Bankowość Spółdzielcza w Polsce i w wybranych krajach
Transkrypt
Bankowość Spółdzielcza w Polsce i w wybranych krajach
UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU STUDIA PODYPLOMOWE MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO GRAŻYNA BARBARA MACIĄŻKA-ŁABAZ MARTA FORTUNA BANKOWOŚĆ SPÓŁDZIELCZA W POLSCE I W WYBRANYCH KRAJACH EUROPEJSKICH Praca pisana pod kierunkiem dr Katarzyny Stabryły-Chudzio Kraków 2015 Spis treści Wstęp............................................................................................................................................. 3 1.Geneza i zasady funkcjonowania bankowości spółdzielczej ..................................................... 4 2. Pakiet CRR/CRDIV – narzędzie regulacji w zakresie prawa usług finansowych na terenie Unii Europejskiej........................................................................................................................... 7 3. Bankowość spółdzielcza w wybranych krajach UE ................................................................ 14 3.1. Bankowość spółdzielcza w Niemczech ............................................................................ 14 3.2. Bankowość spółdzielcza w Holandii ................................................................................ 17 3.3. System bankowości spółdzielczej w Polsce ..................................................................... 21 Podsumowanie ............................................................................................................................ 26 Literatura ..................................................................................................................................... 28 2 Wstęp „Banki spółdzielcze to ludzie – nie systemy. Przyjdź, tu każdy jest jak VIP” to najnowsze hasło kampanii reklamowej, która rozpoczęła się w tym roku najlepiej definiuje bankowość spółdzielczą w jej najprostszym rozumieniu. Liczne zmiany regulacji, standardów, rekomendacji dokonywane przez lata uczyniłyby z bankowości spółdzielczej pewnego rodzaju ewenement, który wyróżnia ją w sposób szczególny w kręgu bankowości w ogóle. Współczesna bankowość spółdzielcza jest bardzo zdywersyfikowana. W poszczególnych krajach posiada różnoraki status, w konsekwencji czego udział w sumie bilansowej, kredytach i depozytach różni się choćby w odniesieniu do sektora bankowego. Co przede wszystkim należy zauważyć? Banki spółdzielcze nie są już adresowane tylko do drobnych producentów, rzemieślników i kupców niebędących w stanie konkurować z dużymi i silnymi kapitałowo przedsiębiorstwami ani biednej ludności wiejskiej tak jak to było kiedyś. Ich idea funkcjonowania nie opiera się tylko na charytatywności, lecz na zasadzie wzajemności uzupełniając potencjał rynku finansowego. Przez wzgląd na znajomość rynku finansowego ich konkurencyjność rośnie. Co więcej, w ostatnich latach w krajach dotkniętych kryzysem finansowym banki te udowodniły, że prowadzą działalność opartą na dobrych i tradycyjnych zasadach przyświecających idei spółdzielczości w myśl motta unii kredytowych „Nie dla zysku, nie dla miłosierdzia, ale po to, by służyć”, dzięki czemu obroniły się przed wielkim kryzysem ostatnich lat. Wskutek tego nastąpił widoczny wzrost ich akcji kredytowych, co oznacza, że podmioty te pełnią kluczową rolę w prawidłowym i zrównoważonym rozwoju rynku finansowego w ogóle. Przez stulecia bankowość spółdzielcza kształtowała swoją specyfikę działania utrwalając tym samym swoje miejsce na rynku. Niniejsza praca powstała mając na celu ukazanie modelu bankowości spółdzielczej w Polsce i niektórych krajach Unii Europejskiej z uwzględnieniem pakietu CRR/CRD IV. 3 1.Geneza i zasady funkcjonowania bankowości spółdzielczej Obecnie w krajach Unii Europejskiej co drugi bank to bank spółdzielczy (Gostomski, 2009, s. 49). Te rozwinęły się od niewielkich placówek do rozbudowanych grup bankowości spółdzielczej, które są istotnymi graczami na rynkach finansowych na świecie. W poszczególnych krajach określane są jako „narodowi mistrzowie”. Banki spółdzielcze posiadają bardzo rozwinięte sieci placówek bankowych z dużym udziałem w rynku finansowym. Grupy banków spółdzielczych są zróżnicowane w poszczególnych krajach Unii Europejskiej w odniesieniu do całego modelu biznesowego, ich stosunku do członkostwa oraz interpretacji wartości spółdzielczych. Dzisiejszy bank spółdzielczy to nowoczesny bank nakierowany na indywidualne potrzeby danego klienta. Kolebką nowoczesnej bankowości spółdzielczej na kontynencie europejskim są Niemcy. Dzięki pomysłowi i zaangażowaniu dwóch społeczników i myślicieli H. Schulze–Delitzscha i F.W. Raiffeisena utworzone zostały dwie pierwsze spółdzielnie kredytowe. Dzięki nim drobni przedsiębiorcy, chłopi i robotnicy mogli się zapożyczać w celu zaspokojenia doraźnych potrzeb bądź płynnego prowadzenia działalności gospodarczej uniezależniając się od lichwiarskich pożyczek i kredytów. W 1850 roku Delitzsch stworzył pierwsze stowarzyszenie zaliczkowe opierające się na zasadzie samopomocy członków. Miało ono na celu mobilizowanie przedsiębiorców do oszczędności na korzystnych warunkach, a z drugiej strony udzielanie tanich kredytów. Spółdzielcze Banki Raiffeisena znane były na całym świecie. W 1847 roku w wiosce, w której był burmistrzem założył spółkę zajmującą się pomaganiem ubogiej ludności, czego następstwem była spółka o cechach spółdzielni kredytowej. W dużej mierze była ona instytucją charytatywną, gdzie za straty finansowe odpowiadali wszyscy jej członkowie. Tylko w ciągu dziesięciu lat od chwili utworzenia pierwszego takiego towarzystwa liczba organizacji tego typu wzrosła do 200 (Gostomski, 2009, s. 46). Tak stworzone pierwotnie banki oprócz likwidacji masowego wykluczenia ubogich grup społecznych na rynku finansowym, spowodowanego lokalizacją i asymetrią informacji od początku swej działalności oprócz celów ekonomicznych realizowały cele społeczne i oświatowe. Dążąc do podniesienia poziomu kulturalnego i moralnego swoich członków, dziś przekształciły się w banki nowoczesne. Mimo to skala prowadzonej przez nie działalności i przede wszystkim potencjał organizacyjny i personalny nie dają podstaw do samodzielnego funkcjonowania na rynku. Dlatego we wszystkich krajach Unii Europejskiej lokalne banki spółdzielcze zrzeszają się w 4 struktury organizacyjne trójstopniowe i dwustopniowe (Szelągowska, 2012, s. 43). Te pierwsze składają się z banków lokalnych, banków regionalnych i banku krajowego tzw. centrali. W drugiej strukturze rolę banku centralnego pełnią banki regionalne nazywane bankami zrzeszającymi. Dwuszczeblowe struktury bankowości spółdzielczej spotyka się m.in. w Holandii, Niemczech i w Polsce, te drugie spotkać można we Francji czy Włoszech. Czym jest tak naprawdę bank spółdzielczy? Jak wiadomo to taki bank, który jest spółdzielnią, którego organizację, działalność oraz zrzeszanie się określają odrębne regulacje ustawowe i przepisy Prawa bankowego i Prawa spółdzielczego. Granica między bankami spółdzielczymi a komercyjnymi zaciera się m.in. z powodu takich czynników jak: 1. Autonomia – dawniej banki spółdzielcze można było określić jako luźne zrzeszenia niezależnych banków; obecnie z powodu efektu skali struktury organizacyjne banków spółdzielczych są bardziej skonsolidowane, scentralizowane, w których banki mają ograniczoną niezależność wobec swych centrali. Rozszerzenie zakresu terytorialnego działania uzależnione jest od posiadanych przez bank spółdzielczy funduszy własnych. Taki, który ma je na poziomie między 1 a 5 mln euro może prowadzić działalność na terenie województwa, w którym znajduje się jego siedziba. Gdy suma funduszy własnych przekroczy 5 mln euro bank może prowadzić działalność na terenie całego kraju (Capiga, 2008, s. 90). 