t' b~dzie stan&-'
wilo podstawQ badm'l systcmatycznych
i faunicznych.
'l'ym BpÖBot>~nl'
stal'alem sir; ulutwic p67.niejszym badaczom kOlltrol~ materyatu,
przeze
ml1ie opracowanego.
'
Nie uwuialmu za r"eez stosown!!, podawae przy pojedynczych
gatllukach synollillliki;
mz dia tego, ze zujr;laby zanadto wiele miejsca,
powt6re dla tego, i:i w pl'zcwa:inej lic?lbie przypadk6w
mogtaby BiE)ona
opicrac tylko na dOlllyslach,
kt6re :,zalriiast rzecz rozBwiecic, moglyby
i nie doso krytyc2nych
faktach ' z embryologii.
wlaimosciach krojowej faunywrotk6w
nie \11ozJ1ltsobie wyrol.ic
zadnego; zdal'lia jm\ d latego, ze nie. jest ona jeszcze zbadanl} na calym
obszarze Galicyi,' juz. tez dIa braku dostatecz'nyeh danych co do fauny
o
,
inl'lych .kraj6w.-:
' .:ii,"
Zgromadzenie
Bt08unkowo bardzo obfitcgo materyalll
w kr6tkim
ezasie,zawdiil;czllm
w zr\llcznej'cz,:sci
swemu uczniowi p. J. Sniezkowi,
kt6ry zainteresliwaw~zy
si~ temi badaniaUli, byl mi wielee pomocnYIll
tak przy,zmlldnem
gr.omadzeniu,materyatu,
jako tez przy jego opracowanJu.
"',, '!",
',,'l
'Piszl\c, piorwBzy 0 \vrotkach krajowych,
uwazalem' za rzeez pozytecznl\ nadacswej
pracy cokolwiek szersze rozmiary, juz 1.0 ze wzglQdll
na pötrzebl; ubtw.ienia poszukiwan nad nillli p67.niejszym badaczom, jU7tez d.la zacut}cenia ich do za.i~cia si~ nimi. Sklanial mnie do te go r6wnie i ten wzgl~d, ze w" na~z~j literaturze
nie mft podobnego TodzRjU
prac, II ,hf'ak ich jest tem dotldiwszy, im m{odsze pokolenie jest' mniej
uzdolnione dokörzystania
z fachowych prac, napi8anych w obcych jl;zykach. Wreszcie mialern talt:~e i t~ okolicznoAc na uwadze, 7e podn;c:r.niki, prze:r.naczono do wIH'owad1.enill POC7.,~tkni:]e.vchw studya nad wrotkomi 1) nie zupelnie odpowilldajl~ celowi, a RI~ stosunkowo
bordzo kosztowne.Majl]-' one bowiem .iedn~og61nl} wadlf, mianowieie tQ, ze da.il~
na pierwBze :pocz~tki za duzo' szczeg616w morfologicznych,
a za malo
materyalu
Bystematycznego
dlawBtl;pnych
nawet bada1i faunicznych.
'"
••
_"11"
.1\
;' ..
,',
jl} raczcj :r.agrnatwac.
Zatcm nazwy gatunk6w, przytoczonych'w
czQscL szczegMowej, majl}
!Jy(\ rozumiane w telll zn:wzcnill, W jukiom s:~ uzyte w namienionej monografii.
Forrny wl}lpliwe S~L wyraznie
:r.oznaC?lone,w'szystkie'
iime BI]badlme w doslatecznej
liczbie olmz6w, Pl'zctowydajl}
mi sit;'bye pewne,'
Wobcc tego, ze niniejsza praca ma nietylko 'dae przegll]-~l'krajow•.j faullY wrotldl\v,
le"z Z:tI'Hzmn wllI'owlulziu w jej badanie, wydawatoby sill rzeez:~ nadCl' po},:yl:tJI:~, ahy zawierata znaczniejszl} ilo'~c ricin"
co najmniej zaR 20 repl'ezcllt.:11lt6w tyluz rodzin w, niej opiBanych. "Je(l1mldc nie UWl1:iam te go :r.a rzec" , koniecznl}, gdyz zwykle,' Bi~ ~darza:,'
ie VI' materyale,
zchranym
przc" poezl}tkujl}cych
badaczy, 'ille.:'Z~njp'zie'
si~ nawct cZllstka repre"enlant6w,
przedstawionyclt
w"ryci'nach';"lecz:
zu.'
pdnie inne,
a przeto JI1USZ~si~ oni odrazu ucicka6 'dodzi~l
;bogatO'
ilustrowanych,
wohec kt61'ych ilustl'acye
prac podr~cznych "staj~ sit;
zbyteczne.
;
,,
"
"";'
'.",' " . ,
.. 'i
I) Z podrl)cznik6w, kt6re mi atem pod r~k'l, nie m6g1bym zadnego poleeie tym, Itt6r7.Y
zamierzaj'l p08wi~eie si') 87.e7.eg61owobadanill f"uny i system,ttyki wrotk6w. S'l one nast~p"j,!ee: 1) Eyferlh, Die einf"ehsten Lehen8formon. Spt. Naturgeseh. der mikroskop.
SU•• wasserhe'wöhner, Tlrallnschwei'g 1878, 2) Sehoeh (I" Pio mikro.k. Thiore des !!iiisswasser AqtlAr. 11 Blich. Die ll/(r\orthiere, I,eip7.ig 18li8, BI m"ehmllnn F" Die mikrosk.
PflAnz _ "1I, ThieT\~elt. des SllsswAssers,' JI 'rh eil. Die mikr, 'l'hierwe1t des Silsswassers.
Brallnsehweig 1886, 4) Die Thior- und pflan7.enwelt. des Siisswassers VOll Dr. 0, 7,,,eha-
Przcdstnwienie
rysllukicm
form typowychmialoby'
wil;c' tylko"
wtenczas donioslejsze
znaczenie,
gdyby
one byty monograficznie
przestudyowane,
a ich ryeiny dostarczaty
wi~ce.j szczeg6t6w,
ani,zeli sil; ich
spotyka w wiQkszych pracach.
'::,;',
"
,
:ri,as."r,l!il'z,ig;,1&~J, ,1 Hd. :Jk Pinie L., Die, Hjiderthiere p. 277-;\21 '
t
iM
A. Wlt.lRl!E.tSltt.
•
Dia zrozumieniacz!}sci
8ystetUatycznej wystarcz~, mojem zditniem,
schematyczne
rysunki r6znych postaci korony i narz~du Zucia, tudziei
rysunek jednej formy typowej,
a te s~ zawarte w tablicach, dodanych
do niniejszej pracy. Nadto ob~jmllj~ one takze szereg form nowych, wlj.tpliwych, malo znanych lub bardzo zmiennych,
na kt6rych studyum og61nej morfologiitakze
si!} oprzec maze.
Wresll~ie powinlEmemnadmienic,
ze nie dok~czylem spisu specyalnych
prac 0 wrotkach z tego powodu,
ii istnieje on juz w kilku nowszych
pracach. Mianowicie ~ 'po\vyzej powolanej pracy Ecksteina 0 wrotkach
z okolicy Giessen,
gdzie zostal doprowadzony
do r. 1884, nsst!}pnie
uzupelniony i doprowadzony
do r. 1886 prze~ Zelink!} 1) (obejmuje 281
tytu16w),
prace zas, kt6re wyszly po tym roku,
zawiera czasopismo
"Zoologischer Anzeiger".
Takie w dziele Hudsona i Gossego znajdllje
si!} l"ZE;Sebibliograficzna,
lubo mniej kompletna,
nii w namienionych
zr6dkach.
II.
CZ~SÖ OGOLNA.
A; Om eto dzie
bad ania.
8pos6b badania. wrotk6w stosuje si!} do celu, jaki osi~gn~c zamierzamy.
Jezeli chodzi 0 poznanie
postaci naturalnej
i wielkosci ciala,
o budow!}' narz~du rz~skowego,
0 barwE} zwierzE)cia,
0 wykonanie
dokladnego rysunku,
natenczas trzeba bezwarunkowo
badae swieze okazy.
Zaden bowiem z dotychczas
uzywanych
plyn6w. utrwalaj~cych
i konserwuj~cych nie zdola zapobiedz zmianom w poloieniu
narz~du rZE;skowego i utrzymac cz!}sci ciaka wnaturalnym
stosunku.
Badanie jednak
zywych wrotk6w utrudnia niezmiernie ich szczeg61na ruchliwosc, zwkaszcza
ci~gle cofanie i rozwijanie korony, nieustanne klapanie szcz~kami, wsuwanie i wysuwanie n6il<i. Niekt6re gatunki uspakajaj~ si~ po dluzszem
zm!}czeniu, ale ich wieniec rz~skowy jest to istlle perpetuum mobile, dia
kt6rego nie masz nigdy spoczYllku. Chclj.c wi••c lIarysowae zapomoclj. kamery jakis okaz, trzeba go koniecznie sztucznie uspokoic. W tym celu uzy-
') D •.. C. Zelinka. Studien "bel' Rädertbiere, I. Ueber SymbioBe und Anatomie
der Rotat. a. cl. GenuB Callidina. Zeitschrift f. WiB8. Zoo!. B<1. XLIV -1886.
I
.e
nb'J'A'1"ORlA
(WROTKI)
169
GALlO\'I.
walelll od trzech lat z nll:jlepszym skutkiem ..kokainy 1)'/1 Mi~len:'} przygotowany rozczyn lOu/u, ktOry wedlug potrzeby rozcieuczalem.
8topieiJ.
rozcieilCzenia nie da siQ mmaczye,
musi go wskazae
praktyka,
gdyz
dIa rOinych gatunk6w
potrzeba
r6znego 'rozczynu.
Po dodaniu kropli
kokainy pod szkielko przykrywkowe,
wrotki staj~ si\{ zaz~yczaj w pierwszej chwili zwawsze,
lecz powoli uspakajajl} si~, ruch, rZl;sek slabnie
i .w kr6tkim
czasie ustaje,
poczem obumierajl}
takze. inne . narzl}dy:
Wtenczas mozna przystl}pie do badania i rysowania lub ~trwalenia zwie-,
rZl;cia w tym stanie,
czyto alkoholem
czy kwasemosmowym,
byleby
niezawczesnie,
gdyz nastl}pi niezawodnie skurcz.
Pr6bowalem takic utrwalac wrotki chloroformern, dodaj'\c po kropli
do naczyiJ.ka z zywymi okazami,
lub wystawiajl}c je na dzialanie pary.
Rezultat byk we wielu przypadkach
pomyslny,
lecz mniej pewny,
nii
przy pomocy kokainy. Na nickt6re gatunki dziaka skutecznie bardzo slaby
rozm~yn kwasll chrolllowego,
dodawany po kilka kropli do wody; innn
utrzymujlj. siE} w stanie wypr~zonym
w zg~s7.czonym rOllczynie wodnym
sublimatu,
.znowu inne w cieplym jego rozczynie . 1 : 1000 lub nawet wcieplej
wodzie ').
'
.
Chcl}c miee materyak
do badnn uzupelniaj4cych
lub- do histolo~
gic7.nych,
naldy zabijac zwierzl;ta sublimate m lub 1%, kwasem osmowym. W ostatniin plynie mozna je zostawic okoko 10 minut;
poczem,
po nalezytem
wyplukanill
wodlj.,
pozostawic
przez; dzien:;w
chrömiahie potasowym,
nastqpnie znowu naleiyciewymyc
wod'\ :destylowan~
i barwie karminem
bOl aksowym
lub pikrokarminem.Jak
dkugo ma.
dziakac barwik, wskaze doswiadczenie, zalezy to bowiem od grubosci sk6rki
zwierz~cia.
Zabarwione
okazy wytrawia si!} w slabym alkoholu ,lekko
zakwaszonym
kwascm solnym, poczerri przechowuje sil; w 60% alkoholu,
do p6r.niejszego uiyt.kn .•
Gliceryna
i olejki rozjasniajl}ce dziakaj~ DR preparaty wrotk6w niekorzystnie,
gatunki je<1nak posiadajl}ce staly pallcerz dadz'\ siq w kazdym z tych pkyn6w przechowae, a nawet. jako stale preparaty w balsamie
kar,adyjskim.
, ,
') W chwili, gay to l'isz~, dowi,ulujl) sill, ze Weber E. poleca taHe kokainl)
w swej pra"y: Notes sur qnolq. Hotnt. des envlronB de Genove. Arch. deBi010gie 18MB,
tuaziez, ze tego srodka uzywnl te,; Plale ze Bkutkiem.
') Plate polecl\ ao utrwaJen in pyrosiarkan potasowy, uzyty w stoBunku: 1cz'.lBC
rozczynu nnsyeonego na 40 eZl)sci wody. Tego rozczynu dodaje si«} po kropli do naczynia z zywymi wrotkami. Okazy jednak tym spoBohem zahite nie nadaj~ si«}do badnn
histulogicznych.
Ho~.pr",ry
Wyl'lz
mftt.apnyr.
T. XXVI.
22
"'-", ;•.•••
'.••••••~..,., •••4":i:J
110-
A. WI~SKI.
•
'Wedttrg K. Zel\nkintrzymtJ.j~ sil;'Ga!ltrotricba 'W stante wypr,,:bonym w 1% rozczynie chlorku zlota: Byc moze, ie ten odczynnik da1by
siQ taHe z dobrymskutkiem
zabtosowac do zabijanfa wrotk6w, w tej
mierze jednak nie, mam w1asnego d08wiadczenia.
Do badania szczl;k uzywall!m slabego !'ugu potaaowego. Swieze
okazy pl;czniejl} W nim bardzo szybko, a caly aparat zuda zostaje
wypchniE.ltyna zewl1i}trztak, ze preparowanie staje sil; zbytecznem; po
przeplukl1niu wodl} nadaje sil; on bardzo dobrze do badania.
Win'ienem tak~e' nadmieni6, ze bardzo silne zabarwienie, zw!'aszcza
sk6ry, 0 co cz~sto ehodzi, nzyskiwalem w ten spos6b, ii dawa1em okazy
zabite w alkoholu lub w innych plynach na chwill; do slabego 'lugu potasowego, a nastl;pnie do s!'abego rozezynu safraninu. Wedlug potrzeby
mozna zabarwienie wzmocnie lub oslabic. zostawiwszy preparat w wodl'Jie lub w glicerynie rozwodnionej, lub tez wymywajl}c go alkoholern.
Co dospoBobll zbierania wrotk6w, mogl; tylko podae jak najogOlniejsze wskaz6w ki. Skllteezne gromadl'Jenie materyalu fallnieznego zawisto przedewszystkiem od znajom08ci biologii wrotk6w i od wytrwlllosci
badacza. Co do pierwszej, odselam czytelnika do llStl;pU 0 biologii, co
du drngiej zas, zwraeam uwagl;na
t~ okolicznosc, ze nie nalezy poprzestawac na jednora.zowern badaniu jednej wody, lecz trzeba jl} kilkakrotnie i bardEo pilnie przeszukiwae, 10wil}ew r6znych miejscaeh, tak
na powierzchni, jakotei w gl~bi i na miejscach p1ytkich tui nad dnem,
r6wniez trzeba wyp1ukiwac rosliny wyeil}gni'tte z wody lub zabierac je
ze sobl} do badania w domu .
. Do .towienia wrotk6w uzywalem g~stych siatek gazowyeh, kt6rych
rnialem trzy gatunki.Jedn~
przyrz/}dzonl} do umocowywania na d1ugim
kiju lub trzcinie bambusowej, drugl} na d1ugim sznurkn do rzuClmia
na srodek w takich wodach, gdzie niema Mdki" trzecil} mall}, kszta!'tu
stoika, do cedzenia wody, w kt6rej podczas polowu wyp1uknje si~
siatki wil;ksze. Siatka do fzuoania musi miee na obrl;ezy kulki olowiane
i korki. Zapomocl} niej, rooina nawet dosc duze stawy przebadac we
wszystkieh kierunkach.
B. Morfologia gatunku
Brachiouus rubeus.
Wrotki ~ 10 mikroskopijne zwierzl}tka wodne, od 0,05-3,0 .rom.
dlugie, odznaczajl}ce sil;l przed!l'WsZYlltkiemszezeg6lnym narzl}dem ruehowym, znajdujl}cymsil; na przodzie cia!'a. Sk!'ada si~ on zazwyczaj z kolisto ustawionych rZl;sek, kt6re podczas ruchu wywo1ujg. zludzenie jakoby jednego lub dw6ch kM, obracajl}cych si~ szybko okolo osi. Stl}d
otrzyma1y wr6znych jl}zykach r6wnoznaczne nazwy, jak: Rotatoria,
~. ',,~,. "-,,,~,~;-"i;."';.~"-~
•••ii.'-wt..
#
. ..,
e
ROTATORIA (WROTIU):
GALIOYI.
,17,1
Räderthiere,
Rotiferes,
Wheel-Animalcules
i 1. p') wpolskim
zas jl}zyku nazywali je r6zni autorowie wrotkami, k 010 IV rot kam i lu b
k61 k 0 wem i z wie r z I} tk a In i. Taksamo
narzl}d ruchowy nazwano
narzl}dem k61kowym,
rZl}skowym,
ko1owrotkowym
(Räderorgan, Wimperapparat, organe rotateur).
.,.
Dalsze wlasciwosci ich budowy poznamy w por6wnawczej morfologii, kt6rg. poprzedzam y szczegMowem skresleniem organizacyi jednego
z najpospolitszych gatunk6w krajowych, t. j. Brachionus rubens Ehrenb. ')
w tem przekonaniu, ze bez samodzielnego zapoznania sif} z budow/}
jednej formy typowej nie moina sil; zajg.e morfologil} og6lnl} i nalezyeie
jl} zroznmiee. Ten gatunek wrotkamozna
znalezc w kaidej ka!'uzy,
bl}dz zaczerpnlj,wszy z niej wody, blj,dz pocil}gnl}wszy kilka razy g'l}sti}
siatkg. tl}dy i ow~dy i wyp!'ukawszy jl} w naczyniu z niewielkl} iloseil}
wody. Biorg.c po kropli tcgo materyalu pipetkl} i przepatrujg.o pod slabem powil}kszeniern. spoHtrzeze sil; niezawodnie wsrM skorupiak6w lub
na nich (na Daphnia lub Moina) kilka okaz6w naszego gatunku. Naprz6d trzeba sil; przypatrzec zywym okazorn, zauwazyc ich. naturalnl}
postac, spos6b wykonywania ruch6w i przy'jmowania pokarmu, grl; rZl;sek, kt6ra sil} na:ilepi~j uwydatnia po dodaniu do wody odrobiny mia1ko
sproszkowanego karllliTlIl. NastQpnie mOZua kilka okaz6w odosobnie,
przykrye ostroznie szkie!'kiem i uiye nieco silniejszego powil}kszenia
(okolo 360 razy). Zbytnia ruehliwosc zwierzl}cia przeszkadza badaniu,
trzeba je uspokoic, wycig.gae kawa1eczkiem bibu!'y ostroinie wodl; z pod
szkie!'ka, aby je przygniotlo w1asnym eiQzarem, lecz nie zmiaZdzylo.
Mozna natomiast w tym samym celu dodae kropelkl; kokainy. Przystl}pujl}c do daJszego badania, nalezy zauwazyc ruehy przedniej oZl}sci
eia1a i rZl}sek, kt6re w miarl; dzialania kokainy stajg. Sil; powolniejsze
i przystl}pniejsze do spostrzegania, tudziez ruch rZl}sek w przewodzie pokarmowym i kUt'czenie sil} pl;cherzyka Fig. 49a, pk, nastl}pnie badae kol~jno ez~sci cia1a i narzl}dzia wewnl}trzne przy pomocy Fi~. 49 a, b, c.
Cialo Brachionnsa sk1ada sil; z trzech CZl;lsci: z orzf}sio~ej i wysuwaln~j przedniej, t. j. g!'owy, z tu!'owia okrytego pancerzem i tylnej robakowatej n6iki, zakonezonej widelkowato.
.'
G !' 0 w a, wysunil}ta znpelnie z pancerza,. ma ksztaJ't stozka, zwr6conego podstawl} na zewnl}trz i rozdzielonego Da orzl}sione platki, a tu
-----------') Inni autorowie ohierl\j~ w tym celu r<lwniet pospolity gatunek Hydatlna senta,
nallaj'lcy Ai'l mo~e lepiej ,10 poc~l}tkowych stnllyow dlatego, ~e jest znacznie 'wi'lkszy.
W okolicy jednak Krakowll nalezy on do mniej I'0spolitych nit Brachionu~ i pojawia
sifj tylko peryodycznie w wi'lkszej iloscl.
; f"' .
---_
•••••••.•••
_.--_
172
•••
------._
••• __
._
. r',1
• .> •••
---'
A:' wi~El.J!iKt.
-
dwa boczne, wyci~te p6lkolisto i trzy Brodkowe (Fig. 49 pr.) .. Rz~ski
platow zewn~trznych (korony) tworzlJoszereg nieprzerwany, achodz!j,cy
po stronie brzl1sznei w lejkowate 7.llg~!;bienieg~bowe. Jest to wie nie c
rz!; s k 0 w y, stl1nowi~eygtowne narz~dzie ruchu. Pr7.yp!ltrujlj-csi~ ruchowi
rz!;sek przy silniejszem powi!;kszeniu, zw~aszcza gdy on wolnieje. btwo
spostrzedz, ~e ka7.da .rz~ska uderza wstecz, l1ginajl}c si!; przytem hakowato i napr7.emilm proMujl}c. Te ruchy wywolujl} wra?enie obraca.hcego
si~ kola, zwlaszcza u gatunk6w z rod1.iny Philodinndae, kt6ryeh wie~
niee rz!;skowy sklada si~z dw6ch kolistyeh szeregow rz~sek, Rz~ski na
platkach s~odkowych slj. sztywne, opr6cz nich widae d~llzsze szczecinki,
osadzone na guzkaeh korony, 0 kt6rych b<;dzie mowa przy narz!;dziach
zmyst6w.
Przez przejrzyste Bciany pancerza przeswiecajlJonarz~dzia wewnetrzne,
z pomi!;dzy kt6rych wpnda przedewszystkiem w oko narzlj-d odzywczy
i rozrodczy. PierwRzy sk~arla si~ z kanatu pokarrnowego i narzt;dzi wydzielniczych, kaMl zas pokarrnowy: z lejka gQbowego Fig.49 b, l. g,
z TIarzl}du' zucia Fig. 49 a, PY, z kr6tkiego gardziela Fig. 49 a, oe,
z zollJodka'Fig.' 49 a, Z, z jelita p~cherzowatego Fig. 49 a, j, i odchodowego r, konczl}cego sie kloaklJoFig. 49 a, klo Do narz!j,du orlzywi>zego
nale?y takie pr7.yrzlj-drz~skowy, kt6ry ruchern rz!;sek wprowadza pokarm do lejka' g~bowego, Ten zas nie lezy na osi ciala, lccz postronie
brzn~znej i ma edany pokryte rz~skll.mi. Na I' z l}d zu c i a przedstnwia
sie jako cialko stozkowate, podzielone od tylu na trzy zaokrl}gIone cz~sci, a sklada si~ Z CZ!)Bcirniekkich i wBI.M nich nkrytych chitynowych
szczek, kt6rychnieustanne
klapanie przedewszystkiern wpada w 01.0.
Patrzlj.c na ten narzl}d od strony brzuszn~i spostrzega si!; na nirn ma~e
gruzelki, podzielone na plateczki, uwazana za BIin i an k i Fig. 49 b, sl.
Budow!} szczQk rnozna dopiero wtel1ezas bada(l, gdy si~ rozp"Bci
czeBci rniQkkie za pomoclj. Illgu potl1sowego, co 1lI0zna Ilskutccznic 1'0
nkonczeniu przegllj-dll orgallizacyi wewn~trznej, dIa l1trzymania jednnk
zwil}zku opisujemy je na tem mi~iscu. Skladajl} si!) one z szczek zewn!}trznych zwanych mt 0 t c c z kam i (mallei) i wcwn~trzny('h, zwanych
kowad~lkami
(incus) I) Fig.57; mloteczki z trzonk6w
cHIi r!;ko-
J) Rzut oka na figury 57 - (l3, przedstllwiaj!}ce r6~ne ksztarty szcz~k wrotk6w,
przekonywa, ~e w ~ndnym przypndku nie mllj!} szcz~ki zewn(jtrzne uderzllj'lcego podobien8twll. do mtoteczk6w, 11. wewn~trzne do kowlldelek.
Gdy jednak te nazwy, u~yte
przez G088ego (On tbe 8trllctnr. Fnnction anlt Homology of !.he Mnndllcatory Organ8 in
the ClII.88Rotif. 1856) we8zly do pow8zecbnej litemtury. nwllialem za rzecz 8tosown,~
zll.trzymac\ jego wYl'Rzownictwo.
r,
;'
~
~
e
RoTATonlil.:'-'(WilölfktY,:
GALlOYl •
,i1\'f,a
jeB'ci(manubrittrn)mm,' i i glowk i (11nous)iUl,opatmönefFJ'1isoowk6Wiüyroi
zl}bkalJ1i,kowadC'lko zns z po dp6r k i ((lllcrumjJm i z;rli iIiion'(rami)rs.
Gtowki slJoz kOlicllmi mmion Hpojone i wraz z nimi oddalaJI\ ~i!) ryt~icznie od s'iebie i l.hli:>"ljq.
kll sobie, rozdrabniajl}c przytem' pokarm i posuwll;i!j,ejp. pomil;(lz'yrnlniollfll"i s7.czQkW'E:\wJH;.trznychdo
gardziela. Ostatrii
je8t kr6tk:} nieorz~~ionlJo)'ul:k~, kt6r~i Bwiatlo uwidocznia sil} podczas
przesuwanin. siQ.;r,inrnek kflrlllinu dodan'ego w czasip. badania do wody.
Dnlszy ciq.g' knnatll pökn.rlllowt1gojest opatriony rZQskar'ni,.kt6re
dl'gajlJoc,posnwaj'Y pokarrny lnb ohracajlJo,je na .r6znestrony.,Z,o:tlJod ek
jest woreczkiern, Ila kt6rego seianachznlljrlujljo sie du~e kom6rki"wieloboczne, zaWierll:il}ceklliki tlllSzCZU..Tuz n wnijscia. do. niegouchodzlJo
dwa dnze gruczöl'y Fig 4,1') Il, gz, zwane gruczolami.,zolljOd;kow,ymi
Inb t rz u s t k 0 W Y 11I i! kMrych 'wyrlzielina zapewne Il}czy.w~asno8ci,Mlci
i sokil trznstkoweg'o . .J cl i t 0 lezy zazwyczaj poprzecznie wzgl!;dernciala,
rna Bciany cien:iutkie i kR7.tatt p!;cher7.'yka, po nielli nastl)pl~icCZlilBO'
kr6t,ka
rnrkowata, przyjtnl~i'}C'ltw'yw6rl nnrzl}dll rozl'odczego i naczynwydzielniczych, przeto nazywa si!; si 0 n k lj. czyli klo a'k I}
' .• "'.'.
Wydziclanic istotmoezowych odbywa sie za pomoc,!-;narz~dzi wyd;r,ielniczych Fig. 4.9 fI, e,T, pIe, sktadl\j~cych si~ z dw6ch' kilfi9:t6w gMwnyeh, pl'zebieg!~j~tcych po kaZdej stronie 'od korony klf' tylowi-tülowia
i wpadcl;;q.cychtaln?e do (lelilmtJie~o p~.cherzyka
kurczliwegö'(cotitraet.ile Blase), ktory sie tl}czy i klonkl}:Ten PQcherzyk 'jt'st1.biori1Ikiem
IlJOCZU
ikilrczy sit; rcglllnruie kilka razy na minut!), co .mö?na" widziee
Icpi~i u wi<;kszych gatnnk6w, n, p. l-tydntina'sentll.'lub
Asplanc h n a pri od 0 n tao Kaidy kannlik boczny jest oslotli!;ty drobno"ziarnistl}
istotl} p!azmlHycznl}, znwicrri:i:}cl}jl}dra, a w pewnychousterach,
uktilda
si!; petlicowato; JCHt on opat.r1.ony pil}ciomawyrostkamibocznYIIJi, w kt6l''ych widac migotanie jakohy ptornyezka, pl'zet.o sI} nnzwane ' I ej kam i
1lIi g n w k 0 w YllJi Fig. 4,!) l. m. (7-itterorgane, Wi rnpertrichter). SI}ottel1a
widokll bi:>cznYI1lgrllHzkowate, szer,;zazas powiurzchnia ,.przedstawia sie
w ksztalcie tr6jkl}t.a; km'lee ich slJozamkni"te.
: '!',,' .1.
N a'rzl}d I' oz 1'0 d c z y lezy po'stl'ollie htzus7.nej,'zakrywajlJoc itiemal
calkowiCic inne nal'zQ(1zia (\V F'ig; 49 lt, jest. on zn.kryty' vi, cz~sci\ zollJodkicrn" przedstawia si<;jako duze; prawie' czworoboczne"ciMko j'asne,
w kt6rern widae wiell,ie kolistc p!;cherzyki,' t: j. jlJodra'z' jM~tkilmf,' a'czasem jedno Inb dwa jnjn, wyrMlliaj~ce sie .od cl1.lego'nIlrzl}du" eiEimnQ..
ziarnistl} plazml}, C;r,wol'ohoc7.l1'y
org'an z rluzemi jl}dramiFig.' 49a, ov jest
wlaeciwiB i Mt n i k io 11I, .i a,i n ik l.ali;l1kryty' 7..bokn, '8klada!si~ z' drobuintkich kolltorck lW figllrze nieuwido'czniony); 'i~jest trudny do znalf\~
zienia u tego zwicm)cin., ?wtnszcza bez u7ycin odczynnik6wt: R6wiiiez
e
174
A.;. 'WJmBa1CJ8Il1.
nie motna u tego gatU)lku wyliledzic przewodu, kt6rym sil}dostaje jajo
do kloaki. Zniesione jaja zostaj~ przyezepione u podstawy n6zki i samica nos\ je ze sob~. a7. do wyl~gnilJcia si~ m~odyeh.
N aezyn krw,ionoliuych
brak, woln~ przestrzen tu~owia wype~Jlia
krew bezbarwna, zawierllj~ea cialka krwi z kropelkami Uuszezu. Sluzy ona
nie tylko do ollzywiania organizmu, lecz zarazem wspomaga dziabnie
mil}lini przy wysuwa'niu glowy i n6zki. R6wniei brak narz~dzi oddeehowyeh, kt6re zastl}puje. eMa powierzchnia eiala.
M i'~ lini e przeQiegaj~ parami .po stronie grzbietowej i brznsznej,
g16wnez nieh uezepiRj~ si'} do paneerza jednym koneem, drugim zali do
podstawy glowy lub koncz~ sifJ w n6zce. Dwie pary mil}liniwidac po
stronie grzbietow~j w Fig. 49 R, mp, parI} po stronie brzusznej. Dezepiajl}c.si~ glowy, wei~gaj~.i~ w pancerz. Dwie pary mp', przebiegajl}ee
ukosnie od boeznych lieian pancerza do podstawy korony, sluzl} do poruszania jej platkami, co widae przy zupelnem wysuni~ciu glowy i rozposlareiu korony. Przeciwdzialacze tyeh mil}lini czepiajl} sit} przodu paneerza w okoliey zl}bk6w i podstawy glowy (w figurze niezaznaczone).
Drugl\ grupt}, stanowi~ mi'}linie n6ikowe (Fig. 49 a, mn), kt6ryeh jest
szelie. Srednie poezynR:jl\si!}prawie po lirodku pancerza na stronie brzusznej dwoma g~owami, a nezepiajl} w koneu n6iki, r6wDolegle z nimi
przebiega,druga para, nieco niiej si!}poczynajl}cR, trzee;a.para zewßf}trzna
przebiega' ukolinie od tylnej cz!}scipaneerza do podstawy n6iki. Wszystkie wci~gajl.\ j~ w tu16w, ostatnie dzialaj~c same naprzemian poruszajl}
. n6ikf} na prawo i lewo, gdy Za8zwierzf} u..:zepisi'} pazurkami podstawy,
wtenezas poruilzaj~ one eialo na prawo i Ip.wo, przyczern wrotek kolysze sil}, 'Iub uiyw~j~c zal'azem narz~du rz~~kowego zatacza calern eialem
k~o. Opr6ez opisanych mil}sni, s~ jeszcze pod pancerzem lIlif;linie 0krgine, kt6re kurezl} esit}, ZWQ711j~
jaml} ciala, a wteneZl\s krew ucilinif}ta
wypyeha z pancerza glowl} i n6ikl}.
Ukkad nerwowy jestbardzoprosty;
sklada sif} zWl}zelka m6zgowego, ksztaltu nerkowatego (Fig. 4.9 a, m), lezl}cego nad przelykiem
i ztozonego z, drobnych jasnych, kom6rek zwojowych. W tylnem jego
zagll}bieniu leiy ezerwone 0 e z k 0, kt6re zdaje sil}bye zlozonem z dw6eh
oczek. Od m6zgu rozchodz~ si!; nitki nerwowe do aparatu rz~skowego
i do narz~dzi, zmys16w, u tego jednak drobnego wrotka trudllo sledzie
przebieg wszyst.kieh. Jedna wyehodzi z grzbietowej strony m6zgu i l1daje
si~ do rurki sterez~cej (w razie wysuni~eia g16wki ) pomi«;dzy lirodkowymi z~bkami paneerza. Na jej koneu widac delikatne wtoski niedrgaj~ee.
Jast to narzl}dzie zmys~owe, kt6re nazywamyezujkiem
grzbietowym
(Dorlialantenne Fig. 49 a, cz. fl.). Po obu bokach paneerza widae, po
;
I'
~
\
e
ItOTAToRJA
(WROT1U)
'GALJOVJ.
t75
doktlldnem nastu \I icuiu mikl'olikopil, cieniu.r!.
kiewMkienk&,
'lJrzehil!gaj~ee ukolinie ku tylnyrn bokom pancerza, nabrzmiMe wrzeeionowato tuz
przy sam~j skOl'lIl'ic grzbietn" ej i wyda.i~ce nB zewnl}trz ~t}ezek WlOBkow, dostrzegnlnyeh I'r7.y silniejszcm powil;kszeniu. SI!' 10 takte nllrz.,dzill.
zmystOw, zwane czujkllmi
bocznymi (Lllteralantennen) Fig.49 a,cz, h.
W wrzecionowatem nabrzmieniu nit.ki t.yeh, ezujk6w tatwo dostrzedz
kom6rki zwqjowe, natomiast zwil}zek ieh z w~ztem m6zgowym' nie'z08W
wysledzony i jest kwestYI} sporn~, czy si., z 'Dim bez'posrednio tl\Cl'Jl}'
Opr6cz opisanyeh nnrzt;dzi zmysl6w, ma jeszeze ten .wrotek.w8po-'
mniane powyzej szczl'cinki na plll.tkaeh i guzkachkorony;
z kt6rych
dluzsze sktadajl} si~ z Pf;C7.k6wwlosk6w, zlepionyeh ze sob'}j wszYBtkie
sI} uwazane za narzf;dzia dotyku.
.
No Zk a, zwana takie ogonem lub zatulowiern, jest u tego gatunku
bardzo silna i dluga i odgraniezona wyraznie od tulowia. Jej powierzehnia jest stalc pomal'szezona, na koncu ma dwa tr6jk~tne wyrostki
ruchome, kt6re 'si<; zowil} pazl1rk am i Fig. 49a,p, 'wewo'}trz'Z8s,'opr6cz
opisanyeh mi!;sni, dwa grllczoty, rozpoczynllj~ce iii., w tylnej> cz~seitulowia, a uehodz~ce do pazurk6w, opatrzonyeh' Da ,konilisllkaeh deli.
katnymiotworkami.
Zapomo~ wydzieliny tYCß gruczöl6w, skladajl}Cyeh
si~ z komol'ek bez wyraznych granie, przytwierdza si~ wrotek do, rortnyeh przedmiot6w,
I"~.
I'
""
Chcl}c bliiejpoznac
ksztalt samego panoorza. naleZy pod, PrZykrywk~ pulicic kropelkf} ~ugu potasowego, kt6ry rozpulici ez!}sei,mi.,kkie,
zwlaszeza po ogrzaniu preparatu, a po wyptukaniu wod~ i zablU'wieoiu
sllfrllninem, moina badae szezeg61yblldowy paneerza. Widac, ust8wiwtlZY
go na bok, ze jest podobn y do skorupy Z6hl'ia, wypukly {>d grzbietll,
ptaski od st.rony brzl1sznej, opatrzony z pt'zodu szescioma tr6jk~tnymi
zl}bkami, z kt6ryeh eztery stercz~ po srodku, dwa zbok6w po stroJlie
grzbietowej, po brzusznej zas prz6d j('st lekko falisto wyei~ty (l"ig. 4.9b);
oll tylu zaa jest wycil}gni'}ty w ok~o otworu n6ikowego w,dnre i1'ynäenki,
wydajl\ce si!; jakby koke w widoku brzuszoym lub grzbietowym.' üd
konc6w zI}bk6w eil}gnl}si'} ostre, jasnelistewki
ku tylowi i gubil} poza srollkiem grzbietowej skorupki; podobne Hstewki biegnl} od ,przedniej
kraw~zi tarczy brzusznej.
Plee wrotk6w jest rozdzielnll, samee jednak 'BI} bardzo ..rzadkie
i trndne do badania za zyeia z powodu drobnyeh rozmiar6w i ;nadzwy.
czaj ehyiych rueh6w. Sam ce tego wrotka moina wychowac,.ltl'zymajl}C
po kilka sarnie z jajami przyklejonemi u podstawy ich n6zki w malych
naezynkaeh i odswiezajlle wod~,
Sarniee Fig. 49 ejest do samiey zl1pel'nie niepodobny; 11Iazliledwie
'/. jej dlugosci, jest pozbnwiony paneerza, narzl}dz'izueia
i jelita.
e.
176
~;'{.' "" ,\ ;'.A:.
,WJlill\Zm.tä~t,,.: ,-" '1"
!iI';
:.
Jegokopukowaia'g.t6wka
roa po.itldync~y. wienieerz~sek
i sze:i;~einki dotykowe;, od "sfrony gribietowej. widacwnit;j
W~7.e.t. mozgowy i oko, Wtlwnlj-trz eiala,kannliki
naczyn wydzielniczych i woreczck
nas i enn y (wn),
w kt6ryrn mozna widziec poruszajlj-ce sit} plemniki. Woreczek. teI;l kOl'lczy sit} wy.~odem wysuwalnYlll, opatrzonym w.t6kienkami kurczliw.emi; lIa
koncu'zas
orzt}sionym;jest
to narz~dzie
kopulaeyjne
\penis,ps). Do
teg-o. wywodu uchodlli. tez bailka kurczliwa. Ciato konczysil} n6zklj- jak
u samicy, Izawierajlj-clj-'gru~zoty
n6zkowe. . Nie mogljocprzyjmowac
pokannu, zy:iljosamee tylko bardzo kr6tko. Zaplodnienie odbywa Bi~ wedtug
spostrzezen ,Gossego, kt6ry je widzia.t u BrachiulIs pala, przez kloakE}.
i.
I' ~l
: ->,
....:!
C. Mo~~ologia porownitwczR.
1'.' POlJfac
'Ii"
','"
!,!",,', ,
lI"fi
w-rotk6w:
.;;
Wrotki'slj- zwierzQtami' bocznie,'lIIniarowcmi
,nierozcl"lonowanemi
1),
o postnei dOBe' Ul'ozmaicon~j. ~a postac. wplywa gt6wnie' jakosc sk6ry,
kt6ra moze hyc podatna,w
skutek czego pOdCZRS ruchu zrnienia sil}
i postac ,6iata,' lub jest cz~sciowo.stwanlniata,
tworzlj-ca pancerz uiezrnieni~jlj-cy ksztattu IV czasie ruchu. H6wniez. zawista postac odbtidowJ
korony i n6zki, tlldziez od tt'ybu 7.ycia, stalo bowiern osiadle formy
majlj- przewaznie
eialo maczlIgo\Vate,
a koront} prornienistljo. ZJiaczna
liczba wrotk6w um postac wydIuzonq, robakowatlj-,
przyczem przekr6j
poprzeczny jest albo kolisty, albo owalny. Przez zWl1zeuieobydw6ch kone6w eintä :lub:tylko
jednego, powstaj=} 'postacie wrzecionowate,
.stozkowatelub
tnac?;ugowate ,przez
slu6ccnie jego osi gt6wnej. postacie jajowate,a
przez 'r6wne. wyksztatcenie
ciala we. wszystkich trzech. kierunI
kach prz~strzeni kuliste, Kulistl}' po~tac ma tylko jedcn gatunek.ödkryty
przez Se~pera
na polach ryiowychna
Filipil1ach,t.j.'l'rochosphaera
ae'quatorialis,
u ktorcgo prz6d cillla jest pOlkulisty,.a wieniec rZ~Mkowy.
obiega cidöw
kicrunku .r6wnika. Do kuli zbliia 8i~. eialogat:
Apsilus
lentiforrnis, postac zas okrl}gtej tarczy, ma P terodina,
Metopid'ia.,Czf}stljjestpostll-C klinowata IColuridael,
ezwor,oboczna (Polyarthra;pancerz
wrodzaju
Brachionus,
Anuraea),
workowata (Asplan.chnli)
Zazwyczaj :mozna wyr6znic trzyg16wne
eZl)Bci ciala :glow~,
tut6w, n6'zk~, . Bywajl} one bl}dzwyraznie
od sicbie odgraniczöne,'
blj-dz
jedna 'w drugl} przechodzi Iagodnie. Pierwsza zawiera narzl}d rz~skowy,
.
.
~..,
,,;, ....I) ..Czlonki. 81l .ty'lko na sk6rze. Z&ZDa,eZQne,,na~zqdzi"
nigd1. rozezlC?,,~owane,...
.
..
•
I
"1
'
l
'..
.
'
(!
'\',1;11:
e
'f,
\
7.:1.~
wewnl}trz,!o nie f'~
. .
,.;".'
\
t7~'
Iw'lIA'i'ORIA (WIl~'1'KJ) GAl,ldltt.
nt,W/lr g'f}1JOWY,Wf}7.et 1ll<\7.g'owy i oko. W dru~icj mieszczl} si'J trz~wia.,
N{,:i.kn 7.IlR7.awiel'n. l.ylko g'l'uezoty i Illil)snio. 1'1'7.1')(1 cillt,\ bywlt zazwy(\7.11:;l'0pr7.ce7.1lie Kci(,~t;yi ma l'0wicrzchniQ rozmaicie uksztalconl}, 'nadto
wYl'ostki stozkowat.c i ptatkowatc
OI'zQsione, tworzlj,ce koroll~. , Ostatnia
mn7.C byc r6wncj sZf'l'okosci jak prz6d ciala lub tell. znaeznie szersza
(Floscularia),
;
Kszt.att i Imdowa nMki SI} bardzo rozmaitc.
Jest ona bl}dz dals7.ym Cil].gicm tlllowia (llydatina),
hl}dz wyraznic od niego odgraniczona
(Brachionns),
hal'dzo fUng-a u ostlltniego i wichl innyeh,
czasem nicZllal\Zlla, zmaruiala 1111>niellJa jf'j zllpoiJ,ie ('l'riarthrll, Polyarthra,
Anuraca, Asplauchna,
I'erlalion). Sktada si~ ona zazwyczaj z czlonk6w WSllwlllnyeh w sicbie, Inb jest tylko popr7.eeznie pofaldowana,
a: 'konczy
si!} dwoma rnchomymi
pazllrkallli,
rozlllaitego ksztaltll i dlugosci,niekicdy calego tulowia lub wiqkszej (Scaridium eudactylotulll).'
'U,'niekt6'
ryeh wl'otkow znlljflnje si!) wiQks7.n liczba pazurk6w, n. p.po trzy. (Ste.
plinuops lamc!lllris, Actinurns neptllnius), nadto bywnjq, napojedy'nczych
f'ztonkllch osl.rogi, t. j. pllzurkowatc
wyrostki
slepozakonezone
'Iub tcz
opntrzonn ot.workn.rni, pr",nz kt<\re wyptywlt eiecz z gruezolun6:l;kowego
(Ca!lidinll pltl'flsitica). W nickt(Jrych rodzajach nie ma n67.ka pazllrk6w,
Iccz 111ltornillst jest opntrz0111t 11a km'wu tarczk~t Inb smoczkiem
(Rhi",ota) , lub rZQslmmi (Ptel'odina),
Czasem konczy si~ trzonkiem krawl)dzistym, ostro zllcif;l.yrn (Monostyla) lub fltngirn kolccm (Mastigocerca).
Wrotki posiadajl}CI1 n6%kQ ZltkOl'ICZOIll}parzystymi
pazurkarni,
noszl} je
zto%one lub widclkowato r07.to~,onc, co nale%y do wlasciwosci
pawnych
<
g'atllnk6w.
.
Pazurki Slj- tylko wypuklenillmi
sk6ry;
nie zas' osobnemi narz~dziami ruchowerni;
glöw11em zns ich zadaniem jest przytwierdzenie
cillla
(10 l'odto7.:t, bl!-lH; tnvale, 11l!-1}Z
tez chwilowo, co Bit} dzi~je przez wysl}ezcnie cipc",y lel'kicj z grllczoli1 nfJzkowego ') otworkiem,
znajdujl}cym
si!) na ich konillsziwch
i lmr,epnl}eej ua nitkt}.
Stosunck 1Il',,;Jü do tntowin jest dwojaki:
albo Itl7.Y ona w osi ciala
jako bczpoKrednic jego przecUll7.enie, a.lho tez jest ustawiona
wzglt}dem
niej pod kl}tCIIl i przesunil)ta nn stronf) brZllSZ1J1}(Bipalpus, Asplanchnc.pus, Coelopns eavia).
U podstllwy n67.ki lezy po stronie grzbietow~i
otwor kloaki,
za7.11IlCzlljl}CYgranicl) mittdzy tutowiem Il n6zkl} u form,
gdzie one w siehie bczl'0srednin
przechodzlj-. Do wypuklcn sk6ry bywa
tak7.c zaliczany wysllwalny prz6l\ ciah czyli ryjek (Philodinadae),
abardzo wydatnc i jcdync tcgo rodzajn SI} wypuklenia
sk6ry u A. Ebbes-
') Oh. Opis Ohartlika
Ror.lmr\\'y
Wyd",. mat.'przyr.
(BrnchionuR),
'J'. XXVI.
23
178
A. WJEkIlEJsttt.
-
e.
Ro'rAToRIA
(WROTKr)
~179
OAT,IOYr,
bornii,' zar6wno' u Samoo (Fig. 8), jll.kotez u samiey. Nie mll.j~ one odrQbncj funkeyi;
chyba tylko zwiQkszenie powierzchni eiafa.
Natomiast staly siQ podoblle wypuklenia,
u malej liezby gatllnkow
dotq.d znanych, wyb<lrnemi nnrzQdziami ruchn, kt6re sluzq. do .nagfego
posuwania
siQ w wodziEi jakby
wiosla.
Sq. one stawowato
zfq.ezone
z eialem (Polyarthrafig.
