W świecie Słowian - Oficyna Wydawnicza Impuls

W świecie Słowian - Oficyna Wydawnicza Impuls

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 
© Copyright by Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej,
Kraków 
Recenzenci:
prof. zw. dr hab. Ewa Komorowska
prof. zw. dr hab. Krystyna Szczęśniak
Adiustacja:
Beata Bednarz
Opracowanie typograficzne:
Katarzyna Kerschner
Projekt okładki:
Katarzyna Kerschner
Wydanie książki zostało dofinansowane przez Uniwersytet Pedagogiczny
im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
- Kraków, ul. Turniejowa /
tel./fax: ()   ,   ,   
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 
Wielce Szanownemu Panu Profesorowi
Wiesławowi Witkowskiemu księgę tę dedykujemy
Koledzy i Uczniowie
Pan Profesor Wiesław Witkowski, nasz Mistrz i Nauczyciel, ukończył  lat.
Z tej okazji przygotowałyśmy tom prac w znacznej mierze zainspirowanych działalnością naukową Pana Profesora. Większość artykułów podejmuje bowiem tematy Mu bliskie, koncentruje się wokół zagadnień historii leksykologii i leksykografii słowiańskiej (szczególnie rosyjskiej, ukraińskiej i białoruskiej) oraz historii
kultury Słowian. Autorami opracowań są byli współpracownicy Pana Profesora,
Jego koledzy i pokaźna – już nie jednopokoleniowa – grupa Jego uczniów... Tematyka prac odzwierciedla nie tylko bardzo różnorodne zainteresowania autorów
zamieszczonych w tomie prac, ale także – a może przede wszystkim – niezwykle
szeroki zakres badań filologicznych, podejmowanych nadal przez Pana Profesora.
Dziękujemy, Panie Profesorze, za dzielenie się z nami swoją wiedzą i doświadczeniem, za życzliwość, wyrozumiałość, dobroć i serce!
Z okazji Jubileuszu życzymy dużo zdrowia, realizacji planów i zamierzeń oraz
satysfakcji z pracy naukowej. Ad multos annos, Kochany Panie Profesorze!
Halina Chodurska
Anna Mażulis-Frydel
Anna Radzik
I
Z dziejów leksykologii i leksykograi
Halina Chodurska
Kraków
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika
Szymona Syreniusza
Zielnik, herbarzem z języka łacińskiego zowią, to jest opisanie własne imion,
kształtu, przyrodzenia, skutków i mocy ziół wszelakich... Szymona Syreniusza
uchodzi za jedno z największych i najcenniejszych osiągnięć polskiego Renesansu.
Materiały doń zestawca gromadził przez co najmniej trzy dziesięciolecia. Niestety,
nie dane mu było ujrzeć swego dzieła w formie drukowanej. Herbarz ukazał się
bowiem dopiero dwa lata po śmierci mistrza Szymona, w  roku.
Rośliny użytkowe (bo to im zasadniczo autor poświęcił swe dzieło) przyciągały uwagę Syreniusza od pierwszych lat studiów. Cechy systemowe i właściwości
ziół poznawał on w trakcie peregrynacji po Europie Zachodniej i Wschodniej (badał również rośliny z okolic Lwowa i zioła rosnące w Karpatach). Słusznie zatem
współcześni uważali Szymona Syreniusza za wybitnego znawcę przedmiotu.
Herbarz zaplanowany został na osiem ksiąg, z których ostatecznie ogłoszono pięć. Nie doczekały się publikacji partie poświęcone preparatom zwierzęcym,
kruszcom i minerałom, glebom, ptactwu i rybom. Na stronie tytułowej (wytłoczonej wedle wszelkiego prawdopodobieństwa już przez Bazylego Skalskiego) wymieniono jednak wszystkie przewidywane części. Pozwala to zakładać, że wydawcy
dysponowali rękopiśmienną wersją całego dzieła. Potwierdził to w swoim czasie
Gabriel Joannicy, uczeń i przyjaciel profesora, wyrażając życzenie, by i następne
księgi nagotowane mogły ujrzeć światło dzienne. Być może późniejsza fundatorka
przedsięwzięcia – królewna Anna Wazówna – przekazała środki na wytłoczenie
jedynie tych części, które budziły jej szczególne zainteresowanie.
 M.J. Kawałko, Historie ziołowe, Lublin , s. –.
 M.J. Kawałko, op. cit., s. .
48
Halina Chodurska
Drukowana wersja krakowskiego zielnika liczy bez mała  stron w formacie in -o (karta tytułowa +  kart nlb. +  dwustronnie lb. +  nlb). Znaczną
część całości (bez mała ) zajmują kompilacje recept i porad medycznych, zaczerpniętych z opracowań i traktatów Dioskorydesa, Pliniusza, Galena, Clusiusa,
Matthiolego, Tragusa itp.