2. Zmniejszenie zależności banków spółdzielczych od członków w zakresie pozyskania kapitału - większość banków spółdzielczych powstała w wyniku wniesienia udziałów przez członków - spółdzielców; obecnie banki spółdzielcze mają łatwy dostęp do rynków kapitałowych, na których mogą emitować dłużne papiery wartościowe i pozyskiwać w ten sposób kapitał; oprócz tego mogą one również pozyskiwać fundusze przez zaciąganie kredytów na rynku międzybankowym, 3. Wzrost złożoności struktur organizacyjnych banków spółdzielczych, które upodabniają się do modeli organizacyjnych banków komercyjnych (w strukturach tych mogą występowa spółki zależne, będące spółkami akcyjnymi; przejrzystość działania i wkład tych spółek w strukturach bankowości spółdzielczej mogą być trudne do monitorowania, natomiast korzyści członków - spółdzielców w takich strukturach są na ogół mniejsze niż w klasycznych modelach spółdzielczych).` 5 Potrzeba zrzeszania się banków spółdzielczych wynikająca ze wzrostu konkurencyjności na rynku usług bankowych jest charakterystyczna dla bankowości w Europie. Wewnątrzgrupowe zasady współpracy w europejskich strukturach bankowości spółdzielczej to (Alińska, 2002, s. 137 – 160): 1. Zasada subsydiarności czyli niesienia pomocy, wynikająca bezpośrednio z podziału funkcji pomiędzy poszczególne poziomy struktury organizacyjnej – jej głównym elementem jest uzupełnienie potrzeb banków niższego szczebla, wynikających z ich działalności, przez banki wyższego szczebla. 2. Zasada regionalizacji, która wyklucza wewnętrzną konkurencję zarówno w pionowym, jak i poziomym układzie struktury. Terytorialność określana jest jako zdolność i niezbywalne prawo do działania na właściwym obszarze, przy zachowaniu pełnej niezależności prawnej i ekonomicznej. 3. Zasada solidarności, która nakłada obowiązek udzielania pomocy pomiędzy bankami spółdzielczymi funkcjonującymi na danym terenie, a także pomiędzy bankami z poszczególnych szczebli struktury organizacyjnej. 4. Zasada współdziałania w obrębie grupy, czyli prowadzenie działalności przez wszystkie banki zrzeszenia zgodnie z przyjętą strategią działania określoną w wewnętrznych regulaminach i umowach (przede wszystkim w umowie zrzeszeniowej). 5. Zasada decentralizacji zarządzania wewnątrz struktury, co oznacza pozostawienie kompetencji bieżącego zarządzania bankami w gestii każdego z nich. Bank spółdzielczy jest głęboko zakorzeniony w świadomości obywateli kraju, a w szczególności fakt istnienia dużej i wieloletniej organizacji bankowej, z którą utożsamiają jako własną rolnicy i rzemieślnicy. Banki spółdzielcze cieszą się dużym zaufaniem wśród obsługiwanych klientów, a przez to umacniają się więzi pomiędzy świadczonymi usługami a usługobiorcami. Ten kapitał zaufania pozwolił dostosować się w całej historii ich działalności do zmieniających się warunków i przetrwania najtrudniejszych okresów ich działalności. Banki spółdzielcze odgrywają i odgrywać będą nadal istotną rolę w rozwoju środowisk lokalnych, a głównie rolnictwa, wielokierunkowej działalności gospodarczej ludności wiejskiej oraz drobnej i średniej wytwórczości. Po przystąpieniu Polski do UE, wzrastającej konkurencji banków krajowych i zagranicznych, banki spółdzielcze stawiają w sposób zdecydowany na wspieranie i inspirowanie rozwoju gospodarczego środowisk lokalnych. 6 W Polsce banki spółdzielcze stanowią na chwilę obecną największą strukturę bankową. Jest to poważny atut w walce konkurencyjnej z innymi bankami. Współczesne spółdzielcze grupy bankowe w Europie należą do najszybciej rozwijających się segmentów sektora bankowego i rynku finansowego. Ich dynamiczny rozwój spowodowany jest stabilnymi podstawami w postaci stosunkowo licznej grupy jednostek bankowych tworzących całą strukturę, a także silnej więzi członków (udziałowców) tworzących podstawy egzystencji i sprawnego funkcjonowania najniższego poziomu struktur organizacyjnych. Sektor bankowości spółdzielczej funkcjonuje na podstawie dualnego charakteru, tj. spółdzielni i banku. Najbardziej charakterystyczną cechą dla banków spółdzielczych jest współudział członków w kapitale własnym banku. W działalności banków spółdzielczych konieczne jest przestrzeganie przepisów prawa bankowego, jak i prawa spółdzielczego. Grupy bankowe swoją pozycję i znaczenie na rynku europejskim osiągnęły dzięki wieloletniej tradycji, przywiązaniu lokalnego klienta oraz świadczeniu usług dostosowanych do potrzeb potencjalnych odbiorców. Głównych źródeł ich sukcesu upatrywać należy przede wszystkim w kontaktach z klientami, poprzez prawidłowo opracowane programy ich obsługi, rozległej i równomiernie rozłożonej sieci placówek bankowych oraz umiejętności zatrzymania nowych członków banków spółdzielczych, pomimo ogólnego zdeprecjonowania idei i wartości spółdzielczych. 2. Pakiet CRR/CRDIV – narzędzie regulacji w zakresie prawa usług finansowych na terenie Unii Europejskiej W dniu 27 czerwca 2013 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej został opublikowany finalny tekst pakietu CRR/CRD IV stanowiącego nową regulację w zakresie prawa usług finansowych na terenie Unii Europejskiej. Pakiet CRR/CRD IV wchodzący w życie, poza nielicznymi przepisami, z dniem 1 stycznia 2014 r., zastąpił dotychczasowe regulacje rynku finansowego państw UE – CRD III czyli Dyrektywy 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe oraz Dyrektywę 2006/49/WE w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych zwaną CAD. Na pakiet regulacyjny CRR/CRD IV, zwany konstytucją bankową Unii Europejskiej, składają się dwa akty prawne roku: Rozporządzenie Capital Requirements 7 Regulation, zwane dalej „CRR” lub „Rozporządzeniem” (rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 575/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniająca rozporządzenie (UE) nr 648/2012, Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013, s. 1) oraz Dyrektywa Capital Requirements Directive IV, zwana dalej „CDR IV” lub „Dyrektywą” (dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2013/36/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi, zmieniająca dyrektywę 2002/87/WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz 2006/49/WE, Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013, s. 338). Akty te stanowią kluczowy element jednolitych ram prawnych dla Unii Bankowej w UE, uważanych za pierwszy z trzech filarów planowanej Unii. Obejmują one regulacje określające m.in. warunki podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (banki) i firmy inwestycyjne w UE, a także jednolite normy nadzoru mikroostrożnościowego. Rozporządzenie CRR transponuje bezpośrednio do porządku prawnego państw członkowskich UE postanowienia umowy kapitałowej zwanej Bazylea III. Jego zakres regulacyjny obejmuje jednolite dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych przepisy prawne dotyczące: funduszy własnych, znacznych ekspozycji, standardów płynnościowych, dźwigni finansowej, a także obowiązków sprawozdawczych i informacyjnych. Zawiera ono również przepisy techniczne przeniesione z dyrektywy 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz. U. UE L 177 z 30.6.2006, s. 1), zwanej CRD III oraz dyrektywy 2006/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (Dz. U. UE L 177 z 30.6.2006, s. 201), zwanej CAD. Rozporządzenie CRR weszło w życie z dniem 1 stycznia 2014 roku (z wyjątkami przewidzianymi w art. 521 CRR oraz na mocy przepisów przewidujących okresy przejściowe), co oznacza, iż z tym dniem jego przepisy są bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich UE, w tym także w Polsce. Zakres przepisów Dyrektywy CRD IV obejmuje: warunki dopuszczenia instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych do działalności, uprawnienia i narzędzia nadzorcze w zakresie nadzoru ostrożnościowego, reguły sprawowania nadzoru ostrożnościowego przez właściwe organy. 