Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań

Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk n Zbiory Fonograficzne
Digitalizacja, opracowanie
i udostępnianie dokumentalnych
nagrań dźwiękowych
zarejestrowanych
w ramach Akcji
Zbierania Folkloru Muzycznego
(1950-1954)
1
P
oczątki najstarszej kolekcji dokumentalnych nagrań dźwiękowych polskiej
muzyki tradycyjnej związane są z powojenną
działalnością Jadwigi i Mariana Sobieskich.
Byli oni wychowankami prof. Łucjana Kamieńskiego, inicjatora systematycznego nagrywania
i gromadzenia polskiej pieśni i muzyki ludowej
w postaci fonogramów – wówczas,
tzn. w dwudziestoleciu międzywojennym,
utrwalanych na wałkach woskowych zapisywanych przy pomocy fonografu Edisona oraz
na płytach żelatynowych. W 1930 r. powstało
na Uniwersytecie Poznańskim Regionalne
Archiwum Fonograficzne, w którym do wybuchu drugiej wojny światowej zgromadzono
ponad 4000 fonogramów. Niezależnie od
ośrodka poznańskiego rozwijała się od 1934 r.
Trzonem dzisiejszej kolekcji Instytutu Sztuki
PAN są nagrania zarejestrowane podczas
ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru
Muzycznego (AZFM), finansowanej przez
Ministerstwo Kultury i Sztuki, a przeprowadzonej przez ówczesny Państwowy Instytut
Sztuki we współpracy z Polskim Radiem
w latach 1950-1954. Stworzono wówczas
imponujący zbiór nagrań muzyki tradycyjnej z obszaru niemal całej Polski. Dokumentacja w ramach AZFM miała na celu
utrwalenie jak najpełniejszego obrazu
tradycyjnej muzyki polskiej już w fazie jej
postępującego zaniku. Była to bezprecedensowa, największa i jedyna tego typu
akcja dokumentacyjna w Polsce angażująca
303 osoby badaczy i dokumentalistów.
Choć w 1954 r. oficjalnie zakończono projekt (nagrano łącznie 46 tys. fonogramów
na ok. 2000 taśm magnetofonowych)
ekipy terenowe działały jeszcze do 1957 r.
w Warszawie druga placówka gromadząca nagrania muzyki
tradycyjnej z terenów Polski – Centralne Archiwum Fonograficzne
działające w strukturach Biblioteki Narodowej. Bezcenne kolekcje obu archiwów, liczące w sumie ponad 24 tysiące nagrań
i zapisów pieśni, uległy rozproszeniu i zniszczeniu podczas
drugiej wojny światowej.
Po wojnie dzieło prof. Kamieńskiego kontynuowali Jadwiga
i Marian Sobiescy. W sierpniu 1945 r. dokonano pierwszych,
powojennych rejestracji muzyki ludowej na płytach decelitowych. Do 1950 r. stworzono cenny zbiór nagrań liczący
420 płyt (zbiór ten został zdigitalizowany w 2007 r.).
Po zakończeniu AZFM M. Sobieski organizował studenckie
obozy folklorystyczne, skąd pochodzą dalsze nagrania i dokumentacja. Kolekcja powiększana była także o nagrania indywidualnych pracowników Instytutu Sztuki. Badania terenowe połączone z dokumentacją dźwiękową i filmową są nadal istotnym
elementem aktywności pracowników Zakładu Muzykologii IS PAN
(Pracownia Etnomuzykologii), w tym Zbiorów Fonograficznych.
3
4
2
1. Studenci: Jadwiga Pietruszyńska i Marian Sobieski
wyruszają na nagrania terenowe. Poznań, lata 30. XX w.
2. Łucjan Kamieński (w środku) oraz Jadwiga i Marian
Sobiescy (od lewej). Poznań 1933)
3. Jadwiga Pietruszyńska (Sobieska) i poznański zbiór
wałków Edisona. Poznań 1934.
4. Marian Sobieski nagrywa na płytę decelitową
(druga poł. lat 40. XX w.).
5. Jadwiga Sobieska podczas nagrań (druga poł. lat 40.
XX w.).