Hf,) lub ll1ll:jl}ksztah pol1obny jak Ilozki naupliusa, tylkö nie sq. czlonl,owane, posiadl\jt} jedllak lIIiQsnie i pierzasto szeze-
jezeli nie jest pokryta eialami obcemi~ U,wolno :plywaj~oych, (Qonochi~
lus) zlewajq. si~ te ga1aretowate rllrki we wsp6lnq. öslon~ kulist!}, w.kt6~
rej tkwill osobniki kolollii. U nickt6rych gntunk6w sk6rka .jest J!owleczona kleistq. istotl}, tak ze ich osobniki, zetkuljowszy si!}' ze '.sobl}, przylepiajljo siQ ('l'riarthra).
Domki zlozone z kulek (Melicerta ringens) sl}
inaczej utworzone, skladajlJo si!} z cial obcych, kt6re siQ formujl} w, orzQsionem zllglt;bienin
poniz~j gqby w kulki; a te zostajl} ukladane
dokola eiala zapOIllOCl} wyrostka wargowatego,
wznoszl}eego sil} .nnd temze
cinki (Pedalion'
orzQsionem zaglQbieniem.
fig. 48):~
:.,
;.'.":!
2. S k 6 r n.
-1 d.,.
Skladnsi9
z jednorodnej
s k 6r k i (cuticula) i warstwy podsk6rncj
plazmntyeznej,
zawierajlJocej jq.dra (hypodermis,
po d s k or n i a). Ostlltnia
wyd?iela wfnsuie skorkQ i jest zazwyeznj gruuszq. u form mfodych, p6zni~j
staje siQ znneznie cie")szljo a jej jlJ-t1ra mniej lie7.ne, leez nie ?anika nigtly
calkowicie.
Na przodzie glowy skupia:i~ sil} duie kom6rki podskomi,
wydzie),lj~ 8ilniejsz~ sk6rk~, przez ktor~ wyehodz~ n:\ 7.ewnljotr? rZf}ski.
Odnawianie
skorki (linienie si!}) zallwaiano
tylko u jedllcgo gatllnkn
jaskiniowego
Apodoides stygius, Ioseph.
Skorka tworzy u przewainej
lic7.by gatunk6w nicj~dnakowe zgrubienia, przez co pow8laj~ pozorne cdonki lub fllldy. Pierwsze wsuwajq.
siE}w siebie i rozsuwajl} zn pomoe~ miqsni podluznych zupelnie tak, jak
pierscienie zwierzl}t stawowntych.
Najbardziej
Judz~clJo jest segmentacya
w rodZllju Ta phrocllm p a fig. 39, ktorego gatunki s~ podobne do gq.sienic owndzich.
Do ut:wor6w skorki nl}leil!o takZe pancerze, 1. j. twarde osfony tufowia, niekiedy
znacznie zgrubiale,
na powierzchni najrozmaiciej
rzezbione, opatrzone listewkami, kratkami,
8!}czkllmi, dofkami, kolellmi itp.
kt6re stanowil} ozdobl} pancerza,
a dostarC?lljq. C7.f}sto cech rozeznawczych, szczegolnie kolce w rodzajach:
Brachionus,
Anuraea,
Notholcll,
osil}gajl\ce niekiedy olbrzymie rozmiary co do dlugOBCi, jak ri Anuraea
longispina, gdzie kolee tylny jest prawie dwa razy tak dlugi jak pancer7.,
podobnie kolee grzbietni
u 8tephanops
bifurcn8 fig. 37, a. Pancerz
moie by6 zamknic:ty tllk, iz pozostajlJo tylko dwa otwory, jeden dIa gfowy, drngi dIa nozki, lub tez po stronie brzusznej otwarty;
moze siQ
tllkze skladae z dwoch tarcz: brzusznej i grzbietowej, spojonych ze sobq.
delikatniejszl}
skorkq.. U form pllncernych skorka na gfowie i nozce
pozostaje delikatniejs7.l!o, z wyjl}tkiem Dinocharis,
gdzie s~ plytki pancerza takze na gfowie i na cdonkach
nM;ki.
U form stille osiadlych wyd7.iela skora galllretowlltljo oslonf} niekiedy znaeznej grubosci tak przezroczystl}, it' trudno dojrzee jej granic,
3. Na r z Ijo d r Z
Q
sk
0
w y.
,
.
,
Nar7.l}d rz!}skowy nalczy do najwybitniejszyeh
wfasciwosei ustroju
wrotk6w, a jest lIim I'r7.<\d cilllll czyli glowa, zamieniona w nar?l}d ruehowy, kt6rego iHtotl\:~ C7.<;s.;stallowi~ rllchome rZf}ski, stq.d nazwa na1'7,1}11
r7.\!skowy.
W Hklad jego oproe7. rzt;sek, pomies7.c7.onych na wlllsciwie Ilks7.tnlcollej l'0wloce gfowy, wehod7.l} takie mi!}snie i nerwy oraz
zlllYsly. Calos,\ m07,e byt\ c7.f}seiowo I\lb cllJkowicia wCi!jogniQtn w tuMw
i tak same z niego wYHllni\!ta i rozpostarta,
ktoreto
ruchy odbywajlJo
si,} napr?cmi:m lIstawiC7.lIie, a gdy rZQ3ki przytem drgajl}, staje si!} wrotek usposobiony do 7.mianymil.\jsca,
do wprawienia
wody w wir eelem
pr7.ygarnif}cia do siebie pokal'm6w i wprowadzenia
ich do g9by. Narz~LlI
rZl}skowy sl'efnia pr7.eto zlld:mie dwojakie:
umoiehnia
zmianQ miejsca,
jakotez zdobywanie
i PI'7.yjlllownnic pokarm6w.
Budowa i ksztalt jego
Sl} nadzwyczaj
urozmllicone,
podobnie jak narzq.du zucia, lecz stafe
w pewnych grupach wrotk6w, dIa tegu dostarcza.ilJo pozljodanych dIa systematyka
7.llalllioll r07.e7.1lawc?ych. Mianowicie dostnreza ich' ta cZQsc
glowy, na ktarej siQ miOf;7.el\l~rZQsld . .Test ona wydzwigniQtl} cz~scilJo'powloki na przod7.ie eiala, twot'zl\e~t poduszee7.ki, I'lJobki, lejki, dzwonki itp.
niekiedy 7. rozmaicio
powycinltnymi
lub w l'ozmaita 'wyrostki opatrzon'yllli bt'7.cgami i na7.ywa siE} kor on q.. RZQski ustawiono na koronie re.
gulumie w Iiniaeh koli"tyeh stanowi:} jej wieniee,
jezeli zas Sl\ nieregularnie IIRtawione kqplmmi, ll1h roznmeone naokofo otworu' gf}bowego, lub
tei. pokl'ywajl} jak ,,7.c7.otec7.ki znaczlliejszq. powierzchniE} nar7.l}du rZE}skowego, wtenC7.as nazwa wicnice jest niestosownq., lubo bywa takza i :w tym
przypadku
ltzywanl\.
.,. '
B.owniei wyr:t7. korona nie zawsze odpowiada istocie rzeczy.Tylko wtenezas jest o(lpowie,lni, g,)y pt'zcdni bl'zag ciala jest wyciq.gniQty
w I<jek h:}')z l\ l'l!wnYIII bt'7.cgiom koliRtym, bl}dz podkowiasto
lub sercowato wycif}I.YIll, hl}dz w ycil}gniqtym w I'ozmaitogo ksztaltu plntki jak
-
.e
180
A. WIERZIilJSKI.
nOTATORIA
(WROTKI)
GALlOyr~
.18:1
orzr;sione ez,}sci' w pobliin gtowy jak n.' p. tak zwane uszka u Sy nehactadae,
a nawct ryjek u Philodinadae.
Ostatni powstal prawdopodobnie przez wysuniQcie si!} ezqsei czuciowyeh aparatu rZQskowego poza
to bywa w rodzinach Flosculadadae,
Melicertadne, wreszcie w orzQsione
mmionlt jak u Stephanoeeros.
CZQsto jednak lejek koronowy jest ptytki
i podzielony na dwa platki koliste, jak w rodzinie PLilodinadae,
u PedaHon mirum (fig, 4,8), Pterodinadae;
u wielu wrotkow brak go, korona
jest niewyrazna i przedstawia siE}jako nizki rl]-bek rllQskowy (Polyarthra),
'Wieniec (zl}skowymo7.e
sil} sldadnc albo z podwojnego' szeregu rZQsek
albo pojedynezego
lub nie ma weale podobiel'lstwa do wienca. Podw~jllY
wieniec rZQskowy prze'dstawiajl} fig. 50 (Melicerta) i fig. 55 (Philodina).
W o~jaBnieniach
llazwalismy jeden szereg rZQsek zewnQtrznym, drugi
wewnQtrznym odpowierlriio do poloieuia;
Hudson nazywa pierwszy gMwnym, drugi ~rugorzQdnym,
inni autorowie nazywaj/} je rozmaicie: grirny, dolny, przedgl}bny, zagQbny, a to przedgQbny (trochus)
oznaczajl}
jako wewnl}trzny, zagt;bny (cingulnm)
jako zewnQtrzny, odwrotnie wiEjc
jak lezljo w rzucie POZiOIll'yIIl, co sil} wydaje rzeczljo dziwnl}. Ta terlllinologia jednak opiera siQ z jer1n~j strony na stosunku szeregow rZQsok
do otworu gQbowego, ktory istnieje prawdopodobnie
w pierwotnym
stanie u Trochosphaera
aequatorialis,
z drugiej zas na por6wnaniu z poloieniem wie1'Ie6w rZQskowyelt u larwy typowej robak6w 'rrochophora.
W opisach jednak systcmatycznych
jest nicdogodnl~ i balamutnl}. Dwail\jl}e dwurzE}dowy wiouiec rzqskowy jako pierwotny, moinaby in ne postacie wicilCOW z niego wyprowadzic,
co jednak napotyka na trudnosei.
SI} bowiem tl\kie ksztalty korony i z tllk nieregularnie
ustawiollemi rZQskarni, ie si<; nie dadz~t bezposrednio por6wnac z forml} typowl}. vVydJznienie dwoeh pierwotnych
szeregow rZQsek, t. j. przed- i zagQbnego
odbytu sit} w <lwojakim kicrnllku: albo rOZWilll}tsil) silnicj pierw~zy j!tk np.
u Floseularia
i Stephanoceros,
albo drugi, ktory sil~ rowlloezesnie
podzielil ua roine cZQBci, przeznaczone
do ruchu i czucia. RZQski cznciowe
stmeily ruehomosc, staly siQ sztywniejsze i dhlzsze, otrzymaly podpbrki
w postaei guzkow, czopk6w, ptatkow, lub tni slllljt~i:1CsiQ,'utworzyly dlugie szezeeie ezyli rylee, mogl}ee siEj zwrncac w rbine strollY wraz z pbtami korony i odbierac wraienia. Tak sobio tMml1czymy skomplikowltnc
postltcie narzl}du rZQskowcgo, wystQPuj:}ce n wielu wrotk6w,
Na temz
jedllak brak jeszcze tYIII wywodom tcorytyc.znYIII naleiytej
podstawy,
gdyi nllrzl}d rZl}skowy wrotkbw trlldny do zbadania skutkiem swej ruchliwosci, jest jeszcze za mato znany, atem
mniej jego rozw6j n r6inych grup.
Kaidy ~ dwoch szereg6w rZEjsek m07.e byc na wi<;kszej lub IIlnü:;szej pl'zestrzeni przerwany,
atem
samem podziclony na wiele cZQsei,
CZEjsto nie tworzy wcale linii zltlllkuil;tej w sobie, jak to r.azwyezaj bywa
w wiencu zagQbowym, ktbry tworzy dwa szeregi prllygQblle. Podzialclll
kol rz\{skowyeh na cZQBci oraz ich rozsuniqeicm tl6mltc7.l} si!} nicktore
jego obrQb (Zelinka).
Jak w jednym
kiernnku
wyroinienie
rZl}skowej cZQsci, narzl\dll
ruchowego prowadzi do rozlllaitego jego IIksztatcenia,
lak znowu. w dmgim powsta,il\ przez zanik rZQsek gatunki
z koront} bezrzQskowl}, jak
Atrochus
tcntaculatus,
Apsilus len.tiformis, Acyelus inqnietus,
Blllatro
calvus. U pierwszcgo
stwierdzitem
istnienie kola zewnl}lrznego ,rzQsek
u mlodyeh, zumiast kt6rcgo powstajl} p6ini~j platki opatrzone' pustymi
mackmni.
Formy posrcdnie m/~jl} narzl}d rZQskowy znaeznie zIl).arnialy
jak n Il!Isorzytnego Seison Grub':li, Claus.
:
.. ,. ./
.
H.nch jaki wykonywajl} rZQski, jest wedtllg zdania badaczy mimowolny, Wycl,orhl} one zns z wielldch kOlllorck, ulo7.onyeh szeregami pod
sk6rkl.t (Asplmlclllllt), kV,rl} przehijaj:}. Zjawisko tocz/}cych sil} kol, kicdy
ustawiolle koli~to rz(,'ski SI} w ruchll, tMlllaezono lIajrozrnaiciej., Nie mog/}e siQ tll wdawac w histOl'yc;l,ne przedstawicnie
rzeczy, poprzestl\:jemy
nl\ ZltZlluczcnill, 7.0 IIparat rZQskowy nie poruszn siQ w ealoBei .w kolo,
1111
i lei nie U1l\ wSf(ld r;l,r,sek bton faluj:}eych siQ, leez zjawisko. obmcajl.wych siQ sp •.ych wyw()!llje rueh sarnych rZQsek, ktOl'e uderznjl} ,na zewllI~tr;l, a przytem "'ygillll,h
si(,' hakowato,
a ie ten ruch 'odbywa siQ
IlItnlzo szybko i oko otrzYllllljll kolejno wrllzellia, pl'zeto tc wl"azcnia
~ptywlljl}c IV jeden ohraz, wywotllj:} zhl(lzcnie ouracnjl}cych
siQ spt'yeh
Iwta.
Rozlllaito
po"tacio
korollY
i spos6b
jcj
urzQsiollia
przedstawiaj:}
fig. fJO-6li
schclIHtt.yc"no rysllllki
.CL
Kannl
pokarlllowy,
Kana t poknrlllnwy
.lest w cnlej grollludzie wrotkow jconostll:inie
zhlldnwallY, porlohnic jak u Brachionus.
Nl\jwiQksZI} rozml\itosc przeost.awilt t.yllw hndolV:t narzl}fln illcia, kt()r-cgo brak zl\wsze sl\mcom,
n 11 kilkn g:tt.un k'lw .lost Oll zlllarnialy
(Dl'ilophnga bneephalus, Balatro
I.'alvus),
Otw(lr gQhowy lc7.Y rZl1.dko IIIt osi eiata (Flosculariadae),
znzwyczl\j
;l,IU\hlizej strony hrznsznf'j luh na lliqj. U namicuionej rodziny ma gQba
ksztalt lejkowaty
i JCBt. hardzo obszernl\, u innyeh wrotkow lejek gl}howy jcst kr6tki, czascllI ZI1.Sniema go wcaln, ta.k 7.e szezQki lei/} tui
za ()lwor'~1Il gQhowYIll i mogl). hyc z niego wysuwnne' na 'zewni}trz.
8zl.'z('g'I!IlI} hlHlowQ lila pr z II cl si 0 n e k Wilhowy u .Ji'loseulnrill. .Jest to
w gl~bi korony przestrzel'l I';jkowata
u gOl'Y z knrezliwym
kolnierzy-
~.
:!
e
e
'182
\tö'l'ATÖRIA
A. WllliRZlllJSKI.
DIa okreslenia tych gMwnych postaci szez~k trudno IV, na8zym jQzyku dollfac odpowicdllich wymzow oddajl}cych trnfnie ich budowQ. Uyloby zrcsztljo rzeCZ~t zbytcCZlll} silic siQ nn ich utwOI'zenie, gdyz nazwy
powyzej Pl'zytOC7.0lIe SI} dia spccyalistow zupdllie zrozumiale.
.W CZQ8ei
kiem u slJodi1 zamkniQtil diafragJIil}, w ktorej siQ znajduje
szparka gQbowa, boczne zas sciany ma.jl} grube faldy. Wzdluz kolnierzyka
sI} UStllwione 'rzQski W porlkowQ, na ktOrej koilcach,
zwr6conych
ku stronie
brzusznej, SIjoone 'dlugie i poruszajl} siQ powolnie.
Takic urzl}dzonie
przcdsionka
tllatwia przytrzymanie'
zdobyezy.
7,a otworem gQbowym
zwiesza siQ do nastQpn~j komory,
t. j. do wola ,elastyczna
rurka,
wykonywajl}ca
rucny, falist.o, za wolem dopiero le?l} szczQki. Podobnl}
budowQ ma takze wstl,;pna cZQsc kanahl
pokarmowego u Stephanoccros
i u Atrochus
tentacllllitllS.
U ostatniego jest wol bardzo obszerny,
rownio jak przedsionek,
tak iz szczQki sljo daleko posllniQte w glljob
szczcgUlowej
we odrQbnych
je przez opisl\nie.
:'.
gatunkow
w tymze dziele.
SzczQki wraz 70miQsninmi poruszajljocymi je i 70 gruczolami,uwaznnymi zn slillianki, stllnowiljo cnloRc, zwanljo nllrzt}dem zucht (Mastax),
kt61''y u kaZdcgo wrotkn wpll\ln od ra.zn IV oko, gdyz s7.cz~ki SI}w ~iq,glym rl1chu. W ygl:yla on jako cialko bl}dz .pocUuznie lub poprzecznie
jajowate b:}dz ('zworoboczne, od tylu zwykle na triy zaokrljoglone platy
rozdzielone jnk u Bl'llehionus. MiQsnie szczQk sl} u niektOrych gatllnkow
pr:j,zkowane i co do cZYllnosci dwojakie, t. j. rozwieraeze 8zczQk rs~is~
kacze OHm. expansores i compressoresl.
OPI'OCZ tych'dw6ch
ruch6w,
wykonywn;j:} szczQki jcszezc ruchy obrotowe.wY8uwaj~
siQ tez'na.przüdi
~o.:
f:~h,a to skutkiem niekierly bardzo zawilego meehanizmu, 8idadajl}cego
siQz blon i listewek elnstycznych.
TQ CZQBC
przewodll pokarmowego, w ktorej siQ znajduje
narz:}d 7.ucin, nazywajlJo badacze wrotkow' rozmaicie:
zolljodkiem zuciowym, gardzielern
lub polykieml).
Jezeli :narzl}d' zueia
nastQPuje tuz po lejku gQbowYl1\, jak zwyldebywa,
wtencZll8 najwlasciwiej mozna mieszcz:j,c~t cZQsc przewodu pokarmowego
nazwac 'polykicm (pharynx) jezeli i=J.Zn.Rpoprzedzajljo przedsionek
i w61 jak u FlosClllarilldae, natene7.as trzeba .il)-I1llzwac zoll}dkiem zuciowym. G 1\ rdzi e 1
(ocsnl'lm~ns) jnRt zwyldn krM,ki i tylko przy znpclnem wyprl;zenill ~wie.
rZQeia widoezn y, cznsem jcdnak dIngi jak u Asplanchna, Synchaeta, Bipnlpus. Nie zawsze tezzllajdujl}
siQ w nim rZQski, brak ich u gatunkow,
polykajl)-cych wiQksze zwierzQta pancerne, jak n. p. Asplanehna.
Zoll}d e k je8t zazwyczaj najwydatniejszl}
eZQBcil}kanahl pokarmowego,
na}
rozmaieiej zabarwion:j, tnk skutkiem rozn~j barwy pokarmow przyjQtych
jakotez. baJ'wika gromadlll}cego siQ w jej Bcianacb. NajczQst8ze barwy
sq, 7.Oltawo-zielona, zielona, brunatna,
czerwonawa.
Sciany jego tworzy
jeden poklnd komorek,
ktol'ych granice albo SI)-wyra~ne, albo te7. za-
typ<Sw:
I. MaIleate
fig. 57. SzczQki zewnQtrzne z dnzymi mlotcczlmmi,
ktciryeh gMwki i trzonki sl} prawle jednakiej dlllgosei, g16wki 5-7 zQbne,
podporki szezQk wewnQtrznych
krotkie, ich l'a.miolla szerokie.
11. Sub in alle a te fig. 58. Glowki mlotcezkow wQ?sze 0 3-5
zl}bkach, tl'zonki sillliej rozwiniQte, kowauelko plytkowate.
Ill. Forcip/\
te fig. (iO. GlOwki mloteczk6w prQcikowate, ostro znkonczone, trzonki dlngie, ramiona kowadellm opatrzone zljobkami. Tell
typ moznaby nazwac "s z c 70YP e 0 wa te s zc z Qk i", odmiellnljo ich fOl'mQ
przedstawitt tig. 2R.
IV: Incudate'fig.
lek silne,' z krawQdzil)mloteczki zmarniale w
V. Uncinate
tig.
zastQpowalelll
Zwi:}zek pojerlynczych
sldadnikow
s7.czQk ze sobl} i"Sp080b ich
(Izilllanin podezas zucia JOHt w wiehl przypadknch bardzo trudny do zbadnnia. Nie jest on tez przcdstnwiony w 8ehematach skopiowanych z dziela
Hudsona, zarowno jnk w rysunkach
przedstawiajl}eych
cZQsei pyszczko-
tulowia.
N a r z l}d zncia (Mastl\X) odgrywa w systomatyco wrotkow bardzo
waznl} rolQ, dostarCZlt bowiem piQtn stalych, nada:ilJocych siQ do wyroznienia gatunkow, rodzllj6w, rodzin i rZQdow. Sklad jego (jezeli jest doskonaly) jest t/\ki jak u Bmchionus, 1. j. powstaje z szczQk zewnQtrznych i wewnQtrznych,
ktorych blldowQ opisalismy powyzej. Przez przewagQ pierwszych nad drugiemi, przez zanik jedncgo ze sldadnikow tych
dwoeh pil,r \lowstajljo rozmaite formy szczQk, !dore Gosse (I. c.) zestawia
w?
lS)J
(WRO'l'Kl) oAL1CVl,
61 obcQgowllte
(Aspl:mchuR). RRlllionll kOWllIlp.wewnQtl'zlll} ozqbionljo. zewnQtrznljo knblljokowat:},
ksztaleie listewek posrodku mmion.
62. Mloteczki bez trzonkow, gMwka dwuzQbnn, ko-
wadelko slabo rozlViniQte (Stephanoceros).
VI. Ramate
fig. 63. Ramion/\ szeroko rozplaszczone, opatrzonc wynioslemi listewkami, ktorych koilce dzillla:il} jak z:}bki; trzonkciw i podporki brllk. SIj, to lIajpl'ostsze szczQki zlozonc 70dwoch tylko plyt oImt,rzonych faldkami i poruszajl}cych siQ Im sohie (Philodinadac).
VII. Malleo-ramate
lig. 59. Mloteczki z gl6wkami szel'okicmi,
tl'cijzQbnemi, trzonki blaszkowatfl z otwOl'kami, podl'0rki dlugic, eiellkie.
') Grllcz(}fy alinowe po?ykll
tunkuw z ro.lz. Callidinl\,
(Meliccrta).
!~~
R~
r1ot~.l maro znane, Zelinka wyrotnir
ich G u ga-
,a
iM
A.
•
I
I;.1
WllllR:tEJS\{I.
ltO'I'A'j'IlIlI"
(WItOTKI)
'185
GAI,JOYI.
.li.,!
nikle tak;"ii cuty 'prz~"'od pokarmowy twor7.Y syncytinm .• leicli posindn
bndowQ 'konio;'kow~,
natenczas
wnQtrze kom6rek
wypeiniajl} mniejs7.e
lub wiQksze kulki thts7.f'zOWC i ciec7. mbarwionn.
Czyli takie kOlllorki
funkcyonlljl} jnko ehlonl}ec i wyd7.ielnj~ee lHlrzQll7.ia 7.ara7.cm, 0 tem lIin
wiemy nic 7. dotychezasowych
badail. WnQtJ.7.c iol~dka jest z regnly
opatrzone rZQska.mi, u Atrochusjednak
nie widzialem ich weale. Do ioll}dka uchodz,!- zazIV1czl\j od przodu grllc7.oly luh tez SI} poniekl}d jego
przedniemi
narozami..Ich
ksztalt i wielkosc jest bardzo rozna nawet
11 pokrewnych
grup, SI} .bowiem krotkie,
stoikowate,
gruszkowate,
Inb
wydluione
i podzielone ll!l platy (Brachionus, .Pterodina). 'l'akze bndowa
ich nie jest jednaka,
przewainie skladajl} siQ z jasnej, drobnoziarnistej
plazmy, zawicrajl}c~j duze lub male jl}dra w rc\zncj ilosci.
Szc7.egl'Jhl:}
blldowQ ma zol~dek u 'l'riphylus
lacustris, posiada bowiem po kazdej
stronie po 3 wyrostki siepe, u Atrochus 7.as iol~\{lek jest otoczony pbzmatycznym
pierseieniem
w kierUllku dlugosei.
Znaczenie fi7.yologic7.ne
wS7.ystkich narzQdzi, majl}cych wejrzenie podolme jak gruezoly,
a po7.ostajlJ-cych w zwil}zku z ioll}dkiem nie jest dotl}d znane.
Od c7.as()w
Leydiga nazywaj,!- je powszechnie grllczobmi
pnnkrcatyeznymi
Illb zol:}dkowymi, ktoreto na;r,wy nie sI} bynlljmnicj oparte na badaniach fizyologicznych ..
Z wyjl}tkiem rodzajowAsplanchna
i l'araseison,
u kt6rych
zol:}dek jest od tylu zamkniQty, posiadajl} inne wrotki za nim jellzcze jelito,
bl}lli bardzo krotkie, blJ:di dlU7.sze i podzielone wyrainie na dwie cZQsci, t. j. p~cberzastl}, nastQPujl}cl} bezposrednio po 201l}dku i krotszl} rurkowat,!-, t. j. jelita odbytowe;
obie posiadaj,!, rZQski. Ostatnie pr7.yjmuje
PQcherz kurciliwy i j~jow6r1, jest wifie kloak,!" ktl'Jra uchodzi po stronie
g-r7.hietnej' na koneu tlllowia, u form ZLlS stl~le ucz€'pionycb (F1oscularillllae) bliiej glowy. Mclicert/\ ringens !lIoie "'ysnn:}c kloakQ Jll'7.y wyprMnieniach
az pod glowQ, poza bl'zegi swego domku.
Dwie c7.Qsci kanalu pokarl1lowego, nastQpu.hce po zol,!-dkll, t. j.
jelito i kloakn, sI} takze pod wzglQdem r07.w~ju rrHne, pierwsze Powstll;je
z komorek warstwy wewnQtrznej, drllga prz!'z wypnklenie
ektodcrmal,
nl'j wllrstwy.
Cz~sc knrczliwa
kloaki, oml'Jwiona w rozdziale 0 l1l~rzQ'
d7.iach wydzielniczych,
p07.ostaje u niektc\rych
wrotk6w
w bli:7.8zym
l.wi~.zkll z sP"swlJo trawienia, nii wyd7.ielania. Taki zwi~zek da siQ wykazac u Atrochus, w ktl'Jrego kurczliwej cZQsci kloald nnpotyklllcm po-
[l.
Nar;r,~(hia
\\~ydziclniczo
\,..
".;
(Nephridia),;,"iJ';'"
Bmlowa ich jost 11m\(\jCI!nolita n wS1.ystkieb wrot,k6w', I!1ianowi010 skhul,\j:.L si<; 7. k:lnal,'.w, ei:~gnijocych si~ wzdtnz jamy ciala, po obu
stroll:ldl
pr"ewo,l"
pOkal'lllowcgo i z pqt.bei'7.yka kurczliwego,
.lI}CZIY
('ego KiQ z kloalq.
.. .:.'
Kanaly wij:} siq kn;to i nkhllajlJ: w pcwuych odstQPach W PQtle,
twor7.:1c l'lHlwj klQbllszk6w, siqgl\jr,L 7.as 011 pl}cher7.a knrczliwcgo do glowy In h km\c7.ijo si<; wsn'lll jmny eiala (Synchllcta).
Ich swiatlo jest odgranicwne
ostl'cmi lini:nni, sciany za~ llIniej lub wiQccj .grub,e ~worzy
1'1:11.1111\
dl'ohlloziarnista,
zn WiCl':ljijocadrohniutkic
kuleezki tluszczu i wy1':1.';'110
j:yll':l. Kkl:uln. sill "atom z kombl'ek, ktbryeh
grnnice ~ladzl\ si~
tylko " Iliekt{ll'ych gatnll k{,W stwierdzill.
Najohliciej gromadzi;,sifi plaz1111\na pl}tlacb, j:ylra )IHR SI} nnjwyr:ui;niejs;r,e pr7.Y Icjkach migawkowyeh.
Za7.wyezaj hywa tylko po dwa Imnaly, czasem (Asplanehnadae)'po
dwa
7. kaidqj stl'ony, kt,')).c biegnlJ: osobno Illb llJ:c7.ijosift zesoblJ: w pewnych
orlstl)p:Jeh. Nows7.e hadania stwiel'lhily,
ze w glowie te kanaly,g16wne
SI} polt1e7.01l0 7.0 sohlJ: l'0pr1.eeznym
kanalikiem,
a to u Hydatina
senta,
La.cinaria socinlis, Stel'hanoeeros
Eiclthornii,
Apsilus lentiformi,s)
:Atroeltns tcntaeulatns.
U ostatlliego
zHnwlliylem
miguwkowy ru~h 'w kal1l~liku poprzecznym,
taki salIl jak w dw6ch lejkRch na,n~~, ~poc~yw,aj,!-oych. Zal'0wne
wyka11\ dalsw hadania, 1e to polllczenie pni" b~~znych
w okolicy glowy jflSt wir;c~j r07.powszecbnione
w groinaqzie. w~otk6w.
Kanaly
8:1 w catym pr7.obiegll pr7.ytwicrdzone
delikat~erp.i,.w16kienkami do seian eiaIa, do nar7.Qdzi wewllfitrznych jakotez q?'i,kanalu pokannowego
i miQsni.
"
.' !.,.. I,\", ','
Kn7.dy kanal gl6wllY posindn w pewnych odstE}pach ~o~z,~e, kr6~kin I;ul:pdd kS7.talt.n l'lll'ki, Ht.07.ka lub tn~l,ki, w kt6rych wida6 u 7.y"'yeb wrotköw
7..)'wc rnigotanie jakby
plomykuw,
przyczem
cale, te
wyrostki drgll;ilJ:, H wra7. Z nimi i gluwne pnie. Nazywa,my ..1.e.I~J kam i
In i g HW k 0 wy 1Il i (Zittol'f1amrncn, Zitterorgane, Wimpcrtriehter).
Ich liczba
icst ro,;,n!l u pojcdY"lCzyeh gatllnkuw, n. p. 4, 8, 10, 20 (do ,5Q f-eydig
u Aspla.nchlla),
u togo samego gatunku
jednak. ma by6. sta!l},. cosit}
nie 7.gadza 7. mojem doswi:ule7.cniem,
widzialem bowie~::u'.ABpLp~iodonta oka7.y zc zmiclIlI:} liczblJ: lejk6w.
.
,.
.'
Co do budowy II\ik6w istuicjl}, sprzeczne mniemania,
\V
najnowszych dopiero ezasaelt stwienl;r,ono u gatunk6w z rodziny Philodinadael),
karmy.
') J'od.wn, I'rac(\: IL I'lnt.e, Uobor ,lie Hotntorien-l!'IlUnR de8 bottni8chen Meerbusens etc. Zeit. f. w. Zoo\og. B,!. 4,\1 i tnm~e lld, 5H K. Zo1inka, Stndi~n über Rliderthlere !If. str. 21-2;',
,
' ,.
.
l{ozprllwy
mat .. llrz)'r. T.
XXVI,
24
:sr.
1
oc ce' ," ..
_...-"
.._e ...
••
{.,
186
e
I:
187
RO'l'ATORIA (WRO'1'KI) GALIOYl.
A. WI1;iRZEJSKI.
maximum,
co siQ wydaje nieprawdopodobnem.
Natomiast. mozna przyznac temu llutorowi znpelnl} stusznosc co do tego, ze pl}cherz kurczliwy
ze lejki Sl]- tylko ku kanalom
otwarte, na zewnl]-tr1. zas zamkni()tp
plazmatyeznl} ezapeezklh w ktorcj sil} nie da wykn,r,ac jl}dro. Dowewnl}trznej jej powierzchni nczepia sil} nitkll, ?lozonn z kilknl1astu rz()sek,
tworZI}Ca tak zwanl], 'hlonk(} fllluj'\C1J. U dw{,ch g'lLtunk()w z rodz:~jl\
Asplanchlla, t. j. n 'A. amphora
i A. p.'iouonta,
widziano nadto na zewnQtrzllej powierzehni e?apeczki po uwie Ilitki, wykollywajl}ce baruzo energiczne ruehy. 'l'aka liudowa, kll7.c si«:)domysla6, ie lojki powstaly z komorek migawkowych .. Boczne sciany lejkow SI], bardzo cioniutkie i uozwalajl} sledzic ruchy ra'lüjl],coj nitki, kt6ra m07.e byc wst«:)gowatl} Ino
obll}, stosownie do tego, czy swiaUo I~;ka jest walcowate czyli tez szparowatc. Bocznych otwork6w w lejkach, 0 kt6ryeh pisz~t dawlliejsi hadacze, nie stwierrtzili nowsi. Czy lejki SI}u pewnych gatnok6w wl'otk{"v
na koncach otwarte, lub u wszystkich
zamkni~tc, na to pytallie mllszl}
nie ma rozprowadzac
krwi.
.
H. Kr e w.
Jallll} cia..ta wrotkc')w wypelnia ciecz odr.ywcza, oplukujl}ca
narzl}dzia wewn\)trznc, ktllrl} uwazamy zn. krew. 0 wlasnosciach ehemicznych
tej eieczy i jej sldadllikach
morfologicznych
nie wiele wiemy nad to, co
juz przed 40 lat)' 0 Ili~i wiedzilll Leydig'),
t. j. ze zawiera istoty biatkowate i jost juzto bezbarwna, juZto Z6ltawa lub czerwonawa, a zazwye7.aj I'lywa:ilJ: w uiej ciatka mnlutkie, jasne, kt6rych
liczba bywa rozmaita, nadto dl'obnilltkio kllloczki, zarewne lmlki tluszczu. Nowsi badacze stwierdzajlJ,
ze sk/adniki
postaciowe krwi slJ: owalne lub kuliste,
zlllienll~i wielkoRei u teg-o samcgo osobnika,
skladajl} sil} zas z pillzmy
jednorodnp,j i polyskn.i:.t silnic. 'l'nkie cialka widzial n. p. Zelinka u gat.
z I'odzaju Calliuina,
widzialem je takze u Atrochus tentaclilatus
w tej
s:unej postaci, i stwienlzilem,
7.e SI} u mlodych zwierzlj-t liczniejsze.
W bmku nlwzYli i serca krew porusza sil} i miesza za pomocl}
skllrezu cn..tego eia/a, przyczem slu7.Y, jak to zaznaczono
przy opisie
Br:whionnsa, jako sihl, pn}znll do wypychnnia
glowy i n6zld.
C;I,y sil} rozcim'lCza przcz przyjE}cie wody od zewnlJ-trz, jak to przyPllszczal Lcyo.ig (I. c. str. 78), na to nie umiemy dzis jeszcze odpowie-
odpowiedzieo przyszle poszukiwania.
Kanaly wpadajl} bqdz bczposrednio do kloaki (n. p. u Pterortina),
bl}dz do zbiornik6w zwanych pl}ehel'zykami kurczliwymi,
u Iliektorych
zas gat. z rodz. Philodinadae,
tudzier. u Conochilus
volvox i Atroehns
tentaculatus
ll}czq, sil} naprz6d w pieil nieparzysty, kt61'ego sciany mog:}
mice budowl} gruczolowl}, a ten dopiero uchodzi do pQcherzyka knrezliwego lub jak u A. tcntacnlatus
przed Ilim do Idoaki. U tyeh forlll
cz~sc kloaki stala si!} p~eherzykiem
kurczliwym,
co szczeg61nie da sil}
wykazac U ostatniego gatunku, w kt6rego pl}cherzyku widzialem rcsztki
pokarm6w.'"
'
.
Pl}cherzyk
kurczliwy
posiadn delikatnIl siateczk~ z w16kien inil}snych, zres~tl} jego sciany sI} nadel' delikatne. Miewa on rozmiary r07.ne,
niekiedy olbrzymie (AsplancLna)
lub malutkie i albo jest wyraznie od
kloaki oddzielony, tak iz pozornie do niej nie nalezy, albo jest, jak jnz
nndmieniono, tylko przcksztalconl} jej CZQBci'l. U Salpina mneracantha
i eustala pl}cherzyk kurczliwy jest parzysty. Skllrcze PQcherzyka SI}rytmiczne,juzto
:wydatne i cZl}ste, juztez niepozorne i powolne. Co do zadanill jego' fizyologicznego
sl}dzi Dr. L. Cosllloviei '), 9.e zabiera wod«:),
przeptywaj~Cl} llieustannie
przez przew6d poknrmowy,
l\ wypelniwszy
si\) do maximulll napil}cin scian, wypycha jl} nn zewnlj,trz podczas skurczu. To zdanie nie da si~ zgeneralizowa(\, jllk autor slj,dzi, bo u Asplanchnadae jelito jest slepo zakonczone, nie ll}czy si\) wiQc wcale z pQchcrzem kurczliwym,
zresztl} ostatni zltbier!1:jl}c takie
wydzieliny
z kana16w wy~zielniczyeh
mialby si\) napetniac
od razu z dw6ch stron do
dziec nll podstawie
scislejszych
7.
Ladan.
MiQsnie.
Dotychczasowe
badania nie przygotowaly
jeszcze nalezytej podstawy do por6wnawczeg-o przedstawienia
bndowy i ukllldu mit}sui Wl'otk""v; rownie;l; rozwöj ich jest pl'ltwie zllpelnie niczllany,
1'0(1 wzgll}detll histolog-icznym 1'0zrMninmy miQsuie gladkie, zltChowuj:;ce pierwotne
;l,narlliolla knrczliwych
kom6rek i prl}zkowl\ne.
Oz«;sciej wyst\)pnjl} pierwsze, ostatnic znalle Sl\ w kilku rodzajaeh np. 1'0!yartlll'1t, Pedalioll, Scaridinlll,
Pterodina.
Gladkie bywajl~ rozgall}zione,
tworz~l, nawet siatki, istota knrczliwa tworzy w nich warstwl} zewn~trzIll}, zawiera.j:.tcl} w soLie os z drobnoziarnistej
plazmy, kt6ra 8i~ ll}czy
;I,,hdrcm, w'yst()pu,heem na powierzchniQ wt6knl1. Inb tez w niej zanurzoucm.
l'o(lsköl'ne llli()~llie g-llt(lkie SI} wstw~owate, podzielone cZQsto
ezlonkowato
(u ClIlIidillll) i skladlljl}ee sil} z jedncj warstwy delikatnych
wl6kienek.
1) Fr. Lcydig. Ueher elen Ball lind die system. Stellung der Rädcrlhiere. Zeit"ehr.
') W referacie 1'. t ..Ce qn'il faut entendre par .Systeme llquifere, organes segmentaires, excreteurs nephril1ies etc." Congr. internat. de Zoo\. a Moscon 1892. 1 part.
e.
~
i~",
w. hOol.
Bd.
VI.
ll:liJ.t
':;1:~::r!+l!I-k=!ll:!!ICl:!!!d!l!:
-"'.5::::%=,
•.
==.=
.....
-.:..
...
.e-.'7.-."":.!'; .•
••
e.
•'
RR'rA'rOHlA
'A.
188
Pod wzg!Qdem poloienia rozrMniamy
miQ8nie sk6rne i wewnl}trzneo l'iorwsze le:';~ tu:'; poil sk6rlj" llj-czlj, siQ clllkowieie luh c";l}sciowo
z warshvlj, podsk6rni (hyporlermis) i przehiegajl} h1lrlV.r6wJloiegie do osi
eial", bl}dz poprzecznie.W
ostatnim pr7lypadkn t.worzlj- a!bo wl6klll\ spiraine, zll)oczone poprzeczncmi
w16kienkami,
hl}dv. pnsy, pr,.;erwano po
stronie brznsz'nej, 'rak, ntworzony wor skornomiQsny rozeil}ga siQ na cale
cialo lub tylko na jegri' eZQ8c. :Mi~snie wewn~trzne r07lpina,il} siQ pomiltdzy skorl} a 'narzQdzill:mi: wewn~trznemi
wS1'M jamy ciala i tworz:\ Zllzwyezajdwie
gl6wne grur;y, mianowicie przcdni~, i tylnl}. Mi()snie piOl'wszej grllpy naleilJ- do' korouy i gardziela i ukladajl} siQ parami zarowno
jak miQsnie drugiej grllpy, uezepiajl}ce si~ do kloaki lub w nozce.
poll\ezeniu nerwow z miQsniami prawie nie nie wiarlomo; wedlug
dawni~iszyeh badaezy istniejl} nerw)' motoryezne, stykajlj-ce sit,) rozszerzonymi koniuszkami 71 w16knami miQsni, z nowszych Dr. Plate ws pol1lina 0 wzgorkach
T1crwowyeh nn wMknaeh mit,)snyeh 11 Synchnetl1 ..
Hlnvniez nie wiadomo ezy wt<iknn miesni dIngich l,\czlj Sil;l w pQc;r,ki,
U Asplanchna Slj, one wprawdzie wstQgowate i sk.tadajl} sil;l z liczni~js7lyeh w16kienek km'czliwych, oddzielonych
od siehie plazml)o, posiadaj:}
jerlnak tylko jedno j~dro, zatem nie moglJo hyc uwazane za PQczek miQ-
o
sniowy
zto~ony,
PomiQdzy delikat.nemi w16kienkami miQsni wcwnQtrznyeh
a tImnki
ll}eznej nie ma' roiniey
histologicznej,
w ogclle wYI'Mnicnie pomiQ(hy
t:} tkanklj, a kurczliwlj, jcst u wrotk6w jeszcze hardzo nieznaczne.
"0',
,
8. Uklad
nerwowy.
W Bzystkie wrotki posiadajll! nad przelykiem 11l0zg, zloiollY ~ jl}flrzystych, dro1Jnozinrnistych
komol'ek wQ~towych. ler.l}cych na powierzehni i ze srodkowcj istoty wMknistej, Ksztatt jego bywa okl'l}gly, e,.;lVoroboczny iub tr6jkl}tny. Obr~e~ki gardzielow~i nicma, atoli u Discl.ll'us
i Callidina odkryl ]k Zelinka I) wQzel podpl'zclykowy,
ktlll'ego kOlll6rki
majl} tQ sam~ budowl} co kOIl16rki m6zgowo. Z mtl;r,gll wyehodzl} ncrwy
do narzQdzi zmysMw i do tnlowia. U Callidina, gdzie nerwy zostaly
stosunkowo llll:jdoldadniej zbadane przez ZcIink(J (I. C" str. 12 i nast.),
wychodzlJj oue z 7 punktow mozgu, a to jeden do eznjka grzbiet.nego,
po dwa do ryjka z kaidej
strony przedni~j cZQRci mozgu, dwa zas
z tylnej jego powierzchni.
Kazdy z ostatuieh dzieli siQ za.mz po wyjscill z mozgll na d wa pnie, nazwa.ne przez ZcliniHi Ncrvl!s latcr(l.li~
Ri\<1orthiol'o
189
GAI,ICYI.
i N. 1!cnfrali.Q. Pierwszy
r07.dziela siQ na ('ztery 'wfokmi" zaopatrtlj~ce
gMwlJie mi<;Hnic, dl'Ugi' na pi Ql:.~alOpatruj:.teyeh miQsnie poprzeezne, przy
kt/,rych l:}('.~y Sil) Z kondn'kami wl;7Ilowcmi, spoezywajl\COmr' oa tychio
miQsniaeh.
U At.roc1l1ls tentacuhtns
stwierdzilem
nastQPujlj,ce nerwy:
a) ,niel'al'7IYst.y, wyeho(17I:}('.y 71grzhietnej powierzchni mozg'll i udajl~cy~siQ do
('.~l,jka gl'~biet.lJl'go, h) p;lni 11)'7Icdnich'uda.i~eyeh siQ'do kOl'OnYi' c) parQ
tylnych,
kOJ'w7I:}cych sit,) rnnif)j wiQcqj w polowie ,tulowia
wsk6rze,
d) dwa hOt'zne, udaj:.lcc silt do czujk6w'bocznych,'
!',l',i";
J)o narzt,)(hi zmysl<'>w Jlalez~: 1)' oko, 2) czujek ')'lub" dwa: czujki
gr~bietne
(Dorsal an tennen) , 3) dwa c7lujki boczne' (Lateralantennen),
4.) czujki ezolowe (Stirntaster,
St.irnantennell).
" ,.
o k 0 jos!. plamk:} harwika bezposrednio nIl;'mozglllleil)oc~, 'czasem
hywa:j:} dwie plamki lei~ce na pl'zodzie tarczy rZQskowej;czaaem
zas
t.no:y. W ostlltlJim pl'zypadlw lezy jcdnn. nll rn6zg11, dwie na przodzie na
Iwzcgach kOl'oIJY 11. p. A. ].~hhcshOl'Jlii ,l<~osphora,
Notommata' i t.' p.
W y'J.szy stopie!'1 hIH!OWY osi:jga olm, gdy do plamki barwikowej
przyhywa okrl}gle, polyskujlj-ce cialko, rodzaj soczewki, ktorl} posiadll:il} zazwycza:i gatullki 71 parzystellli oczlmmi. U niekt6ryeh
gatllnkow stwierdzollo wif,!ksZI} liczbq barwllych plamek fi-12, atoli nie wszystkie'mogl}
hyc IIwMane za oC7lka i nil) wszt,)dzie stwienlzollo
ich obecnosc 'W t~J
lic;I,hie, w jakiej hyly poclawltllo pl'zez blldoczy. CZQsto mlöde 2wierzQta
miewajlj pl:un ki harwi kowe, kt6re Il starszych zauika.jlj, (Ji'loseularia":
dae) ~).
Czujki
grzbietne.
Jak siQ zdll:je pa.rzyste ezujki grzbietne 81} pierwotnemi narzQdziami zmy~t6w, z kt6ryeh
wytworzyl
siQ','niepal'zysty,
znane S:.J- howinm przyparlki, grlzie ostatni je8t zaopatrzony: nm'wem skladnj:j.cym sit,) z dwcich pui, wychodzl!.Cych psobJlo z mozgu i zlewaj:}cyeh
si<} l!ol'iel'o w dalszYIII prZdlil'gll w jedno wlölmo. K0I1CO nerw6w tych
lIarzt,)r1~i przebijajlj, sl;:<"rkl}i tworz~ l't,)czek delikatnyeh wlosk<>w, sterczl)ol~'yeh wuluo. Otll"orek, z kt/I!'l'go pt,)e~ki wychorlz,}, jest zltzwyczaj otoCWIIY wYllios.tYIII l'ierseienielll sk">l.ki. Zar<jwno parzyste jak i niepal'7.yste eZlljki WZnI)SZl~si\; 11 wielu gatuuk6w pOllad powierzehniQ skol'Y
') ]))"
c'l.aj:icego
2)
In, p. 1t, Ib.