8 Do najistotniejszych zmian przewidzianych w pakiecie CRR/CRD IV w stosunku do obecnie obowiązujących przepisów i będących katalizatorem zmian w dotychczasowym modelu działalności banków spółdzielczych należą: regulacje dotyczące ryzyka płynności, dźwigni finansowej, definicji kapitałów oraz ryzyka kredytowego kontrahenta. Głównym celem Dyrektywy CRD IV jest zapewnienie bezpieczeństwa deponentów i stabilnego zarządzania instytucjami kredytowymi. Dyrektywa jest instrumentem harmonizacji porządków prawnych państw członkowskich w obszarze działalności instytucji kredytowych. Harmonizacja jest procesem powiązania i zbliżania systemów prawnych państw członkowskich bez ich pełnej unifikacji. W przeciwieństwie do procesu ustanawiania jednolitych reguł w ramach Rozporządzenia CRR, dokonywana za pomocą Dyrektywy CRD IV harmonizacja jest formą ograniczonej interwencji prawa unijnego wobec systemów prawnych państw członkowskich. W obszarach działalności banków spółdzielczych działających w Polsce pakiet CRR/CRD IV wprowadził zmiany między innymi w zakresie podstaw wyliczania kapitału założycielskiego banków spółdzielczych. Banki spółdzielcze w procesie wyliczania kapitału własnego nie będą uprawnione do zaliczania do funduszu podstawowego funduszu ogólnego ryzyka (art. 12 ust. 2 CDR IV w zw. z art. 26 ust. 1 CRR). W konsekwencji nie ma możliwości zaliczania przez te jednostki do kapitału własnego funduszy uzupełniających, które w bankach spółdzielczych stanowią głównie środki uzyskane z emisji obligacji oraz pożyczek podporządkowanych. Wprowadzenie odmiennej definicji funduszy własnych (art. 26 ust. 1 CRR) skutkuje tym, iż banki nie mogą zaliczać do kapitału własnego funduszy udziałowych, które w obecnie przyjętych w Polsce regulacjach prawnych uprawniają członków spółdzielni do swobodnego wycofywania udziałów z banków spółdzielczych. Art. 26 CRR wymaga, aby instytucja mogła w sposób nieograniczony i niezwłoczny wykorzystywać kapitały do pokrycia różnych rodzajów ryzyka lub strat w przypadku ich wystąpienia, a takie wymaganie jest sprzeczne z istotą funduszu udziałowego polskich banków spółdzielczych. Mimo że w sektorze banków spółdzielczych w Polsce dominuje nadpłynność, banki zrzeszające nie są w stanie spełnić wprowadzonych przez Pakiet CRR/CRDVI nowych współczynników dotyczących płynności: 9 Liquidity Coverage Ratio – LCR (art.412 CRR) czyli wskaźnika płynności krótkoterminowej, przedstawiającego wysokiej jakości aktywa płynne w ilości wystarczającej do pokrycia wszystkich odpływów netto w ciągu następnych 30 dni kalendarzowych oraz Net Stable Funding Ratio – NSFR (art. 413 CRR), płynności długoterminowej badającej relację funduszy własnych i środków obcych stabilnych do aktywów niepłynnych i aktywów o ograniczonej płynności; wskaźnik ma obowiązywać od 2018 roku. Na podstawie przyjętego pakietu w procesie wyliczania norm płynności banki spółdzielcze nie są uprawnione do zaliczania do swoich aktywów płynnych lokat składanych przez nie w bankach zrzeszających, natomiast banki zrzeszające nie mogą zaliczać do źródeł stabilnego finansowania takich depozytów banków spółdzielczych, przez co będą zmuszone do utrzymywania 100% aktywów płynnych na krótkoterminowe depozyty banków spółdzielczych. Ponadto banki zrzeszające nie będą mogły finansować środkami finansowymi pochodzącymi z depozytów banków spółdzielczych własnej działalności kredytowej, co dziś ma miejsce w znaczącej skali. Przedstawione powyżej nowe normy stanowią wyzwanie dla sektora bankowości spółdzielczej w Polsce, nie uwzględniają w sposób należyty specyfiki działania tych banków, w tym zwłaszcza wynikającej ze struktury zrzeszenia. Jednym z możliwych rozwiązań tej niekorzystnej dla banków spółdzielczych sytuacji spowodowanej wejściem w życie pakietu CRR/CRD IV i odmiennym definiowaniem w jego treści terminu funduszy własnych oraz norm płynnościowych, niedostosowanych i nieuwzględniających specyfiki działalności polskich banków spółdzielczych, jest możliwość utworzenia tzw. systemu ochrony instytucjonalnej (Instututional Protection Scheme), dalej jako „IPS”. Utworzenie IPS, o którym mowa art. 113 ust. 7 CRR, na gruncie Rozporządzenia CRR umożliwi bankom spółdzielczym oraz bankom zrzeszającym działającym w ramach IPS wyliczanie współczynnika LCR na poziome skonsolidowanym, a nie indywidualnym, obniżenie do wagi ryzyka 0% aktywów ważonych ryzykiem dla wzajemnych należności (ekspozycji) oraz możliwość stosowania korzyści w zakresie łagodniejszego traktowania wypływów środków z instytucji finansowych. Z drugiej jednak strony, utworzenie systemu IPS niesie za sobą wiele komplikacji o charakterze organizacyjnym, jak również wątpliwości natury ekonomicznej i prawnej. Przede wszystkim z utworzeniem systemu IPS wiąże się 10 problematyka ustanowienia systemu wzajemnego gwarantowania wypłacalności uczestników systemu – banków spółdzielczych, utworzenia systemu wzajemnej kontroli oraz zarządzania ryzykiem, sporządzania zagregowanych sprawozdań finansowych na poziomie grupy tworzącej IPS, czy też zatwierdzania i monitorowania działalności IPS przez Komisję Nadzoru Finansowego. IPS to struktura organizacyjna składająca się z grupy instytucji kredytowych (banków) powołana do wzajemnej ochrony jego uczestników, w szczególności w zakresie gwarancji płynności i wypłacalności zapobiegającej upadłości (art. 113 ust. 7 CRR). Do podstawowych zadań IPS w warunkach systemu bankowości spółdzielczej w Polsce zaliczone będzie: 1) tworzenie, dysponowanie i zarządzanie środkami zgromadzonymi w funduszu płynności i funduszu gwarancyjnym; 2) monitoring, analiza i zarządzenie ryzykiem działalności uczestników IPS; 3)tworzenie wytycznych i standardów dotyczących zarządzania ryzykiem bankowym w IPS; 4) wykonywanie w oparciu o jednolitą metodologię czynności z zakresu kontroli i audytu wewnętrznego w bankach spółdzielczych objętych IPS; 5) działania naprawcze w stosunku do banków objętych IPS w razie zagrożenia utratą płynności lub wypłacalności; 6) działania sanacyjne w zakresie udzielania zwrotnej pomocy finansowej bankom objętym ochroną systemową, w tym decyzje o rodzaju i zakresie tej pomocy; 7) kontrolę realizacji procesów sanacyjnych z wykorzystaniem udzielonej pomocy finansowej. Przy tym szczegółowy zakres kompetencji IPS zależy od regulacji na poziomie statutu IPS, która powinna spełniać ramowe wymogi przewidziane w treści art. 113 ust. 7 CRR. Do istoty IPS należy dobrowolność jego powołania. Prawodawca europejski przewidział dwa równorzędne modele IPS: umowny i ustawowy. Art. 113 ust. 7 CRR zawiera opcję narodową dla państw członkowskich do uzupełniającego uregulowania materii IPS w formie ustawy. Regulacja krajowa może być uzasadniona specyfiką lokalnego rynku bankowego i powinna służyć zapewnieniu skutecznego wykonania przepisów CRR, nie może natomiast być sprzeczna z przepisami CRR i wykraczać poza cele określone w CRR. 11 Odnosząc przepisy Pakietu do specyfiki polskiej wynikającej z funkcjonowania zrzeszeń może to oznaczać możliwość przyjęcia jednego z trzech modeli IPS w ramach struktury zrzeszenia: 1) z bankiem zrzeszającym jako jednostką centralną - organami IPS będą mogły być zarówno: a) organy banku zrzeszającego, jako i b) niezależne od niego organy IPS, 2) z jednym z banków spółdzielczych pozostających w strukturze zrzeszenia jako jednostką centralną, 3) z nowoutworzoną jednostką centralną działającą w formie spółki akcyjnej lub banku spółdzielczego. W obecnym stanie prawnym zgodnie z art. 4 ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, bank spółdzielczy jest obowiązany zrzeszyć się z bankiem zrzeszającym, na zasadach określonych w art. 16 ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych. Obowiązek ten dotyczy banków niespełniających określonych warunków organizacyjnych i finansowych. Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych obowiązek zrzeszania się dotyczy tych banków, których fundusze własne są mniejsze niż równowartość wyrażonej w złotych kwoty 5 mln. euro. Bank spółdzielczy, którego fundusze własne osiągną poziom 5 mln euro może wystąpić ze zrzeszenia. Model polskiej bankowości spółdzielczej określony w ustawie o funkcjonowaniu banków spółdzielczych przewiduje, że zrzeszone banki spółdzielcze powierzają bankowi zrzeszającemu wykonywanie szeregu czynności. Bank zrzeszający reprezentuje banki spółdzielcze w stosunkach z NBP czy BFG, wypełniając za nie część obowiązków nałożonych przez szczególne ustawy (zob. art. 23 ust. 2-3 ustawy o Narodowym Banku Polskim oraz art. 38 ust. 6 ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym wraz z aktami wykonawczymi, a także art. 64 ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych wraz z aktem wykonawczym). Ponadto banki zrzeszające są ustawowo upoważnione do reprezentowania banków spółdzielczych we wszystkich sprawach objętych umową zrzeszenia. Poza czynnościami przewidzianymi w ustawie o funkcjonowaniu banków spółdzielczych umowa zrzeszenia może zawierać jeszcze inne czynności banku zrzeszającego wykonywane na rzecz banków spółdzielczych, m.in.: prowadzenie rozliczeń dopłat do odsetek od kredytów preferencyjnych udzielanych ze środków Skarbu Państwa, wykonywanie czynności związanych z instruktażem i kontrolingiem, 12 opracowywanie i pomoc we wdrożeniu jednolitych zasad rachunkowości, opracowywanie i udostępnianie ramowych wzorów statutu, regulaminów i procedur dotyczących banku spółdzielczego, prowadzenie badań marketingowych, promocji i wdrażanie nowych produktów marketingowych zrzeszenia, udzielanie na wniosek banku spółdzielczego: pożyczek, kredytów, poręczeń, gwarancji, udzielanie pomocy prawnej oraz opracowania i realizacji programu naprawczego. Treść art. 7 ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych pozwala bankom spółdzielczym na podejmowanie wymienionych tam czynności tylko, jeżeli owe banki funkcjonują w ramach zrzeszenia. Zrzeszenia powstały by wspierać bieżącą działalność oraz sprawować dodatkowy element kontroli, zapewniając bankom spółdzielczym możliwość funkcjonowania na szerszą skalę. Jak się wydaje, celem drugorzędnym było gromadzenie aktywów w formie lokat w banku zrzeszającym, w celu zagospodarowania nadwyżek finansowych. Obecnie w związku z pracami nad nową ustawą o bankach spółdzielczych trwa żywa dyskusja nad wdrożeniem rozwiązania zadowalającego zarówno banki spółdzielcze jak i zrzeszające, których interesy w kwestii IPS można uznać za rozbieżne. Działalność banków spółdzielczych zarówno zrzeszonych, jak i funkcjonujących poza zrzeszeniem, jak również banków zrzeszających utworzonych w formie spółki akcyjnej mieści się w definicji instytucji kredytowej określonej w art. 4 pkt. 1 CRR. Prowadzą one działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych funduszy podlegających zwrotowi od klientów oraz na udzielaniu kredytów na swój własny rachunek. Wobec powyższego mają do nich zastosowanie przewidziane w pakiecie CRR/CRD IV normy ostrożnościowe, w szczególności zaś wymogi kapitałowe i płynnościowe. Rozporządzenie CRR na nowo definiuje pojęcie kapitału wymaganego na pokrycie aktywów ważonych ryzykiem. Dotychczasowy podział kapitałów absorbujących straty na fundusze podstawowe i uzupełniające jest zastąpiony podziałem funduszy własnych na: kapitał Tier I, składający się z kapitału podstawowego Common Equity Tier I (CET I) i kapitału dodatkowego Additional Tier I (AT I) oraz kapitał Tier II. Do CET I są zaliczane instrumenty dające możliwość nieograniczonego i niezwłocznego wykorzystania ich do pokrycia ryzyka lub strat (art. 50 CRR), do AT I – pozycje dobrze absorbujące straty (art. 61 CRR), zaś do kapitału Tier II – pozycje i 13 instrumenty, posiadające pewną zdolność do absorpcji strat (art. 71 CRR). Pozycjami z pasywów banku spółdzielczego, które będą zaliczane do kapitału CET I są fundusz podstawowy, fundusz zapasowy i fundusz rezerwowy. Jak wspomniano, zgodnie z np. 29 CRR, aby bank spółdzielczy mógł zaliczyć wartość udziałów do funduszu podstawowego, powinien posiadać możliwość odmowy umorzenia lub możliwość ograniczenia wielkości umorzenia wyemitowanych udziałów. Polskie prawo aktualnie nie przewiduje takiej możliwości, dlatego zgodnie z np. 484 i 486 CRR udziały wyemitowane w oparciu o obecnie obowiązujące przepisy będą nadal zaliczane do CET I, jednak będą podlegały stopniowemu wyłączeniu z funduszy podstawowych. Ich wartość, z punktu widzenia adekwatności kapitałowej, będzie co roku stopniowo pomniejszana aż do dnia 31 grudnia 2021 r., kiedy przestaną być zaliczane do CET I. Przeciwdziałanie skutkom zastosowania powyższych regulacji jest możliwe poprzez wprowadzenie do ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających (Dz. U. Nr 119, poz. 1252, z późn. Zm.) zmian wymaganych przepisem np. 29 CRR. Konieczne jest ustanowienie przepisu, który wprowadzi możliwość uzależnienia wypłaty udziałów członkowskich od decyzji organów banku np. w przypadku pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej banku spółdzielczego. 3. Bankowość spółdzielcza w wybranych krajach UE 3.1. Bankowość spółdzielcza w Niemczech Niemieckie lokalne banki spółdzielcze funkcjonujące na zasadach spółdzielczych, których głównym celem jest działalność na rzecz członków poprzez świadczenie im usług bankowych, stanowią podstawę całego sektora bankowości spółdzielczej. Działalność ta regulowana jest przepisami prawa spółdzielczego i prawa bankowego, które nadają im status spółdzielni i przyznają każdemu członkowi spółdzielni jeden głos. Głównymi klientami bankowości spółdzielczej są firmy z branży rolnictwa i przetwórstwa rolno spożywczego, leśnictwa oraz budownictwa. Podaje się, że z ich usług korzysta 60% ogółu wszystkich rzemieślników, 75% kupców oraz 80% rolników, w efekcie co siódmy Niemiec jest udziałowcem banku spółdzielczego (Siudek, 2011). Istnienie placówek na terenie całego kraju jest jednym z czynników zapewniającym bankom silną pozycję. 14 W Niemczech w sektorze bankowości spółdzielczej wyróżniamy model dwustopniowy, w którym najwyższe miejsce w strukturze organizacyjnej zajmują banki centralne, natomiast najniższą pozycję zajmują banki ludowe (Volksbanki) oraz banki Raiffeisena. Każdy bank lokalny zawiera dobrowolnie umowę cywilnoprawną z bankiem centralnym i w zamian za odpłatność otrzymuje usługi świadczone przez banki wyższego szczebla. Banki spółdzielcze są akcjonariuszami banków centralnych: mają prawo do dywidendy oraz do kształtowania zakresu ich działalności. Banki centralne prowadzą własną działalność i jednocześnie świadczą usługi dla banków lokalnych w zakresie zapewnienia płynności finansowej, analizy rynku, udzielania kredytów, promocji i reklamy. Dzięki powiązaniom między bankami centralnymi a wyspecjalizowanymi podmiotami banki spółdzielcze mają możliwość oferowania klientom bardziej specjalistycznych produktów takich jak leasing, faktoring, ubezpieczenia, zarządzanie majątkiem, fundusze powiernicze czy papiery wartościowe. W strukturze bankowości spółdzielczej w Niemczech nadrzędnymi bankami w stosunku do grupy banków spółdzielczych są DZ Bank i WGZ Bank. DZ Bank jest międzynarodowym bankiem komercyjnym. Kapitał podstawowy DZ Banku w większości znajduje się w rękach banków spółdzielczych. Jako główne zadanie tej instytucji podaje się wspieranie spółdzielczości niemieckiej, występuje ona jako reprezentant sektora bankowości spółdzielczej