5
2
W
archiwum gromadzone są nagrania dźwiękowe
i audiowizualne oraz towarzysząca im dokumentacja – tzw. materiały nienagrane. Zbiór liczy ok. 16 tys.
taśm magnetycznych (oryginały i kopie). Oprócz tego
typu historycznych nośników w kolekcji odnajdujemy
również wałki fonograficzne, płyty, kasety magnetofonowe, różne formaty zapisu na taśmach filmowych.
Zbiory Fonograficzne IS PAN obejmują ponad 100 tys.
nagrań pieśni oraz utworów instrumentalnych ze
wszystkich regionów Polski. Aktualnie w postaci protokołów i opisów do nagrań udokumentowany jest niemal
cały zbiór. W elektronicznej bazie danych dostępnej
on-line jest w chwili obecnej zamieszczonych 88 310
rekordów dotyczących nagranych pieśni i melodii
instrumentalnych. Nagrania archiwalne obejmują także
repertuar przesiedleńców oraz mniejszości narodowych.
Oprócz nagrań muzycznych znajdujemy zapisy dźwiekowe wywiadów, wypowiedzi, recytacji, zawołań. Większość nagrań to repertuar wokalny, około 25 % zbiorów
to nagrania instrumentalne – głównie repertuar taneczny
i melodie obrzędowe. Najstarszym przechowywanym
w archiwum oryginalnym nagraniem jest zapis dokonany
na Podhalu w 1904 r. W Zbiorach znajdują się również
nagrania z okresu międzywojennego. Najstarszym,
nagranym w 1950 r., wykonawcą jest śpiewak urodzony
w 1854 r. Najstarsza wykonawczyni w momencie nagrania miała 104 lata, najmłodsza 3 lata.
Na podstawie transkrypcji nagrań ze zbiorów fonograficznych powstały i wciąż powstają liczne prace, m.in.
antologie pieśni ludowej różnych regionów kraju.
Najważniejszą jest seria Polska Pieśń i Muzyka Ludowa
– źródła i materiały wydawana w IS PAN pod redakcją
prof. Ludwika Bielawskiego.
Z roku na rok powiększa się również kolekcja wydawnictw płytowych, zawierających źródłowy materiał
pochodzący ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN.
Kolekcja stanowi źródło materiału badawczego dla
szerokiego grona interesantów.
1
2
Charakterystyka zbioru
4
3
Aktualny stan Zbiorów Fonograficznych
IS PAN:
1. Zbiory Fonograficzne IS PAN znajdują się w zabyt-
Wałki fonograficzne Edisona – 46
Płyty decelitowe – 420
Płyty gramofonowe – 200
Taśmy magnetofonowe szpulowe – 7 500
Taśmy magnetofonowe w kasecie – 668
Mini-disc – 150
Płyty CD – 600
2. Wybrane tomy z serii Polska Pieśń i Muzyka Ludo-
kowym pałacu przy ulicy Długiej 26.
wa - źródła i materiały wydawanej przez IS PAN pod
redakcją prof. Ludwika Bielawskiego.
3. Wydawnictwa płytowe prezentujące materiał
dźwiękowy ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN.
4. Zbiory Fonograficzne IS PAN. Stan aktualny.
3/4
W
roku 1950 został zakończony pierwszy,
powojenny etap prac na polu fonograficznej dokumentacji terenowej polskiej
muzyki tradycyjnej, prowadzonych przez
Jadwigę i Mariana Sobieskich. Sytuacja
w wyniszczonym wojną kraju nie sprzyjała
wówczas przeprowadzeniu dostatecznej
pracy terenowej na obszarze nawet jednego
regionu. Wielu instrumentalistów i śpiewaków
nie przeżyło wojny. Postępujące przemiany,
stopniowa urbanizacja wsi, odchodzenie
najstarszej generacji ludowych wykonawców
– te czynniki uświadamiały potrzebę jak najszybszego działania na polu dokumentacji.