Druk najcenniejszego polskiego dzieła botanicznego Syreniusz powierzył
zrazu działającemu w Krakowie w latach – Mikołajowi Lobowi, przeznaczywszy na ten cel wszystkie swoje oszczędności. W obawie, że sprzedaż
dzieła nie przyniesie spodziewanych zysków, wybrany impresor już na wstępie
zażądał pokrycia wszelkich kosztów związanych z drukiem, następnie zaś składał
i odbijał kolejne strony Zielnika, póki doktor Syreński był w stanie finansować
przedsięwzięcie. Z chwilą utraty przez nakładcę zdolności płatniczych rzemieślnik
natychmiast przerwał pracę, a gdy autor zmarł, powziął jakoby zamiar zniszczenia
już złożonych i wydrukowanych kart. Ówczesne władze Akademii zdołały jednak
temu zapobiec, zaś Gabriel Joannicy podjął próbę zdobycia niezbędnych środków. Szczęśliwie, wzmiankowany wyżej uczeń i przyjaciel Syreniusza piastował
stanowisko osobistego medyka byłej królowej Szwecji i księżnej Finlandii, Anny
Wazówny. Anna posiadała niejakie (zapewne również ograniczone) zasoby finansowe i przynajmniej część z nich mogła przeznaczyć na dokończenie druku.
Zadanie powierzono Bazylemu Skalskiemu i na kolofonie karty tytułowej zielnika ostatecznie umieszczone zostało jego nazwisko, choć spod pras w warsztacie
typografa wyszło podobno zaledwie  stron dzieła (co stanowi mniej więcej
czwartą część księgi). Zdaniem specjalistów kontynuacja zielnika (a szczególnie
fragmentów części IV i V) wydrukowana została taką samą (lub tą samą) czcionką,
jakiej wcześniej używał Lob. Nie jest zatem wykluczone, że Skalski wypożyczył
lub odkupił zestaw czcionek z warsztatu poprzednika. Drukarz mógł też zamówić
u gisera nowe matryce według określonego wzoru. Ponieważ jednak Lob dysponował czcionką mniej zużytą i staranniej wycyzelowaną, bardziej prawdopodobna
wydaje się któraś z dwu pierwszych możliwości.
Zielnik Szymona Syreniusza cieszył się dużą popularnością aż do końca
XVIII stulecia. Nakład dzieła musiał być niemały (szacunkowo – egzemplarzy). Sprzedano go zresztą w całości w przeciągu XVII wieku.
Trudno byłoby dziś ustalić, w jaki sposób na ziemie zamieszkiwane przez
Słowian wschodnich docierały zachowane w bibliotekach rosyjskich egzempla J. Muszyński, Ziołopisarze i botanicy polscy XVI wieku, „Medycyna i Przyroda” , nr ,
rok II, październik , s. –.
 Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. I: Małopolska, cz. . Wiek XVII–XVIII, vol. ,
Kraków , s. .
 M.J. Kawałko, op. cit., s. .
 Drukarze dawnej Polski..., s. .
 M.J. Kawałko, op. cit., s. .
 Z. Kuchowicz, Leki i gusła dawnej wsi. Stan zdrowotny polskiej wsi pańszczyźnianej w XVII–
–XVIII wieku, Warszawa , s. .
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
49
rze Zielnika. Istnieją jednak niepodważalne dowody, że stało się to stosunkowo
wcześnie. Znajomość księgi na interesującym nas obszarze potwierdza bowiem
rękopis z Biblioteki Publicznej w Petersburgu, opatrzony sygnaturą F.VI. (–).
Zawiera on osiemnastowieczną kopię rosyjskiego tłumaczenia księgi I i po części II
(rozdziały –) krakowskiego wydania Zielnika Szymona Syreniusza. Przekładu
dokonano prawdopodobnie w XVII wieku, jego odpis zaś przekazany został do
petersburskiej książnicy z prywatnej kolekcji hrabiego F.A. Tołstoja.
Wypadałoby założyć, że przynajmniej jeden z dwu egzemplarzy polskiego
Zielnika, stanowiących dziś własność biblioteki Instytutu Botaniki RAN w Petersburgu, sprowadzony został przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Приказ
Тайных дел). W carskiej Rosji była to bowiem jedna z tych instytucji, które nabywały i gromadziły różnorakie wydawnictwa zagraniczne. W  roku car Fiodor
Aleksiejewicz przejął od ministerstwa kilka rękopisów (gotowych przekładów?).
W liczbie tych ksiąg znajdował się również jakiś bliżej nieokreślony poradnik
lekarski (лекарственная книга). Monarcha słynął ze zwyczaju obdarowywania
osób ze swego najbliższego otoczenia książkami z ministerialnej kolekcji. Notabene w XVI–XVII wieku przetłumaczono w Rosji sporo opracowań cieszących się
popularnością w Polsce i na zachodzie Europy. Powstało wówczas wiele przekładów wybranych dzieł średniowiecznych filozofów – naturalistów (m.in. Alberta
Wielkiego) oraz traktatów medycznych (w rodzaju Problemata Aristotelis z drukarni Stanisława Scharffenberga, ; przekład: Проблемата сиречь гадания или
совопрошения различныя от книги великаго философа Аристотеля,  r.).