1I1likniqein
<1WlIzllaeZ,lIo,lei Ilzywam
ro~lilll}l\[imoR:t.
Ir zwi,!zkll Z 1'0,t07."lli"lII oka
I'ozo~t".i'}
wyrazlI
tak
.czujok"
Ih:yo1ogicZllC
C'l.Y .1" jnlllY
~ml'e,tllio
g~l>owcj lub cq
nie je~t
zno.ne,
8'l 'l.:tlllkniqto.
niumniej
zamlRst
cznlek,
ozon.
lKall,ziarn:uui
fU~11 Notommatnflne.
Znn. •.
C'l.Y Sifj otwiernj'Jo on zewn~trz
7,wano
hClLtel), m:l~hce pO:-1r:u~,ItIlJi:-:t:h lH.H'kow:\t:} ll1h woreCi'\kOWllt.:}
Wn.PII:l... Lc;i.:} ono I'r1.f:,l oC'l;ldf'lIl Juli zn. nim, nnjwyrn~lliej~1.e
<:~enie idl
') Stu<l.ion ilber
(WnO'rKI)
WIRllZIilJSKT.
wOl'oczki
wnpienne
i Hf} wypernione
190
A.
WJIilRZEJSKJ.
-
W postaci brodawek h~b stozk6w, czasem znacznej WYSOkOBCi(Brachionus, Anllraea,
Lacinularia),
u Philodinlldae
tworzl} dhtgie,
wci~glline
stupki, z kt6rych konca wychodzlj- wloski. Te slul'ki mog!} byc jednolite lub podzielone ,n~ cztony. W sr6d rurki czujka przebiegaj!} delikatne
wMkna mil;sne, ktc\re kurczlj-c sif; WCi~glljl} jej kOlliec wraz z pQczkiem
wlosk6w. Nerw czujkowy I~,czy Sif; wedlug spostrzezellia Zelinki u Callidina symbiotica ze zW!ljem neJ'wu ryjkowego, przez co umozebnione jcst
bezposredllic doprowadzenie
wrazenia od czujka do ryjka J).
Brak czujka g)'zbictnt'go zdaje siQ naleicc do rzadkich wyjl}tkow,
dotychczas zi:>stat stwleJ~dzollY tylko u Conochilus volvox.
Czujkiboczne
SI} pod wzglQdem budowy podobnc do grzbietnich,
ale majl} inne poto?enie, SlJobowiem dal~i posuni,)te ku tytowi cinla, znzwyczaj przebijajl} sk6rkQ w dru~16j trzeeil'j jcgo dtugosei, a to b!}dz
po stronie grzbietnAj (jak uNotops
Brachionus) b!}df. po brzusznej (Melicerta) bl\d1. tez pOmil)dzy obiema. C",asem Sl} posuniQte blizej gtowy,
cznsem ku koncowi ciata (Polyarthra)
11 Pterodilla
zas lezl} w rowllcj
linii z eznjkiem
gr:lbietllym.
Wyjlj,tkowo zlewa.iljo si~ w jeden (Copeus
eaudatus) lub wznoszl} siQ znacznie ponad powierzchnif; ciata (Copeus
spicatus),' brak, ich zns gatnllkomz
rodziny Philodinadae i Seisonidae.
Czujki
czolowe
SlJote, ktore le?!} wsrod kM rZQskowych. Do nich
zaliczamy sztywne wloski lub ich Pf;czki spojone ze soblj- w gl'ubsze
szczeciny dotykowe,
tudzie? pQczki delikRtnych
rZQsck nicdrg-n.i1}cych
lub bardzo wolno poruszajl}cych
si!;, a oRadzonych na wynioslosciach
kopulkowatych,
wnleowatych (Polyarthra),
czopkowatych (Synchaeta, Co1l0chilIlS). Nalezl} tu takie wy~ostki palcowatc
lub maczugowate
c"'yli
macki (Bipnlpus, Mastigocerca).
Co do zadania fizyologicznego Sl\ czujki
czotowe prawdopodobllie
narzQdziami dotyku, wQchu i smaku.
U. Na r z
I}
d
r
0
z rod
c z y sam
i c z y.
W rotki Sl\ ptci l'ozdziclllej, 11 wiclu jcclllnk gatullk6w nie odkl'yto
(Iotl.td samcow lllbo sZlIkano ich tl'oskliwie w r()~nych poraeh roku.
Tc
g-atullki rozracizajl} siQ zn tem partenogcnctycznie.
') Ryjek jest to zwqzony prz(ld ciala, opatr7.ony na k"i,cu rzqskami zywo ,ll'g"a R,lnzy 7.& nnl'zqilzie
ruchn i cZl1cia zarazem" .Jest tu narz!]dzie wlnaciwe fnclzlnie Philooinndae.
.Jego wtlc;trze pozot"tn,jc w z\Vi:p~kll z .iam~ cin.fn., otworH na l<OI'IClt
niemn.
~dany 81} zanp:ltrzone
Hli~~ninmi pod,tuznYllli
i l'0pl'r.ocznymi, 11 n:u~:tdy zna..i~
(I(ljo siq zwuj P"7.0Stni=!cy w 7.lVi'!7.ku7. nH\7.gicm i c7.11jld('1!1
gr7.bietnym, ],\u}.o hy'~,IVYs(llliqty i wei~glliqty w einfo, podezns pelznnin wysllwa siq 7.nwsze na pl'7.ud i dutyka
-
IW'I'A'I'oiUA (wno'I'K))
191
OALICYI.
NarzQdzia l'ozrodeze Ramic)' sI} prostej budowy -i sktlld/l:iljo'siQ"z .hinika, Imb}ccg'o po stl'Ollil~ hl'''-llsznej po sl'odku ciala lub lIiecl) na hok
wysuniQtego, i z jnjowodll fllnkcyonujl}Cego u 7.ywororlnych jako maciCI1, a IIdlOdzl\(~ego do kloaki.
.J:~illik jest okr!}gly Illh ptaski, ksztahu
wrzccionowntf'go,
cz worohoo'''-IIego , nel'kowatego
lub tez wstQg'owaty,
kszt:U'tll podkowinstego
(Asplnllchnll Asplanchnopus,
Kotops). 0 ile z dotycheZl1.Rowych had:u'1 wiadolllo, mo7.C byc jnjnik
nip,parzysty,
co jest
pmwie J'('gull}, wyjl}tkowo zns jcst parzysty (Philodinadlle) 1).
Jnz Leydig spostrzcg'l (w r. 1855), ze jajnik wrotkow skladasiQ
z dWrlch cZQsci: z mni,jszcj
wyt.warzll:iljoc~j komorki jl1jowe i z' wi~ksz~j,
dostarcznjl}cej materyatll
od7.ywczego. Najnowsze badania wykazaly,
ze
grncml rozrodczy
samiey jest prawie u wszystkich
wrotkow ~Jo7.ony'
z wlasciwego jn.jnika i z zMtnika.
Jajnik jest zaws",e' W stos'lnku
do
Mttnilm mnty, le~y jn:Ho Ha jeg-o przodzie, jU7. od tylu, juz "\I:'iboku,
lt dlatego trndno go widziec, ho jost pr7.ez niego 7.nkryty.'" Nie' znllloziono dotl\d tych dw('.eh skl:ulnikow w rodzinie 'morskich wrotk6w Scisonidaej nie znallJ7.lcrn ich takie n Atrochus tentaculatus
i sl}dz~ ze 'takich wy.j:}tk()w znajdzie sir; wiQcej. Co do budowy iczynnosci
tyeh
dwoch cZQsci narzQdzi rozrodczych
mamy jeszcze bardzo mato spostrze7.eJI, dIa togo bylohy przcdwczcsllcm
uog61nianie kilkn dokladniej 'znanyclt faktow. I{r)wniez przedwczesnem
jest twierdzenie, ze liczba jl}der
w 7.6ttniku jest stall} i wynosi 8. Ostatili sktada siQ z jednor?dnej istoty
plazmatycznej,
w ktoroj 1c7.1\dnie, jnsne j!}dra z jl}derkami. Bywa zas
najczQsciej hezbarwny,
czasem jednak
ziarcnka' liczne" t6ttkowo
nadn,;!} mu barw~ sznrl}, nndto krople 1.luszc",u, kt6ro siQ cz~sto'w nim
znnjdll.iIJ< miewaj:} lHtrwQ zoltawo-czerWOnaWI}, u Bipalpus' ,,~sicnl,osils ma
Z6ttko bann,) fiotkoWI}. Jll:jllik razem z Mltnikiem
jest otoczony' deliImt.nljo hlonk:} szklist.l}, zawir~l'fl:jl}er.tj:}drn, dalszym jej ciljogiem jest jajow6d, nickicdy wym1.ny, cznsmll znstl}piony tylko sznureczkiom,
uczepinjl\cym RiQ kloaki, lccz niümajl}cym swiatla. W braku jajowodu mUSZ1}
siQ mtode przer1zicl'ac przcz kloakQ i ranic j!}, co w istocic spostrzczono
(Rotifcr vnlgal'is), t.ak sl\mo gr1y jaja przy silnym skllrCZIl eiala zost~j:}
wypchni<;t.c na zewnr.ttrz, mnSZ1}11l'7.cbiesciany kloaki.
Zdaje sir; 'iz' rana
goi siQ szybko, gdyz matka nie Ilmiera po porodzic lub zniosieniu jaj.
'i'
,<
j:!.cemi,
podloZa.
') Nn tej podstnwio ,17.icli DI', Plnto wrotki Da dwio grupy: Monogononta z' jednym jnjnikicm i 7. injowo,lem i Digononta z dwoma jnjniknmi hez jnjowodll lub z nim.
Die Rit<1erthiere IV d7.iole: Die 'f 11iel' l1nd I'(fnnzenwelt des HII88wa•• er8 herau8g. von
Dr. Olto Zaohnria8 I 1Id,
.-
e
A. WIF,It7.l;ljst<I.
192
Obccnosc' Inb '1.anik i~ioworln
stwie1'rl7.ono n gntnn kow t~i samej 1'od7.iny
(n. p. tl Philodinndae) .
•Jaja 'w1'otkbw sI). t1'ojnkio: 0 cicnki('j skOI'Il)lce, z ktorydl
IQglIl).
si!} snmicc, 0 tnkifij smuej, 7. ktbrych si!} l~gnlJ: snmce i 0 gl'lIh~j skorupce., opntrzonej wloskami,
sqczkltmi,
kol('.nmi, plytkallli,
faldkmni
i t. d~,przeznacl':one
.do pl'7.etrwnnin niekorzystnych
wa1'unkbw,
czyli
tak 7.wnne jllja zimo,we. Nnzwn ta jerlnnk jost niewlasciwa,
bo te jnja
bywajlJo tei sklarlane wIeeie,
dia zabezpieczellia orl wysclmi~cilt; Lic7.ba
j:~j 'zimowyeh,
wyprodllkowanych
przez tego samego osobnilol jo,t
7.aWS7.emniejszn, ßnlzeli li('.7.ba jaj lotnich ('.zyli cicnkoskorupnyeh.
\)0
rozwoju pierwbzych pot1'zeba te? znac7.nie cHniszego czasn, zloZonp, n. p.
na wiosn~ rozwijah siQ, werUng Balbianicgo, rlopic1'o w pr7.ysdej wiosnie;
nie jest to jcdnak regllltjo, bo' Plate wychownl zal'odki 7. jaj grubosknrllpnyohHydatina
senta w Cil}gll 18-21 dlli.
Wedlug zdania niektc'u'ych 1Iu<1n.rw.y,nsobniki samie SI} tl'ojnkio.
stosownie do trzech grtllnktlw jllj .. Jcdllo niol':dohw rIo 7.tlplorlniollia wytwa1'zajlJo jll:ia partenogonctyczne,
drugie, 7.rlolno r\o 7.aplorlniollia, wydajl~
jnjn zimowe, -jez"li zostanl} 7.aplodnione,
hez l':/1.l'lorlnienia l':lIA1.11'01"7.:),
tylko jaja, , z kt.lil'yclJ sit; Ir;gntjosamco (lJydatinf\ sonl,a, wcdtug r1oAwilL,lCZOIl l\fllIlPllSll. Compt.
lemlus
t. aXT.
1890).
10. Samee.
()g,?~remz,namieniem
samc6w. jest 0 wiele prostsza ich lllllluwa,
ni7. sal'1ifL .~ych '. slLmyoh glltlloktlw I znacznie mniejszc rozmiu.1'Y ciala
i odmil1rn.';\ Jl:ostac., Przedstawiaj/}. qne uizsl':Y stopieJl 1'ozwojll 1'odowego,
w pieN?ry.~,~';~a~ wzglE}daoh. ~~.arl1ienie budowy.
'l'ylko 11 mo1'skieh
Seisouida~. pOf!iadaja samce j samice 1"6wnomicI'I1a budowr; i SI\ tak samu
liczne,'. u")ljodqwych zas ~amce';naleZI} du rZlldko~ei i wystt;pnjl} zawsm
.w moiejszej liczbic osobuiktlw niz samice.
Na pl'zeszlo 400 gatunkow
w1'otk6w dottjod opisanych, znane SI.L
sall1ce zaledwie kilklldziesi!}cill.
Uproszczenie
ich budowy ubjawia sit;
w nastQPlljl}cJ'ch wlasciwoscinch.'
Sk61'a ich jest zawsze delikatnif\jsza
nawet 11 gatllnkbw,
ktr\l'yeh
snmice maj~ pancerze, wyjl}tek stanoWil} snmce l'od7.:~iuEuchlanis, ktbl'e
stjo r6wnie? okryte pallcerzem jak samice. Narzl}u 1'7.rtskowy jest prostszoj
bndowy, jego powierzchnia czolowa koplllowata
i z wyjtjotkiem Hydatinn
senta bez zaglrtbienia
lejkowatego,
pl'zedstllwill:il}cego resztl.l zaniklego
gE}bowego.
Kannl
poknrmowy
jost pows~echni() zmal'ninly,
rbwnid
szczl.lk; zamiast jolita, nnpotyka siE}jako 1'esl':tkr; tylko sznuroczok
;193
JW'I'A'I'OHIA
(WJt(),fKI)OALIOYf.
otworu
1Imk
z sze-
r"giem kOln{)l'ok Inh 1'1lI'kr,\z 7.i/1.rnllmi eiemncrni,
zap'owne' wll1iiennemi.
Narl':r}dl':ia wlysl/,,\' S:~ ~nA " tyln Pl'ostS7.0, i7. wloski rlot.ykrllve nio Sltll\,injl} sir} n/1. w7.g<lr\{;Ic11kOl'ollY, 11.11 i te? II:l I"nrkaeh, jllk u ödpowiednich
slUnie. Zm'ysl'y SI} 11llle7.'yeie wykS7.t.llteoIlC, I'bwnic7. miqAnie. Nar7.l}d wy.
d7.iolnie7.'y hYWll C7.llscm rloskonnly,
C7.11Semhrnk pqeherzylm
ku1'czliwogo. Nnl'zl}d 1'07.l'orlc7.,Ysklnrlll siq z g1'us7.kowatego woreczka
nasiennego, kt/'1'ego sl':yjka ot.I'7.'yllH~iewU)lma kUl'ezliwe i 7.mnienia si9 w na1'7.r},l7.iekO\'lIiac,Yjn", lI'ysllwnhlC, le7.l}ee po stl'onie 1!1'7.hictow~j (ßl'llchionus,
Hyrln.tinll), 11 nickt<'lrydl gllt.lln k<lw hrak pl'lJoeia; jego 7.ndanic pl'zr;jmuje
7.wl)7.on'y koniec ciab (Conochilns,
Polya1'tlll'n, AllI1raea).
Plemniki SI}
rllehomo, POSillrll~jl}nllb1'l':lIlillll} gMwkr; i ogonek z flllujl}cl}blonkl} (Hyrl.
snlltn), 7.l'cszttjo SI}jp,s7.ew II1lllo 7.hnrlnnc pod wzgI~dcm 'morfologic7.llym.
Zywot samc6w jest hardzo lubtld, t1'wn 7.aledwie 2:':-3: drii, gdy?
IHirll.Wpo7.lll1.wione lllwnvorlll poknrmowcgo,
nie mogl} siQ orl7.ywinc. Za1'1or1niollie orlh'ywn si(} 1'1'7."7.Idollk!}, WC(llllg jcdnllk sposttl7.e7.enMaupasn
(I. e.) 11 l.Iy(1atinll sCllln jost. tylko wtenczas skutcc7.ne!, je?eli samicn,
lIin 7.ne7.l)ta 7.llOsic jl~j. ])1'. Plntc spost.l'7.og1 11 togo sam~go, 'gatnnk'l,
7.C
salllee, lIezepiws7.'y sir} grlziokolwiekhl}rlf. nn cielo samicy, zllplndniajl} jl}.
Widl':inl howiclII tn? pod skbrkl} kllpki Spel'mllt.ozoo\V, kt6re 'jednak po
llpl,Ywio 24, gnrl7.in nlegnly 1'ozklnrlowi.
Pud wzglQdem' biologicznym
s:unce SI.Ljes7.c7.e znnadto malo zn:me,
co si~ tMlI1aczy ieh rzadkoscil}
i nnd7.wycznjnl} chY7.oscil)- rucMw, nierlo7.wnlll;jl}el} spost1"zegac ich zacho••
W:LIlI:tSIO
~ll ol'
7.ycl:l..
1)otychczlls nie7.nanc slJosamce w calej rodzinie Philodinadae.
11. Rozr6d
i rozw6j
..
,,:; (,.,,},) ... ,
:1"'.'
Wl'otki rOZlllnll7.lIj:} siq 7.lt pomoe/} jaj,
ktore bYW/l:jljo8kladano
blYl7. lIn I'oslinllch,
bl}d:o\do wody, w ktbrej swobodnie siq unosz/} (Bipalplls vesicllloslls), luh noszl} je samicc nn km'lCu tlllowia az do zupelnego w'ykszt.alecnin siq 1ll1ndych. 0 rb?nicy pomi~d7.Y jajami cienkoskoI'upnemi (7.wanemi jaj:tlni lotnicmi) i g1'llboskorllpnemi
(zwanemi 7.imowemi), ktr\l'c moznahy nn7.wnc wytrzymalemi,
hyla jU7. powyzej mOWa
(nnJ'l':l}rl 1'oz1'odc7.Y), Wytwlmmnie
tych dw6ch gatllnk6w
jaj nie stoi
w zwii}7.kn 7. znplodnieniem,
jak 10 dnwniej ut.1'zymywano, rownic? nie
Illlljl} nn nie wplywll pory 1'01w, wedillg kilim bowiem spostrze7.en (kt61'o
wlnslIemi stwie1'r17.i(\ mog'l}) orlhYlVa siQ 0 Jm7.dym c7.asic wspMczeAnio.
I tak stwie1'dzilem na g'lItnnknch 7. rodzaju Asplnnchna, ze r6wnoczcsnio
IQgnl} sit< mtor1o IV ioh Wllqtl'7.11 i wytwarzaj:} jll:ja wytrzymale.
Roaprawy mat.-puJr.
T. XXVI.
25
194
A. WIEltZEjSltt.
-
,.,."' •••.. ".,.''', •. ".,., •••'.{ •. f''',;;l~~>ol.~I'"'1<
.e,
~
~
ROTA'rORlA
(wno'l.'lb)
GAUOYI.
1%
"
U wieln wrotkovy rozwija si~ jajo wewnl}trz eiala matki,. a to
hlj.dz w jajowodzie, lub tez w .ie~o hraku w jamie ciatit. W ostatnim
lwzypadku m~ode przebUa w czasie porodu kloakE-;matki (Philodinadae).
Poniewaz tylko u maJ'ej liczby gatunk6w poznano samce, nalezy
przyjl}C, ze wrotki rozradzajl} siE-{plciowo i partenogenetycznie, u gatunkow posiadajl}cych samce , partenogenetyczny rozrod idzie naprzemian
z plciowym.
lIrUode wy!l;g~e z jaj Iub w lonie matki sl} zwykle zupelnie podohne do rodzic6w,' u niekto1'ych gatunk6w odbywa siE-{
jednak przeobrazenie I jakkolwiek'. bardzo nieznaczne. Mianowicie znane jest w 1'0dzinie Flosculariadae, gdzie m~ode nie majlJokorony ksztaltu dorosJ'ycb,
lecz wieniec rZE-{sekna przodzie ciala, w ktorego miejscu powstajl} phltki
korony (Flosc.mlnria, Atrocbus, Stepbanoceros), mlode ma:il}tez oczka
kt6re p6zniej zaniklljlJo.WedJ'ug Eh1'enberga, nie majl} mlode gat. 'l'1'iart.hra longiseta szczecinowatych wio~eJ'ek, lecz otrzymujlJo je dopiero
p6zniej. Z tych przykllld6w wynika, ze przeobrazenie ,odnosi siE-{tylko
do pewnych narzE-{dzi,zresztl} jest ono jeszcze za ma~o zbadane.
Rozwoj zarodkowy jest jeszcze za ma~o znany, aby go m07.na by~o
ujl}c W ogo)ny obraz. W podrEJc:/lnikach embl'yoJogii 1'ozw6j wrotk6w
jest hard.zo pohiezllie traktowany, najg16wlli~jsze zss fakta rozwojowe,
podawane przez r6inych badaczy, sI} ze sobl} sprzeczne, Do na:jlepiej
dotychczas znanych gatunk6w pod wzglQdem 1'ozwoju naleil}: Brachionus nrceolaris (Salenski), Eosphora digitata (Tessin), Rotifer vulgaris
(Zacharia!l), Callidina rQ.ssepla i l\'Ielieerta ringens (Zelinka), Pedalion
mirum (Barrois).
Najwainiejszl\ zas z nowszych prac embryologicznych, tyczl}cych
siQ wrotkow, jest Dm C. Zelinki "Studien !iher Räderthiere IH. Zeit.
f. wiss. Zoo!. Bd. 53, w kt6rej sI} dyskutowane wyniki hadali popr7.cdnich autor6w.
'i
,l
}
Co do pol'>ytu, to w1'otki niei sI} vvcale pfzywi~zan'e do' pe'Wnyeh
wnrllnkcSw, te same bowiem gatunki zyjl} zareSwnona ttl'orzujaft f W worlach s~odldch, w pMsolankacb: i w solankach, mallt za~ jest liczba
wrotk6w (olw~o'30), uwa7.nnyeh za wY~l}c1.niemorskie, a kto wie, czyli
)10 dokJ'adniejs7.yr~h badaniach fiwny slodkow'odn~j nie oka:te' si~, ie
i 7. tyeh ZMc7.nll czqsc zyje 1'1' wodach s~odki'ch. Gatt'tnld W'6d'sfotlkich
przebywajl} z1t1'6wn'0w worTach P'fYJ'H}Cychjllkote:/i stöjl}eyC'h, w jeziorach, stawaeh, sllc17.awkacfl,\v grotach, st.udniach, w zr6dla:ch sra:tczlinych, nawet w nlljrlrohniejs7.ych kalll7.ach i rowacli, w ogo'te w zhiornikllCh wody dcszczowC'jwysyehaj:}cych peryodyc'znie. Wr:isnie zas w tycli.
)Io1.ornie niekorzystnyeh warunkacl1' byttt rOimnazn:j~' si~ batdio s11nie, nickied'y do fego stopnia I ze woda: przybierä koror' tnfeczni rub
inny, stosownie do bllrw,Y zwierzQcia, a I'mHiny w nie} si~ zMjdujl}ce
wygll}ditj:.ljakby powlcczonc pl'esninmi. .JcRzcze Imrdziej tu:l'erza'j~cym
jest fakt, 7.e pewnc gatunki zy,fl}w rynnach dach6w, Wo wyZlobienia:eh
na glaznch, w meInt na drze\V'aeh i' dll:ehn:ch. W tyef! bowietn tniejsc'll:ch
pohytu S~tnarazone na peryodyczne wysycha:nie, na dokuczliwy' skwar
sloneczny, a: mimo to nllpotyka sir; \'9' t.ych \varunkach wrog'ich :/iydu
lic7.nc oka7.y gat.unk6w 7.rOc1Zl\jllPhllodinadae, kieSre po zwilien:ii.twodl}
,loszczow~, wracn:b na jakis ezaS do ~ycia, przyjmujl} pokarm dop6ki
rnah wilgoc, a 7.apadllj:}w letllrg, gdy na:st.qpttje linsza.
Z, tqj obojQtnosci wrotkow na. j/lJkosc wody i z moznQsci ooohorlzcnia si~ e7.asowego bez niej wynika latwose przenoszenia sil,)z miejsca
na miejsce. Zaniwno wyschniQte eale zwierzqta, jakotei ich jaja trwa~e
11I0;;'0wiatr pl'zenosic w rlalekio 8t1'ony. Tem siE-{domaczy zja;wisko, ze
nieraz pojawiajl} siE-{pewne gatunki w takich miejscowosciach,. w ktoryeh lligrly ich przcr1tom llie sJlOt.kano,' rowniez i to, zo pewne gatunki
zyj:} w wysoko poloiollyeh j07.iomch, niell}cz:}cych sil,) z wodami nizin
Inb \V IIIchn, na w.Ysokich gorach, slowem, granice rozsiedlenia wrotk6w SI}bnrd7.0 s7.el'okic, NlljJiczniqj )Irzehyw8:j~ wrotki w wodach zn.
l'oslyeh luh 7.awicrajl}eych wiele clrobnych worlorostow, te ostatnie, majl}Ce nickil'rly barwQ g'l'oehowq; wpy, SI}uillbionemi miejseami pobytu
I'OWllYCIrgatllnk6w jak: Notops cIavulatus, Hyr1atina senta , Triarthra
longiseta , niekt{)rych g:tt:llllk6w z rorlzaju: Braehionus, Anuraea, Philodinia, l{otife1', "V okolicy 7,fl,BKrakowa rlostarczaly Ilajbogatszyeh zdohye7..Ymale 8tawlü ws1'6rl miasta i jeziol'ka wsr6cl p6l". tudziez staw
7.arosly na D"hnikach, kt.t\ry lligdy nie by! ealkiclll Spllszczany. Nato.
miast w wodach eZYHt.ychi gl,;bokich ;;,yj:~ tylko pewne' gatunki i to
krociami, t:lk H. p. w Taf.radl roprozlJntlljo Asp!. pl'iodouta nielllaI We
D, Biologia.
Dotychczasowe wiadolllosci 0 iyciu wrotk6w skladajl} siQ 7. lu7.nych spostrzezen, poczynionych przewaznic okoliczlJosciowo, a zalcdwic
kilka gatnnkow hadano szczegOJ'owoi z pewnym planem. SpoSt1'7.ezenin
nad sposohern zycia wrotk6w w naturze utrndni8:il} drohne ich kszta1ty,
jakotez niemniej peryodyczne ich pojawianie si~, skutkiem czego nie
m07.na miee materyalll podostatkiem w ka:hlym czasie. Niewszystkie
zas dadzl} 8i~ chowac w akwaryach; przeciwnie, znaczna ich liczba ginie w takiej hodowli w kr6tkim czasie. Zresztl} pod tym wzglQclembrak
jeszeze dpswiadczmi.
'. ~
196
A. WIERZBJSItI.
--
wszystkich stawaeh gl9~nl\ faun~ wrotkow, w niekt6rych niema opr6er.
togo gntunku iadnogo iunego.
Rzocz bardzo szczeg6lna, ie te same gntllTlki, kt6re zamioszkujlJ<
wielkie jeziora i zali(:zajlJ-si~ do form pell1gieznych napotyka siQ tak:i.e
w najmniejszyoh zhiornikach worly.
Pokarm wrotk6w stanowil} drobne organizmy lub okruchy rotilin
i zwierzl}t, niekt6re sI}wyll}cr.nieroslillozerne, inne mil,)soierne. Ostntnic
hywajq, bardzo iarloezne, wich ioll}dkacll spotyka si~ pelno zwierz:}tok
czasem nawet wiE;kszyclI, jak n. p. skorupiaki, po7.eraj:}siQ takr.e nawZlljem (Asplanohna):, SI} pOlllil)dzy wrotkami tllkze pasorzyty roSlill
i zwierzl.!-t. Do pierwszych nalezy Notommata Werneokii, iywil}0Y sil)
plazml} wodorostu Vaueheria, na kt6rym wytwarza naroscie, podobnie
jak galas6wki na d~bie, do drugich caly szereg morskich jak Discopus
synaptae, cala rodzina Seisonidae na skorupiakach, Balatro calvus i Drilopliaga bucephalus nll pierscienicach, Albertia intrusor i naydis w jamie
ciala NnYs proboscidea. Organizallya pasorzyt6w wlasciwyoh Jest zmarniala; naleiy od nich wyr6inie formy symbiotyczno, jak Calladina pa.
rasitica, kt6ry siE) tylko uczepia blaszek skrzelowych skorupiak6w
Gammarus pulex i Asollus aquaticus, tak same inno gatunki z togo
rodzaju, kt6ro przebywajl\ w kapturkowatych lisciach roslin z rodz. J llllgermanniaeao, jak w l!'rull:mia, Radula, Lejellnia, dostarezajl}cych im
dogodnego schronienia. Sf\ one poniekl}d na komornem u tyeh roslill,
podobnie jak Proales parnsita I%rb. w wodoroscie Volvox globator. Roslirm
nie doznaje zadnego uS7.czerbkll ze strony swego lokatol"lt, nie jest to
wil)c pasorzytY7.m, lecz komornietwo, nazwane przez badaezy niernicckich nicztipelnie wlnACiwie"Raumparasitismus, Rallmsyrnbiose".
Spos6b poruszania si~ form wolno zyjl}cych jcst w og61e dwojaki:
jet1ne plywajl} 7:I1.pomO(I:}
ltparatll rz<)skowe~(), ohmea,hc siQ przytmn
nkolo wlasnej osi lull zatac7.aj:}c kola, innc pelz:~i:~przew:lillio 8p08Uhem gl}sienic miernikoweow lub pijawek, poma~:~il}esobie n6ikl} i przo.lem ciala ryjkowato wydlll7.onym (Philodin:t<lac).
Kilka gatunk6w, opatrzollych wioselkami, moie plywltc 7.apollloc:}
aparatll rZl}skowego i skakne zapomoel\ wiosdek (Triarthm, Polyarthrn,
I'cdalion). Nickt6re rzncajl} sil} glowl\ w d6l, jak 1.0 czyni:} drohne skorllpiaki. Pr7.y rllchach odgrywa waznl\ roll} n6zka, stuz:j-ca za ster,
a zarazem za kotwic~.
Stale osiadle formy przytwierdzajf\ siQ zwykie do roslin albo pojedynczo, albo grupami, tworz:~c cale kolonie jak Melieerta ringellA, 0 kt6rej domkacll byla powyr.cj mowlt (1I8t<)p() sk(\rw), plywaj:}eo kolon in
tworzy Conochil1l8 Volvox. 1\Hode tych fol'l~ sied7.:}cyehSf\ wolno plywajljoce.
e
t
Ro'rA'fORIA
(WRO'fKI)
197;
GALlOl1'[.
~;
i
l
I
"
J
t
"$,
!'
Zbierajl}e rosliny z r6inych w6d i cbronil}c ,je, od wyschniQcia,
mozn;], zebme duio gatllnk6w na nich osiadlych. Najbardziej uderzajl}"
cern ~jawiskiem zyeiowcm wrotk6w jcst ich wytrwaloBc na nieprzyjazne
warunki bytll i zawieszcnie ezynnosci zywotnych Da dlllgi czas. Co do
pierwszej, doswiadczenia wykazaly, ie w wodzie wytrzymujl},wrotki
eicplotl) 50. C., w parzfl wodnej 80. C, It w suchern, powietrzu nawet
110. C. H6wnie7. wytrzymujll dohrzc nizkio stopnie" pod lodern ,spotykano
CZl,)stozywe wrotki, r6wnici zamroione powoliwracajl}, do, iycia.> We-'
t111lgZciinki znosi Callidinll. symbiotica w stanie zasuszonym ---,20. C.
ZaSUS7.onezwolna, mog:~ po Iatll.ch wl'oeie do iycia. Takl!' anabioz~ stwiert1zil Kerner na CaJlidina po 5-cill latach, Preyer ocenia jl} na 6 lat
i dlll?:ej.
'1'rwanie iycia indywi(illnlll jest bll.rdzo kr6tkie, ogranic7.1t si~ bowiem zaledwie do kilkunastu Jni. Pod tym, wzgl~ciom jednak brak JiC7.ni"js7.ych spostrzeiCl'I.
E. Genealogia.
thj.
K westya pocho<l7.cniltwrotk6w i ich stanowiska w systemio zoologicznym toc",y tlil,) .in?: przcszlo pOl wieku, a jednak dalecy jeszcze
jesteAmy od jej ostatcc,mego rozwilp;ania.
Po l%l'flnbcrgu, ktl\ry uwaial wrotki za wymoczki, wyrobilo sil}
o istocie ieh dw(~iakic zdanic, jedno, wypowiedziane przez Burmeistra,
ze sI} skorupiakami, drllgie podzielane przez wiE)kszose zoolog6w, ze
SI} rohakami. .leszcze w r. 1R55 brollil zdania Burmeistra Leydig
na pot1stawic wlasnyeh, ll. bardzo cennyeh bad an nnd wro~kami, nazywajl\c wrotki "or"'Qsionymi skorllpialmmi" . .Jego wywody nie zYRkaly
sohie jcdnnk uznania wA!'t)(lp6znicjszych badac7.y, kt6rr.y zaliczali wrotki
<10I'obak<lw, lIstll.winj:],e.ie wich systemie nl\ roinych miejscach. Z nowszych sY8ternatyk6w Hlldson i Gosse podziell~jlJow ez~sci zapatrywania
Lcydiga, n\wnid Dl1.clayI) w swyeh wywodaeh tiJogenetycznyeh, kt6re
wil}cej zlHl7.iwiajl}smialoRcil} niz gruntownoseil} pogll}du.
/';e stanowiskn mnhl'yologii porownawc7.ej prr.edstawiajl} sil) stosllllki pokl'cwicilstwa wrutk6w jako nieco rozlcglejsze. Vr. Hatschek doehodzi w sWl!i "Trochophora Theorie" ') do wniosku, ze Trochophora:j
t. j. larwa robakbw, opatrzona podwojnym wicncem rZl)sek jest wsp6lnl}
'r.
'J,
I:
:~;
~-
.,-[
'~
i{
,
r',1.
') W pr:wy Morphol.-phy.iolog.
Beitrilge iur Kenntni •• 'iler Hexartbra
Scbmnrdn. lIudape.t IHHß.
') Lehrhllch ilel' Zoologio. 111. }"ief. 1891.
)loIYl't,era
•
198,
It.
a
wni:nZI'lJsxr.
fOTUllf toJdWl} 'V~z'stKi~h ZygOMunt, d6 1I:t6rych zälicza:
f) 8colecida
(Vermes; oproez Annelida); 2) Artieula:ta (Annelida, Onyehophora, Artftropod:a); 3) 'l'entacutatll. (Molluscoidea
autorum) ; 4) Monnsca. Rotatoria
zbliiaj~ eil;' sw~, l)tidow~. w staufe dojrztdym
n:tjwi~cej do trochophory,
zwtl\a9Jcza'gatünek
Troehosphaer'a
acquatorialis,
w kt6rego organizacyi
zaehowlI,IJ'~
l1a:jlepiej imamiona tej hypotetycznej
formy rodoweJ . .Jest
wi~c rzecz'!-' bard'zo prawdopodobnl},
Sl} syrokrewnione ze wszystkiemi
teMi' zwi~rz~tll'mi, W' kt6rych rozwoj(f wystl;pnje larwa, dll:i'!-casi!} wpro8t
dorowuac z' ttöchophär,!-.'
e
<JI
rf
t
t
ItOTA'rOIUA
(WRO'rlU)
"iiHl
GAUCVf.
knw i skorupitlkow.
111'7.p.warodowe, kt6rych probki spO'tykamy w pracy
Dm Platea ') i Zelinki, nie nadtl;j:} Sil; je8zcze eIo. ~runtownejkryl,ylti.
,
1"
". -q"
(lI. C"'I~;;USYS'l'EMA'l'YCZNA.
ze
'l'ahlica
c10 oznnczania
rodzin.'
1. S tal e 0 s i a dIe
zapolllocl} n6iki,
7.akoilczonej krl}zkowato luh
ezareczkowato
(Rhizo/(t),
zwy kle z domkiem galaretowatym
luh
rurk:} barwy bruMtnej;
czasem kolonie wolno plywaj:}ce; (Cono-
Jakkolwiek
teorya Hatschka
jest z wielu wzglQd6w bardzo po.
nQtnl}, to nie moina jej jeszcze uwaiac za zupelnie uzltsadnionl}. Por6wnanie bowiem doskonalej. l!IUdowy wrotk6w z budowl} trochophory,
jll.kotei odpowiednich stady6w rozwoj~wych r nie wykazuje tego' stopnia
zgodnoBci, jakiego oe7.ekiwac naleiy,
uwaiajl}c wrotki jako zwierzQta
najmniej odbiegle od pratypu rodowego, jakim jest trochophora,
autora
teoryi. Mianowicie nasuwa siQ trudnoBc w wyjasnieniu stosunku wQzla
m6zgowego wrotk6w do plytki nel'Wowe.r na! ciemieniu trochophory, niemniej stosunku WiOllC6w r7.l]skowych wrotk6w do wieilC6w tejie larwy.
"V rozwoJu zll~ \vrotk6w, co prawda, jeszcze malo zlianym, n'ie spotykamy r6wniei' stady6w zupelnie Jlro\l1ologicznych z trochophoTl}, cO wa*niejsza,
brak odpowiednim stadyom paskow mezodermalnych
i charakterystyczrJych
dIa hypotetyeznej
praformy trochophory prakom6relt
mezpdermlllnyeh.
blatego' s~dzi Zelillka (I. c.), m6wi:}c 0 rozwojt~ CalIidina,
ie wrotltistojlJ' nizej', aniieIi laf\'\'Y' pierseienie i mi/}czaTtoVr, opatrzono
paskami
mezodetmy
i ie 8i/} zbliiaj=} do hypotetycznej
praformy tyeh
zwierzl}t zar6wno jak i grup Bryozoa, Brad'tiopoda, Chaetognatha.
chilus, Lacinularia).
°
.'
.
....
. .
2
. 3
Wo In
pI Yw ajl} c c (ploi:ma) luh pe lza.i ~Lc e (Bdelloid.ea) '.
2. KormllL okazaltL z dlngimi
llierueJlOmymi
wloskami:.Jllb,bez
nich. lejek gQhowy srodkowy;
typ szczl}k F'ig. 62.1.
;.; "{"
1. Flosclllariadac.
Korona z r z 9 s k a In i r 11 eh 0 m e mi, lejek g~bowy mimo.srodkowy, typ szczQk Fig. 59.
H. Melicertadae.
il. 'ruMw okryty
ci c 11 k Ij" po d a t n I} s k 6 r k I} bez pancerza (Il-
loncatn) .
'ruMw
okryty
.
szty w ny m
pan cer z e m,
.,....
rozmaitej
4
grllboBci
(Loricata)
11
4.. Na przod7.ie ciala oprocz aparatu rZl}Skowego r y je k orz ~ 8 ion y,
slut=}cy wraz Z llozkl} do pehania'
na sposob
pijawek
(Bdelloidea)
5
Prz6d ciala b e z r yj k a
fi.Narz:}d rZl}skowy 7.loiony 7. dw6ch
przeciwleglych
listyeh
IHercg'Sw
r7.Qsck; typ szczQk Fig. 63.
Z \lo\vagi' z~. na rozw~j n6?ld wl'otkow, i{tc:\m5i~ przCl15tMvia jako
zaltaMllnie', 51J'd7.Li.e 7.' tej 5alllej pmfOl'my co wrotki, mogly sil,) talde
r07.wil11}'Cskorupiaki.
og61nosct stara', 5il; Zdinka pogodzic fakta e111!lI'YOlllgiczl'te' przez, sichie zbadane z teorY~L Hl1.t8ehka W obszernej
<lY8
kusyi,
kt6ra jednak niezupelnie
przekonywa
nieuprzedzonego
dia teJ
(j
p6lko-
IH. Philodinadae.
"V
RZl,)ski nie t w 0 r z Ij, wie 1\ c a, ale 8:} rozsiano na krl}zku od spodu
glowy.
.IV. Adinetadac,
ß. Cinlo' kielis7.kowate,
korona kolista, S7.erS7.anii tul6w, n6ika prQcikowata z je cl 11 Y 1Il paznrkiem
V. Microcodontic1a('.
Cialo inllego kS7.taltu,
notka
z dwoma
pazurkami
lub jej
nie ma
7
7. N6iki niema
8
N6ika jest .
.,
9
teoryi.
Dop6lti badania nad rozwojem wrotk6w
ogrnniczajl} si~ tylko do
kilku form, a badania systematyczne
zostaly takte zaledwie r07.poez()te,
nic moina, naszelll zdaniem, przysfl}pic na 8eryo do roztrzl}sania genealogii wrotk6w. Na razie nie da si!} przewidziec,
C7.y embryologia,
czyli
tei systematy ka. dostarczy
pewniejszych
faktow do ocenienia,. na (his
jeszcze zupclnie niojllsnego, stosllnku
pokrewier'lstwa wrotknw (10 roha-
'-.'
') Die Rotatorien
deR oottnischen
Meerbusens.
Zeitsem.
f. w, Zool.
~;,
[-1
:~
I.~,
..~,(;
.. ..,--,
2ÖÖ
A. "WIJilRZEJ!lltt.
--
e
ItoTA1'OJilA
Cialo przezr~c,zystc, sto:},kowate Inb grllRzkownte, opatrzone po
bokach poni1.cj koron)' dwoma tlll7.erni,orzl}sioncrni
niewcil}galnemi
nszkamij
na glowie zwykle tlwie pal'y(HIlgieh 8zczeci dotykow)'ch (Fig. :)2)
. VII. Syncllltl~btlltw.
Cial? innego ksztaftu,,~cz
uszek poni:f.cj korony
10
10.. CillJo 1'6inego kszWtu,
glowa z przodll rowno scif}ta z Ii c znymi orz.,sionyrni
wzg6rkami
(Fig. 54), n67.ka c7.fon'kowana :Iub tylko poprzecznie pomarszczona, na przc(Hnicnin
cialalub te7. po stronie brzuszn~j' osa(l:1:ona, a wtedy ciafo po, ikryte'zwykledelikatnl} skorupkl} (Bipalpus Fig.' 29-34).
."
IX. Hydatinnllne.
Cialo robakowate, przechodzl\ce Ingodnie w nMkf}, wi e nie e
rz~sko,Wy'
dabo
rozwiniQty,
cZQsto
po bokaclt
kor 0 n y d w a w y s u wal n e n S z k a, oko zwykle jedno
oSlldzone na grzbieeie, na dniym, ciemnym mozgu, lub te7.jedno
lubi,dwa 'oczka, osadzone Da czole; typ szczQk Fig. 60.
X. Notommatndne.
11. N6zkiniema,
pancerz opatrzony od przodu kolcami (z wyj.
An~raea' hypelasma), rl!Qsld korony s k u P ion e z w y k I e 1\11
,t r.2je c,~~,w y d z w i g nie n i ach.
XIX. Anuraen.tlnc.
N 6z k a be z pa zur k 6 w, n a k 0 n cu 0 r z ~ s ion a, lub
p.iem~jej, pa~ccrz od przodu bcz kolcow (Pompholyx)
XVII. Pterodinndac.
N67.ka zakonczona icdnym lub dworna pazurlmrni r6znego ksztaltll
i dlugoaci
12
12.
(WROTKI)
GAndvt.
20t
13. Pancerz jednolity. z przodu z w.v ra z nie 0 d g'r a n i c z 0 n l}
zWl;)zon!} cZEjscil} szyjnl},
glowa opancerzona,
u niekt6rych z pMkolistlJotarcz!} (8tephanops) XJI. Dinocbaridae.
P:mcerzz prwdu R7.Croki,glowa
bez pancerza
.
14
14. NMh (!fuga, zazwyczllj niec7.lonkowana" ale u nasady poprzecznie p0I1111rSZCWnn
(Fig. 49), wci~lgalna cal'kowicie w ciafo, pancerz silny, zwykle od przodu i tyfu opatrzony kolcami; typ
szczQk Fig. 58.
XVIII Brachionidae.
N6zka kr6tka, w y r a z nie c z fon k 0 w a n a
15
15. Pancerz z b 0 k 6 w scianiEjty
16
Pancerz s p las z c z 0 n y 0 d g r z b i e tu, zlozony ze skorupki
grzbietowej i brzllsznej
17
16. Panccrz po stronie
grzbietowej
z br6zdkl},
z przodu i tylu S7.Cl'okootwarty i zwykle po obu koncach opatrzony
kolcami
XIII. Salpinadae.
Pnnecl'7. po stronie grzbictowcj be z b r 6 z d k i, bez kolc6w
nn przodzic, ku t Y f 0 w i m 0 c n 0 z w Ej7.0 n y, pazurki malutkic
XVI. Coluridae.
17. Skorn pki s zer 0 k i e , znaczn~j wiel koaci, delikatne i m a f 0
o d sie b i c 0 cl da Ion c, paznrki dfngie, zwykle szeroIde
XIV. Enchlanidue.
Skorupki mni~js7.ych rozmiar6w, si In i e j s z e, 0 d d z i el 0 ne
p 0 b 0 k ach 0 d sie h i c s zer 0 k i m i g f Q b 0 k i m r 0 wk i c Ill, pazurki dwa, kr6tkie (Fig. 46), Iub jeden dIugi kol- ,
cowaty
XV. Cathypnadae.
R ' CiOlÖ';workowate,., zwykle\ du:},ci przcZroc7.yste, be z j el i t a,
,:},o'fl}dek slepo
7.akOJ'IC7.0nYj szcz«;lki .obc~gow:tte
Fig. 61
VI. AspliulCllJllulae.
Cinlo mllfc, opatr7.onc dfngiemi, rn c horn e m i, s z <: z e ein 0 w [ltemi luh liRtkowlltemi
(l<'ig. :15) wioshmi
,
VTIT. 'l'riart.hral1:w.
Ciafo z s zesc i 0 man ogow atc mi p I'Z)'S a d kam i, opatrzo.
nemi pierzastem) szczecinami (Fig . .j.8). XX. Pedalionic1aI1.
U.
".~,,"".,I."~"""'~~~i!lo<'
I. Ordo Rhizota.
W stallie dojrzafym stnle osia(Ue; 7.yjl}Cezazwyczaj. w dornkacll
galarctowatych; n6;i;lm kur'c7.iiwa lecz niecafkowicic weil}galna w tllf6w,
zmarszeZOlla popr7.emmic i konczl}ca siQ smoczkiclll lub tarczkl\ do przytwienlzania si!} na podloiu.