na całym świecie. Razem z bankami ludowymi i bankami Raiffeisena DZ Bank przeprowadza, mające duże znaczenie, transakcje wspólnego kredytowania oraz oferuje różnego rodzaju kredyty dla rolników. Doradztwo rolnicze jest ważnym elementem pomocy udzielanej przez DZ Bank na rzecz spółdzielni kredytowych – pozwala to na zwiększenie konkurencyjności spółdzielni kredytowych na rynku finansowym. WGZ Bank był bankiem regionalnym w strukturze trójszczeblowej, który w 2008 r. został przejęty przez DZ Bank, zachowując swoją pierwotną nazwę. Zrzesza banki z terenu Północnej Westfalii. W celu podwyższenia efektywności struktury bankowości spółdzielczej DZ Bank stopniowo przejmuje jego funkcje. Do najważniejszych funkcji banków centralnych w Niemczech należą (Siudek, 2011): 1) koordynacja i wspieranie działalności całego spółdzielczego sektora bankowego, 2) refinansowanie ich działalności, 15 3) zarządzanie płynnością finansową banków spółdzielczych i poszerzanie zakresu ich usług bankowych, 4) prowadzenie rozliczeń poprzez centra regionalne, 5) prowadzenie operacji dewizowych, 6) obrót papierami wartościowymi na zlecenie banków spółdzielczych 7) doradztwo dla banków spółdzielczych w zakresie marketingu i innych dziedzinach działalności bankowej. W Niemczech, zgodnie z obowiązującym prawem, każda instytucja kredytowa musi być członkiem funduszu gwarancyjnego. Taką rolę dla banków spółdzielczych pełni Bundesverband der Deutschen Volksbanken und Raiffeisebanken e.V. (BVR) czyli Krajowy Związek Niemieckich Banków Ludowych i Banków Raiffeisena lub Federalne Stowarzyszenie Niemieckich Banków Spółdzielczych. System ochronny BVR jest pierwszym, finansowanym całkowicie bez udziału państwa, systemem zabezpieczenia banków w Niemczech. Spółdzielczy system zabezpieczenia powstaje ze składek członkowskich, których wysokość uzależniona jest od wiarygodności finansowej każdego członka ustalanej według ustalonych zasad. Sklasyfikowanie i określenie pozycji instytucji oparte jest między innymi na następujących danych: udziale kapitału własnego w sumie bilansowej, stosunku salda rezerw obowiązkowych do wyniku z działalności operacyjnej czy też stosunku kredytów dla najważniejszej dla danego banku branży do wszystkich jego należności od klientów. System ten od samego początku swojego istnienia (od lat 30. XX wieku, kiedy został wprowadzony w odpowiedzi na światowy kryzys gospodarczy i kryzys bankowy) stale gwarantuje, że wszystkie zrzeszone w nim banki członkowskie będą w stanie spełniać swoje zobowiązania finansowe – w tym w szczególności również zobowiązania finansowe wobec klientów prywatnych i ich depozytów. W ciągu 75-letniego istnienia systemu ochronnego nie trzeba było w jego ramach wypłacać odszkodowania, gdyż obok ochrony depozytów zapewnia on ochronę instytucji kredytowej. Opracowano metody wczesnego ostrzegania przed nieprawidłowym rozwojem banku (monitoring, prewencja) a w ostateczności postępowanie naprawcze. Jeżeli daną instytucję kredytową dotykają trudności ekonomiczne, otrzymuje ona wsparcie w postaci środków podejmowanych w ramach systemu ochronnego, dzięki którym jest w stanie znowu w całkowitym zakresie wypełniać swoje zobowiązania natury prawnej. Taka procedura gwarantuje skuteczną 16 ochronę przed upadłością banków członkowskich, a tym samym również całkowite bezpieczeństwo depozytów ich klientom. System ochronny BVR chroni zawsze w całości i bez ograniczeń w zakresie wartości depozytów klientów, w tym głównie wkładów oszczędnościowych, certyfikatów depozytowych, lokat terminowych, depozytów bieżących, wyemitowanych przez banki członkowskie obligacji na okaziciela będących w posiadaniu klientów. Zabezpieczenie instytucjonalne pomagające bankom mającym trudności finansowe przywrócić płynność i wypłacalność, umożliwiając im stabilną i sprawną dalszą działalność gwarantowane przez BVR może zostać uznane za model rozwiązań zagadnień dotyczących IPS, zwartych w regulacjach tj Rozporządzenie CRR i aktach wykonawczych. 3.2. Bankowość spółdzielcza w Holandii Do rozwoju bankowości spółdzielczej nie jest konieczna działalność w tak dużym państwie jak np. Niemcy. Jedna z najsilniejszych na świecie grup bankowych istnieje w państwie liczącym zaledwie 15,5 mln mieszkańców czyli w Holandii (Rabobank Group, wzorowany na niemieckich bankach Raiffeisena). Struktura organizacyjna bankowości spółdzielczej w Holandii należy do najsilniej scentralizowanych i skonsolidowanych struktur w Unii Europejskiej (Gostomski, 2007b, s. 25). W Holandii występowały początkowo dwie struktury: rolnicze (chłopskie) kasy pożyczkowe i kasy Raiffeisena. W 1971 r. obie te grupy połączyły siły, tworząc grupę Rabobank (Siudek, 2011, s. 78). To największa w Holandii instytucja finansowa licząca 10 mln klientów i 40% udział w rynku detalicznym. Rabobank zrzesza 183 banki spółdzielcze z 1,8 mln członków. Od 25 lat aktywa Rabobanku wzrastają co roku średnio o 10%, a w najbardziej prestiżowych rankingach jest on uznawany za szósty najbezpieczniejszy bank na świecie, m.in. według rankingu Global Finance (http://forsal.pl/, odczyt: 14.05.2015 r.). Fundusze własne Grupy Rabobank wynoszą ponad 39 mld euro dzięki czemu jest jednym z 50 największych banków na świecie. Fakt ten powoduje, że blisko 90% wszystkich kredytów bankowych udzielanych dla sektora rolniczego obsługuje grupa Rabobank. Dodatkowo około 40% wszystkich holenderskich małych i średnich przedsiębiorstw oraz 15% wielkich korporacji należy do stałych klientów grupy. W Rabobanku zdeponowanych jest około 40% wszystkich 17 oszczędności obywateli Holandii. Pod względem sumy bilansowej zajmuje w Holandii drugie miejsce (Siudek, 2011, s. 88). Podstawą do założenia spółdzielni kredytowej jest w Holandii wyłącznie prawo spółdzielcze. Banki lokalne Rabobank nie powstały wskutek wykorzystywania kapitałów udziałowych swoich członków. Tu spółdzielcy nie są udziałowcami, a ich prawa właścicielskie i siła głosów opierają się jedynie na opłaceniu składki członkowskiej. Banki te nie przeznaczają również zysków na dywidendę tak jak jest to choćby w Polsce. Cała nadwyżka jest dopisywana do funduszu zasobowego, co systematycznie wzmacnia kapitały skonsolidowanej grupy. Członkowie banków lokalnych w równym stopniu odpowiadają za ewentualne straty tych banków. Ta odpowiedzialność jest proporcjonalna do wysokości udziałów członkowskich wniesionych w chwili przystąpienia w poczet członków banku (Cieniuch, 1999; Gostomski, 2006a). Dla zapewnienia tej stabilności finansowej banku spółdzielczego również kredytobiorcy są zobowiązani do bycia jego członkami, a w konsekwencji wspólnie i zarazem każdy z osobna odpowiadają za wszystkie zobowiązania banku. Pożyczający stanowią w ten sposób wystarczającą gwarancję bezpieczeństwa środków depozytariuszy. Nieograniczona odpowiedzialność członków oraz fundusze gromadzone z zysków przez długie lata były jedynymi źródłami kapitału grupy Rabobank. Fundusze te są uważane za nienaruszalne i podlegają tzw. regule martwej ręki (nie ma prawa dysponować nimi, ponieważ nie należą do niego). W sytuacji, gdy bank lokalny uległby likwidacji, środki nie mogłyby zostać przekazane na rzecz członków. Dzięki temu jakakolwiek zachęta do wyprowadzania funduszy z banków spółdzielczych jest bezzasadna. Każdy Rabobank ma własny, terytorialny zasięg działania i może świadczyć usługi jedynie w regionie, w którym mieści się siedziba banku. O członkostwo mogą ubiegać się wyłącznie osoby mieszkające w zasięgu działania banku, a zyski banków nie podlegają podziałowi między jego członków. Taka konsolidacja wpływa na korzyści podatkowe. Płatnikiem podatku dochodowego nie są pojedyncze banki, ale cała grupa. W ten sposób wyniki mogą powiększać (w przypadku zysku), bądź pomniejszać (przy stracie) podstawę wymiaru płaconego przez grupę podatku. To powoduje, że zyski jednych placówek pokrywają straty drugich. Ostatecznie podatek płacony przez grupę jest niższy niż sumaryczne podatki banków w zrzeszeniu bez konsolidacji podatkowej. 