Tłumaczono także dzieła współczesne (Selenografię Jana Heweliusza, pisma Andrzeja Frycza Modrzewskiego). Być może Zielnik mistrza Szymona zamówiony
został na osobiste życzenie monarchy, a następnie przekazany z administracji pałacowej (Приказ Большого двора) do zbiorów oficjalnej drukarni moskiewskiej
(Печатный двор).
Postać tłumacza księgi owiana jest tajemnicą. Jednak fakt, że ten ostatni zataił
swoje imię wydaje się dość oczywisty. Zielarstwo od czasów cara Iwana Groźnego
jako domena związana z astrologią należało do dyscyplin „odszczepieńczych”.
Podobnie traktowano zresztą wszelkie opracowania pochodzące z państw, w których prawosławie nie było religią państwową. W  roku wydano zakaz przy В.М. Флоринский, Русские простонародные лечебники и травники. Собрание медицинских рукописей XVI и XVII столетия, Казань , XIV; Л. Змеев, Русские врачебники,
Санкт-Петербург , s. .
 K. Rostański, A. Zemanek, „Habent sua fata libelli” czyli uwagi o egzemplarzach Zielnika
() Syreniusza zachowanych w Polsce, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” , r. ,
nr –, s. .
 М.И. Слуховский, Библиотечное дело в России до XVIII века, Москва , s. .
 М.И. Слуховский, op. cit., s. .
 М.И. Слуховский, op. cit., s. .
 М.И. Слуховский, op. cit., s. .
 В.Ф. Груздев, Русские рукописные лечебники, Ленинград , s. .
50
Halina Chodurska
wożenia z Polski kalendarzy, spowodowany rzekomym zagrożeniem „przemycania
w druku wrogich treści”. Nie było zatem większych szans na oficjalne rozpowszechnianie zielników, a tłumacze i kopiści dzieł o charakterze świeckim dla bezpieczeństwa nie ujawniali swoich danych osobowych. W celach konspiracyjnych
częstokroć stosowano fałszywe adresy wydawnicze i korzystano z pseudonimów.
Tłumaczeniami tekstów obcojęzycznych parali się w Państwie Moskiewskim
duchowni, księgarze i lekarze. Polski zielnik z  roku przekładał zapewne profesjonalista, wykształcony na Zachodzie, posiadający dostęp do starszej
i nowszej literatury przedmiotu. Na korzyść tej hipotezy przemawia brak błędów
w łacińskich nazwach roślin i preparatów z nich sporządzanych oraz na ogół
trafne tłumaczenia nazw chorób (świerzb = чесотка; padająca niemoc = падучая
болезнь). Niekiedy jednak wybór rosyjskiego odpowiednika może wydawać się
czytelnikowi zaskakujący (wyraz doktor przekazywany bywa przez господин; formacji wielom odpowiada всем; przeciwny tłumaczony jest jako противный; modry
jako красноватый; a w miejscu polskiego sformułowania gnuśne męże czytamy
совсем ослабевшие мужи).
Przekładów pism fachowych z zakresu ziołolecznictwa zaczęto dokonywać
w Rosji w czasach, gdy nie było tam jeszcze szkół medycznych i co za tym idzie nie
znano fachowej terminologii naukowej. Rosyjski tłumacz z reguły zapożyczał więc
lub kalkował nazwy roślin stosowane w oryginale.
Wśród fitonimów udokumentowanych w rosyjskim przekładzie Zielnika Szymona Syreniusza należałoby wyróżnić kilka kategorii, a mianowicie:
– nazwy notowane na obszarze Słowiańszczyzny wschodniej jeszcze w XIX wieku
w niezmienionym kształcie i w analogicznych odniesieniach (Grupa I);
– nazwy notowane w okresie późniejszym w nieco zmodyfikowanej formie, ale
nadal w odniesieniach udokumentowanych w przekładzie (Grupa II);
– nazwy notowane w XIX wieku w innych odniesieniach (Grupa III);
– nazwy nienotowane w ogóle w późniejszych opracowaniach zielarskich (Grupa IV).
Określenia te prezentujemy poniżej w obrębie wymienionych grup w układzie alfabetycznym. Odniesienia do rosyjskich, a pośrednio także polskich nazw
roślin poddane zostały przy tym swoistej weryfikacji. Za jej podstawę przyjęto używaną przez Szymona Syreniusza dawną terminologię łacińską i grecką. Niestety,
nie wszystkie spośród określeń zaczerpniętych ze starożytnych i średniowiecznych
prób usystematyzowania świata roślin udało się odnaleźć w stosownych (głównie
farmaceutycznych) wykazach. Dawne nazwy ziół, których w dostępnych słownikach terminologicznych nie odnotowano w ogóle lub które nie są dziś traktowane
 А.А. Бахтаров, История книги на Руси, Санкт-Петербург , s. .