°
N6zka nie w y r a z n a, 0 d tu I 0 w i a mal 0 0 cl w ~ Z n a,
kikutowata
z cienkimi,ostrymi
pazurkami
lub
bar d z ö d f u g i In k 0 I c e m (Fig. 42); u nasady pazurk6w
zwykle male cierniki; szcz~ki wydfu7.one nie 8 y In e t r y c z n e.
XI. Rattnlidae.
N6zka wyraznie odgraniczona od tnfowia, szczQki symetryczne 13
I. Farn.
Flosculariadae.
Koronll wydntna wycil;)ta w platy, opatrzone na brzegu dlugimi
nieruchornymi wfosklulli; otwor g~bowy srodkowy, otoczony pMkolisto
pojlldYllczym szcregicm rZ«;lsekj szczl}ki zlozone ze sfabych podporek
i silnic rozwilliQtyeh gN>wek lIJ.I'oteczki.w,oll. Fig. 62 (typ ,mdnalc).
It07,l'rlt.wy l""l.-I,r'yr.
'l~
T. XXVI.
26
'
Li. F J
,.
202
du
•• __
-
••••
A. W,lltnZt<1JSKr.
liczny VI-VII I)., .
2. Fl. cornuta, Dobie.
Korona jak u poprzedniego, jednak platek grzbictowy z ruchornym
wyrostkiem rurkowatYID 81epo zakoil\~zonyrn (? organ dotyku), gm:ki
pllltkowe niewzniesione ponad brzeg korony; domek galaretowaty szeroki; dlug. 0,0 mrn. '
DoM: cz~sty w zaroslych stawkach;
osiedla siQ na Myriophyllurn;
okolice Krakowa V-VI.
3. Fl. campau1l1ata, Dobie (Fl. llroho.~cidea Ehrb.).
Korona ksztahu gl~bokiej czarki 0 brzegach wyci~tych w pi<;c
plat6w zaokra,glonych z dlugiemi rz~skami na km'1Cach,grzbietowy platek
najdluzszy, wwyci~ciach rZQski kr6tsze; dlugoBc: 1,3 mm.
W D~bnikach pod Krakowcm dose licznie, gdzieindziej niespotykany.
4. Fl. longiCltmlata,
Hudson.
Korona 0 piQciu platach ostrzej zakonczonych niz u poprzcdniego,
grzbietowy nlljdluzBZY, hoczne najkrbtszc, wszystkie z dlllgirni wloskami; tu16w wycil}gniQty w dlugljo, cieniutkljo nbzkQ, domck rnaczllgowaty;
dlugoBc: 1,0 mm.
Staw w DQbnikach, rzadki VII; zazwyczaj znajduje BiQpo kilka
Okll.z6wrazem, r6znej wiolkoBci i wieku.
O.. FI. mntabilis, ßolton.
Korona z hoku widziana paszczowata, dwuklapowa, klapa grzhietowa szersza i dluzsza z dwoma czerwoncrni oczkami, rZQski kr6tsze
niz u poprzednich, platki korony ruchorne; dlng. 0,3 rnrn.
Podobny do niego jest Fl. calva, ma jednak ptaty bez por6wnania nizsze, a oczka na grzbiecie i FI. edentata, ale ten jest platk6w
korony zupelnie pozbawiony.
Raz tylko znaleziony w DQbnikach VI,
okaz dlllgOBCi0,2 mm.
') Liczby rzymRkie oznacznjq miesiqco, w kt6rych wrntki spostrzegano. Mbwiqc
o I'0jedynczych gatnnknch, lIf.ywnm znWRze rOllznj" mqzkiego, hcz wzglq,lu nn rollzaj
nnzwy laci{18kiej.
~
f'
Illl'l'ATOIUA
\'
{.,
1. Floscularia
Ol'nata, Ehrb.
Korona pi~cioplatkowa, ptateczki tr6jkljotnc z koncami guziczkowatyrni, nastr08zonyrrii dlugirni sztywnyrni, wloskarni niedrgajl}cyrni, platek grzbietowy bei' wyrostka; dlugoBc: O,4-0,H rnrn.
W ogrodzie botanicznyrn i w rnalych stawkach w D~bnikach nie-
e
{,
f.
~
;
(WHOTKI)
GALICYI.
20a
ß. Fl. tl'ilohntll, ,Col1ins.
Tylko trzy klapy na koronie rozdzielone szerokiemi wciQciami, grzbietowa najwiQk~za, wszystkie z dlugimi wloskami tudziei wyci~cia, ktOre
Sl~nadto kr6tko orzQ"ione; tu16w krQpy, domek galaretowaty szeroki;
dlug. do 1,7 mm.
Rzadki w okolicy Krakowa, znaleziony w g~sto zaroslyrn stawku
na ZwierzyilCu pod Krakowem.
7. ]i'l. ulliloha llOV. sp. Fig. 1.
Samica. Korona nizka z jednym tylko platkiem grzhietowym zaokra.glonym, od przodu lekko wy~iQta, z brzegiem kr6tko orzQsionym.
Dlugose 0,45 tnm., z rurklJ. Oll8 mm:
'
Nll:jhlizszy poprzedniego, lecz smuklejszy i mniejszy,jakoby
zdrobniala jego forma. Maj~c do dyspozycyi tylko jeden okaz, nie moglem
zbadae jogo organizacyi. Zdaje si~ bye bardzo rzadkim w okolicy Krakowa.
8. AIISilllS Icntifol'lIIis, Mecznikow.
Korona bloniaBta bez aparatu rZQskowego, workowata, tu16w prawie
kuli~ty, bez n6zki i dOlllku galal'etowatego. DlugoBc' okolo 0,8 mm.
Wolno plywaj~cy. Ban1zo charakterYBtyczna forma, zupelnie niepodoblllt
do poprzednich. Od czasll odkrycia jej przez auto ra I) w okolicy Giessen nicznaleziona przez nikogo, nawet Eekstein badajljoc szczeg610wo
faunQ wrotk6w tej okolicy, nie odszukal tego gatunku.
W naszym krajll ~l11alazlcmgo w trzech miejscowoBciach: w slawku
le8nym w Lubicnill (p()(l Lwowem) i w dwüch stawkach w okoJicy Krakowa.
9. Atl'ochus tcntllclllatus
nov. gen. et sI'. "). Fig. 2-4.
Cilllo hez pllncerzll i hez rzeczywistych czlonk6w, przOd jego lejkowaty, szeroki, otwbr gQhowy otOC:o\Ony
koron~ piQcioplatowlj-; phtty
opatrzone pllstemi, stozkowaterni mackami, wienca rz~skowego brak;
tu16w wrzecionowaty, za nim zamiast nMki odcinek kr6tki, tQPo zakOliczony, wci~gIlIny, Illicszczlj,cy w sobic kloakQ; jest on zawsze ukryty
w futeraliku z mutu; apamt rozrodczy niesymetryczny, mlode rodzl} siQ
zywe; kanal pokarmowy zlo7.ony z wola, po ktürem nastQPuje zoll}dek
7.uciowy, a po nim zoll~dek trnwil}cy z charakterystycznym pierBcieniem
w kierllnku dlugoBci (Fig.2 p.). NajwiQksza dlUgOBCsamicy 1,4111mm;
samce nieznane.
') 0l'is 7IfecznikoWR W Z"itsc1,rift f. w. Z"ol Bd. XVI.
') Obszerny 0l'i. tog" gatllllkn wYRz",1l w Zeitschrift tUr wi8sellschaft.
gie Bd. 55.
Zoolo-
-
e
204
•
A.
WIERZRJSKI.
Szczeg61ny ten wrotek wyrMnia sif,l od wszystkich dot~d znanych
gatunk6w koron!} op"atrzonl} maekami
pustemi zamiast rz~sek.
Tych
rnacek bywa 20 lup 22, a to na platku grzbietowyrn
4, po 3 z bok6w,
a na brzusznyeh
plataeh po 5 lub po 6.
Z wejrzenia
przypornina
raezej robaka
nii wrotka.
Dotychczas
znane sI} tylko dwa gatunki bez wienca rZf,lskowego, t. j. opisany powyzej A. lentiforrn~~ i Aeyclus inquietus
Leidy;
odkryty w Stantteh
Zjednoczonyeh.
Ostatni rna jednak n6zkQ j domek galaretowaty.
W szystkie trzy odbiegaj~ btidowl} i ksztahern
eiala tak dalece od wbsciwyeh
Flosculariadae,
ii tylko z konieeznosei zostaly na razie z niemi zJl}ezone.
Odszukanie Atr. tentaculatus
jest rzeczl} dose irnudn~,
trzeba bowiem przepatrywac
pod lupl} nal~ul,
kt6ry sif,l dostlljo do siatki, cil}gnif,ltej po roslinach wodnych. 1I'1aJo ruchliwe i narnulern pokryte zwierZl}tko wpada dopiero
wtedy w oko, gdy si<; na cll\vilf,l wycil}gnie
i rozpostrze ehllrakterystyeznl}
koronf,l. Inaezej podobne jest do bryJki
mulu, w kt6roj przeswietla
ciernni~jsza
plRmka, t. j. brunatne
wole.
Dziwaezne s~ jego ruchy; weil}gnl}wszy koronf,l w siebie, wysuwa i wsuwa
tylny koniee ciaJa, rnarszezy
call!- sk6rt) Illb tci wyprf,lia sif,l bardzo
silnie, rozwija koronf,l, roztllcza jej platy, bi erze nirni jak (Uoniami przedmioty, zliajdlljl}ee sil;l w poblizu i znowu co fa ealy przod eillla w siebie,
aby w tym stanie dJuzej pozostac. CZQsto wcil}gnl}wszy prz6d i tyl eiaJa
przybiera postac kulistl}.
Ruchy postt)powe sI} nadzwyczllj niedoJQine,
lIskuteczniajl} sif,l przez mozolne skmcanic i wy(Uuianie cia.la, a nigdy
nie widziaJem pelzania na spos6b wrotk6w z rodziny Phitodinadae.,
Prllwdopodobnie
osiedla sit) w naturze stale na jcdnem rniejscu,
zanurzywszy tylny koniee eiala w muJ, powlekajlJ-ey rosliny wodne, Iccz nie
utiaJo mi sif,l wysletlzic sposobu jego osiedlania siQ na roslinaeh,
jak.
kolwiek przepatrywl1.lem ioh \Viele, zebranych
w miejseowosei, w kt6rej
zlowiono okazy.
Dotyohczas
znarn go tylko z jednego
stawll w Df,lbnikaeh pod
Krakowem,
w kt6rym zyje na miejscaeh
plytszych,
zarosJych. I'oslini\
Elotlea canadensis.
Sameow nie znalazlem,
w jcsieni nie mogJem tc;i;
znalezc samic na ich zwyklych stanowiskl1.eh.
10. Stephanoccros Eichhornii, Ehrb.
Korona opatrzona pif,lciorna dlllgierni ramionllmi oblemi, na kOlicach
zaokr~glonemi,
rz!;ski dlugie uRtawione na ramiunl1.eh skosnymi szeregarni w r6wnych odstf,lpach, n6ika z srnoczkiern,
domek galaretowaty.
Dlugosc 1,8 mrn.
Ten hardzo eharakterystyezny
gatllnek odilala sif,l od typll blldowy
rodziny
Flosculariadae
oryginalnie
Zblldowllnl~ koron~,
kt6rej harilzo
."'
IWTATORIA
(WROTKI)
••.•~.• ,.'''''-,._;..~.,'_._.,,~_-
-_
205
HAI.IOYI •
dlugie i oble rarniOJ1!t nndajl} rnu zupeJnie odmienne wejrzenie. Jcgo budowf,l wewnQtI'Zn:.L harlano wiclokrot.nie
tak,
iz nalezy do nll:jlepiej
znanych gatullköw.
W okolicy Krakowa pospolity. V-IX.
H.
Film.
Melicertadae.
Korona pllt"ka clllohrzega,
tylko w rodzaju Meticerta wykrojolla
w eztery platy Fig. rlO; otwur gQbowy rnirnosrodkowy, wieniec I'zf,l~kowy
obiega brzeg korony w dw6ch linillch krzywych nieprzerwanych
,z kt6ryeh wcwnqtrzna
otacza lejek gf,lbowy; szcz~ki z mJoteezk6w i silnyeh
kowadelek zlozollc Fig. MI (l1Ialleorarnate). RZf,lski korony drgajl}ee, wygli\dajl} jak obrac:~il}ee siQ kola, czcm ta rodzina wyrozllia siQ wybitnie.
od poprzcdni~i, kt6rej gatlluki
posiadajl} kOrOll!; z rZf)skami brzeinemi
nieruchomemi.
11. lUelie(~rta I'illgml~,
Schrank.
KOI'olla CZlt'roplatown.,
l'lllty plIl'llmi r{)wno, dwa wi!;ksze i dWll
ITInil:jszo, rozl'0sblrt.c siQgn.h poza ohwod rllrki, ost:ltllil1. wIlI"owltta, duzona z MHllwo hrnlllltnych
klllek,
Beisie ulozollych,
skJadajl}eyeh siQ
7. ga!al'ctowl1.tcj istofy, wyehidnnej
przez wrotkll i z eial obeyrh; czujki
grzbido\\'e
dwa, Rtosllnkowtl kr6tkie. DJugoM: O,R mrn.
Pospolity w malycll stawkaeh nll roslinach, kt6re nalezy po kawac
Ic('.zkll ogl:~dac na s7,kidku zcgarko\Vrlll, Chel}e znalezc ten gatllnek.
12.
IU. tll hico1:u'ia,
Ehrb.
Ksztah korollY porlobny jak u poprzcdniego, wci~cia pJytsze, ezujki
bardzo dlngie, cialo i nozka IJllrtlzo srnllklo, domek galaretowaty
barclzo grllhych Bcianaeh, przewif,lzi.ty; dlugosc 0.3 mrn.
.
RZIVlszy 7.1l1l.<,zllicnii poprzedni,
iyje rowniei w malyeh stawkach
w okolicy Krakowa.
°
13. IU. Jllnus,
Umhon.
Z wcjrzenill po,Jobny clo M. ringrnR, roini .si<;jednak silnern wycif,lcielll korollY od strony grzbietowej.
sknlkiem ezego pJaty grzbietowe s~
eUlIgie, poeleza~ g(ly brZUS1.lh\ zaleel wo ZHWllCZOlle,czujki grzhietowe kr6ciutkie; elolllok 7.loiony z jajowatych
brylck slabo spojonych,
111ozonych
w ukosllych szcregach, ntworzonych z wydzielin 7.wier:r.E;cia;dlugoBC 1,5rnm.
W DQIJIlikach dose pospolity V.
H.. Lillmias ceratophylli,
Hchrank.
Korona z dwoma platarni bocznymi,
wienieo rZl;lskowy podw6jny,
wyrost.k6w rogowyeh IIIt 8k61'7.0 niz~j korony brllk; ezujki bardzo kr6tkic; domek rnrkowaf.y
kn poilstltwi,~ 7.wt)iony, rogowy,
bllrwy bru-
•••
'F"t.
.
P
b
r
•• .,,,
.....
-
e
206
A. WIltRZRJRKI.
nOTATORIA (WROTKI)
GAL10Yt.
201
Kolonie Zl')ZOnCz kilkl' osoonik6w oez udzieillych rurek, lecz 1.11.nllrwnycli w spcl!nej masie galaretowat.ej, uczcpionych stale do podstawy
koilCami nMek; starsze okazy rnajn, barwli züttawl\'
Nalezy do rzadkich wrotk6w, prawdopodobnie trzyma sili ehQtniej
plynl}eyeh w6d ni:i. stojn,eych; w okoliey Krakowa raz tylko spostrzegany w stawie na DQbnikaeh. V.
natnej, pokryty strz~piasto eialami obeemi sillzem ziepioncmi; dlugosc
okoto
1 mm. .
4
W wi~kszyeh sta~;ach 1. czyst~ wod~ pospolity na Cercrtophyllum. VI.
15. Oecist('s ptygura, Ehrb. (Ptygnra
melicerta Ehrb.).
"Korona dwuplatowaj gt~boko wei~ta od grzbietu, w zarysie kolista,
on strony. grz~ietowej .qwa ostre zl\bki, widoczne po sl'i:}gni~ciu korony;
n6tka prosta poprzec1.nie pr~zkowana, dorrtek niereglllarny str1.lipiasty;
ezujki niewidzialne; dlugosc okoto 0,5 mm.
Okazy krajowe mialy zlipetnie taki ksztalt, jaki Ehrenberg przl'dstawia na Fig 1, Tab. 4-3. Zdaje si~byc rzadkim w og6le, gdyz u p6zniejszych autor6w niewspominany. W okolicy Krakowa raz tylko znale1.iony w katuzy pod wsil} Krowodrzl} w matej lie1.bie okaz6w V.
19. Conochilus volvox, Ehro.
Korona podkowiasta prnwie r6wno ucilita,' wieniec r1.~skowy podw6jny od 8trony orzllsznej przerwany; na wynioslosci korony dwa
cZlljki w podstawie 7.C sobl} spojone, opatrzone na koilCaeh p~e1.kami
rzltsek; 6cz dwoje barwy (~zerwon~ji kolonie knliste, wolno. plywajl}ee
zlozone.z osohnik6w dorostych i mlodyeh, zanurzonyeh w galaretowatl}
mnsQ. Srednica kolonii 1,2 mm., dlugosc osobnik6w okolo 0,6 mm,
Bardzo pil;kny i latwy do wyr6znienia gatunek, juz bowiem wolnem okicm mozna spostr1.edz w naezyniu szklanem mate bialawe kulec7.ki, tclcZI}eCsiQ zwolna. Kolonie miewajl} niekiedy do 100 osobnik6w.
Samee mllj:: tylko pojedynczy wieniec rz~gkowy, nad kt6rym sklepi si«:
korona stozkowato, grzbict.owa CZltSCstozka bez r1.~sek, brzus1.na orzQsiona, 2 oczka na nim osad1.o.nc.
Prawie we wszystkich stawach w okoliey Krakowa pospolity, spotykany takze w Kllniowie (obok l>ziedzie), w Wadowicaeh, w 'I'atrach
1.as pospolity tylko w jednym stawic, zwanym 'l'oporowy, na Podolu
w Szwajkowcaeh. V-IX.
16. Oe.? mucicola, Kellieott.
Korona matoeo szcrsza niz tut6w, 1. rllchomemi rz~skami, prawie
kolista; n6ika gladka i dwa do tr1.eeh ra1.Y dtllzsza niz cialo; ponizej
korony malutki zl}bek rogowy ud strony grzbietowej; e1.ujk6w i rurki
brak; dtllgosC 0,2-0,4 mm. Zamieszkuje kolonie glonu Gloiotricha piSlllll,
W kt61'yeh lIywa po kilim 0ltaz6w wraz 1. mlodemi,
opatr7.onemi
fll'zlmmi. Ozy forma pr1.cze mnie badnna odpowiadll w zupelnosci opisanej przez Kellieotta, trudna bylo zadeeydowac w braku oryginalncgo
jego rysunku. Nie mogtem jcj takze zaliczyc do Oe. t'elatus, Gosse, do
kt6rego takte jest podobl)a z ksztaltu korony, leez III1l.0 wiele dluzszl}
nMkli, r6wniez odmiehnl} forllll} jegt Fl. algicola, zamieszkujl}ea ten
sam gatunek glonu. Okoliee Krakowa. V, VI.
20. C. dossnariu8,
Hndson.
Kolonie zlozone 1. jednego tylko osobnika dojrzalego i 1-3 mtodyeh 01'11.1.
kilkll jaj; domki galaretowate 0 wyraznyeh konturaeh, ezujki
po stronie Lrzllsznej poniz(-j korony dlllgie, w 1.nae1.nej eZQsei 1.e sobl}
spojone tylko kOl'ICOwolne, opatrzone r1.l,1skami,oezko jedno; dlugosc
zwierzQcia okolo 0,0 mm.
Jcst to bardzo rZlldki glltnnek, kt6ry tylko raz zlowiono w sta.
WIe Dlioniekim; w Anglii znany tylko 1. jedll'1 miejscowosci, Dr. Imhoff znalazl go w dwoeh jeziorkaeh w Wielkiem Ks. ßadenskiem.
17. Lacinularia
socialis, Ehrb.
I{orona sercowata, nkosna w1.g!~tlem eiata, 7. gt~bokl} zatokl} Oll
stJ'ony br1.usznej, ciElto i n6:i.ka smukte; twnr:r.y kolonie lie1.ne, 7.ltnurzone w masie galaretowatl'j przyklejonej do r081in, dlugosc okaz6w
okolo 2 mm.
Samee' tylko 0,7 mm. dtugie, SI} waleezkowate, na koneu opa.
tr1.one p~\czkiem rZQsek weil}galnyeh; wieniec rZQskowy pqjedync1.Y, korona sklepista, opatr1.ona p~czkiem wtosk6w, jn,d,.o 7.11:imlljeprawie eale
ciato i ma ksztatt gruszki. Ptywajl} swobodnie prq koloniach samie.
W okolicy Krakowa rzanki, lubi wody swieze, uczcpia si~ CZlisto
do korzeni trzein, rosnl}eych nad stawkami i rzekami.
11. Ordo. Bdelloidea.
18. Megalotrocha
alboflavicans,
Ehrb.
Korona lIkosna, prawie kolista, 1. br1.egicm po stronie brzusznej
g-ll;boko wklQstym, w :r.arysie jak sp6d kopyta; n6Zka gruOll, tuMw poprzecznie faldzisty i ezujk6w orak. Dlugosc 2 mm.
'"jJ
"",'
Ptywajl}ce za pornoel} nparlltn rZQskowego, a pelzlljl}eejak pijawki
przy pomocy prmdll einla i n6Zki, ost.atnia konezy sili zazwye1.aj 3 pazllrkami, sklnc\a siQ 7. c7.lonk6w wSllwlllnyeh, jak CZlisci rury teleskopowej i dlljc si<; 7.npclnie wcin,gnl}c w eiato, podoonie tez korona .. '
•••••
•• _
••.•• "'••••••
_••. __
2O~
-
••••••••••"' .•"" •.•• ,,,Jr\i';i'.'.';~._~
A. WIRtllllillllitl.
e
l
}
';f~
I;.,
~,
tw'rA'l'oniA
(WllO'I'KI)
209
nALwYt.
23. Ph. megalotrocha,
IU. Fam. Philodinadae.
Pn:6d eiala wyci~gnit;ty w ryjck. Korona ksztaltn nizkiego lejlm,
ruzdzieluna na dwie cz~sci symctryeznie
po bokach glowy Ilstawionc,
wieniec rZ(;lskowy obiegi1;i'\cy jednostajnic
hl'zegi koruny, zlozony z 2
Rzereg6w, przerwanych
po stronie brZllSl'mej i grzhictowej,
wewn(;ltrzllY
czasem tylko do Btro~y brzuszn~j korony ograniczollY Fig. 5[). SzczQki
typll ramate
(Fig.
63).'
Ehrb.
Bez zW~1enia poniz~j korony i bez karb6w, tuMw przeohodzi lagodnie w n6Zk~ prawie takiej samej jak on dlugoBci, korona szersza,
letz plytsza niz u poprzedniego;
czujek grzbietowy jednoczJonkowy
lukowaty, z jednfJo szezecinkll, oczka szersze, okr~glawe;
dlugosc 0,25 mm.
Hazem z poprzedllim;
bezbarwne okazy Ph. citrina BIltbardzo podobne do togo gatllnkll tak, iz tl'zeba por6wnao liczne okazy podobne
do obydw6ch form, llby llchwycic r6zniee pomiQdzy niemi. Byc moze, 7.e
dokladlliejszc
badania wykazfJo, iz Ph megalotrocha jest tylko odmialll}
Ph. citdna.
a) Genus
Dwa
e
Z
oczka
nad
Pospolity
l'hilodinll.
aparatem
szczQkowym,
jeden
u j e k n a. g r z b i e c i e.
z poprzednim
Ehrb.
Cinlo smukle rnaczugowate,
Lez zWQzellia poni1ej korony, ostatnia
rnaloco szer8za nii tut6w, z glQbokim rowkielll, cZlljek grzbietowy dWIlezlunowy prawie prustopadle osadzony; oczy podlu:ine ukosnie osadzone;
n6Zka opatrzona dwoma pazllrkami, cialo przechodzi lagodnie w n6zk~;
ryjek ') kr6tki; barwa ciala zazwyczaj r67.owII. Dlugosc zupclnic wy-
cil}gniQtego okazu 0,5 mm.
Barwa cynobrowo-ezcrwona
lub r6zowa nie jest istotnljo cechl} tego
gatunku, zdarzajl} ~i~ bowiem okazy tylko z bardzo lekkirn odcieniem
r6zowym, a nawet bezbarwne, co juz zauwazyl Ehrcnberg.
Kolo Krakowa jest ten gatunek pospolity za1'6wno w wodach jak i w mchu na
dllchach i w rynnach;
DaHa Torre wid ywat w 1'yrolu w kaluzach
takie mn6stwo okaz6w, ze az dno bylo r6zowe, w takiej ilosci nigdzie teg()
22. Ph. citrinlt,
Ehrb.
Tul6w silniejszy niz u poprzedniego, od picrwszych ezlonk6w n6zki znacznie szcr8";y, ku koronie zw~zony, u jej podstawy dwa wyniosle
zaokr:j.glone karby; nMka kr6tszIl niz tul!'>", z dwoma pazurkami;
1-0rona szeroka, oczka ukosnc jak u poprzedlliegu;
prz"zl'oczysty cytrYl1owo z61ty; dlllgosc 0,25-0,5 mlll.
Harwa zar6wno jak u poprzedniego zmicllna, bywajlJo okazy barwy
cytrYIlY, topazu, blado-winllo-zolte
i bczbarwllc.
Z61tl\ odmianQ rzatlko
Rpotykalem, bezbarwnc sI} cZQst8ze w malych stawkach. VI-IX.
Ehrb.
Cialo pokrytc
koleami
zwr6conymi
ostrzami ku tylowi,koro'na
w~zsza niz tuMw, cZlljck z dw6ch dlugieh
czlonk6w zlozonYi oc"'y
duze prawie zupdnic okr!]-gle; tu16w przcchodzi stopniowo w dosc grubfJ<llMk~, kt6ra ma na pl'zedostatnim
czl~nku dwa ostrepazurki,
a na
koilCU cztery nier6wno
dtugie wyrostki i barwa. brunatna i dlugoso:
0,;\1,-0,5 mm.
Kolcc BI} ustawione
szeregami,
wedlug EckBteina w liczbie 11;
Ehrenberg
wyrysowal
w odpowiedniej
figurze za duzo kole6w, na co
zar6wno Eckstein jak i lludson zwraca.jllt uwagQ i co' tez sam stwiel'dzilem.
Hzadki; widzialem tylko po jednym okazie w materyale z Lubienia, Aleksandrowic
i z okolic Krakowa;
skurczone okazy latwopoznac
po kolcach na grzbiccie; jeden okaz znalazlem w gll:bce slodkowodncj,
kilim
rZ~Bkanii.
.
zw~zon~ Cz~"C grzhietow'!
",ln",\',
0plltrzon'l
na kOllCll
okaz6w
w akwaryum.
X.
.
.
25. 1'h. micl'oJls,
Gosso.
Cialo wl}ziutkie jak
u Hotifer vulgaris,
korona nieszersza
niz
glowa, oczka mailltkic osad7.one na grzbiccic, blado ezerwonc;
n6zka
cicnka z malutkimi pa,,;urkami, ryjek lIIaly; eialo wzdluz pofaldow:llle;
brunatna;
(Ungosc 0,3 mrn.
W malych kntuzach i stawkach nad Wisll\ dosc cZQsty warM latlt
az do jCHieni VI-X. Gosse odkryl go pomiQdzy wodorostami morskimi; 0 ile mi wi[ulolllo, nikt Odtl}d tego gatnnku w wodach slodkich nie
barwa
znalazl.
b)
ryjkiem
stawkachoko.
. w hiez!]-cym zas roku
nie spostrzegatem.
') Nazywamy
wBr6d lata w malych
24. Ph aculeata,
21. Philodinll roseola,
glltunku
razem
licy Krakowa.
J) w a
0
ezk
a,
llo:t!llrn.wy matmn.-IIfF.yr.
Genus
Rotifer.
n a p r z 0 cl z i e r y j k a.
Tnm
XXVI.
27
',l"'~"""":''''''h''''
e
~1()
••
A. WJii)RzEJsltl.
26. Rotifer vulgaris, Ehrb.
Cialo srnukle, dfugie, lagodnie przechodz!}ce w nozkl}, zakonczon~t
dwoma pazurkllmi, pomil}dzy kt6rymi znajduje sil} jeszcze maly wyrostek, przedostatni ~zlon noiki z dwierna ostremi ostrogami; cZlljek miernej dlugoaci, ryjek tCilPY;oczka male, okrlj,gle, korona malo~o szersza niz glowa.
Dlugoac: 0,3.....-;0,5mm.
Nalezy do llI1jr;ospoIitszych i nl\jwytrwalszych wrotkow, polawia
siQ wszCildziei 0 kazdEij.porze rokn, w akwarYllch utrzyrnnje siQ przez
cal!} zirnl}.
.
•• ;'''.,.;':'''';;.'''''~.
'Ji?'jjjr"c'lP3t;:r""
211
IW'[WrOltlA (WlVl'l'Kl) (lAUey).
Oznaczenio tego glltnnlm pozostawia pewne wlJ-tpliwoBci,mialolll
howiom tylko kilka oknzow niezllpelnie dobrze przechowanyeh. Lubien
stawek lesoy. VII.
30. C. hihamata, Gosse.
Od strony grzbietowej dwa hakowate wyrostki ostrQ zakonczone,
korona wl}l"ka, czujek osad'lony nizko w okoliey azez(}k, zanim maly
guzek; ostrogi dlngie, sk6ra podluznie pofaldowana; dlugosc okolo
O,afi mm,
Tylko jerlen okaz w mIaee na Grzegorzkaeh pod Krakowem.
a1. C, symbioticn, Zelioka.
Cialo zlozone z lß ezIonk6w: 2 ryjkowe, 16 tuIowiowych, 4 nozkowc; wicniec rl"(}skowy wydatny; skora wzdIuz pofaldowaoa, barwa
cialn hlado,cl"erwona, jelito silniej z61tawo'czerwone: z!j,bk6w 2 na jedT1f\j,3 na drugicj SZCZQCC;
aparllt zucia w 6-tym czlonku; gardziel bez
pc;tli; dlilgosc nl1jwic;ksl"llO,lH mm.
Ten gatunck, jakotc7. C. Leitgehii, Zetin/ca i inne zyje aymbiotycznie na w:j.trobolVeach z rodzlljll Radula, Frullania, Lejeunia. Kiedy te
J'osliny wysydlllj:} kllrcz:.t siQ zyjlj,CCw nich wrotki i zapadaj!} w !otarg,
po deszc'I/1,chwrac:~jl!-do czynnego zycia.' Zoos?:!}cioplot9 do + 70.C i do
-20"C. - Wyczcrplljlj,c~t 1lI0llografiQtych gatllllkow ogloail Zelinka I)
w r. 1886.
27. R macrnrus, l%rb.
Cialo maczugowate, tu16w krCilPY,pmwie jlljowaty, przechodzq.cy
nieznaczllie w bardzo dlug!j, nozkl} (dlnzszlj, niz eiaIo), korona szet'olm;
ryjek walcowaty, oczka rnalutkie czerwone; cZlljck llliernie dIngi; pazurki i ostrogi jak n poprzedniego.
DIllgoac: 0,8 rnrn.
Pospolity w wodaeh stqj!}cych, nawet w stlldniach krnkowskich,
w ktOrych zyje odrniana bczlmrwna z ryjkimn hakowntyrn.
28. Actimu'us nClltunius, Ehru.
Cale cialo lliezwykle (Ullgie i cienkie, wnlcowatc; n07.ka dwa razy
dlllzsza niz cialo, weilJ-galna, cienka, opatrzonn trzcllla uardzo dlllgillli
pazurkarni lukowato wygiQtymi; ostrogi Wl}zilltkie,dWllczlonowe; oczkn
dwa czolowe na krotkirn ryjku osadzone; korona w!}zka.
DIugt.ac 1,14 rnrn,
Ten gatunek odznacza siQ nozk!j, szczegolnie dIuglj, 8-9 czlonow,
kOl\.CZ!}Clj,
sil} trzema prawie rownymi pazllrkami (stl}d neptunius).
Uchodzi ZR rzadki, w okolicy Kmkown IVjedncj tylko rnif'jscnwosei (stnwek slizgnwkowy) w wiQkszf'j Jicl"uic spostrzegany, llmlto
w Stawczanach i l;zwD:jkowcach na Podolll i w Jasienicy (powiat urzozowski).
IV. Fam. Adinetadae.
Prz!ld cillla na brzrniaIy, korona I'laska po stronie brzuszn~j oall.c1zona, oplltrl"onl1.licl"lIcmi rZQskmni, nad nitl ryjek zakonczony dwoma
haczyk:nni; 1167.lmoc1gmllic7,onaod tuIowia, 6cz bmk.
.IeclYIlYl]ol:ycIIC'l/1,S
7,1I1l.11Y
I'l'zedstawieiol t~j ,'odziny Ad. vag(t, DaVIS nie zostal dotychczlts w naazym kraju wykryty.
~
<li
c) Genus Callillina.
i;
Bez 6cz.
IH. Ordo Ploi"ma.
,if
'"I:
2n. Callidina ? hidcns, Gosse.
Cinlo wrzecionowate, nozka micrn~j dIngnsci, paznrki krotkie, tl}PC,
t'6wniez oatrogi lla przedoatatnim jej czlonkn, glowa dosc grnua, korona
znpelllie rozpostarta poziollla, cale cialo llokrytc podlnzoymi fllldami.
DlllgoSC: Oll mm,
~
Plywaj:}c() swobodllic za pomoc!} aparatu rZQakowego, a od CZ!lSU
du czaSll uezepi~j:}ce si!} pal"urkami do r6znych przcdrniot6w; ksztn.lt
eiala i oluycie uardl"o zmiellne.
') Studien iiiler Widerthiere. Ueher Symbiose und Anatomie
a. d. Zoo!. Institute. Grnz, Zeitsahr, f. w. Zoo!. 1H86.
,.;,'
':ci
';1
'l/
,J!,t
,~
~'
von Rolater.
•
Arh.
e
,tt
nOTA'I'ORlA
A. WlIilRZIIlJSKI.
2t2
Okryeia data podat.ne, skorupy szlywnej hrnk, noikn. czasmn ZI\nikb, jeieli istnieje, to jest rozwidlona na kOllCU,bez faMaw poprzecznyeh w podstawie (z' wyjl}tkiem w rodzaju Bipalpus), tylko eZQsciowo
wcil}galna w cialo, jej czlonki mogl} siQ r6wniei tylko cZQsciowow siebie wsuwac.
•
Microcodontidae.
Korona krl}zkowata, kolista, plaska; otw6r gQbowy srodkowy; wicnicc 1'ZQskowy zewllQtrzny na calym brzegu korouy, wQwnQtrzny zas
tworzy dwa szeregi dlugich rZQsek po bokach otworu gQLowego, n6ikt
prQcikowata, l!zcz~ki 110zycowate.
32. lUicroco(lon clavus, Ehr.
Odznacza siQ krl}ikowatl\ koronl\ i
celll siQ dtngim trzonkicm, przy koncn
liotkowej d!ugoell 0,2 mm. W okolicach
strzegany w szcznplej liczbie okaz6w od
OAI.IOYI.
213
dm') przyjl}l on 10 glltnnk6w, dia ktorych latwiejszego rozpoznania ulo7,Y!tllhlil"QIlnalityC',znlJ:.Atoli mnjl~c 1./\ ma!o doewillclczcnin i zn szczuply
mate1'yal zamiast USUIlIj,Cbl~dy poprzednich autorow wprowadzi! nowy
zamt;t. Po nirn staral sit; J)r. Eng. v. Daday przeprowadzic ~cielejszl\
rewizYQ1) rodzaju Asplnnchnll, lecz i ta Bi" nieznpe!nie pöwiqdta, jak
sit; 0 tcm kaZdy pi'zekonac mo7.o, kto Bprobuje oprncowac swoj materya! p1'zy \lomocl}rozprawy tego al1tora. Te nieudnle proby dowonzl}, ze
pl'zedmiot jest truclny i wymnga bardzo rozleg!ych i gruntöwnych badati
por6wnawczych na ohfitYIll materyale, jeieli ma doprowadzid do rezultat()w nicwl}tpliwyeh. Nie dml<\znac kilka form, t1'zeba nadto znae zrnienne
ich sze1'egi, ab)' nale7.ycie wyrozumiell z kt6rem ogniwem kaZdy autor
mial do cZYllienia. Be? t~j znajomosci ulozenie listy synonim6w' nie' ma
iadnej wartoeci.
Moje badania ograniczaly siQ do szczuplegomateryalu,
jaki zdo'
!alem nngl'OlIladzic 1. wrid krnjowych, to tcz nie kUBZQsi~ wcale .0 rewizYIf 0I,isanyeh dotl}d gat.unkow, lecz poprzestajll na krotkich opisach
tyeh piQeill gatunldllv, kt01'c sam widzialem i wyro~nie zdolalem. Dia
u!atwienia zae ich rozpoznania innym badaczom podaj~ analitycznl} tablicQ, wecllng kt6rej, 0 ile slyht;, z latwoecil} moina jeoznaczyd. Gdzie
zas tego zachodzila potrzcba doclalem rycin~ szczQk, kt6rc u innych auto1'6w stanowil} gMwnl} podstawq klasyfikacyi. 'l'usz~ sobie, ~e tym sposobem uchylt; nieporozumienie, kt6ro rilOgloby innym badaczom dostarczyc wl}tku do nowego zamt;tn.
1...Snhor(10 ll-Loricata.
V,. Fatn.
(WROTKI)
cialem kieliszkowatern, kOl'lCZIj,z pt;czkmni I'zqsek; oko duze
Kmkow:1 tylko dwa razy spo-
V-IX.
VI. Farn. Asplanchnadae.
Korona kopulowatl1 0 jednym lub dw6eh wicrzcholkach, winuicc
rZQskowy pojedy,nczy, brzeiny, jelita i odchoclka b1'ak; szczQki obct;gowate fig. 61.
1. Genus Asplnnchna.
Oczka trzy, dwa 117, dwukomorowym grnczornnicjsze n.a koronie, 10m u~hodzi}cYIl1p~zed 0A. TTerrielcii, Guerne
jcdno na mozgu; jaj- tworklcm moczoplclOwym
A. priodonta. Goase
1Iik k1llisty
11m" g'I'IH',?oln
Cia!o jajowate lub workowate, zupelnie przezroezyste, n6iki bmk.
Gatunki tu naleil}ce moina bardzo !atwo odrMnid od wszystkich
illnyeh wrotk6w po znamiolll\ch l~jemnych, uwyrlatnionych powy:i.ej.
WystQPujl} one znzwyczaj gromadnie w wodach stojl}cych, uderzajl} rtlehami powolnymi i nadzwyezajnlt prze7.roczystoecil}. Cechnjl\ je takie
wybornie obcQgowate szezQki (ob. fig. 61), kt61'emi cil}gle klapil}. Zaniepokojone lub ucisniqte wywracajl} ioll}dek lub scil}gajlj-aparat rZQskowy
?ul'duie w siclJie. Musz!} tedy byll badane za iycia i to bardzo ost1'07.nie. R6Znice porniQdzy opisanyn\i dotl}d gatunkarni nio sI} tak wybitll!J,
i7.by w okresleniach nie mogly zllj8C nieporozurnienia i blQdy, o,vszem
1
jest ich doell ai do obecnej chwili, rnimo uSilOW:l.1'nowszych
badaczy
w celu usunillcia zamQtu, jaki sill wk1'ad! w systematyk~ tego rodzaju.
Picrwszl} probQ krytycznego zestawienia odpowieunich clat przedsi~wzil}!
Jules de Guerne 1) w r. 1888. Na podstawie literatury i wlasnych ba-
•
I
,[1;"
i!~>
k
~'
I
;Ät
.;
') Vld. Note rnonogrnphique
leialo salllicy i samoa z wypnkleniHlllisto7kowatemi pnwloki cinla;
.
(Il\zko jedno 1111s?(',zQkiohte na koilcu
A. Ebbesbornii, Hudsoll
111111,1-\"11;
jl~j1lik I '("
lpOdstl\wowa (',"'(}l-IlIl A lJl'i htuellii
\Vst.,)go\V.
aty pod- (,)n!o he? wy- szc1.Qk z wyrnst'l
. GY
,
kowiasto Inb I pllkleil; 8z(',,,,(}kikielll tQPym, hao~se
w pMkolo zgiqty SptHSZI:ZOllC
na kowatYIll
kOllC',:\l\h
b ez wyrost k 11.la-J
1 A. Girodi Gucrne.
.
. kowatego'
,.
.
') H.eviBion der A8plnnrhl1lt-Art.cn
lind die l1ngprllindiBeh~n Ueprae!cnfanten.
l'arat.ah<1r. allS den Mnt.h. llnll Nnt.nrw. lIer. nllB Ungnrn IId. IX, 1891.
Bur leB HotiforoB de la familie deB ABplnnchnidn.e.
ExcllrB. zool. dnn. leB ile. <10Fnynl et de Snn Migl1cl. 188R. p. f)O.
t~f;
.';"
Sc-
214
"",",.~c;-~.,
•••.•
,,,,,-,.,.;,~
--
A. WIl':IUWJflKI.
11O'['A't'ORlA (WROTKI)
8. Fig. 1--4.'
A. Krameri "de Guerne Iu\. Excurs. zool. etc. pag. 50 f. 7.
Sam i ca:
Cinto :iajowate bez workowatych
wypuklen;
szczQki
wl~tle ze sptaszczonymi
koncami ramion, kMrych hrzegi wewnQtrzne pra-,
wie proste i ku kOl'!'eowi opatl'zone 3--5 zg.bkami pomiqdzy 'sohl} I'OWnymi lub roinej dtugosci,
brzeg zewnQtrzny
zgrubialy
kll kOJ1eowi
szczr,)ki, lukowato zagiQty i konezl}cy sir,) silnym 7.qhem, u kMrego porlstawy znajduje siQ z,!-bek boczoy;
gMwno pnie naezyn wydzielniezyeh
posiadajll tylko 3-5 lejkow migawkowyeh
I Fig. 21); ocz 3, dwa boczne i jedno grzbietowe; jajnik kulisty, skorupa jaj zimowycho
powierzchni gladkiej.
kll
tylowi
S,i •••••
J"JI9.."~_~;,;~~,.~t2:t
•.W.:.....2
''$
GAUOVt,
215
'l'atl'y: Czarny G:}sienieowy, Suezy, MorakieOko,
Czarny staw (nacl
Morskicm Okiolll), Zadni podKolem
(najliczni~i w tym stawie i prawie
sam stanowi jcgo fiuIIIQ), l'il,lc Stawow I). Niziny: Tuluk6w (Podole), Llibien pod Lwowem, Zwierzyniee
i DQbniki pod Krakowem,
Jawor6w.
rozsiedknin
tego gatllnkLl Bwia(lezy ta okolicznosc, iz znaleziono
go takie w Laponii, na wyspach Azorskieh,
a w srodkowej
Europio
niemal we wszystkieh jezioraeh
alpejakich.
o
34. ASlllanchull
HCl'rickii,
Fig. 22-26.
de Guerne.
Sam i ca:
eialo jajowate,
od tylu rozszerzone,
bez wypuklel'l:
korona widziana 7. göry pmwie czworokl}tna 0 nllrozach grzbietowych
i Lrzllsznych klapowatych,
na kai-dej pot6wce korony jedno oezko na
porlporce i po 2 ezujki z pQczkow wloskow dluzszych (Fig. 23); szczQki
silne ku kOllcowi szeroko r07.plaszezone, wzmocnione poprzecznl} listewklJ:, ktorej koniee stere7.Y w ksztatcie ost.rego z!}bka poza brzeg wewnQtrzllY szezQki, ostatni powy:f.E\; listewki
wciQtJ' i dl'oblliutko pilkowany,
koniee szezQk z silnym Irakowatym zQLem, obok kt6rego znajduje siQ
na jedl1Pj S7,e7.QceI'.I,Lbekboewy, a na drugil:\i w odpowicdniem
miejseu
I'ynienka, w ktal'lj- I'odczad 7.amkniQeia szezQk wehod7.i zlJ:bek przeeiwnoj
szezQki (Fig. 21:), przed pQehcrllykiem kurezliwYrll gl'Uezol zIoiony z 2
komol' i z wQiykowatego
wywodu (Fig. 25); naczynia wy(hielnicze opatrzone gQsto ustawionYllli
kjkmni
migawkowymi
w liczbie okolo 211
(Fig. 20), bl'zeg kOl'ony, okolica szezQk, zoll}dek i jajnild
rdzaWO-e7.Ol'wOlle; jajnik klliisty;
oe7. H.
lJIlIgoHc: O,fI-l,4Ii !lI11I.
Sll.Inee niezllllJlo.
0,5-0,7 mm.
walcownte,
'e
wyz~j te jeziora S~L potozone, tem llIniejsze iyjll w llich fOI'WY" I 110. nizn
jednak
hywajlJ: niekiedy
tak male okazy, jak w gOl'aeh, z czego
wnosic wypada.
ze nie sama cieplota wplywa na skarlowacenie,
lecz
i inne warunki, bli:f.~j mi llieznane.
lR8R.
Dlugosc:
,1'
e
33. ASIllauchnlt
IlriQflontlt,
Gosse. (Fig. 17-21).
IHR4. A. helvetiea, Imhof. Zcitschrft.' für wisscnsch. Zool. B(l. 40. Taf.
Sam i e c: Cialo smuUe, prawie
bez wypuklCll.
Dlugosc: 0,08-0,15 mm.
••••.
-_~'
zWQzone,
Ten' gatllnek jest 7.mienny talt pod wzglE;dem wielkosci jakotei
blldowy szczQk, st~td tez rMne jego formy 7.ostaly opisano jako odl'Qbne
gatllnki. Bad~jl}c Moli okazy Z roznych wad, prllokonatem siQ, ie liczba
i ksztatt zl}bkow na wewnr,)trznym brzegu szczQk nie jest statl} nawot
u okazow poehodzg.eyeh Z jedn~i miejseow08ci, nie moie byc przeto
uwazang. za cechQ gatunkowlj-, zan)wno jak drobne 7.boczenia w kS7.tateie szczQk i ich wielkosci. Kilka odmiennyeh form szezr,)k przedstawiajl}
figllry 17-20.
W pierws7.ym Jrlym wykazio 1) wrotkow kmj01vych podatem jerlnl,l
ze zmiennych form gat. A. priodonta pod nazwl} A. J(rameri. Wowczas
poslugiwatem
silil przy oznn.e7.lUliu notn.tkl} lllollogl'afil'7.nl.L .1. de 011('1'110go, kt6m mnie wp,'owarlzila w btl}d. Po doHuluinjszych
wszakze badllniach okazato siQ, ze ten gn.tllnek nie mn. racyi Lytu, gdyz jeat zgodnym z A. priodonta.