18 W grupie Rabobank istotną rolę pełni Rabobank Nederland. Jest to centralny bank grupy, który pełni wobec zrzeszonych banków funkcje nadzorcze przekazane mu w 1952 r. przez Bank Centralny Holandii. Dla realizacji rozległych przedsięwzięć niezbędne okazały się kapitały przekraczające znacznie poziom zgromadzonego funduszu udziałowego banków zrzeszonych. Podjęto wówczas wspólną decyzję, że 40% zysków grupy (lokalnych banków) będzie transferowane do centrali. Mechanizm redystrybucji zysków pomiędzy centralą i grupą oparty był na oprocentowaniu depozytów utrzymywanych przez banki lokalne w Rabobank Nederland z uwzględnieniem wymagań w zakresie płynności. Ostatecznie jednak, kiedy działalność komercyjna centrali zaczęła generować wystarczające zyski, realokacja kapitału została zaniechana. Poziom funduszy własnych Rabobank Nederland umożliwia obecnie prowadzenie dużych przedsięwzięć, a także akwizycję kapitałową w celu rozszerzenia oferty produktowej banków zrzeszonych. Każdy bank lokalny Rabobank ma trzy organy statutowe (Gostomski, 2007b): 1) zgromadzenie ogólne, 2) radę nadzorczą, 3) radę kierowniczą. Zgromadzenie ogólne obraduje przynajmniej jeden raz w roku. Każdy członek banku ma jeden głos. Do obowiązków zgromadzenia należy: 1) uchwalanie statutu banku, 2) wybór członków rady nadzorczej i rady kierowniczej, 3) przyjęcie sprawozdania finansowego oraz określenie strategii i dalszego rozwoju banku. Liczba udziałów i głosów na walnym zgromadzeniu Rabobank Nederland zależy od wysokości sumy bilansowej. Chodzi o to, żeby żaden bank bądź grupa banków nie zdominowały struktury, a decyzje wynikały nie tylko z siły kapitału, ale też z samej przynależności do grupy, w której każdy bank lokalny ma co najmniej jeden głos. System ten umożliwia zachowanie równowagi interesów wewnątrz grupy. W ramach systemu funkcjonuje także umowa o gwarantowaniu zysków i wzmacnianiu kapitałów. Ma ona na celu prewencyjne zabezpieczanie wyniku przed wykazywaniem strat i pomoc w osiągnięciu wymaganego poziomu wypłacalności (www.rabobank.com, odczyt: 04.05.2015 r.). Zadaniem rady nadzorczej jest sprawowanie nadzoru wewnętrznego, dbanie o przestrzeganie obowiązujących regulacji, w tym statutu i innych wewnętrznych aktów 19 Rabobanku oraz przepisów i instrukcji wydawanych przez Centralny Bank Holandii. Rada nadzorcza sprawuje kontrolę nad radą kierowniczą, ta zaś określa formy i warunki udzielania pożyczek i mianuje dyrektora zarządzającego, który odpowiada za kierowanie bankiem. Określa także politykę banku i kontroluje jej realizacje. Członkowie rady pełnią swoje obowiązki, co bardzo ważne społecznie. Obok organów statutowych istnieje zarząd banku zajmujący się kierowaniem i prowadzeniem operacji bankowych. Rabobank Nederland, jako prywatna spółka akcyjna, jest własnością wszystkich banków spółdzielczych wraz z mniejszościowymi instytucjami spółdzielczymi. Jako bank krajowy bankowości spółdzielczej w Holandii spełnia następujące zadania (Cieniuch, 1999; Alińska, 2002; Gospodarowicz, 2008; Gostomski, 2008b): 1) określa ogólne wytyczne polityki finansowo-kredytowej bankowości spółdzielczej, 2) rozwija nowe formy usług bankowych, 3) przeprowadza kontrole finansowe w bankach lokalnych, 4) zarządza nadwyżkami finansowymi banków lokalnych, 5) wprowadza nowoczesne systemy informatyczne w bankach lokalnych, 6) nadzoruje działalność banków lokalnych. Zysk wypracowany przez Rabobank Nederland jest przekazywany w 60% do spółdzielczych banków lokalnych, a w 40% przeznaczony jest na powiększanie kapitału centrali. Kontrolę w bankach spółdzielczych Holandii spełniają pracownicy Rabobanku według zasad określonych przez Centralny Bank Holandii. Bilans roczny każdego banku musi być zaaprobowany i potwierdzony raportem kontrolera. Niezależnie od tego, wszystkie banki podlegają kontroli zewnętrznej Centralnego Banku Holandii (Gostomski, 2009c). Grupa Rabobank jest przykładem bardzo dobrze zorganizowanej i efektywnie funkcjonującej dwustopniowej struktury bankowości spółdzielczej w Europie. Podstawową działalność operacyjną prowadzą banki lokalne, które zrzeszone są w banku krajowym – Rabobank Nederland. Zajęte przez tę grupę w 2012 roku 29. miejsce spośród największych banków świata oraz szósta pozycja w 2010 roku wśród najbezpieczniejszych banków na świecie świadczy o tym, że strategia działania przynosi wymierne efekty. Wysoka pozycja na rynku krajowym i międzynarodowym wynika między innymi z silnej, wielopłaszczyznowej i skutecznej współpracy wszystkich podmiotów z czołowym bankiem krajowym. Rosnąca liczba członków oraz 20 bardzo dobre notowania ratingowe świadczą o bezpieczeństwie grupy i zaufaniu (http://www.bankowosc-spoldzielcza.eu/, odczyt: 15.05.2015 r.). 3.3. System bankowości spółdzielczej w Polsce Historia polskiej bankowości spółdzielczej stanowi istotny element naszej historii gospodarczej. Ewolucja bankowości spółdzielczej wskazuje jej żywotność i możliwości dostosowywania się do różnych warunków politycznych i społeczno-gospodarczych. Bankowość spółdzielcza działała w okresie zaborów, gospodarki kapitalistycznej, systemu gospodarki nakazowej, a od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku przechodziła proces transformacji do gospodarki rynkowej. Aktualnie w Polsce banki spółdzielcze zrzeszone są w dwóch grupach: Banku Polskiej Spółdzielczości oraz Spółdzielczej Grupie Bankowej. Bank Polskiej Spółdzielczości prowadzi działalność w formie spółki akcyjnej, na podstawie Kodeksu spółek handlowych i Prawa bankowego. Jest bankiem zrzeszającym w rozumieniu obowiązującej ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych. Zrzesza 360 banków. Wśród akcjonariuszy banku 84,22% akcji posiadają banki spółdzielcze. Siedzibą banku jest Warszawa ul. Grzybowska 81 (Sprawozdanie finansowe Banku Polskiej Spółdzielczości za rok 2013, http://www.bankbps.pl/, odczyt: 27.05.2015r.). SGB-Bank Spółka Akcyjna jest bankiem w formie spółki akcyjnej, działającym na podstawie Ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, Prawa bankowego oraz Kodeksu spółek handlowych. Statutowo określonym przedmiotem działania banku jest pełnienie funkcji banku zrzeszającego dla banków spółdzielczych, które zawarły z bankiem umowę zrzeszenia, uniwersalna obsługa bankowa osób fizycznych, prawnych, jednostek nieposiadających osobowości prawnej, w tym podmiotów gospodarczych oraz organów samorządu terytorialnego, realizowanie innych form współpracy z bankami spółdzielczymi – akcjonariuszami, a także podejmowanie inicjatyw dla rozwoju bankowości spółdzielczej. Zrzeszonych pod szyldem Spółdzielczej Grupy Bankowej są 204 banki (Raport roczny Spółdzielczej Grupy Bankowej za rok 2013, http://www.sgb.pl/, odczyt: 27.05.2015 r.). Jeden bank spółdzielczy mianowicie Krakowski Bank Spółdzielczy działa samodzielnie, poza zrzeszeniem. 