 H. Szwejkowska, Książka drukowana XV–XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław – Warszawa , s. , .
 Л. Змеев, Русские врачебники, Санкт-Петербург , s. .
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
51
jako synonimy w udokumentowanych przez mistrza Szymona odniesieniach, wyróżnione zostały kursywą.
Grupa I
– анис ( II ) = hanyż (Anisum) (Pimpinella anisum, L.);
– анис полевой ( II ) = hanyż polny (Carum, carui & careos) (Carum Carvi, L.);
– баби зубы (> бабьи зубы) (I ) = babie zęby (Sanicula quinquefolia, Dendaria,
Alabastrites, Coralloides, Symphytum dentarium, Consolida dentaria) (Dentaria
bulbifera, L.);
– базилия (II ) = bazylia (Ocymum maius, Ocimum basilicum, herba basilica,
herba regia) (Ocimum Basilicum, L.);
– барвинок (I ) = barwinek (Clematis, Clematis Daphnoidis, Vinca pervinca)
(Vinca minor, L.);
– бедринец (I ) = biedrzeniec (Tragoselinum, Pimpinella, Saxifragia hircina)
(Pimpinella Saxifraga, L.);
– васильки (II ) = bazylia (Ocymum maius, Ocimum basilicum, herba basilica,
herba regia) (Ocimum Basilicum, L.);
– вепринец (I ) = wieprzyniec (Peucedanum, Foeniculum Porcinum, Bonus
Genius, Bonus Daemon, herba stataria, satarium, herba thuris & herba thurum,
Pinastellum, herba sulphurata) (Peucedanum officinale, L.);
– глистник (II ) = glistnik (Santonica & Santonicum, Sementina, Semen Sanctum) (Artemisia absinthium L. lub Artemisia Vahliana, Kostel.; piołun glistny,
cytwar);
– дягиль (I ) = dzięgiel (Angelica vulgaris, radix Spiritus Sancti, Costus niger,
Panaces angelicum) (Angelica Archangelica, L.);
– дягиль арапский (I ) = dzięgiel arabski (Smyrnium, Petroselinum Cylicium)
(Smyrnium Olus atrum, L.);
– живокост (I ) = żywokost (Symphytum alterum, Symphytum mas, Consolida
maior, Inula rustica, Confirma maior, Conferua maior, Solidago) (Symphytum
officinale, L.);
– заря (I ) = pospolity lubszczyk (Leuisticum vulgare & Laser vel Laserpicium
gallicum aut Europaeum) (Levisticum officinale, Koch.);
– золотой цвет (II ) = złoty kwiat (Chrysanthemum, Chalcas, Chalectis, Chalcanthum, Chalcanthemum, Cagla, Catuleum) (Chrysanthemum leucanthemum, L.?);
– зубная трава (I ) = zębne ziele (Pyretrum & Pyrethrum, Salinaris herba)
(Anthemis Pyrethrum, L.);
– иссоп (II ) = izop (Hisopus) (Hyssopus officinalis, L.);
– калган (I ) = gałgan (Ferula galbanifera, Ferula Syriaca, Galbanus et galbanus
succus, Metopium, Chalbane et Chalbanum, Stagonitis) (Ferula erubescens,
Boiss. lub Bubon galbanum, L.);
– кипарис трава (II ) = cyprys ziele (Cypressus hortulana, Cyparissus hortulana,
Abrotanum foemina & minus, Santolina) (Santolina chamaecyparissus, L.);
52
Halina Chodurska
– кишнец (II ) = koryander (Coriandrum, Corianon) (Coriandrum sativum, L.);
– кмин (II ) = hanyż polny (Carum, carui & careos) (Carum Carvi, L.);
– козлики (I ) = kozłki (Valeriana Phu maius, Valeriana vera, Phu verum & legitimum, Thyriacaria) (Valeriana Phu, L.);
– копытник (I ) = kopytnik (Asarum, Nardus rustica) (Asarum europaeum, L.);
– корень белой (ks. I, ) = korzeń biały (Cordylium, Tordylium, Ceruaria alba,
Pinastellum, Seseli creticum vulgare) (Laserpitium latifolium, L.?);
– лебедка (II ) = lebiotka (Origanum, Origanum heracleoticum, Cunila & Conila) (Origanum Heracleontica, Benth., lub Cunila mariana, L.);
– леванда (I ) = lawenda (Lauenda, Lauendula, Saliunca, Pseudonardus foemina) (Valeriana celtica, L. lub Lavandula vera, DC);