1Joklat!ni,;js7.o szez(~gMy 0 tYIll gntnnku, odkrytym naprz6d w MinnaAotn (8tnny Zjednoezone) pl'lICzHel'l'icka,
nnstQpnic przoze ronio w oko)ieach KrakowlI, podatclIl w osoIlJI~j rozprllwio '), do kt6r~; czytolnikll
o(1Hybm. Naleiy on do JlII:iwiQkszych i jak siQ zdaje, jest w Europie rozpowszeehniony,
luLo go dot:lt! proez mnie nikt nie znalazl.
W okolicy Krakowa
zllajdowalem 'go w trzech stawaeh(DQbniki,
Zakrz6wek,
Zwierzyniee)
w miesil}eaeh letnieh, wszQclzie w znacznej
a
Takze gattmki z Tatr poelrodzl}ee, ktore w "Z a r y sie
fa u ny
s ta IV 0 w tat r z ans k i e Ir 1883" zllliczylem do Asplallchna anglica,
DHlrymple na podstawie niedoktadnyclr
dat w Iiteraturze (jak!} pod6wezas rnzporzlj-dzatem) nale111 do A. pl'iorlonta. Ostatni gatunek jest rozpowszeehniouy
w worlaeh krajowych
tak na nizll jakotez w jeziorach
gorskieh', w kt6ryeh
wystQPllje zawsze w bardzo wielkiej ilosei, a im
') Liste des Rotifcres observes en Galicie. Bull. de la Socillte zoo!. do ~'rance
I':
18\H,
"~
.,i
') \Vog',lIe wo wAzYRtkicl, wY7.r:jpolo7.onych Atnwnch tntrzal,skich,
I1n:<namll1istogo.
kt6re nie maj'}
2) ZUI' f( cnntnisR 1101'AAl'l:111dllla-Al'ton. Zooi. Anzoig. Rtr. 401, 18!l2.
•••••••••••••••••••••••••••
llIiI ••
••
j#••" ••
~ii
••••
\\'iPil_.t •••••
-jwl;
•••-
••••i••"" •••".,,"~;,i~UI!.,
••...,-,.
e
e
.~l
RO'l'A'roluA
216
A. WrERZEJSKI.
211
GALIC\tI.
Juz w Cl'.el'WCUwytwarl'.a jaja zimowe, kt6rych bywa' po dwa
i wi~cej w lonie matki, a obok nich zywe mlode. Jest on najzarloczniejszy ze wsr.ystkich gat.unkow tego rodzaju, Lo polyka nietylko wi~kS7.eskorupiaki, jak n. p. Daphnia, Cyclops, lecz takte okazy wlasnego
gatunkll, kt6rych sil;l nieraz po dwa w zollJ-dku spotyka.
Do synonim6w zalicl'.ylem A. Sieboldii, Daday gdyz diagnozy samic tego gat. i A. l%besbornii, nnpisane prl'.ez Dadaya (loc. cit. pag.
Sfi i 87) SlJ-1'6wnubrzmi:}ce, diagnozy zas samc6w wprawdzie nieco r6zne,
lccz co szczeg6lna diagnol'.a samca A. Sieboldii, Leydig nie zgadza siQ
l'.upelnie l'. opisem i rycin!j. Leydiga, niemniej ryeina szezl;k skopiowana
l'. pl'acy tegoz autOl'a z ryein=} szezl;k tych form, kt6re. Daday uwaza
za identyczne z A. Sieboldii Leydig. JaEin!j.wi~c iest rl'.eczl}, ze por6wnanie jego nie jest dose sciste. Takte co do jego A. Ebbesbornii Hudson,
nie mam pewnosci, cl'.y widl'.ial ten sam gatunek, skoro m6wi w diagnozie 0 szczl;lkach na koilCU rozsl'.czepanych. Przypuszczam, :te Daday
l11usial pomiesl'.ac ostatni gatunek z .A. Brightwellii.
.
Czy A. Imhoji, de Guerne odpowiada' faktycznie A. Ebbesbornii,
to pytanie nie moze bye stanowczo zalatwione, bo opis Guernego jest
niedokladny. Prawdopodobnie tak jest, dlatego zaliczylern i ten gatunek
do synonimow. Bye mote, ze A. Sieboldii, Leydig jest gatunkiem 00mil'nnym, co wyka7.=} pl'l'.ys7.lobadania, bo jezeli sit} przez szereg lat
taki gatunek nie znajdzie, to rzecz oczywista, ze jest idelltyezny z A.
Ebbesbornii.
. .
liczbio okaz6w. W toku biezljocym badalern kilka okaz6w z kO{lCern
pazdziernika, lecz nie udalo rni siQ spostrzedz jnj zimowych ani ter.
sarnc6w.
Z gatunkiern poprzednirn, do kt6rego jest podobnym, nie btwo go
porniesznc, bo na pierwszy rZllt oka rMni Sil;l obecnosci!j. wydatncgo
grllczolu, sk1ad/l:ilj,cegosiQ z dw6ch dU7.ych korn6rck jl}drzystych (spojonych ze 8obljotylko'czQsei~ swej powierzchni) z kt6 •.ych w,ychod7.iWQ7.ykowaty przew6d, uchodzl}cy przed otworkicm plciowym (Fig. 25).
Znac7.enie fizyologiczne 'tego gruczolu nie zostalo dotychczas zbndane.
35. Asplanchna
Ehbesborllii.
Hudson. Fig. 8-10.
1888. AspI. Imhofi, de Guerne loc. cit. Fig. 5, pag. 55.
18\)1. A. hungariea, Daday Math. term. tud. Ertesitü. IX Bd. 8-9
zeBzyt.
1891. A.Sieboldii,
(WRUTKI)
~..~
Daday ex parte. loc. cit. pag. 86. Taf. IH. Fig.
6, 7, 10.
S a rn i ca: Cialo workowate, ku kOl'lCowi wycil}gni~te w dwa
przeciwlegle stozkowate nnroia, poni:J:ejkorony opatrzone dwoma wypnkleniarni stozkowaterni; oko jedno; szczQki silne, ich kanoe obto
i ostre, na jednem tylko ramieniu zl}bek bocl'.ny, stanowilj,cy hamuleo
podczas zamlmiQcia sl'.czQk; po srodku rarnion sl'.ol'.Qkowychtrojkl}tny
l'.l)bek, ostr7.em l'.wr6cony do wewnl\trz, na kCHlcupodstawowej ich CZ~sci silny hakowaty wyrostck, ponizej niego u dolll kr6tki zl}bek (Fig.
9); jajnik wstQgownty, p6lksiQ7.ycowato wygil}ty, na koncach mniej luh
wiQcej rozszerzony; jajo zimowe ze skorupkl} niercglllarnie sfalc1owanry.
(Fig. 10); poie naczyn wydzielniczych wst~gowate, n ich lejki mignwkowe bardzo liczne, osadzone w jednym sr.cregn wzdluz cal(~go pnin.
KS7.tnlt ciala snmic i dlugosc ich wypuklCll jcst zrnienna tak, ii moznaby wyr6znic dwie odmienno ich formy.
Dlugosc: 0,6-1,5 mm.
Sam 0 e: .Cinlo w g6rnej polowie walcowate, opatrzone 6 wypukleniami stozkowatemi, l'. kt6rych dwa mate lezl} po stronie brzllszncj
ponizej korony, dwa boczne, dlu:J:szenieco, nizflj od poprl'.eilnich, a z 2
na tylnym koilcu oiala jest brzusl'.ny znacznic dluzszy i miesci w sobie woreczek i wyw6d nasienny. Oczko jedno (Fig. 8).
Dlugosc: 0,3-0,5 mm.
Ten gatunek znany jest dotlJ-d z niewielu miejscowosci; w Anglii
jcst rzadkirn, w okolicy Krakowa zyjc w m:tlych kalllzach w ba1'dl'.o
wielkiej Hosei, lecz dot!j.d tylko w dw60h miejscowosciach napotykany,
t. j. w rnalych kaJll:7.ach przy Mogilskicj rogatcc i w rowie pod Lob-
30. ASlllanclmll Bl'igthwellii,
Gosse (Fig. 11, 12).
Samica: Cialo podluznie owalne bez wypuklenj oko jedno,
szcl'.~ki kabll}kowato wygiQte, 0 rarnionllch splaszozonych, na brzegu wewnQtrznyrn nicpilkowanych, na koilCU opatrl'.one dluzszym lub kr6tszYlll
7.Qhemi bloniastym platkiem (wid7.ianc z boku wydajlll sit}byc na km'lCu
wyciQte w 2 zl)bki), po sl'odku z silnym tr6jklJ-tnyrn wyrostkiem, U unsadnej cZQsoil'. wygiljtym, tljpym hllkiem (J!"ig.11), pnie naczYI'lwydzielnicl'.ych l'. l~jkami migawkowymi rzadko rol'.stawionymi w liczbie' 10 do
12; j/l:jnik wst~gowaty kS7.tahn podkowy lub rozka; jajo zimowe 0 skorupie pokrytej dach6wkowato zaokrl}glonemi plytkarni.
Dlugosc: 0,5-0,84 mm.
Samiec: Cillto workowate od strony b1'zusznoj stozkowato na koilcu wyci:}gniljte, bel'. wyrostk6w.
Dlugosc: 0,5 mm.
Ror.powsl'.edmiony po calym kraju: Tuluk6w,. Rus6w, Wysuci\ka
(l'odole), Kolomyja, .Taworow, Lnbieil, Kani6w (pod Dziedzicami), w okolicy Krakuwa: nn l'udgorr.u, DQbnikaeh, w stawkaoh wsrOd miasta od
zowem.
,.•
;",;;~i
J~
~
,
!~,
H07.('lrawy mal..pn.YI..
T X X \').
28
iI' ••••••••••••••
-ilSilllltllillllill.
_Wi'iitllllS.SIIIl __
•. iiilW•••
-.--",,,
...
e
e
1l0TATOlliA
(WIlOTKI)
219
OALlCYI.
A. WIF.RZIilJSKI.
218
V -IX.
1,0 lIlm. Sl1mice post.aci samicy, I'. licznymi lejkami migawkowymi,
z je<1ncm oczkielll i dwoma szczecinnmi dotykowemi
na kOl'onie.
Dlugosc
l1Iiejscowosciach wy.,tQpnjl1: fOl'my ollllliennc, J'ot.nil1:wymiarami
ciala i budow~ szezl'}k. Ostatnie (Fig. 11, 12) przedszereg zboczen, niekiedy wyrazne przl'jscia do typll szczQk nagatunku, llli'. kt6reto
zboczenia trzeba zwrllca.c bacznl} uwagl'},
pomiQBzac tych dwoch gatunk6w ze sobl} i z ..4. Ebbesbornii.
W r6znych
ce sil'} i
stawiajl}
stQpnego
aby nie
O,f) mm.
Hirodi,
de Guerne. (Fig. IB-Iß).
Samica: Cialo ow~lne bez wypllkleil, oko jedno grzbietowe;
szczQki
o ramionach
splaszczonych,
na koncu opatrzon yeh matym zll"bkiem
i mniej lub wil'}cej wydatnym
ptateczkiem, po srodkn cienilltkl} listewk:},
niesiQgajll"c!\ zazwyczaj
po za brzeg wewnQtrzny szcr.l;ki, eZl)sc podstawowa bez haka tylko z matym nieco wygil;;tym wystcrkiem 11 . g6ry,
a z zl}bkiem od tylu; naer.ynia wydzielnieze, jajnik i jajo zimowe, jak
nellli bcleczknmi.
Drugiego
gat.lmlm
nalezljocego do tego rodzaju, t. j. Notommata
nie znalaztem. Wyr6znia on siQ szez~kami
na kOl"CII rozszcznrnnnmi,
po,lczas gdy u Aspl. lIl!Jrmeleo sI} one ostro
zllkOl"czono i zgrll!liate,
posiadn.ilJo bowiem listewkQ jak paznokiec tuz
rod koninszkami
(ob. Fig. 27 b), brak im takZe b10niastych szez~k poboczllych. Nat.omiast. jajllik mit ten sam ksztatt wStE}gOWllty, jest lukoWlltO wygiQt.y i ma szel'okie k(lJ'H~e. Okazy A. myrmeleo, zebrane w wollaeh Argont.yny, nic r{):illli:~Silf niezelll od europcjskich f(ll"Il1,jak to stwier-
(AsplanchnoJ!us)
11 A. Brightwellii.
Dtugm!c: 0,f)(j-0,7 mm .
.Samce nie sll"llli 7.nane, \)1'. Daday opisllje je nastl)pl1j:~eo: ciato waleowate, ku tylowi zWE}zone, bez wypuldoRei; oko jedno; <UngoRc 0,08-
nieliczny.
.
Daday
identyfikuje
(101'. eit. str. 81 i 82) ten gatnnek I'. NatO1/!Ehrb.,
zapomina jednak 0 tem, ie ten ostatni ma nöZkQ
I'. dwoma pazurkami.
'l'rudno zas przypl1scic, iehy l%rl'11berg narysowat n6ZkQ, kt6rej nie widzial. Sl}dzQ zatem, :ile nie lila pOllstawy <10
identyfikacyi,
natomiast przypnszczalll
t.e A. Girorli de Guerne jest tylko
odmianl} A. Brigthwellii, Gosse. Na razie jednnk
przytaezam
j:} jako
(J(ln;hny gatunek, gdyz nie znajl}c samc6w nie malll jeszeze nale:ilytego
1IIata syrinx,
H8. Asplanchno}ll1S
myrmcleo,
Ehrenb.
(Fig.
I).
28).
Notomlllat<t lIlYl"lIleleo, Ehrb.
,~,
Samica z kr6tk:jo, ca1kicm weil}gallH} n07.k::, 0pl1l.I'zonljodwoma pazurkami; szczQki silnie kabl:\kowate,
na kohcll nierm:~zczepane, bez b1oniastych szezQk bocznych;
lejk6w migawkowych
okolo 5, rozrzuconych
n:t dtugich plliach naczyil wydzielniczycl,;
jajnik wst<;gowaty, na kOl'Ieach znacznie rozszerzony
i lekko wykl'ojony;
oczko jedno.
Dtug08C
1'1'1'110
') Ten j\'ntnnek nstnnnwit J. ,Ie Guerne (I. c.) ,lIa gatnnkl\w l'o7.hnwionych
jelita odhyt.owcgo jn!< gat.. 7. 1'0rl7..ASl'lallc.hna, Ice7. nl'alr7.onyd, nl,f.k'}.
7.n-
A.
wrzcciollown.t.ych zto:ilnne; IHIlg'OSC 9 O,f)ß mm.
'/, opisll zawartego w 11ilielfJHndsolla i Gos~ego nie moglem nabrac
odmianl}.
\
seiste pOl'ownanie.
clI[lolla, Gosse (Fig. 28).
Ciato .injowate, kOl'ona rbwno sciQta, wieniee rz~skowy zloiony
I'. dwoeh sYIl1P.tryezllyeh p.r.Qsei; IlMka u :nasndy grllba, osadzona prawio
lIa k01"CII cia1a, 11 dwolila szerokimi pazurkami;
jlljnik wstQgowaty, prawie w kMko zg-iqty; cZQsci py~zczkowe
ztozone z ramion kowadelka
na wewnQt1'lInej st.ronie opatrzonyclt 3 zl}bkl1mi i I'. rntoteczkow 0 gl6wkaeh piQciozqbowych; JHlc7.ynia wydzielnieze
szerokie z duzyeh kom6rek
B\).
Rzadszy niz poprzedni i tylko w letnich miesiljoeaeh spostrzegany
w Rusowie, Kaniowie, Lubieniu,
'l'omicach,
DQbnikach, atoli wszl'}dzic
2. Genus AS}llancbnopus
s!Jrin.r: ghrb.,
<1zitem prlleprowallr.iwszy
0,2 mm.
it. jest w istocie tylko
0
oko!iey Krakowa
dose rozpowszechniony
VI-IX,
s:lInee raz t.ylko widr.iane w ezerwclI; sarnice we wrzesniu. z jajem zimowem z grllbl\, skol'up:~ opatl'zonl} prostopa(lle do powierzchni
ustawio-
37. ASI)lanchna
jll'zekonania,
.
W stawknch
:i,
~
zu-
npelneg'o I'l'zekonnnin czyli okazy galicy.iskie odpowiadajl} formom opisanym
przez Go~sego. W l}t.l'liwosci nasuwlt juz sama blldowa narzq,du zucia, ktory
wel1le ol'isn GlIssel-(o 11I1\. hY'1 r.upetnie taki, jak n A. priodonta, tymezilscrn
sllczl;.ki naszego gatllllku S:]: znpetnie o<1mienne, gdyz posiadajl} opr6cz
ramion z<J!mtyeh I'. htoniast.ellli szczQkllmi bocznemi takze wyrazne mtoteezki, ztozone I'. trzoIlk6w i gMwek, a ostatnie majl} po 5 listewkowatych z:~hk6\Y, sto{lniowo kr6tsllych (ob. l!'ig. 28). Nadto kanal pokarmowy jest otwarty
(0 ile mogtem zbadac na kilku okazaeh) i sklada Si9
I'. iotl},llm opatrzonogo d woma gruczolami, I'. p9cherz3stego jelita, uchodz:\eego 11 podslawy no:ilki po stronie grzbietowej
i I'. cZQsci posrednicj,
ztot.onej z du:ilyeh kom6rek.
I'nie naczYl" wydzielniczych
skladajl} siQ
z wrzecionowatych
konu'll'ek j:}drzystych i uchodzljo do PQcherzastego jelit.a. Gruezoty nMkowe s:~ silnie rozwinil'}te. Z uwydatnionychwlasciwo~ci hudo,,")' wYllika, t.e pomiQ<hy tym gatllnkiem
a Asplanchna
priodonta nie lila nllwet odlcglqjsz<'go podobim'lstwa. Rozni on sif,/ takze porI
e
220
A.
WIIllUZEJSKT.
]W'I'A'I'OIl1A (WllOTKI)
wielll wzgl~dami od innych gatunk6w z rodzajll Asplanchnopus tak daIeee, ii moznaby dIa 'niego ustanowie nowy rodzaj, tern bardziej, iz po~iada kloak~ i juz dlatego £10 rodzaju Asplanchnopus rialeiee nie 1lI0ze.
W braku obfitszego rnateryalu nie moglem tej formy zbadae tak wszech.
stronnie, . aby mozna usj;anowic nowy rodznj.
W Europie srodkowej nie znalazl dotl}d nikt tego gatunkll, Gosse
odkryl go w kanale. Smallheath,
Birmingham.
W okolicy Krakowa ra7tylko byl zlowiony ~ malym stawku na D~bnikaeh.
. 3. Genus
Sacculus
221
GAUOYI,
Hozpowszeclllliony
we wBzystkich wodach krajowych,
najliczniejszy
w nlllju i ezerwcu,
juz jednak w marcu byly lowione liczne okazy
w malym stawku w DQhnikach. \V Tatrach nie znalazlem tego gatunkll,
natomiast na Jhbiej G<lno:e,w tllk zwanym Mokl'YIII stIlwie, napotkalem
go IV wielkif\j ilosci wmz z Diaptomus tatricus Wierz. Okazy 1. tej miejscowosci mialy tylko O,R mlll. dlugoBci.
4.R, S. ohlonga,
Ehrenb.
R6zni sie od popr7.edniego cialem jajowatem, wydlu20nem i pazurkami wil')kszymi, osudzonymi bezposrednio na zaok1'l}glonym koncu ciala.
DIllgOBC okolo 0,5 mrn.
Gosse.
Cialo workowate, korona z jednem wydzwignieniem;
rozwini~te z mloteczkami nier6wnymi;
kanal pokarmowy
slepymi bez kloaki.
szez,~ki sl11bo
z wyrostkami
40. Sncculus viridis,
Gosse.
Cialo woreezkowate,
zielone, wieniec rZQskowy jednoszeregowy
1. R
lub 4 szczecinarni w pewnych odst<;pach, zoll.ldek obszerny z H wyrostkami slej>ymi. Szcz<;ki bardzo nikla. mugosc 0,16 mm.
W okolicy Krakowa
bardzo rzadki, widzialem go bowiem tylko
dwa razy w cil}gu trzech lat w materyale
z D~bnik i ze Zwicrzynea.
41.
e
S. saltans,
Bartsch.
Cialo z dWQma grzebieniami
grzbietowymi
i dwoma bocznymi,
glowa 1'6wno sciQta z wyrostkiem .i~zyczkowatym po srodku stl'ony grzbictowej. Korona p~jedYI'lCza, brzezna. Dlugosc 0,14 mrn.
Rzadszy niz popl'zedni w stawku wsr6d pola na Zwierzy!'lCu i kolo
klasztoru Norbertanek.
V, VI.
VII. Farn. Synchaetadae.
RZlldszy niz poprzedni,zlowiony
raz w stawku na Wosotej (Krak6w),
drllgi 1'[lzw kalll7.Y w Zakrzowku (pod Krakowem). Hudson mial tylko jeden
okaz, kt6rogo nie m6g1 zupelnie zidentyfikowac
z opisem Ehrenberg-a,
dIa tego przytoczyl go ze znakiem pytania.
Okazy m~je zgadzaly si~
w og61e z 1'ysunkiolll Ehren berga (Tab. 5R, Fig. 6) i jego kr6tkim opisem, mllSz~ jednuk zazllaezyc,
ze nie byly badane szczeg61owo. Zdllje
sill, ze ten gatunek
pojawia si~ peryodycznie
w mnif\jszyeh wodach,
zapewne na kr6tko, bo nie przytac7.lljl} go inni badacze fauny wrotk6w
n. p. Petr 1. Czeeh, Eckstein z okolic Giessen, ßilfinger z 'VUrtembergl,i.
44.
S. stylllta
nov. sI'. (],ig.
5, 6).
Cialo gruszkowate, zakOl'lCzone d lug I}, 0 b ll}, s 7.Y pul k 0 wa t g.,
nieweig.galnljo
nozlq.
1. dwoma mallltkillli
pazurkllmi,
budowakorony
jak u S. pectinata 1. tg. rMnicl~, 7.e zlltlliast dw6eh maczugowatyeh
wy.
rostk6w na ezole, posiada tylko jellen,
a przod nim ku st1'onie brzuBznej
dwa orzl}sione platki i dwa' male ezopki jak u tamt~j.
.
Dlugosc samiey: 0,22 mm., n67.ki samej 0,05 mm.
Korona w obwodzic eliptyczna, na zewnl}trz IIIni~j lub wil}cej wyl'ukla lub calkiem rowna, 1. tQpymi czopkami,
opatrzonymi
(lf,iczkami
rZl}sek dotykowyeh,
cZQsto ze sobl} spojonych;
wicniec rZQskowy pojedynczy,
brzezny,
cil}gly lub przerywany,
aparat zucia gruszkowaty,
szczllki szezypcowate fig. 60, n6zka kr6tka, z malymi pazurkami.
Ksztaltem
cilila i lllugl} cienk~l n6zkl} odznaeza sil} od wszystkich
iunych gatnllkow togo ]'OdZlljll. Oko stost1llkowo male, czarne,
m6zgdll7.Y, jolito zill10lle 7. winlkich kOllll\rek 7.budowano, jlljnik ezworoboczny,
jajo dojrzalc pOlllar:dlC7.0Wej harwy.
42. 8Yllchaeta pcctinatn, Ehr.
.1.5.
(Fig. 7).
Cialo ksztaltu stozkowatego,
po bokaeh, pOllii~j korony, uszkowate
platki 1. dlugiemi 1'z~skami; glowa wypukla z dwoma c7.opkowatYllli wyrostkami,
opatrzonymi
na koncach
pQczkiem wlosk6w, cztery dlugie
~zczecinki czt~jkowe 1I1t gllzkaeh ko1'ony, wieniec rZl}skowy pojedynczy,
skladll:i~cy si~ z lukow poprzerywanych.
(Fig. 7).
Dlugosc 9 = 0,3ii 11Im.
D~bniki,
S.
tt'('IIlUIIl,
dwa mzy
w lIlalej liczhie okaz6w
znaleziony.
VII.
Ehrb.
Wyr6zIlia si~ od poprzodnich gatunkow
ko 1'0 n ljoplask g., brakiem
palcc7.kowatych
wyrostkow na grzbietowej j~j stronie, gMwnie zas IIIni~jszemi lIszkami boezuollli,
1c7.1~CcllliIV r6wnym poziomie z koron!} , tu,
dzic7. zWllzenielll ciata po7.a kloak:.l. l>lug. 9 0,2 mm.
W malyeh stawkaeh okolic Krllkowa dose pospolity,
ozaSll do CZllSU pojllwia sil} w wil}ksZAj ilosci I. II- VH.
leez tylko oel
e
222
e
A. WIh1IIZh1JSKI.
IW'J'ATonrA(wnoTKl) GAr,lOvt.
VIII. Farn. Triarthradae ..
.Jak jllZ PO\\y:f.l~j Zl\ZIlaeZOno, bywajq. lisfki wiosnlek \I okaz6w, pochotlz:).cych 7. rozmaitych wbd roinej dlugosci i szerokosci.
Zestawiaj~c
RZül'eg takich odmiennych
wioselek,
moina si~
przekonllc,
7.e pomif}dzy form:} 0 wioselkadr W!}ziutkieh a 11lugich (siQgaj:}cych poza konicc ciab),
a opisan~ I'I'z"ze mllie odmianl} istrtiejl} l~godne
pr7,('js.~ia, dIa tcgo nie uwazam formy 0 bal.dzo
s7,crokich a kr6tkich wioselkach za odrf;bny gatllnck, lecz tylko 7.a odrnill.nQ. Dr. Imhof nazwal
I'mw,lopo(lobnie
tl} sam~ fm'ml} P. latiremis, lecz
we"L, jej nie opisal.
Rzccz wiQc naturalna,
ze
ta.kic gntllllki musz!} byc ignorowane
mill10 reklll.lIIneyi ') ze strony autol':t,
sama bowiem nllzwa,
chociaihy
n~jtrafniejsza,
nio daje pojQcia 0 gatllukn i lIie ohowiq.zujc llikogo do 117.nania go.
Korona poziomo scif}ta, wieniec rZQskowy brzcZny, p~ic(lyuczy;
cillto opatrzone przys:Hlkllllli, stu:!:}ccmi do wykonywauia skok,iw; cZQHci
pyszczkowe ,zupcln'c (typu Fig. 60. lub Fig. f)9).
46. Polyarthl'a
platyptera,
Ehrb. (P. trigla, Ehrb )..
Cialo kr6tkie ''( zitry,sie czworohocznc, hcz Ilozki; wieniec rZQskowy
pojedynczy na grzbiecie
przerw:my,
na glowie dwa orzQsionc c7.0l'ki
i PQczki szczecinek dotykowych;
ponizej korony po stronie grzoietowej
i brzusznej po szcse 'listkowatych,
na brwgu pilkowallyeh
wioselek, t. j.
po trzy po prawym i lewYIlI bolm; cZlIjki bocme hlizko kOl'll'.u ciat:1;
dbgose
Q 0,12 mm.
Samiec be7, wioselek,
bc7, oka, glown z dwoma cZllokallli wlosk6w, dlug. 0,044 mm.
Ehrenberg
opislll dwa gatunki,
z kt6rych 1'. trigla ma mice wiosclka szezecinkowate.
'l'akiej formy jednllk 110t:}dnikt nie widzial, oproez
Imhofa,
a IVszyscy znawey wrotkow
zgadzajq. siQ ua to, ze P. trigla
nie istnieje,
tylko ie Ehrenoerg
ulcgl ztudzenill,
I'atrz~c ua IV~zki()
'yiosetka od krawQdzi, wtcllczas bowielll wyelaj:} sie; byeszczceinkami.
.
WsrM setek olm:dlw, jakic mi siQ 7. rozuych wod widziee zdm'zyto,
zdnrzaly si«} odlllinny, rozui~co sie; pod wzgle;dcm wi"lkosci,
11tllgosci
i szerokosci
wioselek,
1"c7. nie widziulem nigdy okazow z wioselkami
szczecinowatemi,
co mnie utwierdza w 1)I'7,ekonaniu, io takie formy nie
Fig. 1.
"olyartltra l'laty/'tera val'.
e""yptera Wiorz. wiosellto
powiqkRzono.
istni~i~.
p. platyptera llal07.Y do nlljpospolitszyeh wrotk()w w nas7.YIll kraju,
iyje zar6wno w wie;kszyeh stawach jako tcZ w sadzawkaeh,
niekicdy
wystQPuje w wiclkiem mnostwie i w r6inych odrnian:lcll.
pr7.ytaczajl} tcn glltlluek. 7. rM:nych jf'7.ior' mlropej~kieh,
o jcgo rozsiedlenill na calym obszl\l'7.e Europy.
Inni badllczc
eo swinde7..Y
47. Polyal'thra
platyptera
Ehrb. var. c11l'yptera Wierz. ') (Fig. Hf) a, b).
Now!} t«} odmianQ odkrylcm
llaprzM w KrzesilOwieach
w stawie
pod Insem w ZwierzY"lcu, p6znicj znajdown.tcn, j:} talde pospolu z form:}
typowq. w materyalach,
I'O(~hOllzl}cychz rt')znych wo,1 kr,~jowych . .f~atw()
.il\ poznne po krbtkich wioslnch,
kS7,taltu pud tuznic jajowatego
0 brz(1gnch 7,:}bkowanych, przypumin1~j~lcych listki wicr7.hy, (Ob. Fig. Hf) a
i Fig. 1 IV teksci(,),
223
.::i
~
{~
') Ob. Opis tej o<lmiany w: J,iste l1es !{otif.,res observes eil Galie;e (AlItr;e"c ..
Hongrie). llull. de la Soe. Zoolog. 110France. I. X VI. p. MI.
48. 'l'l'iart.hra
lollgiseta.
]<;hrh.
Mallltki tüll wrotck nl:l. ci"lo uwalne,
dwa oczka od siebie odda10lle i tny lwnlzo dlugic rueholllc szczecie, z nllpl'zcmianleglymi
kolcallli bOCZllYllIi lub bez uieh, sk:}d otl'zymal p(,wyisze na7.wisko. Nalezy
do gatllllkow bal'llzo pospolityeh,
zarowl1ow okolicy Krakowa, jako tez
w ealym kraju.
1'0lawia sie; tak w Illalych kaluzaeh
pospolu zMoina
urachiata i Daplmill 1/wgna, jako tez w I'0srodku wiclkieh stawow jako
fnl'lna pelngicwa,
t..i prz:e:i.roe7.ysta, opntl'zona szczcciami, prllwie 4.ry
razy dlllzszellli nii cialo, Takic forrny moznaby uwaiac ZR osobIll} odlllia~Q.
Sarnica nORi z SOb:.L2--7 ;"j Ila knilCu eiala. IV-IX, Zasi:}g. gcograficzny togo gatllukll jest banlzo obszel'llY, gdyz znany on jest nawet
z Grenlandyi.
.
4.9. T. hreviseta
Gosse (F. cornuta Weisse).
Ksztatt ciala jak 1l popr7.cdniego gatllllku, szczecie jednakze tylko
1/,
11l11g0S"ieiala, a oezka k 11 Robie 7.blizoue. Smnce O,OH mm. dlugie,
walcowate z IHljcdynezYIll wiClicelll I'7.Qskowym, dWOll1a oezkami C7,crwonÜIlli. Ciato kn tylowi 7.We;ZOIl<',pr7.echodz~ce w narzl}dzi<~ koplll:Ll~yjne~
.1estto gatlillek nmdki, 7.an"Wllo w srodkowe,j Europie i w.Anglii, jako
tü7. w naS7.j'1lI kmjll, ply:! w ci:)ßlI dwoeh lat hyl tylko dwa raz,}' spostrzezony,
rnianowieie
l'a7. w materyale z knlnzy na Zwierzyncu
(pod
Krakowem),
drllgi rnz w rnalYIll slaWkll kolo klas7.toru Norbcrtanek.
') ZooJog. An". XIII.
~:
t
Nr. ;\li1.
e
224
4ft
A. \vtltnzE.tsil:r.
fl'l,.
. IX. Farn. Hydatinadae.
Korona rowno sci~ta z orzl;lsionymi wzgoreezkami. wieniec rZQskowy dwuszeregowy,' 8zereg zewn~trzny otaeza koronlf i otwor g~bowy,
wewn~trzny zas, znacznie mniejszy, sklada siQ z sztywniejszych rz~sek,
pqll1iQdzyobydwolII.a lez!}od grzbietu orzQsionewzgorki (Fig. 54). Szcz!}ki
mloteczkowate Fig.57, nMka rozwid luna.
50. Hydatina sen ta , . Ehrb.
Gt6wne znamiolla w eilltrakterystyee rodziny; einlo stoikowate
z krOtkl} nozkljo, ocz brak; dlugosc samiey 0,51 mm.
Uchodzi za pospolity gatunek. W okolicach Krakowl1 jest rowniei
pospolitym, lecz tylko w kilku mi<;jscowo8CiliCh,w kaluiaeh pelnyeh
wo<iorost6w,w ktorych takze Brachiomts rnhens tlumnie wystl;lpuje.
51. Notops hyptOJlusJ Ehrb.
Zbaczll pod kilku wzgl~dami od typu budowy IIydatinadae, ll1L
jogo bowiem koronie niema orzQsiouyeh wzgoreczkow, wieniec I'zQskowy
jflst tylko pqjedynezy, a szcz~ki 8zczypcowate, dlatcgo, 8cisle rzeoz biorl}e, nie powinien do tej rodziny naleiec .• Test to, wedlug zdania Ehrenberga i Hudsona gatunek rzndki, a w okolieaeh Krakowa raz tylko zlowionv w stawie w DQbnikach w dwoch okazach. VII.
52. Notops clavulatus
J
Ehrb. (Fig. 44).
Z w<:;jrzeniapodobny do gatunkow z rodz:Lju Asplanchnopu.~, jedna.
\wwoz roini si~ od nieh budowl} RzezQk, korony i kanntu pokarmowego.
SZCZl;lkijego sI} opat.l'zone silnymi mloteczkallli 0 szerokieh glowkaeh
(Fig. 44), jajnik wstl;lgowaty, Dlugosc samicy 0,3li mrn. W okolieaeh
Krakowa rzadki.
53. Triphylus lacnstris, Ehrb.
Z p08taci podobllY do Notops hyptopus, z bndowy ZI\Swewn~trznej do N. clavulatus, ma bowiem tak samo jak on zollJ-dek opatrzony
licznymi gruozolami i taki sam wst~gowaty jajnik; rozni si~ zas od
obydwochksztaltem korony i dwoma oczkami, podezas gdy tarnte rnajl}
tylko jedno. Ze wzgl~du na widoezne pokl'ewietistwo w budo wie , zaliczn,m go do rodziny llydatinadae,
a nie do rodziny NotommatadaeJ
w kt6rej go pomieszeza Hudson, pl'zyczem musz(,1zauwazyc, ze wszystkie
gatunki zali~zane do rodziny Ilydatilladae nie majq, zgodnej bndowy,
tak, ii tylko tymczasowo shnowil], jednQ rodzin~, w przyszlotiei zas
bQdl,Jo
mllsialy byc na kilkn rozdzielonc.
,2,20
MTATonlA ,(WROTKr) ,GAtroVI.
Bi lllllIlUSvesiculosus, Wierz. et Zach.,no:v. gen. et 8p. (Fig.29:--'31) .
Sarniell: CiaJo workowate z Iprzodu rowno lici~te, korona z pol"koliRtemi uszknmi boeznemi, w posrodku opatrzona stoikowRtemi w.yniosloEleiami z p~czkami wloskow dotykowych,R po bokach z dwoma palllszkowatemi glaszczkarni, nsadzonemi 'ponad uszkami. Wieniec, rZl;lskowy pojedynezy, w c,.;terech miejscach przerwnny; noika osadzona w 1/,
dlngosei eiala po stl'onie brzusznej, nieeo dluisza aniieli polowa ciala
i w "/, sw<:;jdll1gosei poprzecznie pomarszozona; oko ~edno ,grzbietow:e,
skorupka delikatna, zlo~olla z komorek Pl!cherzykowatyeh, opatI:zona po
stronie grzbietow~j glndk~, tare,.;kl} w ks,.;talcie litery V. Szcz~ki ,8labe,
szczypeowate (Fig. i3 1). Dlugosc 0,15-0,5
rnm.
Samiee: W okolicyKrakowa
niespostrzezony; Dr. Zaehadas wi,.
dzial okazy z.towione w jeziorze Ploen, leez ,dokladniej lieh nie ,badaJ,
zanwazyl tylko, ze rnajl} noik~ pozbawion~ .pa7;urkow i u jej 'nasady
duiy 'woree7.Cknasienny.
Ciekawy ten gatlluek odkt-ylem w stawie w D~\mikach ,w,czerwcu
lH!J 1 'IV rnnlqjliezbie okazow. W przeoil}gu tygodnia znüdon i<upelnie
ülk, zenie mozna go bylo potem wi~cej odszukac. Dr. ,Zaoharil\sodkryl go w rok pozniej w jcziorze Ploen w Holsztynie, i jak rni .listo:wnie
donosi w bal'dzo wiclki<:;jilosei wraz z innymi gatunkamipelagioznymi.
Ol'yginalna, bo wYl:}ezllie ternu gatunkowi wlasciwa blldowa powloki
eiala, ktora, jak w diagnozie namieniono, sklada si~ z samyoh p~cherzykow, wypelnionych znpewne powietrzem, usposabia go wybor:nie do
unoszenia si!} w wodzie. Rowniez i jnjo, ,otoezone potl!zn~ oslon~;z istoty
galnretowatej, jest. przystosowane do uno8zenin si~ na powierzQhni wody
VV 1'IIehaeh Pl'zypominit on zupelnie wrotki z ,rodzaju Bracltionus, ,Qbraclt
silt szyhko okolo wlasnoj osi, przyezolll wyw\janozk!}
na,w$zystkie
st1'ony i tak plynic, jak grlyby si!}wsrubowywal w wod~. Zol~dekzl\j1l111.i~LOY
Zlllte?lII~ez!}ticjlLlllY eiala jast barwy zielolwj, st~d,tei,calllzwie.rzl],l.kowydaje siQ bye ziolonc; jajnik lezl}cy 'po ,stronie 'brzu~Ilej jest
harwy fiol"kowej.
65. Bipalpus lynccns? Ehr!>. ('Fig. 32-34).
Syn. Ruchlanis lynceusEhrb.
Samica: Cialo z bokow sciesnione, okryte p~ncerzem, pp 'ltronie
hrzusznflj pmwiecalkimn otwartYIH; sklllda si,~on,z dwoc\1oZ~8ci:d~~7,kowatqj, okrywlljl}Cej glowo i tUlowiowej, ktore ,po stronie gr~bietowej 81}oddzielone d woma gl!}hokiemi brozdkarnj. Na cz~sGi,tulow:io.w~jsl} po bokach dwie krzY7ujl}ee siQ z SOb~L
listewki,a nadto szcreg falMw", przchiog:l;j:}eych htkowalo po s!.rollie grzbietowej. Liozllo t.e faltly podlu7.ne
i poprzeczne nn grzhiceio Sl~elastycznym rnechanizmom, ,m0Cljoktbrego
U07.(lrawy
Wyll".
llI"l"m.~Ilr7.yr. T. XXVI.
29
e
2M
J
e
A. wllmzmjRid.
nO'l'A'l'OIUA (WJWTKI)
obie polOwki skorüpy,
otaczaj1}co tu16w, moglj. silj przYlllyka~ i uLwierac, a tak samo i tarcza
glo\\ y, podobnie jak t~ skorllpiak6w
z l'Odziny Lynceidae. Cala powiel'zclinia
skornpy jest gQsto doleczkowana.
Budowa korony i !107.ki podobna jak Il poprzcdlliego gatllnku, oko jedno
grzbietowe.
Dlugosc 0,t 9-0,26 mm.
Sam ce nieznane.
Postac tego w.rotka. jest tak oryginalna,
~e nicma jej podolmcj
pomil}dzy wszystkimi' innymi wrotkami.
.Jest on istnym skorupiakiem,
przypominajl}cym
zywo .drobne gatunki z rodzaju Cltydorus, a llItsladuje
je nietylko posta.ci:.~,lecz calem swojem zachowa.niem siQ. Lezlj.c na. boku
pod szkielkiem, posuwa siQ zapomoclj. nMki, opierajl}c sil} na niej podskakuje, a kiedy siQ czuje zagroionym,
podnosi n6ikQ do g6ry, kryje
jl} pomiQdzy po16wki skorupy ,cofa
wieniec rZQskowy, przymyka
pancerz glowy oraz cal~ skorupkQ i wtedy wygll}da jak Chydorus zamkniQty w swej skorupce.
Zalowac wypada, ie tak ciekawy gatl1nek jest nadzwyczaj rzadki
w okolicllCh Krakowa, filZ tylko bowiem uda.lo rni siQ go zlowic w kilim
okazach w stawie dQbnickim w czerwcu 1891, rnzem z poprzednim gatunkiem, a odtl}d wszelkie poszukiwania za nim byly bezsküteczno.
St:}d
td nie mogla bYl\ zbadanl} orgllnizacya
wewnQtrzll1t z lak!} dokladnoscil} , jakittjby sobie 7.yezyc nalezato ze wzgll}du na zagadkowe stanowisko tych dw6ch glltnnk6w w systemie wrotk6w.
Zidentyfikowalem
ten gatunek z Euchlanis lynceus Ehrb., jakkolwiek ani rycina Ehrenberga,
ani tez jego opis nie zllpclnie siQ stosllje
do badnnych przeze mllio okaz6w, zdaje mi siQ jednak,
7.0 r6zniee pochodzl} jedynie
z niedokladl1osci
badan Ehren berga,
kt6re dndzl} siQ
Ilspruwiedliwic tl} okolicznoscilj" i;i, rozpoznanie wtasciwego ksztaltu tego
malntkiego wrotka i odrysowanie go jest rzeczl} ba.rdzo truchll}, 0 CZCIll
siQ przekolllllem w cil}gu wlaanych ba.dfilL
Dr. Imhof przechrzcil
gatllnek
ten Ehrcllberga
na Ga.~tnrOlnts
E'hrenhergii, swoim jednak zwyczajem nic scha.rakteryzowa.l blizej tcgo
przechrzty, ani go tez nie wyrysowal, przeto nie wiauomo, c'l.y mialform~
zupelnie identyczlll} z opisanl} przez Ehrenberga,
c'l.y z mojl} , czy te7.
mo~e do 7.adnej z obydw6ch niepodobnl}. Ja Ilie widzia.lcm iadncj pntrzeby zmieninnia na.zwy ga.tunkowej Ehrenberga.,
uwazil:;l}c j1} za na.dzwyczaj trafnlj., a zresztll: pouobna zmiana jest wbrew zwyczajowi przyjl}temn w Bwieeie naukowym.
Jakkolwiek
opisanepowyztti
obydwn gatunki,
dia kt6rych ustanowilem wraz z Drem Za.ehariascm ') nowy rodzaj Bipalpus, nie da.dz:}
GAI,ICYI.
.227
si~ scisle zaliczyc do ro(hiny lIydatinadae,
to na razie, w brnku odpowiedniejs7.ego lIlicjsca, przyt:}czylem je do niej z tem przekonanielll,
ze
Iliebawmn wypadnie ca.l:} tl} ro(lzin~ inaczej nporzl}dkowac,
a mianowieic wtcdy, grly I'r'l.yhQrll} jeszczo formy podobne i gdy budowa obecnie
7.nanych ga.tunk6w zosta.nie doldadnie poznanl} ').
Z 1l0WO IltworzonYHI rodzajelll zdil:je sil} byc najb1iztti spokrewnionym Gomphoyastnr aI'colatus Vorce (Plaesoma lenticulare Herriek), ktrJry
silj ouzna.cza. I'owllid silnym pa.ncerzem br6zdkowanym
w r67.nych kierUllkach, jednym okiem i dwoma lekko zgiQtymi rozkami. Hudson przyta.cza. go na kOJ"ICU po rodzinie Anureadae, t. j. na koncu systemu,
prawdopodobnie
dla.tego, ze nie znalazl dia niego zadnego inntlgo miejsca
X. Farn, Notommatadae.
Korona
skosna,
wicniec rZE)skowy sklada siQ Z kupek
rZQsek
i przerywanych
luk6w, 7.ktOrych brzc7.ue okalaj!} otw6r gQbowy. Szczl}ki
szczypcowate
Fig. {j0, \H\7.ka widclkownta.
fJli. Alhm'tia intl'nsol', Gosse.
Gatunek ten jost pnsorzytem robaka
Nafs proboscidea, odznaeza
sir; wydlu7.onem,
pr:Lwie wl11cowntlJm cinlem,
n67.kl} stozkowatlj., ostl'O
Za.kor'lczOnl}jednYIll pazurkiern i brakicm 6ez; dlugosc 0,16-0,2 mßI.
Okazy prze7.e mnio ha.da.ne pochodzily ze stawk6w w Przegorzalach
pod Krakowem
i nie byly wydobyte z wnQtrza powyzej namienionego
robalm, lecz plywa.ly awobodnie, a wiQc zd!l:je siQ, ze przepQdzajlj. pe~
wien C7.as zycia. w stanilJ wolnym.
f)7. Ta.phl'oCllUl()a aJllluloSIl, Gosse.
Ten i nastQpny ga.tullck mll;il} cialo walcczkowate,
podzielone na
prawic r6wne pierseienie, co je wyroznia odra7.u od innych.z tej rodziny.
Oka lJrll.k, mi,'!.!; Imrwy s7.arej 11.wicnieo rZlJskowy dose nicwyrazny.
W okolica.ch Krakowa (L'l'zcgorzaty) dosc cz~sty. V-VII.
6ft '1'. SIl11l1lIel'silll~,
Gos~o. (Fig. 30).
Srnuklr:;jszy i dlu7.szy or! poprzedniego
z haItiern na ciemicnill,
z dwolll:1 silnie la.rnil}ccllli 8winUo kulkami (oczka); rzadszy od poprzedniego, zlowiony w tr:;j sa.mej, eo poprzedni, mi~iscowoBci.
fJ!). NotoUllllllta lllll'ita, Ehrb.
Odzna.cza siQ dosc wydatnemi
rZQsatemi uszkami na glowie, kt6re
wystawin podczas zupclnego
rozpostarcia
korony;
tylnn cZQsc m6zgu
') Po Ofldnniu tej pracy do drnku wyszfa w Zoo\. Anz. nr. 407 notatka Dra JiL'
gel',kiii1rln z Up,nli pOll tyt. "Zwei fler Euch. tynceu8 verwnndte neue Rotatorien".
Opi,nne w niej gat. Gastrose"i:a joveolata i G. jlexilÜl 8'} nnjprawdopodobniej
identyczne z moimi JJ. lJes£';nloRrt.8 i U. lynceu.fI.
') Zeitschr. fIlr wiss. Zoo!. 1l,1. l. ölt
:'~
f
I~
!f
{
""i~
e
2'28
twOI'?!y #o'reczek
Uchodzi
licMN jednnk
wypelniony
zlarnkami
wapna;
no~kai
paznrki
krot-
Zl1.'bardzo rozpows7.cehniony i pospolity gatuuek,
Krakowa nie jcst zbyt pospolity. Dl}bniki, Lllbien.
•.
<-j._"",.'M~.~,,
okoVI.
W
fiR P. sOl'dida,
tripus, Eht'b. ....
czyc,
fi!l.