Sobiescy, w okresie pierwszych pięciu lat po
wojnie, działali półśrodkami w zakresie techniki i na ograniczonym terenie, dokumentując
jednak pierwszorzędny materiał. W tym czasie
Marian Sobieski naszkicował plan akcji zbierania folkloru muzycznego. Plan ten opierał się
w znacznej mierze na metodologicznych
– jednak zweryfikowanych – założeniach
i wzorcach działań placówek międzywojennych a także odwoływał się do dorobku archiwów europejskich. Do podjęcia ostatecznej
decyzji o powołaniu Akcji przyczynił się
Festiwal Muzyki Ludowej, który odbywał się
w Warszawie w 1949 r. z inicjatywy Ministerstwa
Kultury i Sztuki oraz Polskiego Radia. Festiwal
zgromadził wykonawców i zespoły niemal z całej Polski. Jednym z celów imprezy było ukazanie ówczesnego stanu i kondycji polskiego
folkloru muzycznego. Festiwal uświadomił
odbiorcom, iż muzyka tradycyjna wciąż istnieje i że jest nurtem żywym, choć stojącym
w obliczu przekształceń a nawet częściowego
zaniku. Publiczność zapoznała się ze śpiewami,
z brzmieniem oryginalnych ludowych instrumentów i zobaczyła tańce ludowe. Samym
twórcom ludowym festiwal uświadomił wartość prezentowanej przez nich sztuki, ukazał
duże ainteresowanie twórczością ludową,
a tym samym zobligował do kultywowania
i pielęgnowania folkloru muzycznego.
W 1950 r., decyzją ówczesnych władz państwowych,
powołano ogólnopolską
Akcję Zbierania Folkloru
Muzycznego, nad którą
merytoryczną opiekę sprawował Marian Sobieski.„Akcja rozpoczęła się
w lipcu 1950 r. Była ona przedsięwzięciem bez
precedensu: nie tylko wyrównała straty wojenne,
lecz w ciągu 4 lat wielokrotnie pomnożyła przedwojenny stan nagrań, obejmując dokumentacją
znaczny teren Polski” (M. Sobieski).
W ramach AZFM zorganizowano następujące
ekipy terenowe, które realizowały nagrania
i gromadziły materiał dokumentacyjny w różnych
regionach kraju:
1. Ekipa kielecka (kier. Jan Chorosiński)
2. Ekipa śląsko-dąbrowska (kier. Adolf Dygacz
i Józef Ligęza)
3. Ekipa krakowska (kier. Włodzimierz Poźniak)
4. Ekipa Olsztyńska (kier. Władysław Gębik)
5. Ekipa Warszawska (kier. Adam Rieger)
6. Ekipa Pomorska (kier. Jan Rompski
i Paweł Szefka)
7. Ekipa poznańska (kier. Jadwiga Sobieska)
Nagrań dokonywano na płytach decelitowych,
taśmach magnetofonowych o przesuwie
76 cm/s, zaś od 1954 r. zastosowano nagrania
magnetofonowe wolnobieżne (19 cm/s).
Zarejestrowane w ramach AZFM nagrania posłużyły (i nadal są w tym celu wykorzystywane)
jako muzyczny materiał źródłowy do opracowania i wydania licznych antologii, śpiewników,
podręczników, dysertacji, prac naukowych
i popularnonaukowych oraz płyt z muzyką.
Zespół pracujący przy projekcie „Digitalizacja,
opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań
dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji
Zbierania Folkloru Muzycznego (1950–1954).
Od prawej: Urszula Grzesińska, mgr Teresa Nowak,
Kaja Maćko, mgr Marta Deptuła, Mariola Szymańska,
mgr Piotr Jamski (Pracownia Fotografi czna IS PAN),
mgr Jacek Jackowski (Zbiory Fonografi czne IS PAN).
D
igitalizacja pierwszej części nagrań
zarejestrowanych w ramach AZFM
została zrealizowana w ramach programu
operacyjnego Dziedzictwo kulturowe (priorytet 5 – Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego). Projekt o nazwie Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych
w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego
(1950-1954) został sfinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
współfinansowany przez Instytut Sztuki PAN,
zaś wnioskodawcą było stowarzyszenie „Liber
Pro Arte”. Dzięki dotacji finansowej MKiDN
zakupiono sprzęt niezbędny do odtwarzania
nośników nagrywanych w latach 50. XX w.
oraz urządzenia do digitalizacji, pozwalające
na stworzenie kopii cyfrowych spełniających
normy europejskich archiwów dźwiękowych.