– медвежья лапа (I ) = niedźwiedzia łapa (Sphondylium, Sphondylis, Chamaeplatanus, Rutinalis herba, Verticularis, Verticilaris herba) (Heracleum
sphondylium, L.);
– мята (II ) = mięta (Menta) (Mentha Crispa, L. lub Mentha piperita, L.);
– оман (I ) = oman (Helenium, Enula campana, Inula campana) (Inula Helenium, L.);
– пенязник (I ) = pieniężnik (Nummularia, Hirundinaria, Serpentaria, Centummorbia) (Lysimachia nummularia, L.);
– полева мята (II ) = polna mięta (Mentastrum, Menta caballina vel Menta
equina) (Mentha aquatica, L.; Mentha sylvestris, L. lub Mentha arvensis, L.);
– полей (II ) = polej (Pulegium) (Mentha Pulegium, L.);
– полын (II ) = piołyn (Absinthium) (Artemisia absinthium, L.);
– приворот (I ) = przywrot (Alchimilla vel Pes leonis, Stellaria) (Alchemilla
vulgaris, L.);
– прищинец (< прищенец) (I ) = pryszczeniec (Flammula, Flammula Iouis)
(Ranunculus Flammula, L.);
– пятерник (I ) = pięciornik (Quinquefolium, Pentaphyllum) (Potentilla reptans, L.);
– разноцветка (II ) = ostrożka (Consolida regalis, Calcon equitis & Delphinium)
(Delphinium, L.);
– репик (I ) = rzepik (Agrimonium, Agrimonia, Eupatorium Graecorum verum, Hepatitis, Heupatorium, Eupatoria, Concordia, Marmorella, Arcella, Abscella, Ascella, Lappa inversa) (Agrimonia eupatorium, L.);
– розмарин (I ) = rozmaryn (Libanotis, Zea, Campsanema, Rosmarinus herba,
Ferula mas) (Rosmarinus officinalis, L.);
– росичка (I ) = rosiczka (Ros Solis, Roriola, Rorella, Salsiroa & Salsirola)
(Drosera rotundifolia, L.);
– росник (I ) = rosnik (Ros Solis, Roriola, Rorella, Salsiroa & Salsirola) (Drosera rotundifolia, L.);
– серебреник (I ) = srebrnik (Argentina, Potentilla, Anserina, Agrimonia syl.)
(Potentilla anserina, L.);
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
53
– солнечный цвет (I ) = słoneczny kwiat (flos solis, Helianthemum, Consolida
aurea, Pseudo-panax Chironium) (Helianthemum vulgare, Gaertn.; Cistus
Helianthemum, L.);
– спорыш (I ) = sporysz (Proserpinaca, Polygonum, Sanguinaria, Corrigiola,
centumnodia, Seminalis) (Polygonum aviculare, L.);
– стрела совина (I ) = sowia strzała (Sanguisorba, Sorbastrella, Pimpinella
italica, Sanguisorba minor) (Sanguisorba officinalis i Poterium sanguisorba, L.);
– черноголов (I ) = czarnogłów (Seseli Marsil[iensis], Siler montanum) (Seseli
tortuosum, L.);
– чернуха (II ) = czarnucha (Melanthium, Gith, Nigella) (Nigella sativa, L.);
– шалфея (II ) = szałwia (Salvia maior) (Salvia officinalis, L.).
Grupa II
– божье деревцо (II ) (u Ann. божье дерево) = boże drzewko (Abrotanum
mas) (Artemisia abrotanum, L.);
– воробьевы язычки (I ) (u Ann. воробьиные языки) = wroble języczki
(Proserpinaca, Polygonum, Sanguinaria, Corrigiola, Centumnodia, Seminalis)
(Polygonum aviculare, L.);
– гориш (I ) (u Ann. горичник) = gorzysz (Peucedanum, Foeniculum Porcinum, Bonus Genius, Bonus Daemon, herba stataria, satarium, herba thuris &
herba thurum, Pinastellum, herba sulphurata) (Peucedanum officinale, L.);
– елений хвост (I ) (u Ann. хвост олений) = jeleni ogon (Cordylium, Tordylium,
Ceruaria alba, Pinastellum, Seseli creticum vulgare) (Tordylium officinale, L.);
– заричка (I ) (u Ann. заржица) = zarzyczka (Sanicula Montana Clusii, Sanicula
alpina Taber., Cortusa herba Matthiolo, Campanula vulneraria, Campanula S.