Usl'ik/\ ,blirdzo n:ieztiaczno,
nozka
(.t.yst,ycll, bariVIi. jeliii\ l.Mtn.wo-btunn.tna.
Rzadki, Dl;buiki. V.
N. lacinnlatn,
. Kl'Otki,
Dlngosc Ö,l
0
(Ullgieh pnzitrkaeh
DfllgOSl\ 0, tH mm.
koll'ez
0 sierokiej
1toronie, duicm
70.
oczku.
mm.
Miejscami
N. collaris,
pt1spolity
Ehrb.
ozna-
Proales parnsita , Ehl'b.
Furcnlnria
kaluzaeh
forficula,
cz~sty
VI,
okolice
Krakowa.
Ehrb.
Cialo prawie walcowllte,
ku przodow i nieco roz8zerzone, . wierzch
g./'owy kOl'1Czysty 1. malclll oczkicm czerwonem;
nozka wyrainie od ciala
o<l<lziolona, z 2-ma paZlll'knllli
pfllSkillli,
wygil}tymi lukowuto
i na
wklQsfej kraw(}dzi opatrzollll dwoma zllbkami. D./'ngosc 0,2-0,311
mm.
Dosc rzadka fOl'llIa, napotykana
w Lubieniu,
Pillltkowcach(
Po'
dole), Dl,lhnikach. V.-VII.
(lHWokon-
popi'zecznetn.
Ten gatunek trudno we(Uug opisu i ryciny Gossego doUadnie
przy najbliiszqj
sposobnosei wypada zhndac go doldadniej.
Tylko dwa razy zl1aleziony w okolicy Krakowa. IV, VI.
W brl1dnych
Ehrb.
jajowaty,
Gosse.
Cialo baryle(,,,,kowatc,
po zupetnem
wyeil}gni\!cil1 walkowate,
nl\.
kOl'wU zll.okrllglono hez nö:;iki; wicniec rZ~l>kowy pojcd,rncz)', od grzbietu
na koronie wyrostek paluszkowaty;
dlugosc 0,12 mm.
I'asorzyt staly w Volvox globator,
cZQsto nnpotyka sil,l w jednej
lmli tego 1Y0clorostn ohok r1ojnmfcgo zwierzl}cia mtode i killw. j!l:j Intnich,
Inh tcz takze jedno zilllowe 0 skornpce,
nastroKzonej krotkimi,~ilnymi
kolcarni.
sacc~gerä, ~hfb.
PrA#'itl walMiikowlity,
z nozk~ krotk~ i takiniiz paiilrkami,
fotia ilko~tiä i si\!gaj/\c!t daleko na stroilQ brzü8zui}, usikli malt)
wyrazne, od czoJa nieeo wygi\!ty wyrostek:.
Dll1gosc 0,23 firn.
Dose rzadki. V-VI.
Dl}bniki.
64. N. cytltopuS, Gosse.
Ehrh.
He1'fiwi.r;irl v()!vocicola Plate.
Ehrb.
Forma wrzccionowatn,
z glowk~ szerok,!-, niewyrazn.ie llszat:}, duicm o16em i dwoma malrttkierhi
plamkami
czerwonemi na ozopkacll,
7.nnjdujl\eych 8i9 pos/-Od wienen rZQskowegä; noilm dtllga z ostI'ymipazurkanii j dlUgoßc 0,5 rtiln. Dosc pospolity w okolicy Krakowa V-VIL
N.
229
OAT,ICYJ.
WiQkszy nii poprzpdlli, z glow/\ sze~okoBciQt~, opntrzonl} !i":memi
orzl}sionemi wynioslosciami,
nMka dluga, szeroka, 1. krotkillli pazurkami.
Dlugosc 0,22 mm.
ein1o' k'i'Otkie; Bzerokie, g'l'~biet wypükly,
nozka z .szerokimi pazurKafflr, D'l\I'l. kt6'tjmi' sterozy ~py wytostek;
osad\i\ony na dWl1cz1onowcj podstawce, uszka male, dlugosc 0,17 mm.
W Anglii ma by6 tzädkini,
Vi okolicy Krakowa
napotykany dosc
C7.\!sto w majll w dwoch sta'IVk!\\:h: t\' Dl}bnikach i za ZwierzyilCcm nad
Wisll}. V ...
62. N. najas,
fWR01'KI)
Cialo wl}zkie, zllkoiH'zone lek ko wygi~tym ryjkiem,
oczko stosllnkowo hardzo dU7.e, pmmrki eipnkie niceo zakrzywione;
dlngosc 0,14 mm.
Tylko jeden okaz IV stawku naZwierzyncu
V.
Smi1kl~Jszy ni~ pöprzedni; \i\uSilkamimniejs7.emi
i paznrkmni no?'kOlvymi bät'dZ6 kt'otk.imi. Dll1gM6 0,18 mm; Rl,Mlszy w tnalyeh stllWlüich '" okölicy KrakoW/i"
61: N,
Prol1lt~sfeHs,
!i7.
60. N. brachyota. ELrb.
66.
..•••••••.
,,,••.,,.._••••F."~•••..•.•.•
..-;t"~ ••. _"'"~
A •. WIlllIIZF.JSKI.
kie. mügoM '0.36 mm.
65.
" .••""',";.'_.,iI:'P.:
e
HOTATORlA!
!i3.
'., ••.••••.•. ,-11',""'".1
..' ••.,.'••••.
71. F. gl'acilis, I%rb.
w
malyen
titawkach. Okolice Krakowa.
V~
VII
Znacznie mniejs7.Y nii poprzcdni,
maj~ey okolo 0,17 mm. dtugosei, widzinny od gr7.llictll I'l'lmie wnfpezkowllty
lln przodzie zw(}zony,
1. wiCl'leelll rZQsck,
ktorc si(} eil}glll} 1111IIkopnl.L powierzchniQ brZ1I8Zl1/\;
pazurki har(1zo slabo zakrzywionc,
08tro 7.akonczone;
oczko czolowc
czcrwone.
Zagltdkowa forina i dlllg'1}örzl}siotll} \Jowier~chllil\ po !!trotiie bl'zUS7.nej j wysuwalrlerni URzkitmi; paztirlti male. Ma wiele podobieilstwn
do
gatunkll Copeus Cerberu.~i jcst moze tylko jego lokaln~ odmianl}. DlugosJ 0,36-0,5 mm.
D08c pospolity w Dl}lmikach V, rzadszy VII.
wosei mialy 0,9 mm. (Hllgosei.
Okazy
1.
Naldy
do pospolit.~zyeh gatll1Jköw w og-OIe, w nasl'Jyeh wodach jest
rowniei l'ozpows1.edmioll'y i gdzieniegdzic
pospolity.
Okolico Krllkowa,
.1I1WOI'o\\'. V- vrr.
tej micjsco-
y,
li{r
'.f
•••••••••••••••
11i1~
•• 5iiil.•
fIl7••
1111.rI7.~
iIIlii~iii~IiliMIi1I •••• __
~"'".'_".-'1
e
230
A.
e
IW'IWrOIIlA
WIIilRZEJSI<l.
72. F. gibba,
Ehrb,
Podobny do poprzedniego,
posiada jcdnak 0 wiele S7.el'S7.Y.grzhict,
lllocno wypukly i spadaj(}cy nagle ku nMee, ktor~j pazurki SI), wic;cej
proste, sztyletowlltc i 'nicmal dlugosci polowy eiata.
Dtugosc
okoloO,3
mm.
Ten gatunek nioJ.e byc latwo pornieszany z Dinschiza semiaZ)lwla,
110 kt6rego jeBt z wejrzenia podouny. o.~t:ltlli ma jcdnak pancm'7. i 0(1micnne szczf,1ki. W cdfng 'Hudsona P. gibba jest r7.adki, podczas gdy wcdIng moich Bp07.trze~eti.,. nalezy on do pospolitazyeh w okolicy Krakowa
i w stawkaeh
73. F. sterca,
lesnyeh
w Luuieniu.
V-VII.
GosBe.
Cialo waleczkowate,
posrodku rozszerzone,
glowa wydatna tf,lpo
zakOl'lCzona, tyl eiala zwe;:i:ony w n6zke; jednoczlonowl},
zakoilezon1j: miernie dlllgirni, 81abo wygif,1tymi pazurkarni,
u nasady szc1'okimi.
Dlugosc 0,14 mm.
Znaeznie rzadszy niz poprzedni.
Okoliee Krakowa.
VII.
F. sp?
Fig. 40 a, b.
Forrna przedstawiona
na ngnrze odznacza si!) srnnkfcm ciafem, podobnern w zarysie jak II poprzedniego
g'atnnkll,
z ktoryrn 8i<; takze
zgadza co do wielkosci, r6ini sie; jednakZe wybitnic 7.mtcznie dlu7SZYllli
pllzurka.mi,
na Jwncach
ukosnie sciQtyrni, skutkiem
czego musi oyc
uwaianyrn
za odmienny gatunek.
Posiadaj(}c wszak:i:e za malo okaz6w, nie mog!) go scisle okl'cslic,
przcto na razie nie nazywam go, tylko podaje; szkie,
eelem zwr6cenia
naniego
uwagi.
Dwa okazy
znalc7.iono w kwietniu
w 1'owaeh na Grzog6rzkaeh
porI
Krakowern.
74. F. eva?
Gosse. (Fig.
41).
Z ksztaltn ciala i pazurk6w
dlugosei polowy eiall1, od polowy
7.Tlaeznie cienszych i ostro zakol'lCzonyeh, 7.bli:iOllY do gatunku,
pod kt6rcgo nazwl} jest pr7.ytoe7.ony, posiada tak~e lIic:lIal t~ S!HlH}wielkose
0,169 rnrn., opis jcdnak Goösrgo, oparty na jcclT1yrn okazie, jest za eillsny,
nuy rnozna uzyskae pewllosc w oznaczeniu.
Rnz tylko widziany w dw6ch okazllch
w rnateryale
ze stawku
(wnOTKI)
231
IlAT,ICYI.
jest dwa razy tak dluga jak cialo. Podobna
do niej JCBt J;: aequali.~,
rnaj:}ca (UllZSZY tnte\w i röwne oardzo cUugie pazlll'ki.
Na wiosne; dose pospolity kola Krakowa w stawie na Zwierzyncu,
w innyeh r7.adki, jeden okaz znaleziony takze w Lubieniu.
76. F. gammari,
Plate.
Cialo wrzecionowate,
nc\Zka gruba z B7.erokirni pazurkami,
llllzlwwe Tlad7.wyczaj (Uugie. Na Bkrzelach Gammarus pula.
gruezoly
'
77. EosJlhol'a
allrita,
I%rb.
Z trzellla oe7.kallli, dwoma Tla orzegn korony, jednern nnd apal'atem zueiowYIII, n6zka dWllczlonowa, pm: IIrki kr6tkie, w~zkie 'glowa od
tulowia oddzielona, li',zka po bolmch glowy male, barwa eialll zieJona.
DIllgOSe 0,2 mm.
Mie;jscami pospolity w okolicy Krakowa.
7R.
E.
l1igitata,
1%1'11.
Cialo p,'zejrzYilt.e, tul,)w w'yrm\nie odgrauic7.0ny od
zurkami dose 87.crokimi, dhl~osci nstatniego pierseienia,
szeroko rozst:n'l'i,me, jak n R. elongata. (podczas gdy u
sicbie zbliione).
Dlllgosc = 0,45 TT11ll.
Stawek pod .L(,Jgicrn kolo Krakowa, dosc C;f,C;8tyw
n07.ki, ta z paoczka czolowe
E. najas 8() do
Bierpniu.
sp. (Fig. ßR, a, b, c, d).
Z wejrzenia
nlljwif,1ccj podouny
da poprzedniego,
hli1Bze jednak
porbwnanie oka7.alo, zn jest od niego r6in)'; niernniej ro~ni Bif,1od innych dw6ch form opisanych prze7. EI Il'Imberga, t. j. E. elongata i E. naJas. Odznacza siQ W szc7.eg6lnosei bardzo Bzerokirn picrscieniem,
bezposrcdnio po tulowiu nastc;pujl}cym i budowl} s7.ezl)k (Fig. 3H c.), a o£1 E.
digUata tak:i:c znac;f,nicjs7.:} (Hugoscil) daln = 0,4,9 mrn. W bmku sci.
slosci w opisach Eltrellberga
i dokladllego rysunku
szczf,1k, nie da Bif,1
ocenic, czy ta wl}tpliwa fOl'n1a jest gatunkiern
nowym lub tez jednym
7. :1 powyzej wymienionyclt.
DIatego nie daje jej na 1'azie nazwy, po7.ostawiajllc rozstrzygni(,Jcie w:}tpliwosci przyszlym badaniom.
Dose eZf}sty W TT1alyeh stawkach kolo Krakowa w lipl'U.
79. K
HO. Diglelllt 1) gl'anl1is,
Eltrh.
Tu16w ksztahu grubego walka z zaokrlj,glollljo glowl}, zakoliczon(}
ryjkiem te;pym, z szerokiem polern orzQsionern od Btruny brzusznej cZf,1'
w Df,lbnikaeh.
75. F. )ongisctll,
Ehrb.
Barc!?o charakteryst,yczna
forrna z cilllcm krM.ki"rn, nozkl} opatrzon!} dwierna grubemi Bzc7.ecinami nieruwnej dlugosci, z kt6rych dlu~sza
') Gntllllki tego ro,l",~jn w.rrMniaj~ 8i~ ••d pOrr7.o<1nich<1womn malutkiemi
oczkam; n:t 8:t111ymlu'zegn IlOrony i 8z,',zqlmmi, kt,lrych ramiona kowndelek B~ znzwyc7.8:j
z'Jhnte.
e
e
A. WIFlIlZF,JS1tI.
~3~
sci p1'zedniej ,eiala, z szerokl} n6tkl} i klinowato zaostrzonymi pazul'kll.mi; dlugosc 0,5 mm.. Dos.c cZt:l!ty w okoliey Krakowa. VI, VII.
H1. D. fOl'cipata, Ehrb.
Smuklejszy .niz poprwdni, z typowo 8zezypcowatemi szczr;loll11 i
(Fig. 60), pazurki sie1'powate od grzbietu wycir;tc; dlug'osc 0,3 mlll.
Na wiosn~ w rowach i matych stawkach, okolice Kl'akowa.
R2. H. caudata, Ehrb.
Cialo wydtuzonej w'\ziutkie, na krawf}llzi korony dwa bczbarwllo
oczka, nM:ka kr6tka .lecz z dtugillli, prostymi i ostrYlIli pazllrkami.
Naleiy do najm.nioj8zych gatunk6w w tym 1'0dZlljU,ma bowiem tylko
0,14 mm. tUugosci. Uwija sit: ws1'Odnamulu zrnieniajljocci:j.glo k8ztatt
ciala. Dl}bniki. IX.
Hit D. catellilla, Ebrb.
Ciato jajowate od tytu ;;macznie wypuktc, n6ika osadzona prawio
pod kl}tcm prostym po stronie b1'zuszllej. eate eiaJo Jiiezgmbne, cUlIgosc
0,093 mm. Pospolity w mlakaeh koto Krakowa. VI, VII.
2. 811hor(10. Plo'ima loricata.
Oslona cinla sztywna, przemieniona w pnlleerz otaezl~jl}nyjc calkowicie lub cZ\lseiowo. Korona i n6ika zmiclUlCj postnci.
XI. Farn. Rathilidae.
CinIo wateczkowate lub \\Tzet'ionowate okrytc ~ionkim pallcerzcm,
otwa1'tYIl1tylko na obydwCJch I~OI'1Cneh,opatrzonym cz~sto gt'zehiolli:t~tcnl1 Iistewknllli, lel'z bez f"Mow i wyst.njl}cych kmw<}lhi. Rz(~z<}ki
(1Iu.
gie, l1iesymetryezne; o\to jedno za nal'zl}llcm l'zl}skowym; pazul'ki eZljstn
zredukowane do jednego dlugiego 'keilea.
8-1.. l\lastigocerca carillata, Eh1'b.
Cinlo podluznie j!l:jowate, pancerz z grzehienillstl} listewk:j..p0 stronie grzbietowcj, si~gl\jl}c~tdo polowy grzhietu; nozka z p1'ostym koleem
dtugosei ciala, u jego nasady dwa kr6tkie cierniki.
IJatwo go poznac po wysokim Illkowatym grzcbykll nagrzbiocie.
Oprocz 1'z~sek posiada od czola gtaszezkf} palllszkowatl}. .Zliba1'wienic
cinla (poehodz~tce od harwy kanatu poka1'rnowcgo i jajnika) zmiennc,
najczr;seiej zdarzajl} sir; okazy hrllnatnc, l'zadzi~j zielonc Inh liolkow(',
a naj1'zadziejbezbarwne.
ltOTA'rOltrA
(WROTKI)
233
rtAI,ldvi.
Rozpowszeehniony we wszystkieh wodaeh i dosc pospolity miejscami od v-va.
H5. 1\'1. clollgntn, Gosse.
Ciato ku tytowi znaeznie zWf}zone, pancerz na pl'zodzie gladko
scir;ty, grzebien po srodku grzbietu nizki, sir;gaj:j.cy poza polowl} ciala,
kolee n6ikowy prosty dlugosei catego eiata i 1\7.do .konea prawie je111lakiej gruhosci, podstawowe cierniki posiadajljo 20-tl} cZ\lSC dlugosci
kolea; wiellißc 1'zr;skowy pojcdynczy, od st1'ony g1'zbietowej na czole maczugowaty, czujek widoezllY po cofnil}ciu rZf}sek; dlugosc 0,6 mm.
W Anglii wedle Hud8011a pospolity, w okolicy Krakowa 1'zadko
napotykany. IX.
86. lU. rattus, Ehrb.
.,.
.
Mniejszy ni7. poprzedni jajowaty, z grzebieniem lukowatyn;',; si\lgajl}eym do dw6eh trzecieh dlugosci ciala, kolec dluzszy niz pance1'zrazem Z glo.
Wl}, podstawowe ciernild bardzo mMe. Wieniec rZ\lskowy i glaszezka jak
u popt'zedniego. Plate opisl~jeczujek grzbietowy i dwa boczne na poezl}tku
ostntniej trzeeiej czr;sei dlllgosei eiala; dlugosc ciala. 0,15 mm:, kolca
0,18 mm.
Od poprzedniego ezr;stszy, lecz nigdzie nie WYBt~puje w wielkinj ilosci. Nazwisko M~ mtlu8 otrzymal dia dalekiego podobieilstwa do
SZeZIlI'Il,tak w I'uchaclt jakote7. w postaci.
H7. 1\1. hicornis, Ehrb.
Cialo silne, wrzecionowate, z dIugl} i g1'ub:j. glowl}, brzeg pan cerza od strony grzbietowej opatrzony dwoma tr6jkl}tnemi klapkami, nier6wnej dlugosei; kolee r6wny dwom t1'zecim dlugosci ciala, Jekko wygif}ty, u nasacly nahrzmialy, podsta wowych ciernik6w brak i dlugosc
Z koleem 0,55 mm.
Nfljpospolit.~zy z krnjowych gntllnk6w, szczeg61nie w mlakaeh gromadllie zyjl}cy; spostl'ZCgllllYod V-IX.
88. 1\[ hicristutn, Gosse.
Z dwoma gl'zebieniami, ci~tgn:j.cymisit: wzdluz g1'zbietu p1'awie nz
po koniee ciata, sI} oue klillowatc, od przotlu rozcllylone, ku tylowi
schodzl}ce sir; zo sobl}. I(oloc cieniutki wygif}ty, pl'ltwie dlugoEiei ciala.
Dlugosc: 0,5 1I11l1.
Bardzo rzadki, Dr;bniki. VII.
HO. 1\L Callucilla H. sp. Wicrz. ot Zach. 1) (Fig. 42 a, b, c).
'l'uMw porlluznie jajowaty, glowa wyraznio oddzieloJia; pnneerz bez
grzchienin, nn przodzie po stronie brzusznej falisto uciljty od grzbietowej
') Obszerniejszy ol'is zostallie l'0mieszczony w. Zeitschr. f. w. Zool. 10m 66.
Wph ..
nlAt..Jlr~,)'r.
T. XXVI,
30
"'.'r .•.•. ".',""
•
e
2M
A. WIFlRZFhlSKI.
wyeii}gnil}ty w trojk~tny
platek; oslaniaj~Lcy apamt rZl;skowy;
szczec
dlllgosci polowy einlli Z dwoma boeznymi eiernikami i korona wyp11kla
z pi~eioma paleezk9watemi
glnszezkami, z ktoryeh grzbietowa
nlljdlu:f.sza, nadto dwa e"injki stotkowe z p~czkami wloskow, ezujki Loczne na
koneu
'I. eillla. Dlugosc 0,24-0,28 mm., dlugosc pt,Ytki grzLietowej
0,08 mm. Wysokosc tulowia 0,07, dlugosc szezeei 0,12 mm.
Odznaeza siQ,szezegolnie
kapturkowatym
wyrostkiem nad glowl}
i licznemi glaszezkami,
ktoryeh znaezcnie fizyologiczne nieznane.
Tylko
jeden okaz Z D~bnik;
Dr. Zaeharias
znlllazl kilb
tyeh samyeh form
w jeziorze Ploen w. Holsztynie i Itwaza ten gatunek
za wyll}eznie pelagiezny.
90.
92.
1)1-q
JW'I'A'IOHJA
(WIW'J'KI)
f.)
rrt
GALJCYJ.
'1
.,
235
R. hclminthoitles,
Gosse.
. ., "
Cialo Lardzo srnnkle, przod znaeznie wl}zszy, pazurki bez eiern iIdl\V podstawowyeh,
lukowato, ostro zll.kOl'lCzone pl'awic dlugoBei polowy
eiala, barwa eiala Lrunatna.
Rzadki w kaluty
przy rogatee Mogilski~;. IV.
93. COdOpllS eavia, Gosse.
Cialo prawie kllliste, tyl spada nagle, nozka osadzona :po stronie
br~mszn~j, paneer7. Lez grzebyka
i 7.t}b6w na przodzie, tuMw rowno
seiQty, paznrek silnie zakrzywiony;
dlugosc h}eznie. z pazurkiem 0,08 mm.
DQbniki, pospolity.
Rattnlus tigris,
B4. Coelopus similis
Müller.
Cialo podluznie jajowlIte, grzbiet lukowaty, linia brzuszna skutkiem
togo (w widoku boeznym) krOtsza, notka gl'uba z dwoma pnznrkami
lllkowato wygi~tymi, dlugosci polowy einla, cztcl'Y podstnwowe eiernikii
pnllcerz konezy si~ po stronie gl'zbietowej dwolJla silni~jszymi, apo brzllsznej slabszymi
zl}bknmi. Szez~ki niesymetryczne;
dlllgosc eiala.
0,2 mm.
Zdaje si~ byc zmienllym, Eckstein Opisl~jc pod nnzwl} Dhtl'clla figris, Bory form~ podoLnl}, ale z pewnoscil} inm} nit Hu<!son, mnie siQ
zda.rzylo rowniez Wil17.icc odmiennl} form~, ktorcj kolce grzbietowe byly
nierowne, silne, brzuszne ZIlStakie sa.me jnk 11typow~j formy. Wielkosc
ta saroa jak u formy typowej, 1. j. 0,28 11Im. Szczec dlll?sza 0,11 mm.,'
krOtsza 0,056 11Im. dluga.
Rzadki; ZwiorzYlliee pod Krakowem,
Jawor6w. VII.
!JO.
~--...~"'t'ftM'.-
•••• ".' ••".1~.~.;/.,"'
•..
.,'••,.,,,,
..••
nov. sp. (Fig. 43).
Nnjbardziej
zLli:f.ony do C. tenuior Gosse, r6zni si~ jednak od niego nastQPujl}eemi znamionallli:
a) wielkosci:}, bo C. tenuior, mll. 0,2 11Im.
dlugoBei, ll. on tylko O,t4 mm,; b) pierwszy ma przy pazurku g16wnym
dwa Iuötkie boczno, ktöryeb
Lrll.k n niegoj
e) paneel'z koIiczy, si~ od
pr7.odu dwoma kolell.mi po stronie grzbietowej,
a u C. termior dwoma
Inb trzema inaezej pomies7.c7.onymi, Lo od strony grzLietow~j
i brzuszue:;i d) nozk~. dwuezlonowg. dosc dIngg., podczas gdy u C. tenuior jest
kroeiutka.
Dlugosc 0,14 mm.
D~bniki VI dwa okazy.
V Tr
..{,,~L"'
R. lunaris, EhrL.
= Ooelopus porcellus
•
l,'n
..a.
tn
1:11I ••.••
ninn~h
••••i••••o
_".v" ••_.
''''_'''_
Pancerz 7.amkniQty postaei zmiennoj, czasem glQLoko wyrzynany,
krawQ(1zisty, CZ(isto zl}Lkami i kolenllli opatr7.ony ;'glowa
~ddzielona,
okryta zgrllhinb~ sk,'n'kl}, Jl(\tkn i pazurki niekiedy
silnio rozwiniQte;
eZQsei pyszezkowo sYllletryezne typu Fig. 58.
?
Gosse.
? Dilt1'ella mUltlns ]<jyf.
Pod temi h'zema nazwami zostaly opisanc podoLne wrotki z eialern sierpowato wygifiJtem i z dwoma pazllrkami, ll}ezg.eymi si~ na koilCU.
Czy sg. identyezne?
bardzo trudno byloLy rozstrzygnl}c dia Lraku szezegOlowyeh opisow. Bll.dane przeze mnie okazy S~Lnajhardzicj zLliione do
formy opisll.nej przez Ehrenberga,
dlatego przytaezam
je pod jego nazw:} gatunkowl}.
Wszystkie
formy z rodzll.ju Rattullts i Coeloplls wymagaig. monogrnficznego opraeowania,
ktore jedynie moic n8unl}(l w~.tpliwosei, nasnwlljl}ce sit} przy oznaezeniu ktbregokolwiek
gatllnku z tyeh rodz:l;jow.
Pospolity na ZwicrzYlku w. malye11 sta.wklleh. V-VI.
95. Dilloc1taris
JloeiIllll1l,
Ebrb.
Palleerz postaci wazy z gl~Loko wyUoezonemi p6lkll.mi, gQsto dolkowany, bez koleow, nMka trojezlonowll. wraz z pazurkami
prawie dwa
razy t.ak dluga jak eialo, jcj czlony rowniez okryte pll.ncerzem, pierwszy czlon opatl'7.ony ostrogami dlugiemi, pazury dlugie, pomi~dzy nimi
n Ilasady krotki kolce, szyjna ez~sc okryta. rowniez paneerzem, oddziclonYlll od tulowiowcgo.
Nalety
da gatuukow pospolityeh
i latwyeh do
poznania i oka7.y 7. r6zll yeh ll1i~jscowosei ro:f.nil} si~ pod wzglQdem dlugosci o~tl'('g' i kolen 11 POrl~tllWY pnzul'k6w, kt6re mogq. by6 tAk:l:e tQPo
luL ost.rc. 1'ntl''y: staw Toporowy, Tyniee, Jaworow i okolieeKi'lIkowa.
V-VII.
'<...:l;
,J
••••••••••••••
'.~•••
II.t.~II!ii9i1TII~
.•'2IS••••
IiI! 1IlI'
plllfiilll!n.I•••• _' ••••••••••••••••••••
".-.!~'"£" ,,-,,-,••,,~,,'-..
•
j
e
A. WllilRZ~JJSKI.
236
97. Scaridium longicalHlatum,
Ehrb.
Pancerz 1. bok6w scisniQty, gladki, z przodn rbwno sciQty, n6zka,
I'nznrki i cinlo rownej' dlllgosci, oko osadzolle stale II:J powicrzchni cZQ.
nMki,
dajlJ kierlinek cialn i umozebnia
Pospolity prawie ~szQdzie,
kt6rej
naglern
nagle zwroty.
lecz nigdy nie znajduje
_
nderzeniem
ua-
U w aga.
Dia utatwienia
rozpoznllnia gatunk6w z rodzajn Ste1,/W1l0PS, ochnaczaj:}cycll siQ kolcem na grzbiecie, podaj<; co nastQpnje:
Tc gatlluki, a mianowiuie:
S. bi;furclls Bolton, unisetatus Collins, lOllgiSlJillatn.Q Tatelll, 1I1'1IIatlls 1I0or1, Lp.!ldigii Zacllll.rias i tripus Lord, mll:jl}
dlugi kolec, wyrl1.st:ljl}CY nl1. linii srndkowej wzbietll skol'Upy; atoli St.
unisP.tatus i S. Le.1jdigii nie posiadaj~ op1'6cz tego kolc:! zadnego innego
nni ua skorupie ani nanMce
i zdnje siQ, ze pomi~dzy ni mi nie 'ma ia(lIHj innej n\r,nicy pr{,cil 1;(';, ze koloc S. Le!lrl(gii jest dluzszy i sillliejSilYi byc moze, iu to ~Il zgodne ze Bobll fOt'lllY, S. longispinatas ma
opr6cil kolca grzbietowego
l'al'7.yste wyrostl,i na czloulmch n6zki.
Od
wszystkich trzech wyr6r,uia silt S. tripus kr6tszym kolcem grzbietowym
i drugim kolcem tuz nad pmmrkami n67,ki aSt.
armatu8 dwoma koleami Hft tylnej cz:;sci skol'upy_ Od togo i od wszystkich
innych, r6ini
siQ wybitnie St. h~furCl!s tem, ze na tyle skorupy ma tylko jeden kolee, osltcli\ony ua srodkow(;j Iinii cinla, a fQ salll!} cechQ posillda takie
9R. 8tephanops lamcllaris,
Ehrb. (Fig. 36).
Pancerz g1'uszkowaty, glowa stanowi szerokq. kulist!} tarezQ wklQslo-wypukll}, z pod kt6rej I'rzoilierajlJ- dwa rubinowe, malntkie oezka, orl
tyln pancerz kmiczy siq trzerna zl}bknmi tl'l'>.jk:}tnYIII i i dose dlugimii
u6r,ka tr6jczlonkowa,
pazu1'ld ostre, nieco dluzsze od ostatniego czlonka.
Dlugose 0,09 rnrn.
W okolicy Krnkowa rozpowBzechniony, ale nieliczny. VI, VII.
W Btawie 'na D~bnikach
znajdowalem
forlll~ (Fig. 36), ror,nil}cl}
siQ od St. lamellaris hardzo rnalymi zl}blmmi na tylnym brzrgn pance1'za. Uwazam j~ za fo1'mQ posrednicz~c~ pomiQdzy tym gntunkiem aSt.
ntuticus.
St. muticus,
Pancerz
Ehrb.
waleczkowaty
glowy wydatny
Rzadszy
100.
pierscicn
z tyln zaokr~glony,
szyjny,
niz poprzcdni
n6ika
w malych
smukla;
stawkach.
pomiQdzy nim, a t:lrCZ1}
dlllgosc 0,16 mm.
gntllnek
V.
prile7.c mnie ba(lany.
8t. tripus,
Lord.
Pancei'Z owalny, opatrzony po srodku grzbietn ostrym kolcem, pancerz glowy w~zszy nii u poprzednich, oczek bmk, nMka 1. dwoma paznrkami,
miQdzy ich podstaw!} znajdnje si~ kolec prawio takiej samej
XIII. Farn. Salpinadae.
Cialo pokryte paneorzem, oslnnillj:~eym je rnniej Inb wiQcej cl\lkowicie, otwllrtym zaw~zc na km'lCach i sklarllljl}cym siQ z dw6ch po16wek
ktöre RplI:ja od grzhietu l''yllien kowato pogl<:bionll delikatniejszl1
blonIl,
po stroue zas brznszllcj mog:} hyc ich brzegi wolne lub zrosle; uozka
dlugosci jak one.
Bardzo podobny do niego jest St. unisetatus, Collins, a wedlug Hndsona nawet z nim identyczny.
Znaj!}c go jednak tylko 1. jcdnego okazu,
z dwoml1 pazurlmmi,
nie mogQ miee pod tym wzgl~dem
102.
D~bniki
X jeden
stanowczego
237
siQ w znaczni~j-
szej ilosci okaz6w.
\)9.
OAi.ICYI.
z kt{,rych g6rny jest dlllzszy nir, eialo i prawie prosty,' a' doIn)' okolo
7 razy krMszy, pochylony wstecz i zaostrwny.
Dlugosc 0,12 mm.
Znarn opis jodynie 1. krbtkiej notatki pomieszczonej w dziele Hndsona ('1'. TI str. 77) gLhie jcdnak nie podnny jest tytul praoy Boltona.
Nie mil:hc tedy ani orygilla\rH'go opisu, ani ter, ryciny do por6wnania, nie
zdolam rozstrzygnl}e czy Illl\i gat.unek jest tym samyrn, jaki opisal Bolton. Nadto mialem tylko jeden okaz tego, jak siQ zdaje, rzadkiego zwierZltcia, co nie wystarcilll, nby go nale:iycie opisae. PoprzestnjQ wi~c na
powyzsilych uwngncll az do chwili, kiedy siQ nadarzy obfitszy materyal.
HG. D. tetractis, Ehrb. '.
Pancerz podobny jak n poprzeduiego,
ostrogi kl'l\tsze, kolca u pOllstawy paznrk6w brak,dlugosc
ciala 0,4 rnrn. Hzadki, D~bniki maj.
Bci pyszczkowych.
,
Steruje wyborniezapornoc~
HO'I'A'l'OR1A (WR"TKI)
zdania.
wyst.aj:}eymi
111\
zewn~t.ril.
Oiaschiza SCllliallCl'ta,
Gosse.
Cilllo z bokow SCiHllil}te, szersze ku tylowi, pancerz z br6zdk!}
grilbictow:), oa IH'z()(llI illIHlkni(}!.:}, kll tylowi otwartll, jego brzogi hrznsi\lle bal'l!zo r.hli;},onc; oko n:l czol(~, pail-nl'ki dlllgie, eieukie ku grzbic-
okaz.
101. St.? bifnrclls, Bollon an sp. nov.? (Fig-. 37 (I, b).
WYl'6znia 8i~ od wszy~tkich gatllnk?lw togo rotlzajll dwomll. kolcami, osadzonymi
na grzbiecie
skorupy wzdlui srodkowej
lillii cialn,
towcj strunie
I:.;
',:
zakl'ilywiouc.
Vlllgosc
0,2-0,3 111m.
•••••••••••••••••••••••••
IIllIi.ttli~Iil~lIaillil
•••
_i...
_IOi~••••••
e
A.
238
1
wl1mz~:J8KI.
Ten gatunek zbli7.a sit) postitci!!- ciala, 7.nr6wno jak pokrewny
1>.
!'1I1,ga do FUl'cula1'ia
giiJIm; 0 C7.em jU7. wy:i:rj nn(lll1ieniono. Zapewno
wit)c byw!l:jljo czt)sto te, gatunki na pierws7.Y rzut oka zc sob:} lIlieszane.
Pomin!\WBzy jednak, ze lJiaschiza posiada pancerz, wyrMnia siq nndto du.
7.cm okiem i dlugimi wygi~tymi, cienkimi pazi.lrkami.
DOBc rzadki: Lubieil, Krak6w, ogrOd botaniczny
103.
VI, VII.
Salpina nmcronat~,
Ehrb.
Pancer7. podlllgowaty,
opatrzony na przo{17.ie dwoma wprzod i kll
aobie zwr6conymi
zqbami po stronie grzbictowej
i tyloma po stronie
brzusznej, ostatnie oddzielone od siebic gl!}bokiem weiQeicm, z tyhl koilezy si~' paneerz krotkim zQbem nieparzystym
grzbietowyf11 i dwoma bo.
eznymi, wygi!}tymi wstec7.; powierzchnia
jego jest pokryta drolmiutki.
mi s~ezkami; cialo bezbarwne. D~ugosc: 0,25 IIlm,
~
Pospolity
w okolicy Krakowa
tudzie:i: na Podolu i Polmciu.
IV
-VII.
104.
IV-VIII.
S. macracantha,
Gosse.
Bez z~b6w grzbietowych
n;;. przodzie vmcer7.n'j t.ylne zas 3 zl)by
dtugie i proste, boczne dluzsze niili grzbietowy, r6wnic:i: pazurki dtllgic;
pllnccrz bril1lchaty, pr7.edni i tylny bl'zeg skorllpy 1'0 stronic br7.nsz11l~j
~lqboko wci!}t.y. jej powierzchnia g~adka. D~llgoSC 0,33 mm.
ltzadszy od poprzednicgo,
leez rownie rOl'.powszcchniony.
106.
107.
239
RO'l'A'rORlA (WltO'I'KJ) GAT,JOvl.
DiJllois Jlropat1l1a,
Gosse.
Pnne{'l'l'. zlo7.on'y z tnl'czy wypuktej grzbietowej
i ptuskiej brzusz.
nej, picrwsza Oll przodll Rzeroko wyciQta" 0(1 tyln jedllolitn,
druga zn&cznie mni(~isza od l;iej; pazurki bard7.0 dtlJgie jedlllikowo
grube;
dlugoslI zupc~nic wycillgni()t.cgo zwicrz~eia 0,5 mm.'
.lest t.o I'zndki g-nt.llnek, \\'ynHlgajl}cy bardzo szezegMowych .badal",
gdy7. jak sil) i\llajc jcst 7.lllicnny. Opis zas Gossego pozostawill jeszezo
winlo do :i:yczcnin.
Tvlko 3 okazy w Uqlmilmch i Szwajkowcach.
VIII.
XIV. Fam. Euchlanidae.
Paneerz zlll:i:ony i\ dwoch nicr6wnych skorupek: grzhietowe;i i brzusznej, z ktoryeh pierwsza jest wiQksza i wypllkta, druga mniejBza pla.
skai ich brzegi eieniuchnc tworzljo r!!-bek ezasem dosc BZ!'lroki i' zawiniQty i no:i:ka czlonkowann
z pazurkami;
oko jcdno nud szcz!}kami.
108. Enchlanis
S. brevispina,
Ehrb.
Bez' z~b6w grzbietowych
na przodzie pancerza,
brzuszne
meco
ost.rzE\jsze, caly brzeg przedni drobnil1tko zij.bkowany,
zreszt!\ ksztalt
panccrza jak u popr7.cdniego glltllnku; dtugos(i okoto 0,16 10m.
Rozpowszechniony
po calym krajll i gdzieniegdzic
pospolity oa
105.
'.
t•••••
•• ~_.•.••,~_'l<,,_.•,_.".......,.,.'~...•.,
wm
S. ventralis,
Ehrb.
Bardzo podobny do popl'7.edniego, kolcc tylny grzbietni trochQ wi£}cej wyci~ty, a brznszne nieeo kr6tsze, eate zwier7.Q slOuklejsze.
Te 1'0:i:niee sllbtelne dlldzlJ< si!} skonstatowac
dopiero po przcpatrzcnin
szeregu
form z l'6:inych miejsllowoBei, mi~d7.Y kt.6remi 1ll0inll znalc,;,c takic, ja.
kie opisat Ehrenberg
pod powY7.szl} nuzwljo i jakie opisat Gosse pod naZWI} lIlac1'acantha.
Prawdopodohnie
s:} t.o tylko odmiany bardzo mato
wyro7.nione
Rzadki:
Stawki
na Zwierzyneu
VII, Lubieil
VIII.
Rodzaj Diplax, lic7.1}CYdOtl}d dwa gat.llnki, ktorych skorupa nie
mit kolc6w na kOI'leaeh i kt6rym bmk bez, zbli~ll siq bardzo do rodzaju
S(flpiltet.
W n&szyeh WOdllCh nie zllaillzlem reprezentant,l tego rOdzll:jll.
(libtata, Ehrh.
Pancerz szcroko-jnjowat.y,
ptyta grzbietowa od przodu splaszczona,
ku ty~owi wypukta, jcj brzeg przcdni szeroko wyci~ty i ztl}czony z gtoWl.l blonk}, tylny wycil)ty w dwa zaokrl}glone n;trOZll; skorupa brzuszna
ptaska w znrysie szeroko jajllwata;
gt6wki mlotcezkow 5-ozQbne; u nasady pnzlll'k6w nlOg'I} by{, dlllgie szezeeinld lub mo:i:e ich nie hyc, row.
niez oczko m07.e byc z cia~kiem BwiaUo lami~lcern lub bez niego. D~u.
gosc samiey O,2!l-O,3fJ
nUll.
Samice ksztaHu sa.lllicy
lila
zllmillst kanlltu
pokarmowego
i sZez(ik
worek
nasienny i prl}cie. DtUgoBc 0,27 10m.
Pospolity wc wszystkieh wodaeh st~i:}cych, zlmlwno w okolicy Kmkowa ja.kotc:i: w innych miejseowoBcillCh w G11.1icyi wschodniej i zllcho,Inic:;. VI-VIII.
1O!l.
E. macrUl'a,
.Ehrb.
Bardzo podohny 110 jl0l'rzednicgo,
pancerz eokolwiek
W~7.szy od
przodu i jlazurki (Uu:i:sze, ojlatrzone u nasady pll.rljoszczceinek d~ugieh,
sterezl}cych na hoki, glowki IIlloteczkow 0 7 - u zl}bkach.
D~ugoBc:
0,2-0,35 mm.
Od poprzcdnie.!.';o trudny do wyr67.nienia, Lo opr6cz cokolwiek odlIliennego ksztaltll skorul'Y i szczeci Il nasady nozki, orLlZ 7-0 zl}bkowych
szcz!}k nie ma innyeh ceeh sobie wlasciwyeh,
a i ostatnie wystlfPIl,h
wel1tllg (loswiatlezer'l Hll(lsonn i lI1oich, u form zresztl\ podobnych do for.
I11Yprzedst.awio1lC\i w rysllllkll I%rcnborga.
Prawdopodobnie
wi~c jest to
tylko otlmiana gat. g Ililalala. Lubim'l, Dqhniki, Monalltm'zyska. V, VII.
'"
•••••••••••••••••
1III.7.SIll'
iIl" ••
' •••
fIIlIoi" ••• lliilil.Il.••
- ••••••••
- '$i••••
:Il;iJ;od;.~
••••••••••• _.,
~-.', •. ,
_;h','ol;'~Wj\I"
2M)
A
le
MTATORIA
WIRRZRJSK.'
'g~e
(wRUTKT)GAttC\rt.
1-'
_
.
'.
.
prawie calkiem spM ciala, kanal pokarmowysklada. '8il}~z!\v~zki'ego'
przclykn i szcrokiego Mllj:dka, opatrzone'gotak
zwanymi gruczölami
trzustkowymi, j(,\ito odchodowc kr6tkie. Grnczoly n6zkowe wydatne, na-'
e1,ynia wydziclniczc nichadanc (nn olmzach spirytusowych):; ,,',,,': !
Gatunek ten odkryl p. Jan Sniezek w Jasienicy' (pow."Bl'zoz6wski) w jednym stawku w kilku okazach, kolo Krakowa' nigdy 'go .nie
wiuzialcrn. Okazy spil'ytuBowe nie wystarezajl\ do scislejszego'opieri,'kt6ry
w przys1,losci uzupelnie wypadnie.
'
. R6wnie:l: nieznalazlelll w krajowych wodach gl\~unkqJjJ:,1:lf1i!J,'
H;ud,
son, zblizoncgo cokolwiek ksztaltem do powyiej, opisa~!3g~; J:esti on jednak wi<;kszy (0,56 mlll.), ma skornp<;,grzbietowl} s~erszlJ:,piz.,bt:zuBzna,
n oBtatnia ma hrzegi wyciqtc, tak iz wygll}da, jak lutnia.,~oI,liewaz., g!ltunki z rodzajn Euchlanis B:} dose trudne do wyr6znienia, przew, podajl}
dia dogodnosci zhicrajq,cych wrotki nast~pujlj:cl}tabliczkl] apaljtY,cznl\'
110. E. triqnetrn, Ehrb.
Pancerz owalny, plyta gl'zhietowa z prostop:uHym, wysokim grzehicllicm, Immszna wklQsln. szel'okoRci dwbch trzccich cZl)sci grzhietowej,
pr7.ckr6j poprzeczny t1't)jk:ltny; hr7.eg przedni i tylllY gr7.hictow~i skornpy z narozami, gMwki inloteczk6w z 5 z:j,bkallli; dIllgose 0,55 nllll.
Bnnlzo chamktcrystyc:wy i lalWY do poznallia gatllnek nawct pod IlIp:~
po tr6jklj:tnym przekroj 11 , ktbl'Y sil) nnjlcl'icj wi(l7.i po(lcv,:ls I'röstopndlo.
go ustawienia sil} zwierz~cia.
Pospolity w calym k1'llju, V-X.
111. K pyrifol'lIlis, Gosse.
Cialo zWQzonepo srodkll, wskutek czego w zarysie gruszkowate,
hrzcgi boczne skorupy gn:bictnej Bzerokic, bn1"(17.0
cicniutkic i pod sp6d
podgiQte, brzeg przedni skorupy gl'zbietowej po sl'odku wlj:zko wycil]ty,
hrzllsznej zas, s.zeroko otwartej, nicznacznie wykrojony; paznrki wl}v,kie,
I'rl)cikowate, u ich n'lsady 4 szczcci; plytki kowadelka z haczykowato
wygiqtemi nar07ami; dIlIgose 0,6 rnm.
Nalezy do gatunk6w rzadkich w wodach krajowych, r6wniez w faunie angielskiej zllliczony do rzadkich, Dl]bniki. VIII.
Pancerz z wysokirn grzehicnicm na skorupie grzbietowej,l'lprzekt6j 'poprzeczny eiala trojklj:tny
: '1,:".lfLdriqltetra
I Pancer~
posrodku, r g16wki mloteezk6wf'i.,,,,,,,',,i..
s1,eroko .Ja- mczwl}zony, 5-0 z<;bne., " 'ilt:/I"li/p;.J{,tlatata
jowaty, sl~o- brzegi sk.o-.
,,'
,,: ';"'!1 '(';1";":"'1:' ,.."
rnpa grzble- l"UPY
grzb,e.
. ;' , .'"
towa wcil)ta towej nie
. q," .
oll tylu
zawinil}te"
"
' .,',
:'''>:i!''ÜJ''.
".,;'
112.K (lefiexlt, GOBse.
Pancerz owalllY, otw(\r skorupy po Btronie bnmsznej szeroki z brzcgiem falistym, brzegi skorllpy grzbictowej zawinil)te pod sp6d, tarcza
hrzuBzna mala; pazurki roz~zerzone, nar0711kowadelka proBte; naro:l:a
tylne skorupy gr7.bictowcj szeroko zllokrlj:glonc; dIngosc 0,41-0,6 Tllm.
R,.;adko spostrzegany.
113. E. elegans nov. ,~p. (Fig. 45a-e).
Pancerz podlllznie owalny, skornpa bcz narozy od tylu, grzbietowa
lI,ni"jsza nil!; brznszna, obie gladldo i lcklw wypnklc, glowa wyra:r.nic
tlwnc7.lonkowa, dlnga; nozlm Bltlulda dwnczlonkowR, hez szczecin 11 poclst.awy pazurk6w, ostatnie' pr<;cikowate, dlugic, ostl'O zakonczone, szc1,<;ki
o g16wkach 5 z~bllych. Dlugosc samicy z nozklj:0,49, n6zki samej z pnv,nrkami 0,17 mll1., Rzerokosc slwrupy grzbietowej 0,09 mm., brzusznej
,">'
I
:a~~::~~:i
ne~i)
. ~7-0 zl)~ne, .n6~ku"~~":"":; ,'i" • ,:
I szczeemaml
.