21 Według stanu na dzień 31 grudnia 2014 r. sektor bankowości spółdzielczej w Polsce liczył 565 banków, których liczba zmniejszyła się o 6, wskutek dobrowolnych łączeń banków na podstawie prawa spółdzielczego (Informacja o sytuacji banków spółdzielczych w 2014 roku Komisji Nadzoru Finansowego, http://www.knf.gov.pl/ odczyt: 27.05.2015 r.). Suma ich aktywów wyniosła 104 780,1 mln zł. Udział procentowy banków spółdzielczych – liczony wielkością sumy bilansowej – w całym sektorze bankowym w Polsce wynosił 8,9%. Fundusze własne wyniosły 10,3 mld zł. w sektorze bankowym to 8,6 %. W roku 2014 banki spółdzielcze wypracowały zysk netto w wysokości 774,8 mln zł, co stanowi 4,7% wyniku całego sektora bankowego. Łączny współczynnik wypłacalności wyniósł 15,8%, współczynnik kapitału TIER I 14,6 %, a współczynnik kapitału podstawowego TIER I 14,5 %. W sektorze bankowości spółdzielczej zatrudnionych jest 32,9 tys. osób (19% wszystkich zatrudnionych w sektorze bankowym) w 4,3 tys. placówkach ( 28% sieci placówek w sektorze). Banki spółdzielcze działały na zasadach unormowanych w Prawie bankowym, Prawie spółdzielczym i Ustawie o bankach spółdzielczych. Od 1 stycznia 2014 roku podlegają również regulacjom Rozporządzenia 575/2013. Rozporządzenie wprowadzające m.in. normy płynności krótkoterminowej LCR nie jest dostosowane do systemu charakterystycznego dla polskiej bankowości spółdzielczej, w której banki spółdzielcze lokują nadwyżki płynności w bankach zrzeszających. Owe środki, zgodnie z unijnymi regulacjami, nie mogą być uznane za płynne aktywa mające na celu pokrycie odpływów gotówkowych w ciągu 30 dni kalendarzowych. Również brak prawnej możliwości ograniczenia lub odmowy wykupu udziałów członkowskich w obecnym uregulowani prawnym uniemożliwia ich zaklasyfikowanie jako kapitału podstawowego TIER I dla potrzeb adekwatności kapitałowej. Powyższe problemy mają zostać rozwiązane poprzez wprowadzenie zmian w dotychczas obowiązującej ustawie o bankach spółdzielczych. W innych państwach Unii Europejskiej banki są już uprawnione do ograniczenia lub odmowy wykupu udziałów członkowskich oraz zasady instytucjonalnego systemu ochrony funkcjonują w systemach bankowości spółdzielczej (Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy o bankach spółdzielczych, https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204975/dokument149083.pdf, odczyt: 27.05.2015 r.). Prace nad przygotowaniem projektu ustawy o bankach spółdzielczych trwały już od 2013 roku w ramach Grupy Roboczej składającej się z przedstawicieli działających w Polsce zrzeszeń banków spółdzielczych, reprezentantów Związku Banków Polskich, 22 Krajowego Związku Banków Spółdzielczych, Związku Rewizyjnego Banków Spółdzielczych, Urzędy Komisji Nadzoru Finansowego, Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, Narodowego Banku Polskiego i Ministerstwa Finansów. Obecnie projekt został przesłany do Senatu. Prace nad projektem w dalszym ciągu wzbudzają wiele kontrowersji (Mroczkowski, 2015). Projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych ustaw dodaje szereg przepisów zezwalających na ograniczenie lub wstrzymanie zwrotu wpłat na udziały tworzące fundusz udziałowy banku spółdzielczego. Zmiany te są konsekwencją art. 29 Rozporządzenia CRR, który określa takie uprawnienie jako jeden z warunków zaliczenia funduszu udziałowego do kapitału CET1 (Common Equity Tier 1), część kapitału TIER I, który jest wymagany do pokrycia ryzyka podejmowanego przez bank. Brak takiego uregulowania prowadzi do wyłącznie kapitału udziałowego z TIER I, ograniczenia możliwości działania banku. Zostały określone przesłanki wstrzymania lub ograniczenia zwrotu wpłat dokonanych na wypowiedziane udziały, które obejmują: realizację programu postępowania naprawczego, wykazanie straty w bieżącej działalności, zagrożenie niewypłacalnością lub utratą płynności czy też niespełnienie wymogów kapitałowych, norm płynności lub limitów zaangażowania. Członkostwo w banku spółdzielczym jest formą społecznego zaangażowania w zaspokojenie lokalnych potrzeb finansowych i wymaga odrębnego ujęcia w stosunku do dotychczasowych norm ogólnych prawa spółdzielczego. Projekt w sposób bardziej wyczerpujący reguluje kwestie dziedziczenia udziałów i wprowadza instytucję rozporządzania udziałem na wypadek śmierci, podobnie jak jest to uregulowane w Prawie bankowym. Projekt zawiera przepisy, które dają bankom zrzeszającym i bankom spółdzielczym możliwość powołania grupy płynnościowej – systemu ochrony instytucjonalnej na warunkach zawartych w art. 113 Rozporządzenia CRR. System ma na celu m.in. wzajemne gwarantowanie zobowiązań członków, powołanie funduszu pomocowego oraz zorganizowanie mechanizmów monitorowania ryzyka w systemie. System ochrony tworzony będzie na podstawie umowy, zatwierdzonej przez KNF, której stroną będą banki zrzeszające lub banki spółdzielcze lub bank zrzeszający oraz zrzeszone z nim banki spółdzielcze (art. 22b projektu). Nadrzędnym celem systemu ochrony ma być zapewnienie płynności i wypłacalności każdego uczestnika przy pomocy pożyczek, gwarancji lub innych podobnych form finansowania (art. 22a projektu). Źródłem będzie 23 utworzony ze składek uczestników systemu, fundusz pomocowy, jego wysokość jak i wysokość składek określona będzie w umowie systemu ochrony. Jak wspomniano, prace nad projektem ustawy trwały od 2013 roku, zagadnienia związane z tworzeniem przepisów definiujących polski IPS wzbudzają wiele kontrowersji. Pierwszy tekst autorstwa Ministerstwa Finansów został poddany krytyce przez sektor bankowości spółdzielczej, skutkiem czego było opracowanie wersji ustawy z dnia 19.02.2014 r. (http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204937/204938/ dokument102755.pdf, odczyt: 29.05.2015r.). Najistotniejsze postulaty środowiska bankowości spółdzielczej zawarte w tym projekcie miały pozwolić na stworzenie przepisów pozwalających na wprowadzenie czterech modeli działalności banków opartych na: zrzeszeniu banków spółdzielczych z bankiem zrzeszającym w dotychczasowej formule, pogłębionej formie zrzeszenia w ramach tzw. zrzeszenia zintegrowanego, systemie ochrony instytucjonalnej ( IPS), samodzielnej działalności banków spółdzielczych spełniających wymogi w zakresie minimum kapitałowego – kapitał założycielski w wysokości co najmniej 5 mln euro). Ostateczne z projektu ustawy został usunięty rozdział IIIb, regulujący instytucję zrzeszenia zintegrowanego co jest kontrowersyjne – pominięte zostały alternatywne rozwiązania i model działalności banków spółdzielczych został oparty tylko na systemie ochrony instytucjonalnej oraz podważono sens konsultacji społecznych i wynik ich prac legislacyjnych (Mroczkowski, 2015). Zastrzeżenia budzi również zasada dobrowolności zrzeszania się w proponowanym systemie ochrony instytucjonalnej. Biorąc pod uwagę krytyczne oceny IPS formułowane przez przedstawicieli banków spółdzielczych (np. stanowisko Komitetu Obrony Polskiej Bankowości Spółdzielczej) można przypuszczać, iż ich organy statutowe nie wyrażą zgody na przyjęcie takiego rozwiązania. Przy założeniu, że bank zrzeszony będzie częścią grupy, w której zdecydowano przyjąć formę IPS z udziałem banku zrzeszającego dotychczasowa jego umowa wygaśnie w terminie 12 miesięcy od zawiązania systemu ochrony. Wygaśnięcie umowy zrzeszenia oznacza dla banków niespełniających samodzielnie wymogu kapitały założycielskiego utratę możliwości prowadzenia działalności. 24 By złagodzić konieczność poniesienia - nieokreślonych jeszcze kosztów związanych z powstaniem i funkcjonowaniem nowych organów - ustawodawca zamierza wprowadzić korzyści związane z udziałem w IPS: zwolnienie z opłaty ostrożnościowej na rzecz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, zwolnienie przedmiotowe w podatku dochodowym od osób prawnych z tytułu wpłat uczestników systemu ochrony na fundusz pomocowy. Niewątpliwie korzyści z udziału w IPS osiągną banki zrzeszające, które będą mogły spełnić wymogi w zakresie normy LCR na poziomie skonsolidowanym oraz małe banki spółdzielcze o aktywach poniżej 50 mln zł. Banki o aktywach przekraczających 200 mln poniosą najwyższe koszty związane choćby z wpłatami na fundusz pomocowy. Wprowadzenie jednolitego systemu zarządzania rodzajami ryzyka uznanymi za istotne jest źródłem obaw limitowania działalności i samodzielności banków spółdzielczych, których interesy są odmienne od banków zrzeszających. Nieporozumienia między bankami zrzeszonymi a władzami banków zrzeszających pojawiały się już wcześniej, ale w okresie pracy nad projektem uchwały napięcie pogłębiła niezbyt dobra sytuacja finansowa jednego z zrzeszeń, stawiająca banki przed koniecznością dofinansowania swojego banku zrzeszającego. Wywołuje to w środowisku nieufność do działań banków zrzeszających, których interesy mogą być rozbieżne od interesów banków zrzeszonych. Skierowany do Sejmu projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych ustaw tworzyć będzie nowe ramy prawne dla działalności banków spółdzielczych dlatego niezwykle ważne jest wypracowanie i praktyczna weryfikacja warunków współpracy w ramach IPS i metod rozwiązywania sprzecznych interesów jego uczestników. 