Trinitatis) (Cortusa Matthioli, L.);
– затяг (I ) (u Ann. завстяг трава) = zawciąg (Statice) (Statice armeria, L.);
– зенишек (I ) (u Ann. женишок трава) = zeniszek (Ageratum, Eupatorium
verum Mesue, Costas horten[sis] minor, Menta corimbifera mas, Balsamita
maior Dodon., Herba Iulia) (Achillea Ageratum, L.);
– златник (I ) (u Ann. золотник) = złotnik (Argentina, Potentilla, Anserina,
Agrimonia syl.) (Potentilla anserina, L.);
– известный любисток (I ) (u Ann. любисток) = pospolity lubsczyk (Leuisticum vulgare & Laser vel Laserpicium gallicum aut Europaeum) (Ligusticum
Levisticum, L.);
– кобылья мята (II ) (u Ann. мята конская) = kobyla mięta (Mentastrum,
Menta caballina vel menta equina) (Menta aquatica, arvensis lub silvestris, L.);
– козиная ножка (I ) (u Ann. козья нога трава) = kozia stopka (Aegopodium
podagraria, Pes caprae, Podagraria) (Aegopodium Podagraria, L.);
– кроп волоской (II ) (u Ann. воложской укроп) = kopr włoski (Foeniculum)
(Foeniculum officinale, All., Anethum foeniculum, L.);
54
Halina Chodurska
– кроп горной скалной (II ) (u Ann. укроп горный) = kopr gorny skalny
(Foeniculum montanum, Granedinaria) (Seseli, L., Seseli tortuosum, L.);
– кроп кобылей (II ) (u Ann. укроп конский) = kobyli kopr (Foeniculum
grande, erraticum, sylvestre, equinum; Hyppomarathrum, Othomarathrum,
Myrsenum) (Oenanthe Phellandrium, Lam., Phellandrium aquaticum, L.);
– куколница (II ) (u Ann. куколица) = kąkolnica (Githago, Pseudomelanthium,
Nigellastrum) (Agrostemma Githago, L.);
– курячья трава (I ) (u Ann. курячье зелье, кур зелье) = kurze ziele (Tormentilla, Septifolia & Septifolium, Chrysogonum, Betularia) (Tormentilla erecta, L.);
– лищак (I ) (u Ann. лычак трава) = lysczak (Paralysis alpina, Auricula ursi,
Sanicula altera & ursi, Arthritica alpina & Arthritica lunaria) (Primula auricula,
L. lub Primula veris, L.);
– лочидло (I ) (u Ann. лочило) = łoczydło (Thapsia, Ferula sylue[stris], Ferulago, Trinacria, Hypopion) (Thapsia garganica, L.);
– лошадиный труд (II ) (u Ann. коневый труд) = koni trud (Gratia Dei,
Gratiola, Limnesion, Centaurides) (Gratiola officinalis, L.);
– нардус или спиканарда индейская и сирастенская (I ) (u Ann. спиканард,
восточный нард, индейский нард, нард сирийский) = nardus abo spikanarda
indyjska i syrasteńska (Nardus indica, sirastenica et Gangetica, Nardostachis,
Spica indica) (Nardostachys Jatamansi, DC.);
– острожка (II ) (u Ann. острожок, острижка трава, острожа) = ostrożka
(Consolida regalis, Calcon equitis & Delphinium) (Delphinium, L.);
– панак склепиев (I ) (u Ann. панацея эскулапова) = panak sklepiow (Panaces
Asclepium, Panaces Aesculapium) (Echinophora tenuifolia, L. lub Thapsia asclepium, L.);
– пенязник (I ) (u Ann. денежник, копеечная трава) = pieniężnik (Nummularia, Hirundinaria, Serpentaria, Centummorbia) (Lysimachia Nummularia, L.);
– полын заморской (II ) (u Ann. > полынь морской) = piołyn zamorski (Absinthium marinum, Scriphium) (Artemisia coerulescens, L.);
– преволока (I ) (u Ann. переволока) = przewłoka (Smyrnium verum Diosc.)
(Smyrnium perfoliatum, Mill.);
– пять перст (I ) (u Ann. пятиперстень, пятиперстник) = pięćperst (Quinquefolium, Pentaphyllum) (Potentilla alba, L.);
– розмарин наш общий болшой (I ) (u Ann. розмарин) = rozmaryn
nasz pospolity wieńczysty (Rosmarinum coronarium, Libanotis coronaria)
(Rosmarinus officinalis, L.);
– садец (I ) (u Ann. седаш, седач) = sadziec, s. Kunegundy trank (Eupatorium
vulgare & adulterinum, Eupatorium Avicennae, E. Cannabinum mas, Eupator
aquaticum, Herba Kunegundis, Origanum aquaticum, Trifolium cervinum,
Consolida cervina) (Eupatorium cannabinum, L.);
– С. Кунегунды транк (I .) (u Ann. Кунигундова трава) = sadziec, s. Kunegundy trank (Eupatorium vulgare & adulterinum, Eupatorium Avicennae,
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
55
E. Cannabinum mas, Eupator aquaticum, Herba Kunegundis, Origanum aquaticum, Trifolium cervinum, Consolida cervina) (Eupatorium cannabinum, L.);
– cпориш (I ) (u Ann. спорыш) = sporysz (Polygonum minus, Herniaria, Herniola, Millegrania, Corrigiola, Mille grana) (Herniaria glabra, L.);
– трава татарская (I ) (u Ann. татарское зелье) = ziele tatarskie (Acorum, Acorus verus, Piper apium) (Acorus calamus, L.);
– чертово лайно (I ) (u Ann. чертов кал, говно чертово, гной чертов) =
czartowe łajno albo gowno (Asa foetida, Laser, Sylphium foetidum, Succus medicus, Succus syriacus) (Ferula Asa-foetida, L.).