E. macrttra
':r
I
Panccrz
hez grzebionia,
przckrbj
eiala
owalny,
0,14 mm., pazul'k6w 0,07 mm.
SmukllJ: budowlj: wyrbznill. si<; ten gatunek od wszystkich innych,
niflmniej tarczlJ: grzbietolVlj:w<;zszl}niz hrznszna. Obie Blj:spojonc delil{;\tnl}btonklj:, pod l,t6rlj: widae okrl}:l:nemil)Bnie (5 obrl}czek), odlegloBc
nlil)dzy niemi wynosi 0,03 mm. Na znpdnie wycil}g'nil]tem zwier1,Qciu
dadzlJ: siQ odrMnic Ila glowie (Iwa odcinki prawic r6wnej szcrokosci.
Wieniec rzl}skowy od przodn kolisty, ku stronie brzuszn~i cilj:gnie si<;
prawie az do podstawy odcinka pr1,edlliego glolVY, otaczaj:~c gqh<;.
Na czole dwa pqczki dluzszych wloskbw. Oczko male. Jlljllik v,ajmlljc
'
I' -~~,
Brzegi Bkor~py 'g~zbie.n,!
. tow~i zawinil}tepodsp6d.,'" , :.
,
IbrZUBznl\~korupa mala , E .. deflexa
posrodlm ciala zWl}zony",g~U8~~P-',:F'" I '!,
n6ika u nasady z.dwoma,
,',:
szczecinami po ka:l:dej atronie,' pa_"'"'':'''
v,nrki r6wne,' pr~cikowate ".,,:
E:'pJiNformi8
I wnty,
• ,': "i'
I
L
•
.'
J'
,t,
~:
1.' l~'i;i
F\"
1
'"!'.
I
Pancerz po.
~llninic ja~ tarcza grzb~eto~va wil]ksza niz" brz~- ", '
.JowatbY.'
tyl szna, ostatma hrowata
. 'E. lljra
TlY rzeg
.' .
skol"ul'Y I
.',i,
grzlJietowej 1
.'
\:'
.,.;
he1, wci~cia I tarczll. grzbietowa mniejsza nil!;'brzu.,:
i naroiy I sznn, pazurki cienkie prQcikowato , .E. elegans
1~"7.Jlrawy Wph:.
k
o'
lIlRt..'pr1:yr.
T. XXVI.
31
•
e
242
A. wtIllRZE.tilllr.
)i,
XV.
. /',
~:::
"
ROTATQRrA
(WROTXr)
GALIOYI.
,243
i pudzielona wynioslemi listewkamina regularne polka dolkowane;glowa
duza, stozkowata, od przodu prosto ucil}ta, opatrzona rzadkiemi,rz~skami,
mozg tr6jplatowy, na pJ'acie srodkowym oko;' tylko .ostatni,,'czlonek
n6zki swobodnie ruchomy, opatrzony dll1gimi, lekko. zaostr:i!0nymi pazurkami, ktorych wewnl}trzne brzegi sI} wkll}sle, 'zewn~trzne,}vypukle.
Dlugosc 0,25 mm.
Okazy krajowe SI} nieco wiQksze nizli opisaue p1'zez Ecksteina,
jogo bowiom mialy 0,14 mrn. dll1gosci, dalej powiada on, ze pancerz
pokryty jest luseczkarni, podczas gdy u naszych fo~m; je~t ,ty'l,~o do~kowany. Dl}bniki, dosc CZl}sty.
,,';
. "i;,
Farn. Cathypnadae.
eido pokryte pancerzem dwuskorupnyrn, na obu kOlicach otWal'tyrn; grzbietowa skorupka mniej lub wil}cej wypukla, b1'zuszna prawie
plaska, obie rozdzielone od siebie gll)bokl} br6zdkl} bocznl} i poll}czone
delikatnl} blonl}; n6:ä~a z jednym pazurem lub dwoma, wystajl}cymi
zawsze ze skorupki; szczQki 0 przewaznie rozwinil}tych mloteczkach.
114. Cathypna luna, Ehrb.
Obieskorupkiprawie
r6wne, .brzeg przedni skorupki grzbietowej
p6lksil}zycowaty; pazurki prQcikowate od zewnl}trz sciQte, okolo polowy
dlugosei pancerza dochodzl}ce. Dlugosc 0,2 mm.
Bardzo pospolity we wszystkich wodach krajowych na nizu, w Tatmoh znalaziem go tylko w Raczkowern jeziorku V-X.
118. Monostyla lunaris, Ehrb.\"
Podobny z wejrzenia do Cathypna luna, rozni sil} atoli 'jednym
tylko koloem (pazurern) ua n6zce; obie skorupki od przodll, p6lksiQzycowato wycil}te; n6zka kr6tka, prawie kulista, pazurprosty,'.opalr~ony
na koilCU dwoma ostrzarni, dlugosc okolo 0,16 mm.
\'
Bardzo pospolity gatunek i po calym kraju rozpowszechniony.
115. C. ungulata, Gosse?
Z wejrzenia podobny do O. luna, brzeg jednak przedni skorupy
grzbietowej niemll.l prosty, brzusznej zas lekko wycil}ty posrodku; paznrki prl}cikowate, 'proste, cienkie, wycil}te od zewnl}trz, ich kOII.ce(za
wycil}ciern) 1l1ll:jl}
trzecil} cZl}sccalej dlugosci pazurk6w.
Okazy zebrane w stawku na Zwierzyncu nie zgadzajl} sil} wprawdzie calkowicie z typowl} forml}, opisanl} p1'zez Gossego, wszelakoz jest
bardzo prawdopodobnern, ze nalezl} do gatunkl1 przez niego opisanego
i mogl} byc uwazane za formy przejsciowe pomiQdzy nirn a O. luna. SI}
bowiern wl}zsze i rnajl} krotsze pazurki. Wielkosc ich jest takze nieco
mni~jsza, wynoili bowiern 0,21 rnm., podczas gdy typowa G. ungulata
ma 0,3 rnrn. dlugosci. Nie majl}c znaczniejszej liczby okaz6w do badanin., nie moglem stwierdzic stopniow,rch prz~jsc pomiQdzy namienionymi
gatnnkn.mi, dia tego przytaczam badanl} forml}jako wl}tpliwl}.
V-VIII.
.
I":
119. M. bulla, Gosse.
'";11, '(:,.
' ',:.';,,:i
Pancerz ostro jl1jowaty, obie skorupki prawie rowne i jedliako wjpukfe, wycil}te od pl'zodu; pazur prl}cikowaty nieco wygi~ty ku grzbietowi i z bok6w stopniowo zWl}zony, na: koncu z obydw6eh' stron zaostrzony; z boku widziany wygarbiony z skorup1j, grzbietowl} od tylu
ukosnie spadl1jllcl}ku stronie brzusznej. Barwa ciernno - brunatna; dlugosc 0,25 mrn.
", '
Zarowno 1'ozpowszechniony jak poprzodni, W I'Uch'ach'podobny do
gruszeczki z ruchoml} szypulk,!,.
120. M. qundridcntntn, Ehrb.
Pancerz prawie kolisty, od przodu i od tylu znacznie splaszczony,
od przodu podw6jnie wycil}ty i uzbrojony w dwa srodkowe i dwa boczne
rozki, z kt6rych pie1'wsze na zewnl}trz wygi~te, u nasady szerokie; pa.zur na kra.wQdziach Iekko faIisty, p1'zy koneu z obydw6ch stron wycil}ty i zaostrzony. IHngosc 0,1ß mm.
Rzadszy niz obydwa poprzedniej okolice Krakowa,Jawor6"",;VI.
116. C. rusticula, Gosse.
Pancerz zupelnie jajowaty z otworem przednirn, stosunkowo ba1'dzo malym, powierzehnia skorupy grzbietowej wyraznie kratowana,
bl'lmszna prawie plaska j pazurki listkowato; cialo zupelnie przezroczyste. Dlngosc 0,15-0,17 mrn.
l'ylko trzy okazy ze stawku malego w Lubieniu, przechowane
w spirytusie i dIa tego blizszych szczegoMw budowy podac nie moglern.
XVI. Farn. Coluridae.
117. Distyla Ludwigii, Eckstein.
Pancerz splaszczony, otwarty z przodu, od tylu zas zamknil}ty
i przechodz1j,cylagodnie w kolec kr6tki i ostrYj krawl}dzie boczne ostre,
prz(\d slabo wycil}ty; skorupka brzuszna plaska; grzbietowa wypnkfn,
~"<..
i
"'!
"
""i"~!"-n
;, ',T,,;), ",'
~~Iql,i'b~,.• 1..
l'ance1'z dose silny, w roznym stopniu od g6ry i z .bok6w,splas~CZOIlY, otwarty nlt obydw6ch kor\.cach, od grzbietu calkowity, postronie
brzllsznej z otworelll szparkown.tym lub zupelnie niewyksztalco~y; glo-
~~.
!~
r
•I1717•••••••
_ ••
~.1I7i11S.r_ ••••
lIi.-iII1.
tx-.W- ••••
~.--. •."*"'~..•..'..•"'.
e
244
, , ; '.•" "A .. WlERZEJSItI;
wa ostoDil}ta.:wygil}t~plytkl} jakby::kapturkiem ,wygl:j-dajl}cym na profilu.jak:haezyk';.pazurk6wdwa,
rzadziej jeden, zawsze z pancerza
wystajl}ce; oko jedno lub :dwoje.
121. Colurns deflexns , Ehrb.
Pancerz 'w' widüku" grzbietowym szeroko jajowaty, od pl'zodu tQPo
zakOJiczony i zaokr~glC!ny, od tylu zas wycil}gniQty w dwa ostre naroza, oddzielone od siebie szel'okiem wyciQciem; na widoku bocznym
przedstawia si~ linia grzbietowa jako czwarta cZQseohwodu jaja, szczclina (miQdzy skorupami:)brzuszna
ciilgnie siQ wzdluz catej skorupy;
no:i:ka silna z dwoma krotkimi delikatnyrni pazurkami. Dlugosc skorupki 0,09 mm.
Dose rozpowszechniony w wodach stojilcych.
122. C.' bicuspidatlls,' Ehrb.
Z. wejrzenia zupelnie podohny do poprzedniego, pancerz jednl1k
nie jest otwartyani
od grzhietu, ani te:i:od brzl1szncj strony, .. tylko
z tytu wydrl}zöriy od grzbietu glQbiej, plyeiej od brzucha; naroia tylne
skorup~ kr6tsze, mniej ostre, zwr6cone ku dolowi. Dlugose 0,08' mm.
Poniil}dzy dwoma ostatnimi gatunkami hardzo trudno' dopatrzee
siQ znamior- wybitnyeh, cechujilcychdostatecznie
ka:i:dy, a jednak zestawiajl\c szereg form podobnych. ~o C. de.fie:t'Us, dostrzega sil} pomiQdzy
niemi dwojll~le tak pod wzglQdem wielkosci, jakotcz drobnych roznic
w zarysie J w budowie skorupy. Z tego powodu Hudson utrzymal obie
formy jak,o ?,drl}pne gatllIlki, lubo nlllezalohy moie zll}czyc je w jeden.
Rzadszy niz poprzedni w okolicy Krakowa.
123. C.: o.~~nslls, ,Gosse. , .
Pancerz na kaidym widoku owalny, tylne brzegi zaokr!j-glone bez
iadnych nnrozy, otw6r brzuszny rozszorzony stopniowo ku nasadzie
noiki, sit;gaj!j-cyod przodu jako tei od tylu jednakowo na grzbiet; no;},kn
mala z dwoma cienkimi, malymi pazurkami, r6wna 1/. dtugosci skorupy; dwie lamil}ce swiatto kuleczki' 'na m6zgn uwazane zaoczlm; dlugose 0,07 rom.
'
Ten gatunek jest latl"y do' poznania po panccrzu w kaidej pozycyi jaJowatym i po zaokrllglonych' tylnych brzegach skorupek. Podohny
jednak dö' niego' jest gatunek 'morski C. amblytelus, Gosse, r6zni si«;)
tylko skorupkl} szerz~j otwarlll od glowy i n6iki, jednym pazurkiem
z rowkiem u podstawy (zamiast dw6ch), i dlugoscilJ- n6iki, kt61'a razem
z pazurkiem wynosi 2/. dlugosci skorupy: 0,09 mm.; oczka dwa czerwone. Gatunek nast9plljlJ-CYjest r6wniez podobny do C. olJtusus.
Dose CZl}styw Lubieniu i w malych stnwkach okolic Krnkowa
VI, VII.' .!
•
RO'rATORJA(WROTIO)'
,'245'
OALIOYI.
J21~. C. call1latus, ]%rb.
'" .
.i i"
1,,/
Ni', r ji""1 ,
Pance1'z na widoku gl'l\bietowym gruszkowaty,' najszerszy:cod1tylu,
tyllle brzegi z lllalo wystajl}cemi narozami, kagodnie' spadajl}cc.',i,otw61'
brzuszny rozszenon y p6tkolisto w okolo nasady n6z~i,: IP,lI.2i~k~
!,CZl}sto
rozdzielone, mzem z n6ikl} majl} BI. dll1gosei skorllpy; oczka d~a. Dlugose 0,08 mm.
. " ,
Nalezy do rzadszych, forma krajowa zhli7.ona wil}cej do morsldego
gl1tullkn C. ambl!ltelns.
,
, .' .
125. C. micromcla, Gossc.
:;' : (
Pance1'z na widoku grr.bietowym szeroko jajowaty, wycil}gniQty od
tyhl w lekko wystaj:}ce naroia, oddl\ielone lagodnie zaokrl}glonl\ zatokl},
na widoku bocznym linia grzbictowa tworzy 'I. obwodu jaj!lo; . n6zka
sr.cz11 pla, pazurki jednostajnie cieniutkie; oezka niema; najwif;]kszy.z opisanych gntunk6w kmjowych, d!ugose 0,1 mm.
OIwlice Krakowa, Lllbien, 1'zadki.
'I,
126. C. IClltllS, Gosse.
f!",;
Ilff ;;'/(/';,
Pancerr. na wiaoku grzhietowym podluznie jajowaty, od tylu nagle
wyciQty w ostre naroza, otwor brzuszny rozsz~rzajl}ey. ~,~~
'lliez,nacz!1i,e
w .grllszkowaty otworek n6zkowy; pazurki prf,lcikowate nieroz~zielone
widocznie, dlugose nllzki wraz z pazurkami r6wna jest 'prawi~' polow~e
dlugosei skorupy; jedno duze oko. Dlugose 0,08 Inm. ' ',. . '," "
Najcharakterystycwiejsr.'y jest tylny hrzeg skorupy wYcl~tydoBe
glt;hoko, r6wniei oa strony brzusznej ku koncowi lekkowskosniescif,lty.
Nalezy do gatllnk6w wspolnych wodom sl?dkim i' slonym:" ..' ~:."
Okolice Krakowa, Luhieil VI, VII, w malych'.stlnvkach.'
,I,
.
~,
(
127. lUct:o]lidiall',pnl1ella,
Ehrh.
1'1l1lCe1'l\owa!IlY, jedllostaJnie od gJ'zbietu zllokrl}glony,. tarcZa
brr.nsl\na z tylu krbtsr.a od grr.bictowej i lagodnie wldQsla,' tarcza/grzbietowa od tylll rowllo sciQta; dwa male oczka oddalone znacznie: od siehie.. Dlngosc 0,08 IIUll.
.. '
Pospolity W okolieyKrakowa,
lowiony takze w malych, stawkach
w Kolomyji.
. i'
:'
11
I
I
128. JU. solidllS, Gosso.
.,.'.\ ( ,",
Pancerr. prawie kolisty, splaszczony, z lekko ,zaokr!j-glonl}"wynioslosci;} DIt linii grr.hictowt.;j, skorupa bl'~uszna schodzi si«}od tyku z, grzbiet<)W1li jest gll}hoko wycil}ta (otw()r nbZkowy); brzeg skorupy grzbietowej popr:-.ecznie, niezlluer.nie fitldzisty; ciato zupdnie, pl'zezroczyste;
e
246
7'" "
j
A.W1JllRZEJSKI.
•
.,
ltoTATORIA(WROTJeI)
GALJOYI.
133. M. bractea, Ehrb. (Squamella braetea);'
Pum'erz owalny, bardzo plaski, na przodzie gll}bokö"wycil}ty,
zwlaszcza po st1'onie b1'zllsznej, sko1'upa g1'zbietowa öd tyhi 'Z. dwoma
lliewyraznemi na1'ohmi, brzus1.na gll}boko wycil;ta, oezka cztery. D1ugose pancerza 0,08 mm."
Ten gatunek jest ha1'dzo podobny do M. lepadella, lecz ma' jeszcze
wiQeej splaszczony pance1'z i czte1'Y oczka. W okolicy Krakowa pöspolity w malych slawkach.
I ~.~
d .. ,:q
oczka dwa; pazu1'ki trojkl}tne, ostre; noika u podstawy zgrubiala trojcztonkowa. D1ugoBc skorupki 0,09, ealego eiala z noikq, 0,14 mm.
Jeden okaz ze Szwajkowiec na Podolu VIII.
129. M. acuminatli.', Ehrb.
Paneerz owalny, zakonczony od ty1u ostrem na1'oiem, od grzbietll
na p1'zodzieg1l,lboko ;Wyci!;ty, na1'oza bocznc ba1'dzo dclikatne, na widoku bocznym podobn'y do Colllrus mic1'omela. Dtllgose 0,08 mm.
RozpowszeehniönY' Vi wodach calego k1'aju VI-VIII.
130. M. oxysternum',
Gosse.
Pancerz two1'zy owalnl} puszkli otwa1'tlj- na obyd w6ch koncach,
wzdlui g1'zbietu cilj-gnie si~ wysoka listewka prostopadla, taka sama po
srodku skorupy b1'zusznej, lecz tylko do jej potowy, gdzie jest prosto
ncil}ta, za nil\ sko1'npka zakll}sta i znowlI wyniosla dokoht otworlm n6:':kowego; cala skorupka j('st podzielona na polka i delikatnie dolkowana. D1ugose 0,14 mm.
W okolieach Krakowa pospolity miejscami, n. p. w stawku slizgawko~ym (na Wesolej).
XVII. Farn.
Plerodinadae.
'(1"
.,!""'l:.",
';'"'
Pance1'z jeunolity zrniennej postaci; korona i wieniec rZliskowy
taki sam jak w rodl\inie .Philodinadae; cl\Qsci pyszczkowe zlozone z kowadclek i mlotcczkow Fig. on; n6ika caJkiem wcil}galna w pancerz,
pop1'zocl\nie pomarszczona, llieczlonkowana, bez pazu1'k6w, .lecz' z orzQsionym k1'l}zkiem, niekiedy brak jej zupe1nie. Ll}czy w sobie cechy rZ\ldow: Bdelloidea i Rhizota.
';
. .••.'.'.i
1:34,. P tcrodina patina, Ehrb.
, ..
,
Pancerz prawie zupelnie kolisty, zlozony z dw6ch bll1'qzo, s,l'abo
wypuklych krl}7.kow, ktorych b1'1.egiz1'osle ze sobl} sq",nadzwY,czaj, cieniuchne, powierzchnia skorupy grzb.iotowej wzdlui b1'zego,w gl}sto kropkowana, lecz bez guzkow; gruezoly zoll}dkowe szerokien,a. koncu
i w liczne platy wyciQte; narzQuzia boczne .wydatne (t. j. delikatne niebieskawe narl\l}dzia ponnd gruczolami zoll}dkowymi, posiadajl}({e~udowl}
platkowatl} tak jak one, wszelakoz znaczenie ich fizyologiczne njeznane)i
prz6d skorupy po stronie b1'zusznej lekko wyCiQty. DIugoBe 0,160,19 mm.
'
Rozpowszechniony wc wszystkich wodaeh stojl}cych i bardzo pospolity, szczegolnie w malyeh, zaroslych stawkach skutkiem;jednak nad-'
zwyczajnej przeZ1'oczystosci uchodzi latwo uwagi, za1'6wno jak i'nastQpne
gatunki. Nazwa "patina" doskonale cbarakteryzllje, kontur skorupy,
w cZQscitei wypllklosc ta1'czy grzbietowej. Nozkl} moze sill przyczepiac do '
roinych przedmiotow. Plate widzial u tego ga.tunku g1'uczol nozkowy.
131. M.~r~ptera,
Ehrb.
Pancerz p1'awie kölisty, widziany od grzbietu wydaje sil} bye 1.1020nym z trzech p1yt, jednej g1'zbietowej i dwoeh s1'odkowych, 1. ktorych kaidasklada
si/} z dwoch szklistych blas1.ek do polowy ze sobl}
spojonych, nastQpnie rozchodzl}cych sil} na boki i fo1'mu.ilJocych
razem
p1'zest1'zenwalcowatl} dIa pomies1.czenia na1'zl}dzi wewnl}t1'znych; oczka
dwa od siebie oddalone, male. Dlugose 0,09 mm.
Ten malutki w1'o~ek jest latwy do wyroinienia od pokrewnych
glltunkow po t1'ojkl}tnym p1'zekroju ciala, podobnie jak u Ellchlanis triquetra, do kto1'ego jest podobny z wejrzonia.
KoloKrakowa dose rzadki VII.
132. M.'rhomboIdes,
Gosse (Fig. 46 a, b).
Pancerz w zarysie rombowy, tarcza grzbietowa dachowata, ku
tylowi zWl}ia siQ i konczy tl}pem naroiem, b1'1.uszna tai'cza plaska.
Dlugosc 0,13 mm.
Hudson uwaia ten gatunek za forml} posredniq, pomil:dzy M. oxystel'llwn i triptem,
co jednak z jego rysunku niezupe1nic jest jasne,
gdy? p1'zekroj jego rhomboi'rle.~ t. XXV Fig. 106 nie odpowiada opisowi.
'iN mate1'yalach ze Sl\wajkowiec znalazlem jeden oka1., kto1'Y IIlljprawdopodobniej do tego gahmlm nlllezy, a 0 wiele dokladniej uwidocznia
p1'zejscie pomil}dzywyrnienionymi d\\-oma gnlunkllrni. Porown. Fig. 46a,b.
135. P. truncata,
Gosse.
i,"',
Pance1'z owalny, od tylu zWl}ionyi zakonczony narozem, od przodu
l\aB falisto uciQty, po stronie brzllsl\nej sze1'oko otwarty i lukowato weil}ty.
Dlugosc skorupy 0,13 11I11I,
Autor tego gatunkll I\nal go tylko zjednego okazu i opisal w roku
lRfll pod nl1zwl} Pt. elipIi(,rt, nie nwzgIQdnil1;jl}ctak Bamo .nazwanego
l
•••••••••••
7•••••••••
t.' •••
Iili ••
IIiIIl
iitb
•••••.H•••~~iII>1
••.•
"I'J:U;~'>I\'"
e
'"',,
~'-~'.::
"
.
. 'A. WIERZEJSltt.
2M!
e
tu:i't'A"'ötttA
\'
.
'GALtOYt.
.{.
".,
~49,
'
••
'J
Kilka okazow ztowionych na'Zvvie~zync~
W 8tawk~I';"W:'W,*~ftystWi~
.
_ .':' ,"I",.l 'j"'.
,"
Conochilus dossuarius, co jest bardzo szczeg6lna, bo Hudsan'.
. . . 'zaz~aczä
.'
.
'. I
ie." .
r6wnicr., i1.'Bolton odkryl tego wrotka. w tem samem ; , tow'arzyst'Y
" f :; l: ~:i
1,~
i opisanego przez Ehreilberga gatunku rnorskiego; p6Zniej zmienil nazw~
na Pt. truncata. Ostatnia jest wi~c zupdnie innl} forml} jak Pt. eliptica,
Ehrenb. opisana ponizej.
Zdaje 'Bil}by<5nadnr rzadkim gatunkiem, gdyz znalazlem go tylko
TaZ w jednym okazie, dowionym w zaroslym stawku w Szwajkowcach.
Ü ile ze spirytuBowego okazu wnosi<5mozna, zgadza Bi~ on zupelllie
z form~, przezGossego opisanll tak co do budowy, jakotez i wielkosci.
136. Pt. eliptica,
(witötir)
i
•
.,;
i
. :'1
XVIII. Farn. Brachionidae.'
:'f"j
';
• l
-'
1'7,'
~lC~b.;1"i
,i,
r
.!:~'
,,> ::,'
':- :'f
\';.
Pancerz stanowi jednolitl} puszkl} otwartl} na' obydw6Ch'koncach
opatrzony jest zazwyczaj od przodu i tylu kolcami' ;z~i~rthert q.iiigose:i;
korona poprzecznie r6wno uci~ta' z wyniostosciami'l'rz~8atelmi';'.'w'ienj'ec
rz~skowy pojedynczy; n6ika dlugacalkiem:
wcil}g'alnaf \v"d!l-~o',";po~'
przecznie pomal'szczona, zakoilCzona dwoma' pazurkami.". " ;.I;-':,II'\n' ,
';,. ,,;/
Ehrb.
Pancerz jajowaty ztylu zaokrl}glony, od przodu zas po stronie grzbietowej takze zaokrl}glony, po stronie brzusznpj lckko wei~ty. Dlugosc
Bkorupki 'wrazz n6ikl} 0,7 rnm.,' samej skorupki 0,19 mm.
'l'ylko dwa razy po jodnym okazie znalcziony w rowaeh z brl1dnl}
wodl}, raz w kwietniu, drllgi raz w czerweu. Ehronberg podaje go jako
formQ morskl}" E. .Piste uwaza ten gat.unek za zgodny z Pt. patina, co
mi si~: wydaje by<5rzeczl} niepr1lowdopodobnl}.
137. Pt. reflexa, Gosse.
Pancerz plaski, eliptycwy w olm;gu, brzegi jego boczne wygi~te
pod zllacznym kl}tem ku grzbietowi jak krysy kapelusza, pomiQdzy
niemi powierzehnia grzbietowa skorupy jednost[~jnie zaglQbiona, brzuszlla
wypukla. Dlugosc 0,11 mm. Wygil;eie brzeg6w widzi siQ dopiero wtenezas, gdy wrotek plywajl}c obraea si!; na rMne strony. Widok skorupy przedstawiony w dziele Hlldsona t. XXXI SupI. Fig. 54 nie daje
nalezytego wyobrazenia 0 ksztalcie skorupy tego gatllnku,
W~kolicy Krakowa dose cZQsty V-VII.
,
140. Brachionus
pala, Ebrb. (Fig. 64~67).
!
\.
i,
Pancerz delikatny, gladki i przezroczysty, z przodu ,z: c'~terema
dlugimi kolcami, z kt6rych srodkowe maj& szerokl} podstawf}; tylny
brzeg skorupy albo bez kolc6w bocznych, -albo te( z ni~i: i',to rQznej
dlugosci i odstajl}cymi od pancerza pödrozmaitym kl}tem;;/,.' '
Hudson uwa:!a BI'. amphiceros,Ehrb
i Plate, tudziefpolyacanthus,
Cohn za synonima lub odllliany BI'. pala, opierajl}c sif} na fakcie, ze
organizacya wewnQtrzna tych form jest taka sama, a obecnosc lubbrak
kolc6w na tylnym kOllCUpancerza po jego bokach jest rzeczlJo,zmiennl}'
Badlljl]-c liczne szcregi form z r6r.nych w6dkrll:jowych, nabylem r6wnier.
przekonania, ze Br. pata nalezy do najbardziej zmiennych gatunk6w.
Bywajl} okazy z kt'6tkimi i szerokimi rozkami na czele pancerza, a bez
kolc6w po jego bokach od ty1u, to znowu ,z takimiz samymi kolcami
od przodu i z kolcami od ty1u, ostatnie zasiOl'my przedstawiaja znowu
szereg zboczen co do dlllgosci kolc6w" przednich i tylnych,:: C'o' do ich
kRztattu i stOSl1nkll dlugosci, tak, iz wreszcie spötyka si~ formy do typowej Zl1pdnie nicpodobne, z kolcami przednimi prawie tak dlugimi
jak u BI'. dorcas, Daday, a tylnymi ustawionymi prawie 'pod kl}tem
prostym wzgl~dcm skorupy i dluzBzymi'odjej
polowy .... 'i""
','
<,
W miar~, jak siQ wyd1uzajl} tylne kolce skorupy," wydluzajg. si~
tnr. w tyrn Ramym stosunku wyrostki, otaczajl}ce z bok6,w pqdstaw~
n6iki.])o
szercgll zmicnuych form tego gatunku nalezy tak.ze I!r. decipiens, Plate. Rzecz godna wzmianki, ze formy z kolcami na tyle pan~
ccrza zyjg. w tej slllllej Illiejscowosci i 1.0 w rMnych o?mi~na~,~,' da1Eij,
ze si~ spotyka formy z dlugimi kolcami przednimi i tylnymi .zarowno
w malych stawkach, jakotcz i wi~kszych tak, iz nie mozna .twierdzic,
zc formy z dlugimi kolcnmi SI} pelagiczne, z kr6tkimi zas przybrzezne.
Odmiany, jakic mi si!; zdarzylo widziec, przedstawiam na figurach 64-67.
1R8. Pt. emarginata
sp. nov. (Fig. 47).
WyrMnia siQ od wszyst.kich gatlln]dl\v togo 1'001zajl1skorllpk:} Im
tylowi obustronnic wyeiQtl}, skutki(lm czego powstaj!} dwa ostrc n[tfo:i:a,
dlugosc 0,09.
Zywego zwierz~eia nie widzialem, na olmzach zas spirytusowych
nie dalo siQstwierdzic, czy1i w organizaeyi wewnl;)tl'znej istlliejll: jakie
znamiona wyr6zniajl]-ce.
W Lubieniu w stawku lesnym rzadki VIII.
139. Pompbolyx
sl1lcata, Hudson.
Pancerz calkowity, podzielony czterema podluznemi br6zdami nn.
tylez wypuklych odcink6w, od tylu z koniuszkiem nieco na lewo zagi~tym; na przo{17.ieod grzhietu wysh;puj:}cy w zaokrl}glony zl]-b, od
hrzucha' falisto wyci~ty; na koncu cinta uezepione zazwyczaj du~c,
kuliste jajo. Dlugosc 0, tl mrn.
It01.pra\\'y
'<
t
I'
mllt.-przy'.
82
'1'. XXVI.
"
", h. t"~"~-";""''''''''''''''''''_'''_''-~_HMf''._
e
250
J
I
~.• ,!!~~~1ilJSKZ.
..
.: ,;.
Ni~, p,~ZJ,:w,~m_.2adnej
.~osobna,j~!tJtol}Y.je,kforma z pro~topadle.!ustawionyrp~kol<;!l,~ijest tak ch!lra!\.tcrystY~zlJl}i tak daleko odbiegfa.od formy
bez lwlc6w~ opisanej przez EhreJ;lberga, iz nalezaJoby jlj,mo~e wyr6~niu
jako skrajul} odmianQ. TI tej odmiany tylne kolce sg. ruchomc, mogg.
siQ ustawiac prostopadle do skorupy lub. pod kg.tem ostrym, a to stosownie do wcil}gania lnb rozposcierania' narzl}du ruchowego.
!
I
J
I
;,
c.
141. -BI;'.dOJ:~s,; Gosse.
Z wejrzenia: podqbny 7.upe~nie do gatunku poprzedniego, orl ktorego r6zni, ~i,; gl6wuie zlJaezniejs~l} dJllgoscil}przcdnich kolcow pancerza
. i ie.h qrygill~lnYIl\ kszta ltem, d~a.. bowiellj srod~
kow,e SlJ<llnacznie cUuzsze niz bo?zllc, smukle.
i podw6jnie wygiQte, t. j. ua zewng.trz i ku stronie brzusznej. Przypominaj!} oue. nieco Fogi
antylop. Brzcg przcdni bl'zuszny wyciQty. falisto
z wystajl}~ctpi, po srodku 7.aokrl}glonemi .nar6ZlJ.mi; na tyle skQwpki gr;iJbietowej bYWll:j~L
kolce albo tylko bardzo nie7.llacznc i tE}pealbo
nieco clluzsze i ostrzejszc, a u nic~tOrych form
osil}gajl}"~l~g,ose 0,1 mm. Ost,atllil}odmianl),opis'llem 1) jako" Er. dorcas val'. spinosus. DJugosu
pancerza 0,4 rnm..
Wszyst~ie odmiany, bl}d~z kolcarni tylnyrni
rozmaitej dJugosci, bl}dz be1i nich nap,otykaJem
w tejsl,lmej: rniejscQwQsci, w innych znowil
jednl) tylko. odmi!\nE}bl}dz b!Jz.ko\c6w,. ll\b tez
. ,z, dose dtllgin#.
""!
;"
Fig. ~.
. W bli*szej okolicy Kmkowa nie ~potk:ilem
nmchionfUl dorcrl8, var.
tego gntun~ll, natomiast znnjdowaJem go. w in~
.pitlO~.,. Wiorz.
nych miejscowosciaeh wschodniej i zachodnif\i
Galicyi, j"k: ~us6w, Potoezek, Lub,ieI\, Kaniow, 'rcnczynek. Nigdzio
nie wystl)puje w bard~o ~nacznej,)losc~, a polawia si~ !1ajliczniej.w millsil}cach.letniqh.
"
" :'
142. BI'. nrceolaris,
Ehrb.
Pomil)dzy tym gatunkiem,' a n1\stQpnymistniojc jesz:cze w.iQkszcpodobieustwo ~ anizeli' pomi~dzy dworna wY7.ej opisanymi. Oba lnll:il}po
szesc zl}bk6w na brzegu przednim pancerza, ale n formy twceolaris sl}
one nizkie z szerokl} podstawl}, odgraniczone pJytkiemi w'ciQciamiz wy-
"
•
HOTATOnlA
'\w!toi(n)
j-
rb ~
L'~H
2.)1
GALICYZ..
Wy~
.htkicm dwoch srodkowych, miQdzy 'kt6r~nii" zn,aj;lüj~"~:i~J'giJb~~~'
ci<,)cie,z kt6rcgo sterezy czujek grzhietowy; u formy zas ru~ens t~ 2Jl}~ki
SI} Wl)zszc i ostl;zcjszc, a srodkowe bardziej
ku sobi~"z~q~~n~.~, ~t?SUIlkowo dtugie; brzeg przcdni brzuszny jest u pierwszej formy bardzo
I' .
lekko falisto wycif;ty, II drugiej zas po ~rod~u .wy:pieg~jl}c~,.,.<ni?killd!
w wydatne naro~a; u obydw6ch form Cll}gme Sll) odszczytu k.azdeg~
zl}bka wyniosta krawE}dz, gnbig.ca si~
tyl~ej 'po~i~~zch~igribiet~wej
skorupki; bh:cg tylny panccrza u obydw6ch zaokrl}glony bez'iadnyeh
wyrostk6w, tylko przy na,sadzie n6zki sI} dwa tE}pe, b?~z~;~ lVy~os,t~i
pancerza. Dfugosc skornpki forrriy. urceolaris: . Ö,28 mm" ..~yci~gili,l)tego
,
'.,
zwicrz~cia 0,4il mm.
': . 'J.' "~".; I
Jest stosunkowo dosc rzadki w okolicy Krakowa~'
"'i
•
'.
•
'. I
.'
,
'~
I'
'I ~
,.' •I
'
:
'n~'
.
.
"
I
I
14,3. BI'. I'llbens, Ehrb.
J:, ,;,'
Barwa cia.l'a zazwyc7.nj r6zown, iltl}drubetis,' "zdittzaj~;$il1'jMrililt
r6whiez licznie olm7.y be7.barwne lub brunatne. Dtugosc.0,21''''''''O,6S mrn,
~
Z uwagi na udcrzl~j/!.Ccpokrewienstwo tych dw6chfo'tfn, uwaza-'
nych przez Ehrenbcrga i innych badnciy Jako odr~bne gatuYtkij o~witld~
czam siE}7.a poJq.c7.eniem ich w jeden gatunek. Stwietdzll'efu' hOwiem
niejcdnokrotnic roznice imlywidnalne ponli~dzy fonnami'zltht'ioneilii' 1.'0Wnoczesnie w tej samcj wodzie i jedhako,vo dq)i'zalerriL' Jea~()Cz1c 'roz-.
maite formy tego gatlllllm w jeden gatnnek, trzebaby iap~W'iie uwazke
za starsz~ formE}Er. !ll'ceolaJ'is, kt6ra jest rzadsz~, wyi'fi~owlin~: przez
formE}z ostrymi zl}bkami 1). Ostatnia jest rozl)owszechniohaipöibM~J kuli
ziemskiej, miaJem n. p. sposobnosc hadae okazy' z' mfak'
'Argent,ytiie,
'I
:. -.,
kt6re siQ rozhil} 0.11 em'opcjskich tylko llo 'dodrobhych szczElg31öw;,ltlill~'
rti>wicie sposobem wyeir;cia przedniego; brzus7.ncgo bti~i,~*"!'~a;nd~~z~;:
kt6ry posindn po Arodkll dORe wysokie naro~a, 11i'nwieJakzQbf'i jhlit:~ca-'
JORcipodobny do brzcgll gl'zbietowego, Nie zvi'az~jl}crii '~iiiIbnp.bäl5- tilgo'
gatullku, mozllilby formr; Itl'gentynskl} smiaJo poczyta6 zn' riow'y 'gatunek, tjmczascm w tym samym niateryale znajdowaJy .si~-.t~z tormy
PI'zcjsciowe. Silniejsze wyzQbienie skoz.'upy jest 'VIi zwil}zkü'z sÜniej'lizynj
j~i rozwojcrn, byJa ona bowiclll nie tylko u tej forrny, led takze liinnych
pospoln z ni/l zyj1lcycll gatunko,v znacznicj silniejsza, llii u. tyc~ sa.
rnych form elü'opcjskich.
w
.
..
,",
I'
"
.
~.
".',
•
. '.1
".'
L., ",:
,'I
'".
Brachionn~ rnbcIIS jest w naszych wodach bnrdzo pösp,0lity 'jliczny 0 kaZdym czasic, szczegolnic w Ill~tych kaluzach .. Bardzö <,z~~t6apo,.':,:.
"1
') Ob.' BuHet. da la Soe. Zoolog. de Fmneo t891.
') Za tein o~ivi"dCZl\ ~il} lo}, PInte
Zeitsehr. Bd. XIX).
(Beitrllge'
zllr
' .' ;
Nllturg .•' d.'
RJtllto~eii.
i '."~,.,
ij~~,
252
A. WUmZEJSKI.
-
tyka silJ.p()"kilkanascie okaz6w,uczepionych n6zkl} do Daphnia pllle,e
i 1I'Ioina"b;~.chiata';'kt6i:etoskorupiaki plywajl} szybko z swojem' brzemieniem i'oddajl} kazdemu z jeZdzcow niepospolite uslugi, utatwiajl}c mu
zdobywanie pokarmn bez trudn i doskonale oddychanie; tö tm\ znnc po nich,
ze im si~ dobrze po~odzi, s~ to bowiem zazwyczaj okazy dorodne, rozmnaza.
j~ce si~ ~ardzo'szybko,o czem Bwiadczy olbrzymie ich mnostwo w kaluzaeh,
gdziezyj~.wiel~. osob!1ikow namienionych skorupiakow, Poniewaz zas
osiadlena:s.korupiakach, samice miewajl}zawsze po kilka jaj,przykle.
jonych do' pancerza, a for~ niedojrzaJych pomi~dzy niemi nie ma, przeto
zdaje si~ byc rzecz!} pewnl}, ze osiedlajl} si~ one dopiero wtedy na skorupiakach, gdy zaczynajl} znosic jaja i stajl} si~ za ci~zkie do samodzielnego plywania w celu. zdobycia pokarmu. Nie SI} wi~c one bynajmni~j pasorzytami' skorupiakow, jak to sobie Leydig wyobraza,. lecz
nzywujl)oich jcdynie jako wierzchowcow do bezplatnej jazdy.
1.44. Br. Bakeri, Ehrb. (Fig. 68-71.).
Pancerz opatrzony od przodn grzbietn 6 ostrymi z~bami, z kt6rych srodkowe sl)onajdluzsze, roz<:hylon6 i ku stronie brzusznej lukowato wygiE;te, pOBrednie za~ kr6tsze od nich i od skrajnych; brzeg brzuszny jest wyci~ty falisto; na tyle pancerza znajduj~ siE;dwa ostre kolce
zmicnnej dlugosci i grubOBCi,rozmaicie wygi~te i pod r6inym kl}tem
wzgl9dem brzegu skorllpy ustawione,jak to uwydatniajl} Fig. 68-71.
mugoBC skorupy 0,26 mm.
Ten gatunek zar6wno pospolity w wodach krajowych jakpoprzednie, odznacza si~ jeszcze wiE;ksz~ nii one zmiennoBcil}. Najskrajniejsza
forma ma srodkowe kolee grzbietowe kr6tkie, tylnych nie posiada wcale,
a tylko kolo tylnego otworu paneerza znajdujl} siE;trzy kr6tkie kolce;
tarcza grzbietowa jest u niej podzielona na p6lka. Takl} formE; opisal
Ronsselet jako odr~bny gatunek pod nazwl}:
145. Br. 11tU\dl'lltns (I!'ig. 7i).
Znaladem jt}w ogrodzie botanicznym krakowskim w licznych okazaeh,
mi~dzy kt6rymi bylo kilka posrednich pomiE;dzy tym gatunkiem Rousseleta, a Br. Bakeri, miaJy bowiem t~ samt} postac, taki sam brzeg przedni paneerza i malntkie kolce od tylu. Ta forma odpowiada BI'. bl'evispinlls Ehrb: (Fig. 70) naleiy jl} wil;c takie uwazac za odmian~ tak same
jak HI'. ancylo.(jnathu.~Sehmarda. Prawdopodobnie przemienia siQona
na BI'. quadratus przez zupelny z~Qik kolc6w.
146. Br. militaris Ehrb.
Pancerz po stronie grzbietowoj z p61kami, ograniczonymi listewkami; obie jego powiorzchnie pokryte drobnilltkimi guzkami; od przodu
z 10 kolcami, z kt6rych 4 na brzegu grzbietowym, 4 na brzusznym
a 2 po bokaeh; od tylu dwa nier6wne kolce po bokach pancerza, osa-
e"
~q~
ItOTNJ'OIlIA (WROTKI) ,OAr,ICYI.'
dzollo. w-nicrownej wysokosci i ,tylez przy, 'otwof2;(lI,;tylnYpl'lJl~~rupy,
Dlugosc panceria 0,25 rnm.
.
i'Pi""
I'," . ','
W mniejszym stopniu zmienny niz:,poprzedni j pzadszy.,.Qd':niego.
Najlatwiej znalesc go 1lI0inn w wodach brudnych, plytkicli, :,~~wierajl}'
eych duzo glonow i pokrytych rz«;st}.;.':'
'. ,:,t: .':"'''!"h):;;"f.,> .. i,:l
147. Br. polyacantlms
Ehrb. (Fig. 92).
'i;',
.. I"'IU':).
Pancerz prawie ezworoboczny, gladki; hrzeg' pI'Z'edrii":'gl'zbi~towy
z 4: kolcami, brzu~zny z 6 z~bkami; tylny zasz2
dlugimiipo bokabh;
a 3 kr6tkimi okolo otworu dia n6iki.' Dfugo86 ;0,25' inm! ,,' '.."'.'"1.',
Nalezy do rzadszych gatunk6w z rodzaju' Brachionus,' Spo8trzega~
uy w okolicach Krakowa i Lubienia w malyeh stawkach;wAnglii
nie
znany. Okttzy z okolie Berlina, opieane przei Ehrenbergs, posiadajl}
tylne kolce prawie tak dlugie jak pancerz. Takich' form 'pomi~dzy kra~
jowemi nie dostrzeglem, tylko z kolcami dll1g0BCizaledwie 1/, pan'cerza,
zaliczam je mimo to do togo gatunku ze wzglQdu na zgodn08c reszty
eoch i na sklonnosc do zmiennosci wszystkich gatunk6w
tego
rodiaju.
.
..":
-I
t
148. BI'. forficula Wierz..'
.. ,
,.
Bull. Soc. Zoolog. de France 1.891., p. 52.
:., ;",;'
.
Pancerz od przodu z 4 krotkimi kolcan~i po stro'ni~' gr'~bieiowej,
od tylu z dwoma boczuymi, dlugOBCi calego pancerza .. Z pomi~dzy
picl'wszych boczno sI} wyzsze anizeli srod~ow~,kt6re
sI} do siebie bardzo zblizone:, tylne bardzo Bil~e,'. luko~
kowate, na brzegu wewn~trznym blizej podstawy' opatrzone z:;bkiclll, podobne do obcQg6w ~kork~ (Forficula
aurita), st:;d nazwa. Pow:ierzchnia pancerza pokryta malutkimi guzkami;' dlugo8cjego
z koleam! .,J tylnymi
~ ,,'
...
0,04 mm,
...,
. .'
..
Gatllnek ten jcst latwy do poznania, gdy:! 'r6zni
siQ od powY7.ej opisanych mniejszl} iloscit},koIc6w i bardzo charakterystyeznem
szczypcowatem zakOIiczeniem
pancerza. Dot.ychczas znany tylko z jednej miejscowosci t. j. ze stawku malego wiesie kolo Lubienia, gdzie
Fig, a.
zyjo rnzem z Schizocerca diversicornis.Na o,kazach spilJraclliollu8/orjicula rytusowych nio mozna bylo zbadac budowy' cz~sci miQk9, Wierz. kieh. Samce nieznane.
"
.
149. Br. angularis,
Gosse.
, ,
Pancerz prawio prostokl}tny, brzeg przedni grzbietowypozbawiony
kolc6w, opatrzony tylko glr;bokiem wciQciem pOBrodku,~.br.zeg, przedni.
brzuszny prawie r6wny; tylny brzeg z dwoma kr6tkimi tE;pymi wyrostkami okolo otworll dia n6iki. Grzbietowa skorupka pancerza posiada cha•
11
••
-
'
C
~
".,
•
;:
••
•
f', t..
'J'
254
•
A. 'WilliRZIDJsiU.
rakterylnycrtnl!f
wcis'ki'i
faldy
ll.' niid'to 6-oboczhep61ka.
rza 0,12 mm:
"
RO~po,*BfIleclinioityW wddiilih'k'tajowychw
rtigdzie jedn~kzbrtie
jest licz'ny.d! i "
Dtugosc
','
Pancerz szeroko jajowaty, n'a'przodzie
ou strony'briusznej
p6Jkolisto wyci~ty, od grzbietow~j opatrzony chvoina kolcami szerukimi i wygi<;tymi ku stronie brzusznej, na k()Ilcn 7.~hzywionymi; od tyln ZIISdworria
ku wewnl\trz zgif}tymi kolcnmi. Skornpkn grzbictown jest podzielonn nn regnlttrne p6lka i nieco wypuldn, brzuszlia pJaska. N Mka niewyl'ltznie czJonkowalla, pazurid miern~j dlugosci,' oczek brak. l)tugosc pancerza 0,35 mm.