25 Podsumowanie Współczesna bankowość spółdzielcza, mimo że wykształciła się na różnych nurtach ideologicznych i tradycjach, jak również na zróżnicowanych uregulowaniach prawnych, w konsekwencji w obliczu różnych zawirowań w światowej gospodarce okazała się być dość odporna, co świadczy o jej niezwykłym potencjale. Tezę te potwierdza również fakt ogłoszenia przez ONZ roku 2012 Międzynarodowym Rokiem Spółdzielczości. Współczesne spółdzielcze grupy bankowe w Europie należą do najszybciej rozwijających się segmentów sektora bankowego i rynku finansowego. Ich dynamiczny rozwój spowodowany jest stabilnymi podstawami w postaci stosunkowo licznej grupy jednostek bankowych tworzących całą strukturę, a także silnej więzi członków (udziałowców), tworzących podstawy egzystencji i sprawnego funkcjonowania najniższego poziomu struktur organizacyjnych. Fakt ten podkreśla znaczenie idei spółdzielczości traktowanej jako jeden z ważnych paradygmatów rozwoju społeczno-gospodarczego współczesnego świata. Sektor bankowości spółdzielczej funkcjonuje na podstawie dualnego charakteru, tj. spółdzielni i banku. Najbardziej charakterystyczną cechą dla banków spółdzielczych jest współudział członków w kapitale własnym banku. W działalności banków spółdzielczych konieczne jest przestrzeganie przepisów prawa bankowego, jak i prawa spółdzielczego. Grupy bankowe swoją pozycję i znaczenie na rynku europejskim osiągnęły dzięki wieloletniej tradycji, przywiązaniu lokalnego klienta oraz świadczeniu usług dostosowanych do potrzeb potencjalnych odbiorców. Głównych źródeł ich sukcesu upatrywać należy przede wszystkim w kontaktach z klientami, poprzez prawidłowo opracowane programy ich obsługi, rozległej i równomiernie rozłożonej sieci placówek bankowych oraz umiejętności zatrzymania nowych członków banków spółdzielczych, pomimo ogólnego zdeprecjonowania idei i wartości spółdzielczych. Wartości te i znaczenie takiego systemu gospodarowania zarówno dla lokalnej społeczności, jak i poszczególnych państw powinny być inspiracją dla rządów państw Unii Europejskiej. Najprężniej rozwijającą się grupą banków spółdzielczych w Europie są te usytuowane w Niemczech, gdzie bankowość spółdzielcza ma swoje korzenie, Holandii, ale i te działające w Polsce. W Niemczech w sektorze bankowości spółdzielczej wyróżniamy model dwustopniowy, w którym najwyższe miejsce w strukturze organizacyjnej zajmują banki centralne, natomiast najniższą pozycję zajmują banki 26 ludowe (Volksbanki) oraz banki Raiffeisena. Holenderskie banki wzorowane na niemieckiej strukturze organizacyjnej Raiffeisena należą do najsilniej scentralizowanych i skonsolidowanych struktur w Unii Europejskiej. Polskie banki spółdzielcze, jako lokalne instytucje rynku finansowego, opierają swoją działalność na wartościach samopomocy i demokracji. Tym samym stanowią istotny element społecznej gospodarki rynkowej. Na chwilę obecną stanowią największą strukturę bankową w Polsce. Jest to duży atut w walce konkurencyjnej z innymi bankami. Konstytucją bankową Unii Europejskiej jest pakiet regulacyjny CRR/CRD IV. Jego zakres obejmuje jednolite dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych przepisy prawne dotyczące: funduszy własnych, znacznych ekspozycji, standardów płynnościowych, dźwigni finansowej, a także obowiązków sprawozdawczych i informacyjnych. Głównym celem Dyrektywy CRD IV jest zapewnienie bezpieczeństwa deponentów i stabilnego zarządzania instytucjami kredytowymi. Dyrektywa ta jest instrumentem harmonizacji porządków prawnych państw członkowskich w obszarze działalności instytucji kredytowych. Reasumując przytoczyć można tezę Elinor Ostrom, (amerykańskiej uczonej, której Komitet Noblowski w 2009 roku przyznał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za analizę ekonomicznych aspektów rządzenia szczególnie przez wspólnoty) dowodzącą, że zarządzanie oparte o spółdzielnie i wspólnoty jest w większości przypadków bardziej efektywne i racjonalne niż w systemie menadżerskim, gdyż pozwala na optymalizację ludzkiego postępowania, tym samym umożliwia najlepsze rozwiązania wszelkich konfliktów interesów występujących w banku. Umiejętność ta odgrywa kluczową rolę w rozwoju gospodarczym każdego kraju. 27 Literatura Źródła książkowe i opracowania Alińska A. (2002), Bankowość spółdzielcza w krajach Unii Europejskiej, Warszawa. Capiga M. (2008), Ocena działalności placówki operacyjnej banku: dylematy metodologiczne i praktyczne, Katowice. Cieniuch J. (1999), Przyszłość polskiej bankowości spółdzielczej a holenderskie wzorce. Bank Spółdzielczy nr 8. Gospodarowicz A. (2008), Funkcjonowanie spółdzielczych grup bankowych w Polsce i wybranych Krajach Unii Europejskiej, Wrocław. Gostomski E. (2006a), Dlaczego niemieckie banki lokalne konsolidują sprawozdania finansowe? Nowoczesny Bank Spółdzielczy nr 3. Gostomski E. (2007b), Krojenie rynku made in Rabobank. Nowoczesny Bank Spółdzielczy nr 2. Gostomski E. (2008b), Spółdzielcy wszystkich krajów łączcie się! Nowoczesny Bank Spółdzielczy nr 1. Gostomski E. (2009c), Spółdzielcze wartości. Gazeta Bankowa, nr 16 (1068). Mroczkowski R. (2015), System ochrony instytucjonalnej. Szanse i zagrożenia dla banków spółdzielczych w Polsce. Monitor Prawa Bankowego. Szelągowska A. (2012), Współczesna Bankowość Spółdzielcza, Warszawa. Akty prawne Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (wersja przeredagowana), (Dz. U. UE L z dnia 30 czerwca 2006 r.), Dyrektywa 2006/49/WE w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (wersja przeredagowana), (Dz. U. UE L z dnia 30 czerwca 2006 r.), Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/36/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi zmieniająca dyrektywę 2002/87/WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz 2006/49/WE (Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.), 28 Projekt ustawy Ministerstwa Finansów z dnia 06 lutego 2015 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych ustaw. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i rady (UE) nr 575/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniające rozporządzenie (UE) nr: 648/2012, (Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.), Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. 1995, Nr 4, poz.18 z późn. zm.). Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (t. j. Dz. U. Z 2003 r., Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t. j. Dz. U. Z 2005 r. Nr 1, poz. 2 z późn. zm.), Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo Bankowe (Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 939 z późn. zm), Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających (Dz. U. 2000, Nr 119, poz. 1252, z późn. zm.), Źródła internetowe www.bankowosc-spoldzielcza.eu/. www.forsal.pl/. https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204975/dokument149083.pdf. Raport roczny Spółdzielczej Grupy Bankowej za rok 2013 [w:] www.sgb.pl, Sprawozdanie finansowe Banku Polskiej Spółdzielczości za rok 2013r [w:] www.bankbps.pl. www.rabobank.com. 29