Grupa III
– елений корень (кретенский) (I ) (przez Ann. identyfikowany z Torilis
Anthriscus, Gaertn.[]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = jeleni korzeń
(kreteński) (Seseli creticum, aliquibus Tordylium vel Cordylium, Tordylium
officinale, L.);
– занкел (I ) (przez Ann. identyfikowany z Pinguicula vulgaris, L.[]);
w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = zankiel (Sanicula & Sanaria, Diapensia,
Sanicula europaea, L.);
– затягач (I ) (przez Ann. [] identyfikowany z Lychnis chalcedonica, L.);
w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = zawcięgacz (Statice, Statice armeria, L.);
– любовная (I ) (przez Ann. [] identyfikowana z Sedum Anacampseros,
L., choć zdaniem badacza określenie bardziej pasowałoby do Sedum telephium,
L.); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = miłosna (Cathanance, Damnamene,
Damnamete, Filicula herba, Reseda luteola, L.);
– олесник (I ) (u Ann. олешник, олешник трава identyfikowany z Peucedanum
palustre, L.) = oleśnik (Meu, Meum, Anethum syluestre, Anethum tortuosum,
Foeniculum porcinum, Atalanticum) (Peucedanum palustre, Moench.; Peucedanum officinale, L.; Athamantha meum, L.);
– приворотник (I ) (przez Ann. identyfikowany z Centaurea calcitrapa, L.[]
lub z Stellaria, L.[]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = przywrotnik
(Alchimilla vel Pes leonis, Stellaria, Alchemilla vulgaris, L.);
– птичье гнездо (первое) (I ) (przez Ann. identyfikowany z Neottia nidus
avis, L.[]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = ptasze gniazdo (pierwsze)
(Daucus creticus foem[ina], Daucium Diosc., Daucus secundus, Daucus syl.: paracelsistus, Athamantha cretensis, L.);
– сердечник (I ) (przez Ann. identyfikowany z Cardamine, L.[]; Cardamine
pratensis, L.[]; Chenopodium, Tourn.[]; Chimaphila umbellata, Nutt.[];
Convallaria Polygonatum, L.[]; Erythraea Centaurium, L.[]; Hieracium
cymosum, DC.[]; Iris Pseudoacorus, L.[]; Leonurus Cardiaca, L.[];
 W tym szczególnym przypadku część starych nazw zwykło się odnosić do Athamantha,
część zaś do Peucedanum.
56
–
–
–
–
Halina Chodurska
Majanthemum bifolium, L.[]; Orchis maculata, L.[]; Orobus Niger,
L.[]; Vaccinum Vitus-idea, L.[]; Veronica chamaedrys, L.[] i z Viola
canina, L.[]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = serdecznik (Ceruaria
rubra & sardinica, Ceruaria nigra & Causimon, Thymoleon, Peucedanum cervaria, Cuss.?; Athamantha Oreoselinum, L.?);
стосил (I ) (przez Ann. identyfikowany z Panax, L. i Panax horridum, Smith.
[]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = stosił (Polemonia, Polemonium,
Valeriana officinalis, L.);
ужевник (I ) (przez Ann. identyfikowany z Anthriscus sylvestris, Hoffm.
[]; Campanula cervicaria, L.[]; Ophioglossum i Ophioglossum vulgatum,
L.[]; Polygonum amphibium, L.[], P. bistorta, L.[]; Scorzonera,
DC.; Scorzonera humilis, L.[]; Veronica chamaedrys, L.[]; V. scutellata,
L.[]; Villarsia nymphoides, Vent.[]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza =
wężownik (Nummularia, Hirundinaria, Serpentaria, Centummorbia, Lysimachia
nummularia, L.);
шалфея римская (II ) (przez Ann. > шалфей римский identyfikowany
z Salvia Horminium, L.[]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza = szałwia
rzymska (Menta Graeca, Laffulata, Costus herba, Tanacetum Balsamita, L.);
щирица (I ) (przez Ann. identyfikowana z Amaranthus Blitum, L., A. caudatus, L.[], A. retroflexus, L.[][]); w tłumaczeniu zielnika Syreniusza =
szczyrzyca (Leucas, Leuce, Leucea, Mesoleucon, Argentina monspeliaca, Dryas
octopetala, L.).