Gatun~k ten roini si<; od ga'ttink6w' z ~odzq,j61V Brachionus gMwnie szerokim' i, plaskim pancel'zem W zarysi'e nicmal kölistym i 4-a koleami, lei,!"cymi prawie na t~j sarnej linii podlllznej.
Rysunck
paneerza
zmicnny, tak same i dlngoAc jego kolc6w.' Eckstein widzial u teg-o gat.
oC7.ka, kt6rych pozniejsi badacze nie dosti'zegli. Spotyka si<; zaz\vyczaj
w wodach plytkich,
ale nigdzie nie' \vystli1puje IV zn!iyzni~jszej ilosci.
Napotykany'
zar6wno na Podoln, jakotei
w okolicy ktäl~o~a,
\v g6rskich zas okoIicach tylko w malern' jeziorim, Ivysöko pblozofleln na Babiej g6rze, riazwanem Morsl{iem o'kiern. V ~ VIII.
'.
"
I
"_w'.
.'W'
~5ö
'~\~nj)
i ~Lt'!j";f)'~'t.~!f
~:.\f; ,.
rjltI
'~~~.h:!i,t~J
, Bez nozki, pancerz jest doM' tward~' p&sz~~,: otw~rt~;;~~"p;~odziel
od tyfti zas tylko z mal~t popl'zecznl!'szczelinkl}
odcho~kow~,"czQsto opa>
trzony kolcl-tmi, rzadziE{j szczeciDilmi lub wyc.illgnil}ty', od .tyln' W ostry
tr~onek; oko jedno gr7.bietowc; rZl,)ski 'skupiorlena
trz'ech' wydzwigl1i'eni:lch korony.
,
'
.. "~',I ," "",;' '!," ..
"I
Zyjlj- zar6wno
IV
wodnch
slodkich jakotezi
.
, •
•
w;morski~n':;;'
•
"
.1 ' .,
~ I
i il
l
••
I
!
1
,Ehd!., (F'ig. 79)."
; ,,,,:i!I,;"',;,,i" ",'
t>ancellZ krotki, od tyJn jednost~jni~,:I!a9~rllg!o~.¥,~~
'~d
przodu po stronie grzLietowej
opntrzony ,s~eSqiolr,lIl:)oil~~lJ1i'i!P'\lm~<;pz.¥
kt6rymi dwa sl'orlkowc SI!' najdluzs~e, ~lj-dz)l:q sOlJi~, fIl~Jizpn~)?Il~,~. !;PZ;chylone i ku stronie Lrzusznej nagi,l}t., bOG~!\e~zas s~J,;p.a~?<l\ie, njasze
i blizko siebie st(\il}ce; wierzdmia
skorUpka, podzieio~~: ll~:re~,ql!trne
poIkII, przewaznie s~e8ciobuc7.ne. Dlugos~ O,l~mw.;
".' ,: '
I','
~~I,yR~,
'ren gatllnck
jest bardzu zwinny w rqchach, oqra.l}Nlj-C sil},'bowiem ci~gle okolo wlasn~j osi, pJy~ie sz.yb~()naPf~6q!',pÖ,~~e~jJ1*,
Pf'lY
slabem powi~kszeniu, latwo go udr6zni6,0:a (orm .pokr~\V;J;1yeh.,,::. ',. "'"
Pospolity w malych stawkaeh kolQ Krllk,o.WIl"
io'""
Y~NJ.n~"
; , " ";'"f !,,,;
Bardzo podobny do poprzedniego. tak pod' wzgll,ldem.;liczby'i'wza.
jenlllego
stosunku
kolc6w pl'zednieh pancerzn, jakotez:, poddwzgll}dem
jego wielkosci i ksztaltu, r6ini siQ jed.ynie, tem, :ile,papcerz- jest Wl,lzszy
i pozornie wyzszy, a kratki na jego g-rzbietowej stronie;wil}ksie,i
ulo~
zonc symetrycznic
po prawcj i lewej stronie srodkowej; l~~t\l;w,ki grzbiotow~j; skol'Upka gl'zbictowa
ma wejrzenie lukowato
wyg,iQtego' dachu.
H.zads;\y ni;;, POlll'7.cl1ni, Inc7. blU'<1zioJro;\pOWSZcclllliony: KrakQw,.1tusow,
.Jawor6w, LubiCll. V- VlfI.
15il. A. tectn, , Gosse. (Fig. 78).
l
>
154. A. stipitata,
••
I
!.
.I
~;
.
Ehl'h. (ll'ig. 77).'
Pancerz 0 szesciu kolcach na przodzie. 'podobnie jaku
'dwoch po~
przedniclJ, koi,czl}cy si!) zas od tylu kr6tkim kolcom, IV zarysie wi<;o
tr6jk'!"tn'y lub prawie czworoboczny,
skorupka grzbietow.a 0 nielicznych
kratkach.
Wielkosc 0,1f) mm.
Miejscami
155.
J
,. "."
t~
152. Anurltca curvicornis,
i
'niekt6rych
wodachbardzo
pospolity we wszys'fkicb üdmim'lHch
p,'zedsta~iony~h
w Fig. 72-75 .. Lubien, Krzeszowice; Tenczynek,
Jawor6w, Tatry (Toporowy staw)." '
151. Noteusqltadl'icol'riis,
Ehrb.
d'
f ;'~::"
I:'
,
'W
"h'Mi.-'f
XIX. Farn." ADlH'aeadae.i
stawkachmniejszych,
'I'en gatunek nalezy, da bardzo zmienn ych pod, w~gll}demdJugosci
kolc6w zwlasz~za tylnych, ;pomi<;dzy kt6rymi bywa z reguly prawy dlnzszy niz le",y, ostatni jednak man r6znych form dJugosc niejednakowl},
a niekiedy ätaje sil} r6wnym prawemu. Tak,!" form<; wyr6znilem jako odmi[lnl} Sch., homO/Xil'Os Fig. 74:. Prawdopodobnie
t<; saml!' forml} widzial
takze Imhof i nazwal B,.. amphlfurcatus 1), nie ok,'eslaj,!"c jej llni tez nie
podaj,!"c rysunku, taldc Daday zllal tak,!" fornll}, lecz nie 'wyr6zrtil jej
jako odmiany., Formy mlode, 8~'i~~o, \"yll}gle majlj- rozki 'przediiie ku
sobie Zglf}te. Fig. 75.
".,
"..'
•.
(W!lOl'K'),' GALlCvI.
paMO-
Pancerz wydJnzo'ny, z przodu szp.rszy, z tylu \lokolwiek zWf}zony
o powierEobni ,gbdki~j, 'opatrzony
od pr7.odu dwoma ,bocznymi, dJugillli
kolcami i .dw~tna, malymi, srod,kowymi,,'od
tylu dwotna kolcami nier6wnej dlugosci: prawym dluzszym; ostrzejszym, ku srodkowi wygil}tym, Icwyrnkr6tszym
i szer'okim, nozka 'bardzo dluga z pazurkami, na koncu
rOi'lszczepionymi. Dlugosc: 0,15-0,2.mrn.
.
, ,j
265.
lto1'ATORJA
.,>,
150. Schizocerca diversicornis,' Dadlty~(Fig. 72-'-75),
1) 'Zool.:A'rtzllig.Nr264,
-
1
..',","~.,"."''''.'''-..."
''' ..-..',;r~._~
pospo1it'y wraz z nast~pnym.
A. c6chlearis,
Gosse.
(Fig.76):
'
:"",'
j.
Podobny do poprzcdnicgo,
od kt6rcgo rMili siQ' dhi?;Szyrn,' ostrym
i lukowatym
kolcem, cnlose skornpy przypomina
lyzk~ Z ostro zakonczonym trzonkicm, wzdluz grzbietu cilj-gnie ,si9ostra
listewka' at' na !toe
'i
':: i', ." I ~"
r,\' ~
t?, {~,", ~
!
j;
"'(
$
1
•••••••••••••
IIiI•••
'•..
y••
lIlIIlillllllllilillilio
iilblllliW' ""- -,_
•••••.. ,;~.d~~
.•
~.
e
~M
A.' WllilnilF,JSItI.
lec t)'lny, po kt6rej hokach le~~ kratki wieloboczne, caty wierzeh dro
bniutkos~czkowany- Dlugosc wraz zkolcem 0,2 mm.
Pomi~dzy tym gatunkiem a poprzednim istnieje tßkie same podobienstwo jak mi~dzy .A., tecta i..A. curvicornis. Oba przedstßwiuj'} tylko
skrajne bgntwa dlugiego szel'egu form zmiennych, zastosowanych do
specyalnych warunk6w. ,Maj'}c te szeregi przed oczyma 'Widzi si~ stopniow'} zmtan«; postaci skorupy, pocz'}wszy od skorupy zupelnie pozbawionej kolc6w az do öpatrzonej kol(Jem tak dlugim jak sam paneerz;
pomi~dzy niemi dadzljo si~ znowu ustawic posrednie szeregi 0 pancerzu z kr6ciutkim, ledwie zmmaezonym kolcem, potem coraz dluiszym,
tak dlugim jak ,u stipitata nareszcie tak dlugim jak u cochlearis. Dia
wyr6tnienia tych form skrajnych nalezy' pozostawic nazwy gatunkowe
Ehrenberga i Gossego, slJodz~jednak, ie opisnne przez nich gatunki
mrljl} tylko wartosc odmian, jak, to widae z por6wnania Fig. 76-79.
A. cochlearis naleiy' do nAjbardziej rozpowszcchnionych gatunk6w nie
tylko w naszym kraju, lecz na ealej kuli' ziemskiej, jak si~ zdajc znr6wno na nizujak i w g6raeh. Gdziekolwiek tylko badano d?kladniej faun~
mikroskopow~ w6d slödkich, wsz~dzie go znaleziono. W naszych wodach
mozna go 'spotkac w knzdej porzn i'oku.' Kolec ostry nie chronigo' od
napasci wszystkich wrog6w, tak' bowiemdclikatne wrotki jak .Asplanchnidae polykaj!!: po kilka okaz6w, kt6rych kolce rozpieraj!!: sciany iolljodka.Nie bardzoio przyjemnie zwierz~tom., kt6l'e je polkn~ly i nie .tatwo si~ ich pozbyc mogl}, bo tylko przez wynieowanie cz~sciowe ,zoll}dka. Hudson opisuje jak wyrzucona z ioll}dka Anuraea' poplyn~la sobie dalej ,tak ,swobodnie, jakby si~. jej, zupelnie nie przykrego nie stalo.
156.A. ilCnleata,'Ehrb:'(~'ig:"80):
,
Pancerz ksztaltu" prostok~tnego, opatrzony od prz'odti" ~zesciomll.
kolcami, 7. kt6ryeh 2 srodkowe najdluisze i lukowato •wprz6d wygic;te,
od tylu, w przedluieniu naroiy tylnych, tylko dwölIJa; grzbiet wypukly, drobno guzeczkowaty i wielokljotniekratkowany, brzuszna skorupka
plaskawa lub znacznie wkll)sla. DlugoBc 0,2-0,26
mm., szerok. okolo
0,08 mm,"
Ten ga.tunek przedstawia, zar6wnO',jak poprzednie, :szereg odmian,
r6ini~cyeh sil} od siebie mniejsz'} lub wil)kszljowypuklosci'} skorupki
grzbietowej, jej rzezbl}, szczeg61nie zas stosunkiem dlugosci kolc6w tylnych. Odtatnie moglJobyc prawie tak dlugie jaksampanqerz, lekko wygil}te ku grzbietowi' i zaostrzone,przytem dwa srodkowe przednie silnie
wprz6d zgi~te, jest to forma uwazana przez autör6w za aculeata. Te
kolce mog!!: byd takie kr6tkie, tl)pe, a przy tem tyl pancerza szerszy,
jego grzbietowa powierzchnia bez s~czk6w, ale z wysokiemi sciankami
j
•
no'1'AToiUA (WitO'rtti)
, ,M1:
GALle\tt.
kratek, jest to forma, nllzwana przez Gossego:: bl'evi.~pina"fig.'81Jr,Zdarza.ilJosi~ formy, kt6rydl kolce tylne RlJonim'6wncj' dlugosci,' nlianowicie
prawy dluiszy od lewego, lub ostatni ledwie zllznaczony (Fig. 84" 85),
taka forma odpowiada:
i,'
If>7. A. valga, Ehrb. (Fig. 83).
Do tego gatunku zbliza si~) inna forma, 0 ledwie' zazrtaczonym tylnY1I1koleu prawym, a bez lewego, zaczem idzie förlliabez' 'zildnych
kolcuw, kt6r1l.jest pmwie takl} sam'} jak A.curvicornis., Tej; odpowiada
zapewne talde Ehrenberga A. squamula, Fig.86, wreszeie jednaz form
zbli:i.onych do bre1Jispina Gosse odpowiada A. testudo Ehrb. fig. 82.' '
'l'akze gatunek niedllwllo nowo' opisany 1) ..A. procltrVa Th'orpe (fig.
87) me jest niczem innem, jak jednlJo z Iicznych odmian .A. aculeata
o bardzo wypukl4';j skol'upee grzbietowej, a mocno po srodku zaklt;slej
hr;-,us7.llej,tudziei 0 tylnym koleu prawym dlu7.szym od lewego, , jak
11 A. valga Ehrb. Ws;-.ystkic powyiej kr6tko naeechowane' formy napo'
tykalem w naszych wollach, a co najciekawsza w materyale ' zebranym
przez p. Sniezka w Orzech6wee (pow. Brzoi6w) znalazly si"w jednym
polowie wszystkie przejscia od A. bl'evispina Gosse 'i 'testudo Ehrenberg
do squamula Ehrb., tudziei r6zIle formy .A. valga.(por. Fig .s'9--;-86).Na
tym materyale mOZJ1ltbylo stwierdzic, ii z Zßllikiem lup, nied~ltsztalce~
Iliem kolc6w tylnych iC\;-.iew parze zlllniejszenie dlugoBei kole6w przednich. 'l'~ zmiennosc zauwazyl takze Plate i nie uznaje A. valga Ehrb.
za odl'libny gatllnek. Dia latwiejszego przeglljodu calego szeregu odmian
zestawiam je po porzlldku ze sobl}.Jest zas rzeczljogustu ezyli kto ehee
te formy osobno nazywac i uwazac za odrlibne gatunki. lub odmiany,
lub uwazac je za jeden szel'eg form nalezlJoeyejl,d~ A~ acule(.Jta.
A. Deulenla. Ehrb. (Fig. 80).'
. ; . '", ,i
Syn. A. l'egalis Imhof.
Varietas a) ln-evispina, Gosse, tylne kolce kr6tkie tlipe, paneerz ku ty10.:'
wi rozszerzony, tig. 81.
b) testudo, Ehrb. fig. 82.
c) valga, Ehrb., kolec prawy dluzszy niz lewy;!szereg
form
przejsciowych fig. 83-85.
. ; ,,'
"':
11) squamula, l%rb., bez kolc6w na tyle pancerza fig. 86.
e) procurva, 'nOl'pe, jak valga 0 niesymetrycznych kolcaeb tylnych i silnic wypuklej skorupce grzbietowej,; a brzusznej
zakl~slej po srodku fig. 87.
,.'
') Journal Royal Mier. 8oc. London 1892.
ROilpr"","y malem."lluyr.
Tom
XX"",.
33
,
s
rtrr
:i
-"n t
r'
In
j
'"rw
&.Oi~
e
2M
A. ,WIj;jRZ~Altl.
Jako, forml} pie'rWötnl\ mo~ti~.hy u,wa~ac .A. aculeala, z ktorej sil;)
wytworzyly wszystkie, innel pierw8zR zdaje siE}bycprzY8t08owanl} do
iyeia w ~odaeh g-ll}b8zyeh,odminny' jej ZRS w plyt8zyeh.Aieby 0, kierunku,. w. kt6rym ~il;)odbywn przemiana ,wydac 8l}d uzasadniony, trzebaby speeyalne przedsil;)wzil}cbadania nad ka7.dl}forml} ~ 080bna, a nie
bylyby one "trudne ,ze ,wzgl~du lla rozpowszechnienie, w8zystkieh form
w naszyeh "wodaeh.
.
158,A.-'bypelasma
Gosse., (Fig. 93).
Pancerzbez kolc6w, od przodu i tylu r6wno üeil}ty, ku, tylowi
zw~zönYi skorupka grzbictowa silniej wypukla nii brzuszna, kt6ra jest
prawie plaska, obie zespolone zapomocl} delikatnej Mony, na brzusznej
po srodku' sze\'oka szpara jolw jedno. Dlugosc 0,1 mm.
. Ten malutki wrotek jest w okoliey Krakowa dosc pospolity lecz
tylko w' d:w6eh, miejscowoseiaeh' t" j. w D~bnikaeh i w stawku slizgawkowym na WesoleJ. Samiea llosi ze 80bl}jedno lub dwa jaja, uczepione
do skorupy, zapomocl} przedluienia kloaki, gdyi u okaz6w bez jaj sterczy ze'skoropki bloniasta, na koncn- llozszerzona rurka, kt6rl!' Gosse uwaiaza wywr6eonl} kloak~.
159. Notholca acnminata, Ehrb. (Fig. 88).
'Pancerz öpatrzöny' od przodu' szescioma kolcami, rlJi~dzy kt6rymi
dwa 'srodktlwe sl} zwylde najdtu7.sze, skrajne 8!j. odnich kr6tsze, a poerednie tiajkr6tsze; 'tarczagrzbietowa 0 jedn~ trzecil} dlui~zani:l; brzuszila, öd' tyliI'znacznie zWl}zona'i wydlozona w dluzszy lub kl'6tszy rylIienkowatytrzonek, zagiE}ty"tukowato kli stronie brzusznejj skorupka
brztiSzna wl}zsza 'niz grzbietow'a," od przodu wyeil;)ta w eztery niskie
zl}bki, za''jej tyln'ym"köiJ.cein 'dtw6r odchodkowYi 'w~dluz obydw6ch
eil}gnl}sil} ostre linie, a poinil;)dzy niemi br6i!dki. Dlllgos6 018'mm~,',
Z opisanym ga~unkiem zgadza sil} tylko kilka form kl'ajowyeh,
wil;)kszaieh"czl;BC zbacza, w'rozmaitym,kierunku, Jedne maj~ tylnytrzonek znaeznie wl;)zszy i dluz8zy, caly paneerz smuklejszy, z~bki przednie
ostrzejsze, inne majl} znowu ten trzonek znllcznie kr6tszy i' szerszy,
a przytem' paneerz'szerszy, wreszcie"sl},okazy beztrzouka'.Jak
si~ zdaje
odpowiadajl} tym formom, razem zyj~liym, opisaneprzez
Ehrenberga,
jako od\'~bne gntunki: N.. inermis t. 62, fig. 8 iN..foUaeea, t.62 f. 10.
Pierwsza ,ma Kolec t11nY'8zeroki, 'ukosnie pod skorup~ grzbietowl} zagi~ty,a 'prz6d ,paocerza bez.kolcow. Autor widzial tylko jeden okaz,
jak sil;)domyslam, nienormalnie wykszta1eony, zatem, jegogatunek
jest
bardzo niepewny. - Drllga forma jest prawdopodobnie posrednil} pomi~dzy form~ z dlugim i eienkim trzo"nkiem tylnym, a kr6tszym i t~pszym. Ma ona nadto miec pas z' guzk6w, na przodllie ,panoerza" przed
r ••..,.,';;;
••••
,.,..
•...
".;
....•
~
•.
,,-
I
e
259
ROTATORIA {WltOTXI)GALlOYI.
koleami, kt6ra to eeeha stanowitaby: jedyni}, 't6zIiic~'ri~nal~i1J~~ie~dzic
jcdnak czy jest stall}. DIa' mnie maj/} oba te gatlinki' eÖ'na.Jw1~ej' znaezenie odmian.
i.
t
160. N. strillta, Ehrb. (Fig. 91).
'.i'
"','
"'.,
, ",
..
Paneerz od tyl" p6lkolisto zl\Okr~gl~ny, 'öd'przod,t z' s~~~.ci~~~zl}b~'
kami niiszymi niz u poprzedniego gatUliknj grzbietowa' skorup~a g~stq
prl}ikowana i br6zdkowana (okolo 12-18 prl}zk6w), brzuszna. znaeznie
wQzsza, po srodku od przodu tllkowato,,~yci~ta,' z, z/}bk~i?L.l~d~ie" z~~
znaczonymi. Wielkosc 0,17 -0,2 mm. '
.' " . . - ",'
.
Ehrenberg zmlllacza, 7.e pancerz tego gatllnku podlega liczny~
zmianom, moze miee howiem brzegi r6wnol"gle lub u g6'ry zbliz~ne ku
rirodkowi, a wiQc postac walca lub urny, moie bye takte dzwonowaty
lub krl}zkowaty. '1'1;)zmiennosc stwierdzilem takze' na 'krajowyel1 okazach, a porywnywajl}c je z podobnemi tormami,opisanemi'
przez Gossego znalazlem, ze jedne odpowiadajlj. jego N. jugosa Fig: 90 inneN. poIygona, kt6re zyjlj. w morzu. Zdaje si~,
one SI} talde tylko odmianami togo samego gatullku. Jeieli si•• ma formy zlowione' r6wnöcz~snie
w tej samej miejscowosei, to te przejscia SI} az nadto widoczn~. 'Na razie jedllak nie poczytujQ gatunk6w N. jlt.'}osa i polygona za synonima,
gelyz materyal jakim rozp0l'zl}dzalem nie byl dose instruktywnym, ahy
tQ kwestYI} rozstl'zygnl}c,
",
'
Zestawi:\jl}c szereg form, dajl}eych si~ zSliezyc do opislInyeh dw6ch
galunk6w nie moza 8i~ oprzec przekonaniu, ze zar6wno one jllkotez
i cztery inne dotl}d opisltnc nald!} do jcdnego' szeregu forIl1,.'kt6ry si~
rozpo('zyna form:} z dlußim kolcem, a kOliezy forml} z zupelllie zaokrl}glonym od tylnpallccrzem,
t. j. N. slriailJ.-' i podobne (ob.
. .Fig. ,88:-91)~
.
ze
;,',
.
\,.
Ordo IV. Scit:topoda.'~:".:;(::\:'.,., "
,
,.'~'
:~,~.\~,
'1".'
l'lywajl} zapomoel} aparatu \'zQskowego, ,skaezl} zas. ~"pomoc!} nieezlonkowllnych wiosetck, opatrzonych 'orzQ~ionemi szczeei~,~!~'n,6~ki odpowindaj:lcej n6iee innych wrolk6w b.ra~, na koIicu tul<:!Yri~:d~i~,qrzl}~
sione przysadki.
'
..
t.
~1i\'
,
.,
XX. Fam. 'Pedalionidae.
1
.•
i' '. -,
I"
.I
. t ',""
~
". ...-~"',1.
\'A.
:"
._)",
~..
,.:'
Szesc odn6Zy sto7.kowa.tych z cialem rnchomo' zestawionyeh, opa-.
trz(lnyeh szczeciulIli j korona sktnda si«; z dw6eh e7.arkowlltyeh ptat6w
na brzegu orzQsionych, cZl)8ci pYHzczkowe zlozono z duzych mtoteezk6w
i hloniastych ramion kowR(lelek, eiato stoikow!\te.
•
e
I"'
260
A. WIERZEJSKT.
161. Pedalion mir11m; Hudson. (Fig. 48'.
Odnoia', osadz~ne za glowl} na jednej pIaszczyznie poprzecznej, a to
jedna od grzbietu, jedna po stronie brzllszncj, a po parze z bok6w; na
koilCu stoikowatego tuIowia znajduje si~ po stronic grzbietowej para
pl'zysadek na koneu rozszerzonych i opatrzonych dlugimi, bardzo dclikatnymiwIosltami ;ocz}ta dwa Dlugose samicy: 0,13 mm., samea:
0,04 mrn.
Faktycznie nad<!:wyc:!<aj
dziwaczny wrotek nogaty, ktorego nazwa
Pedalion mir~m jest barrlzo trafna. Na pierws:!<yrzut oka przypomina
raczrj Nallpliusa skorupiak6w . niieli wrotka, tak malo jest podobny do
wlasci\~ych wrotk6w. Jedynie Pol!lartl/ra plat!lptera, posiadajl}ca szcse
par ruchomo z cialernzestawionych, listkowatyeh wioselek, da si~ z tym
gatunkiem bezposrednio por6wnac.Odn6za jego SI} wypukleniami ciala,
znwierajl}cemi' w swem' wn"trzu, komuniklljl}cem beposrednio z jam!}
ciala kl'ew, a na' scianaeh pal'zyste mi~snie wOl'ka sk6rnomi~snego.
W czasie spoezynku Sl)ozwrocone ku tylowi r6wnolegle do osi gl6wnej ciala, podczas rllchu oddalaj,}' siQ od niego ai do polozenia prostopa(Ilego,. wrac8:il\ za. skurczern ,mi~sni przeciwdziabhcych n~gle do zwyktego polozenia, a slmtkiem trgo energicznego Ilderzenia: wszyst.kich
szcsciu ~dn6iy wykonywa zwierz~ szalone skoki. Gdy n6iki spoczywajl} oparte na ciele, a dziala tylko aparat rz,:skowy, wowczas zwierze
por~~za si~r6wno naprz6g, I~b zatacza kola, lub kr~ci si" okolo wlasnej
osi zupelnie jak inne wrotki. Dzi"ki szerokiej koronie, zlozonej z dw6ch
symetryc~nych czp,scl, posiadll:il)oce.i.
ua widoku g6rnym ksztah serca i te
ruehy Sl\ talde bardzo energiczne. Kombillacya zns obydw6ch narzl}d6w
ruehowych' usposabia tego, wr:otka do szybkiej zllliany miejsca i do niestrudzonego 'uno$zenia si~ w \\'odzie. Za pomoc:} dw6ch przysndek na
koncu tlllowia, wydzielajl}c'yeh ciecz lepk!} moie on siQ tei utwierdzie
na kaidym przedmiocie do zupelnego spoczynku. W zwil}zku z enP'l'gicznYl1li ruchami jest budowa rnil]sni, kt6re SI} liezne i poprzecznie prl}zkowane. ZmysIy posiadll r6wniei urozmaieone i opr6cz dwojga ocz opatl'zonych ci~llkami kulistemi, Iamil\cerni swiatlo, rna' po stronie grzbietowej i b~zusznej orz~sione wydzwignienia, zaopatl'zone' nerwami, kt6re SI}
.niewl}tpliwie narzQdziami zmysMw, ~. podobne p()czki wlosk6w jak nn
grzbietowym czt\iku, znajdl\il}ce si~ u podstawy n6iki parzystej, sI}takze
narz"dziami zmys16w. Samiel' jest w obee samicy karlem, korona jego
jest malem orz~siollem wypukl~~i~m, w miejsce szesciu pierzastyeh odn6iy posiada tylko 3 stabe kikuty, z jedn=} lub dwoma szczecinami. Na"
rz~dzia wewnQtrzno sI} ograniczone do kilku mil}sni, jl}dra i prl}cia.
Ciekaweto
ze wszech minrzwierzl}tko odkryl Gosse w r. 1871
IV eHrton i uwdal
za Iladzwyczaj rzadki gatllnek. Pozniej zMjdowano
ROTATORlA
(WROTKI)
261
:GALIOYI.
je we wszystkich jezioraeh e\t'ropejilki~h;':'~; ~t6ryllhl;~fyl~?t.aöldä~niejL
sz~ robiono poszukiwania, niemnieJ w kl'ater?'t1eh;,J~z,~~~~~h'.~ysp :llzorsluch.
!'o,F.
,; •..
"'Jr,,;: "p;,
Prof. Stepan6w znalazi w jeziorze Weissowo (w ;grup,ielljezior slonych, Slowi:ulskiemi zwanych, w gubernii Charkowskiej) Jiodobrtl}form.;,
kt6rl} uwaia za bardziej zblizonl} do" drugiegoprzedstilwiciela:;' rodziny
Pedalionidae t. j. He.ra1'tlwa polyptera. Schrnardll; , Gdyjednllk o~tlltnia
forrna nie jest nalei'ycie opisana .i . zda~iern niekt6rych', aut~r6w r6wna
Perl. mirum, gdy talde opis .Stepanowa jest trochl; za,og61ny, rnoina
przypllscic, ze jcgo forma jest zapewne lokalnl}' odmianl}' tomi/'um lub
nim samym.
.
,.,
"' ..'
"1 .'"''
i
0
",.
.;."
""~
,~irum
W naszym kl'aju nalpiy P
,d~"najbardzief:f~~l;o~'~zechnionyeh gatunk6w, w niektorych rniejscowosciach bYWll bardzo pospolity, a co ciekaw8za zarnieszkuje nietylko wody gl"bsze lecz 1'0\ nie
cz.;sto i gl]sto pl'ytkie kaluie. Nie moie. wi"e .byc uwdanym ..za form~
wY!I}cznie pclllgiezll=},zn czem si" oswiadczajl)o badacze fauny., sludko",odnej.
.'
""C.
I
~
•..
,-'
-
1
!h,l',!"
.
I,
!"')
; ,1'j"
'<\1 ',1
",j.
';.';'~
\>\~;('f
..,:i,,\
,.t J .•
,):
;
~.I~'! .;:;,
'.1,
C
Obja~nienie tablic.
Tab. I.'
.',
)<'ig. 1. )<'losclIlnrin lIniloba nov. sp.
n
,.::
I
9,
CO2
, i •... : ,,~ ,,\'
l'i,"~!j;.~ ,k-"n
• ,;',
')'.'
j :{/
.•.. ;.,
':.
'J"
~ .,,4.,/,,' ~}1'1
"~.,,'"''
,,,'"
2. All'Odm8 tenlaculnlll" nov. gen. el'Bp .. ,9 pow. 1:78 ... I"""""'!'"
e g. cZlljek grzhielowy, m mozg, eb eziljek boczny, 10 wol, d.tol'ld~k
zllciowy,
tol'}dek trawi'lcy, l' pien\oien plasmntyczny 'zot'ldka, j jelilo,,'g,narz'ld
rozrndczy, e:n narz'ld wydzielniczy.
,,; '~"f",~i.:"
11. At. tenlltClllntu8. 8zczf)ki od grzbielll' widziane, nieco przesunil}le,'z liBlewki
umie87.czone In'o.lopn<1le nn wewnf)trznej powier •.chni' kownlletkA. }o'O,.
4. At. tentnclllnt1l8, ,,"rodek opatrzony wielleem rZf)8kowyrnj poznll\J znnikaj'lcym.
.1
5. Synchaeta
n
7.
0
stylata n. SI'. CO,.
,,8zcz~ki
DO.f,o
j 'Irr I; ,f;
S. peclinlttn, korona' od slrony grzbietöwei.
A81'Ianelma Ebbesbornii. HlldBon.
z boku widziany,"'A09.','w' ..\vYPllklenia
.khry, l' k p~cherzyk kllrezliwy,' um' wl'reezek nRsienny: -, i i.,..
A. Ehbe<hornii, ••.c•.qki CO., h wyroslek hakowaty w cZf)Aci podslawowej
ramion, z z~h wewn~trzny.
,.:. "I,
A. Ebbeshol'Dii, j.jo A02•
,.'; .• '"i,
.....• ,.,
n."
8.
"
9.
10.
0'
11. A8planchnlt Bl'igthwellii, .zc •.'}ki odmiany lego gal.
na kOI,cach. CO". Znaczenie liler jak w figurze 9.
') O•.nacza
ry~nnki.
8yslelllY mikroskopll
rozplnszezone
ZeiHsa, I'r •.y p,)wi'lk8zeniu" ktbrycb
i
ptalkowato
wykonano
•••••••••••••••
r•• fll-•••
CllIPIlIMllb•••
c•••••••
_
.••' ••.m••.••._
•••
'iIt•
IWS_"','
•
-
.•••
",•.•,,,
...,rjo(l~'4t,.N/llfio,,""
e
262
• ,;' A.' 'Wllft~.r9lr'!' ,',.'..
Ito'i'A'ronIA,
\
Fig •., 12.£ 4ß~ "pql6,wku.; ~~9k. fOJ:IIIYitJ,P,jl'Yßj~,
D9•.
. 1!\,A~rl,iWr~~i. al szcz~k~,DO, ~~ ~o~i~c szcz~ki innego okazl1•. DQ,.
14': detta polowa 9zcz~k Dleco odmlennle' uksztalconych. DO,.
16. delto'potowa szct~k znowu nieco odmienhyeh. DO,.
,,. 16.:.~dettO\1aJö.:\AO.:' {'r'" ";i'" ,li '."".)",'1 " '\'
','.
,'" .. '.'
~ß8
,(W1\()'1'~I~'GALIO\li.
':111
.,:.
t'!
,,/,'f,i{d1;'..,.r.rn '.I'}'htl. t"ii'; ~.1;~~
:',ii"ii
111':
.~::t~(ll'
.•.•
'lf:l'~
Tab. 111.
;'f
j'~lab
Fig. 50-611 s~ Mkopiownne z <!zier~,lIu.dsona •.i"G.0S8eg9.,":,'f:(~ 'ON'
Fig. 46. Metopi<!ia rhomboides, Gosse a) 9 'od grzbietu, ,(iJO""..,.,I,l)."IIT.;"k!iOi i~prl!.eczny co."
I',.,,,
11 l': !t,.~", r~~Hr!lmt~~I':'i)t:
tÜ~! ~:
47. Pterodin" ema)'ginata sI'. nov.
od grzbietowej"strl)ny,. DQ ••.,i"'"
",'fr .
48. Ped"lion mirnm z hoku widziany, •• cznjek grzbietowy" .••• brzusll;ny.,
49. Braehionus rullens, kopia wed~ng HudsoiI~, R) od s.trony g,?,biet";I'I1ro,c.;b)od. st~~ny' brzt1sznej, c) samiec.
ti .f'~":{/lI"j.
,';~
Znllczenie liter w fig. 49a, b, c. n notka, gn gruezol n6~kowy, p pazurki, kl
kloRka, r jelito odhytowe, j jolito, Cll.b cznjek boczny, Cll. 9 ezujek grzbietowy,
'" mozg. ooko, 8ZCZ szczecinki dotykowe, Ig lejek gqbowy, PY nllrzl}d tucin,
8Z szezqki,
oe gR)'dziel, z tol'}dek, "ga grnczoly toff}dkowe, 81 sliniankl, ex k,,nllly DRezYII wyl1zielniezych, pk P'1cherzyk kurezliwy, Im lejki migRwkowo, 0"
jnjnik i Mrtnik, ja jRjO, IOn wo)'eczek nasienny, p8 penis, P'" platk".J'III~sate;
In'" wieniec ),z'1skowy, mp miq~nie pol1lntne, mp' ml'1~nie PO~~II!lIlW/.e*C!R)'Z't'.
f,
'q
,,'" .t7-,20;.A~pL
'priodonla. Gosse. ROme' odmiany sZCll~k. DÖ,,'
. ""
•. 21. de.lto, ~~e'1 .bnRl narz~l1u wydzielniczego z 4 lejkRmiJ;lliga~ko,wymi
9
Im,EO ••
9
," ., 22;. A~I~ lIerriekii. 'de Guerne
AOs.
• . 2il'. detto koronR od czala widziRnR, ~', 0.£0 grzbietowe.
"24.detio"szcz~lii'Iio,:t;
...
,.'
I
,.
•
•
.'
0,
oezlta boozne. AO•.
'''':''
26. delto'gMlczol, 'Uchodzf}cy przecl'kloakf}:DOi'
26. detlo jeden kRnal narzf}lln wydzieln!ezego z Jicznymi Il\ikllmi migllwkowymi
na p~tIi tegot kllnlllu. CO,.
27. ARplanchnopus myrmeleo R) eale ezez~ki b) koniee jednej szez~ki .. DO•.
28: ',\AplanebnopuM 'eupoda, sZI'z~ki DO,. '. ..
,
.
'
'\~\!,1.1;;,~~' :\
;~",p,j "."..
,~,-.:.A
-",I
','
",.i~~.'.,'
"
',':,
.:..~
."1'.
"Tab.lli
.'ig. 29. "l'li]ili.IJlU8Te~ieuloMu8 nov.' gen. et' n. BI'
, . nai'zl\d wydzielniczy, 'I'g,czujek 'grzbielny,
Akowego,
9
widzinny z hoku; ,1. ~iininnki, e:n,
j, jRjnik, gZt gruezor 7.or~(lkowy,
z, tollldek.
30. detto. od grzbielu widziany; tg, tarcza grzbietna.
31. delto szcz'1ki widziane od strony brzllsznej.
112. Bipalpuslynceus,? Ehrb.
z boku DO,.
3R. de.tlo od strony grzbietowej.
'
'
..
114. detto od strony brzus:.ne{ ;,,'1
; '. !
30. PolyRrthrll p!atyptera, Ehr. vati eilrypterR, Wie)'z. a) 9 widziana 011 strony
brzusznej, z jajem z dut'} kulI} tluszezu. DO~. b) wio.elko P .. platyplera, dia
por6wllania z wioselkami odmia~y 'var. eurypiera. 'DO~." ,........
.
116. Slephanops l&mel1aris, "fomui' pr.zej'ciowi\.: poini~dzy 'lypll\Vl}'S:1~mellllri8, mnh','.1 clytnÄ'tyle IillDCerza/dlogill'lkolce, 'a Blimllticus bez nich. :]j0".
od strony
;".; .1l7Y",8tephalioPtsp,.biftjreus,"r'BoltOUr';,~ wldzlany z bokU/ DO.'b),aetlo
grzbietowej DO...
.... ,'.'
.'..,
.,. J ..
n
9
38. EOllphoraRp.? . a) widzllmy'od grlllbietu. '00,' b) detlolll' boku. COtc)
detlo
iltciz~ld."DO,.. 'd) 'detta.-jftjo zimowe •. DO,.
.• .' 39lTllplirOCllDrpa Smtndersiall"'cD()i." ~,.,..;, ':':,,:' ,: ,' ..
4(). a) }o'ureularill. sp.? (gibba Ehr.?) od gtzbietu. 00. b) deUo, koniec pazurka
n6tki. DO~.
!t'
"..•.
41. Furcul&tia eVII, Gosse, koniec 'eiala '. paznrkami,' DO". '.'Y','"
42, 'MastigocetcR CIlpucina IIp. ti •• Wierz.,.et ZilCh.a} 9, b)' przoo. eiaJa od stl'ony
'h'
brzu.znej z gtlllzczkami)i dwoma'czujkRmi,.c)' szezqki. W.zystkie fig. rysow.
>r.""pNY 'DO,.'
"
,.: .'" ,.,
:'. .
,.
43. Coelopus similis nov. sp.
z boku widziana FO,.
.1,
."
44. Notops c1avulalus, szcz~ki DO,.
,. ,. ..
", ....
n .. 40. Edcb1Rnis elegRnssp.
nov. '9" ,,'
..;,.,',.
11) od strony grzbietowej DO •..
b) od strony brznsznej DO,.
c) koniec pazurka FO,.
l, ,d);lg~"A; zbokQ .DO,. I
"; !'t•.•...
e) szczl)ki DO,.
.
'n
9
,Hj,-:
'Hm~,.~trf~"'(' ..•.
(~t
("""'JI~II,i
'mn mi~Rnie
nntkowe.
.,
, •.•
. \
>
'"
"In
., \
50. Korona schellllltyeznie przel1stRwiona z rodz. Melicerla .. IOlD wienlec.,w.ewn~lrzi
ny, InZ wieniee zewnqtrzny, Ig lejek .g~bowy. ,
01. detto z rodz. Asplanehna
"i,."
02. detto z rodz. SynchaetR.
'1".
63. detto z rodz. Braehiontls.
,.,'.'."
\,,,., 'Cl
54. delto z rodz. Hydatinll.
, ." .. i.
'"•.
,,;"
55. delto z rodziny Phll"dinll, znaezenie liter,,jak.:1" ßg",öO.""'.i
';,
06. detto z rodzajn Euehlanis.
,..'
!F
57. Szezqki typu malleate ;8 ineus, m8 mal1eus, U8 uncus,;?1'III.~manubrium, .,.. ramus, Im. fulcruffi.
.. ,!,!' 'IH. ~\" .. ~'.l !',
08. detto typu submalleate.
•.. "
., .... ' .... .:' ". '.. J!
69. detto typu malleoramale.
",,""',
60. detto typu forcipllte.
,; /'.'-'0" ; ,,,.,,,,:11 i;::i
61. detto typu' ineul1Rte.
,,:';: .•,.J ,,','.\.1 , •.1
p.,
."
62. detto typu uneinate.
. : " " i ,":' "".,1 iF
63. detto typu rarnnte.
fl;!"
"~'IHl'ib','"
'11';";;'
\1\;.
64-67
)'otlle odmiRny gnt. ßraehionns paiR, zest6.1"io!,e, w,.s.ze.regl' ßI'hokazania
stopniowyeh zmian w dlugo~ci tylnych kole6~ pancerzll.
,.n'.,.,.,\\', ,""','
,
~ 68-71
szereg form gRt. Brllchionus Bllkeri, 68 i, p9.. Brach. "Baken, aut., 70, Br.
brevisplnus Eh)'., 71. Br. qUlldratus, Rouss,
,
".
n
72-75
szereg form Sehizoeerea l1iversieomis, Dad&y, 72 forma, ~y,P°":Il.I',73..ji:.kr6'~
szym kolcem prawym, 74 odmillha B. !,omocer!,s, Wierz. z,rownymi kolcllmi
tylnymi, 75 forma mloda z prze<1nicmi rotkami obc~gowata zg~~temi.
,; '; ~
76. Anuraea eoehlearis, od 76-79
szereg form pokrewnych.
.'" .'.,
.•..',
77. delto stipitRta.
.• "
_.. 78. delto teeta.
. .,.
.... '-'i'.',
'n'
79. delto curvicornis.
"
80. Anurllea llculeata. od 80-87 Mzereg pokrewnychform
.togo gatunku.
"
\.
•
l'
81. delto brevispinR.
82. detto testudo.
811. detto vlllga.
i'
'I":
;':.I'!!
fU
1;111
"
••
e
..,
264""
",',
'A •. WIl;\'RIl1ll.tsitlo".
SIr.
}'ig. 84; 8ö" detto przej'ciowe f"rmy do A.' 8qunmllla.
86. detto 8qllamula. ' ,
1\7. Anuraea procurva,. 'l'horl'e.
•
88-91
grupa Notholca'acumine.ia.
88. Ni; acumiiiataEhrb.
89. N. acnminata wedlllg Hud80na z t'lpszyrn koleem,
90. N.. acumjnaui:jtlgO~&. .
;: ",'
,.
91. N.:'striate.; Ehrb:'
";
1""','
'"
,.. '
92.Bra~hiorlufi' p()li~nnth\l'",'
93. Anuraea hypela8mß.
.'.
,
.; I ~ :' ~.....
..,
,
1,
konturt" dkor\\py
• "
~.
•
J.~,:1-,
H Subordo
,'].,,'
CO':
.
~
':
~~V~.
!! "11'
; ::;L~(~i;~;::~'"
;<;,:~;~,,;;',':
I,;,d
'~
:;~Ü~~;t;
Ji.' >,\
"1.1: /
l
., "."
'.
'~
.;'l'r.esc.: .--
:1 "~'I:"~ .';
{~:\t;-{H:ri
., n)'Y'()'r'iöTog
.,
badLnla
2a9
242
243
247
249
261'>
'.j: : \~ t
,I'.
160
,\
..
~
'H ~
'
168
\I
8 't
\I be ri
;-:,',
8":
C) Mo rf 0 log I apo
r <Iw riiwc ~ a
1) P08taC wrotk<lw.
'2) 8k<lra.
11) Narzlld rz'l8kowy.
4) Kanal pokarmowy.
1'» Narz'ldzia wydzlelnicze.
6) Krew.
"'7) Mi'lBnie:
8) Uklad netwowy.
9) Narzlld rozrodczy 8amiezy.
10) 8amee.
11) Rozr6d i rozw<lj.
01
'. '. ':' 170
176-194
--<>-<:J~~f?-<>--'-"'--:-
;'I
,.t;
"
D) Bi 61 0 gi e.
:1':1
:;.
194
197
E)'Genealogia
111. CZIl6t1 systematyczna.
2a2
2a5
237
Rtr.
;
, .. , "'.";'
I a' "g IÜ"t il1t'uß'r'idi l.-i-Ö'n
Plo'irna
loricata.
11) ]<'am. Rattlllidae
12)
"
Dinocharidae
la)
•
Sall'inadae
14)
"
Ellchlanidae
11'» "
Cathypnadae
16)
"
Coillridae.
17)
"
Pterodinadae
18)
"
Brachionidae
19)
•
Anuraeadae
Ordo. Bcirtopoda.
20) Farn. Pedalionidae
ObjaBnienie tablic
';',j
I. 'WS~p,ii."'''. ')
.,:' ,"
IV.
".'
;p'
• 'j, ••
'\,;'
11. C'l~SO"ogÖln:a;"
'A)O"metodzle
266
ni)'rA'l'oRrA (WROTKI) oAl.tovt.
,
19!1
. Tablic& do 'oznaclzania rodzin . "'~.
I. Ordo. RhilZota.
' .- '.:"
'r"
1)'Fam. Flo8cu'lariadae ,i.
. 2) •
Melicertadae""."''':''.''
11. Ord~.;'-Bdelloidea:.'" -, .'''' .....,..
i:
,.', '11) Farn. PhlIodlnadae',
"'4)"
• 11 Adiiletade.e '
lll. Ordo. 'Ploima.
.':"",'.;
201
201'>
208
211
I'/.'
... 1..1
I 8 u bor d 0.' I I I 0 r i c a t a. .
1'».Farn. Mierocodontidae
, 6) •
A8planchnadae ..
,',", 7)""". ",,' 8yncJlaetad'ae ""'.'i
8)
9)
• 10)
•
•
•
Trlatthradae.
Hydatinadae.
Notornmatadae
212
212
; ~-,I:'
..'1'1'
:' .'.'" .
, •. "
r'
220
222
224
227
\lo.prawy
Wyd •. ",al,'pnyr,
T,
XxVI.
34
21'>9
261
.e
388.
.18 d,
45
~
,
.!,
iU
!.'.3.;.
.il!1
~' ..
i~,1,',~!
~:J,' ."..
,~: . ~~. \"\;.
,
,~
n,ll,lIr~m
40.b .
",'j,' ",111
t
",~,' '':;''';'f~
.
' ':; ..:jptAI
\<.~r~f!
t{-:.'
Iv
<L.
"'\1!tf~~,:
/'
ö'<.:
' 'r,\
(j
"1
\..5l
'.y'A" '\"
/
'"",
.
e
I>
()~
.:
V-wtJ
1111.
(JiJ.Vi
\}J\ ... !)\ßj.V\'.
11.
/,.l"-fV1.Jl,
63.
62.
81.
j.:7,;:;~~¥(.i>i.
fI .I\••
~
.~~~~+;:~:~
'
.'(-:)..,h"y,\
i
~1Ht~~:
..,
i,;~~{~)isi
84.
sr),
~jCj\
L__
, 92.
(
~.
i
"
••VI!
Hlt.n
1'ld
n:tn.lf'Mt\