Urządzenia te będą nadal wykorzystane do
digitalizacji pozostałej części archiwaliów.
Projekt pozwolił na cyfryzację 400 taśm magnetycznych nagranych w pierwszej fazie
inż. Andrzej Gamdzyk
realizacji AZFM. Zadanie było realizowane
przez zespół osób w skład którego wchodzili
muzycy i etnomuzykolodzy.
Opracowany w ramach projektu zbiór stanowi ok. ¼ część całej kolekcji zarejestrowanej
podczas AZFM i zawiera ok. 9 tys. nagrań
pieśni i melodii instrumentalnych (9337
rekordów w bazie danych – melodie i ich
warianty). Stworzono kolekcję cyfrowych
kopii nagrań, co przede wszystkim pozwala
na nieograniczone korzystanie z tego zbioru.
Oryginały, ze względu na zły stan nośnika
a także ze względu na oszczędność urządzeń
odtwarzających nagrania analogowe, nie
mogą być udostępniane szerszemu gronu
odbiorców. Dzięki digitalizacji udało się również zweryfikować zawartość nagrań i ocenić
ich stan techniczny, a informacje te wprowadzić do baz danych (9737 rekordów).
Jednym z elementów promujących zadanie
była wystawa fotograficzna pt. Muzycy-badacze-dokumentacja, na której zaprezentowano zbiór fotografii ukazujący
twarze nagrywanych w latach 50. ubiegłego wieku osób – wiejskich śpiewaków
i instrumentalistów. Wystawę można było
oglądać w budynku Instytutu Sztuki PAN
we wrześniu i październiku. Dzięki współpracy z Pracownią Fotograficzną IS PAN
udało się zdigitalizować całą kolekcję
fotografii dokumentujących AZFM.
Adresy stron internetowych:
Baza danych zawierająca m.in. informacje o nagraniach ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN:
http://www.dismarc.org
By ograniczyć przeszukiwanie bazy tylko do danych dotyczących Zbiorów Fonograficznych IS PAN
należy do okna przeszukiwania wpisać frazę ISPAN. Wyszukiwanie odbywa się przez podanie słów
kluczowych - tytułów, nazw gatunkowych pieśni lub melodii instrumentalnych (np. kołysanka,
oberek) bądź początkowych słów (incipitów) tekstów (np. Uśnijże mi uśnij). Baza daje możliwość
określenia kilku kryteriów przeszukiwania jednocześnie.
Prezentacja Zbiorów Fonograficznych IS PAN:
http://www.dismarc.womex.com/html/en/archive_ispan.shtml
Inne:
http://www.polmic.pl
http://www.archiwa.gov.pl/repository/clka/Jackowski_zbiory_fonograf.pdf
http://www.gadki.lublin.pl/gadki/index.html; szukaj tekstu J. Jackowskiego pt. Na początku były
wałki woskowe oraz Zachować dawne nagrania.
Projekt Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie
dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbierania Folkloru
Muzycznego (1950-1954) został dofinansowany
przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Specjalne podziękowania dla:
dr Hanny Podgórskiej, mgr Marii Dłutek
Dyrekcji Instytutu Sztuki PAN, szczególnie dla
doc. dr hab. Ewy Dahlig-Turek
mgr. Piotra Jamskiego
Zbigniewa Wielgórskiego
inż. Andrzeja Gamdzyka
Wojtka Czerna (studio OBUH)
Ewy Guziołek-Tubelewicz (Polskie Radio)
Autorzy:
Tekst: Jacek Jackowski
Fotografie ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN.
Fotografie współczesne: Piotr Jamski, Krzysztof
Piłat, Jacek Jackowski, Urszula Grzesińska
Projekt graficzny: Arkadiusz Rabiński
Instytut Sztuki PAN
Ul. Długa 26/28, 00-950 Warszawa
tel. 22 50 48 200 (centrala), 22 50 48 218 (sekretariat),
22 50 48 275 (Zbiory Fonograficzne)
e-mail: [email protected]