Grupa IV
– аминек (II ) = aminek (Ami & Ammi, Ammum et Amium) (Ammi majus, L.);
– аминек полской (II ) = polski aminek (Ammioselinum, Bubonium Hipocratis, Perpedium, Ammium adulterinum) (Ammi majus, L.);
– арапские коцанки (II ) = kocanki arabskie (Stoechas, Stichas) (Lavandula
stoechas, L.);
– архангелика (I ) = archanielica (Archangelica, Angelica scadiaca) (Angelica
Archangelica, L.);
– бедринец меньший известный (I ) = biedrzyniec mniejszy pospolity
(Pimpinella secunda, Pimpinella minor, Pimpinella foe[min]a, Tragoselinum
secundum vel minus, Pimpinula vera) (Pimpinella saxifraga, L.);
– бедринец черный (I ) = biedrzeniec czarny (Bibenalla nigra, Pimpinella
hirsuta) (Pimpinella magna, L.);
– белая лебеда (II ) = lebiotka biała a. polej dziki (Calamentum, Calaminta
montana, Calamentum aquaticum) (Melissa calamintha, L.);
– белое ребро (I ) = białe ziebro (Leucas, Leuce, Leucea, Mesoleucon, Argentina
Monspeliaca) (Dryas octopetala, L.);
– белявец (I ) = białawiec (Leucas, Leuce, Leucea, Mesoleucon, Argentina
Monspeliaca) (Dryas octopetala, L.);
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
57
– бенедикт (I ) = kuklik a. benedykt (Cariophylata, Sanamunda garyophyllata
& aquatica, Auartia, Herba Benedicta, Getia) (Geum urbanum, L.);
– водяной и неплодный борщ (I ) = wodny y płonny barszcz (Sphondylium,
Sphondylis, Chamaeplatanus, Rutinalis herba, Verticularis, Verticilaris herba)
(Heracleum sphondylium, L.);
– вротич волоская (II ) = wrotycz włoska (Heliochrysum, Helichrysum,
Eliochrysum, Elichrysum, Holochrysum, Elicrisium) (Gnaphalium arenarium et
Gnaphalium dioicum, L.);
– гнездош (I ) = gniazdosz (Herba vaccae, Dentaria maior, Cynomorion, herba
sine foliis, Aphylon, Herba tauri) (Orobanche caryophyllacea, Sm.);
– головенки красноватыя известныя (I ) = głowienki modre pospolite
(Brunella, Prunella, Consolida maior) (Prunella vulgaris, L.);
– головенки красныя (I ) = głowienki czerwone (Consolida media, C. saracenica, Solidago & Solidago saracenica, Bugula Gall.) (Ajuga pyramidalis, L.);
– гориш (I ) = gorzysz (Peucedanum, Foeniculum Porcinum, Bonus Genius,
Bonus Daemon, herba stataria, satarium, herba thuris & herba thurum, Pinastellum, herba sulphurata) (Peucedanum officinale, L.);
– [г]ориш вторый или самица (I ) = gorzysz wtóry a. samica (Peucedanum
alterum seu femina) (Peucedanum officinale, L.?);
– горной занкел (I ) = gorny zankiel (Sanicula Montana Clusii, Sanicula
alpina Taber., Cortusa herba Matthiolo, Campanula vulneraria, Campanula S.
Trinitatis) (Cortusa Matthioli, L.);
– гусиной полей (I ) = gęsi polej, śpiwrzód a. stowrzodowiec (Nummularia,
Hirundinaria, Serpentaria, Centummorbia) (Lysimachia nummularia, L.);
– дикой полей (II ) = lebiotka biała a. polej dziki (Calamentum, Calaminta
montana, Calamentum aquaticum) (Melissa calamintha, L.);
– диптан другий кретенский (I ) = dyptam drugi kreteński (Diptamnum creticum secundum) (Origanum Dictamnus, L.?);
– душистый остриж (I ) = wonny ostrzyż (Erisis ceptrum, Erisu sceptrum, Cyperus galanga sil[vestris]) (Aquilaria Malacensis, Lam.);
– дыптан кретенский первый (I ) = trzemdała kreteńska, dyptam kreteński
pierwszy (Diptamnum creticum primum) (Origanum Dictamnus, L.);
– дыптан наш известный (I ) = dyptam nasz pospolity (Dictamnum album,
Fraxinella, Fraxinus pumilla Tragum, Polemonia) (Dictamnus albus, L.);
– дягиль волоской (I ) = dzięgiel arabski (Smyrnium, Petroselinum cylicium)
(Smyrnium Olus atrum, L.);
– дягильница (I ) = dzięgielnica (Angelica magna foemina, Maspeton, Sylphium) (Ferula Tingitana, L.);
– елений глаз (I ) = jelenie oko (Elaphoboscum, Ophioctonum, Ophiogenicum,
Olus cervinum, Ceruiocellus, Cerui pabulum) (Pastinaca sativa, L.?);
– елений глаз (I ) = jelenie oko (Ceruaria rubra & sardinica, Ceruaria nigra,
Causimon, Thymoleon) (Peucedanum Cervaria, Cusson?);
58
Halina Chodurska
– елений черной корень (I ) = jeleni korzeń czarny (Ceruaria rubra & sardinica,
Ceruaria nigra, Causimon, Thymoleon) (Peucedanum Cervaria, Cusson?);
– елений чистец (I ) = lani czyściec (Seseli Marsilien[sis], Siler montanum)
(Seseli tortuosum, L.);
– еленье оружье (I ) = lania broń a. jelenie oko (Elaphoboscum, Ophioctonum,
Ophiogenicum, Olus cervinum, Ceruiocellus, Cerui pabulum) (Pastinaca sativa,
L.?);
– жабья гронка (I ) = żabie gronka (Polygonum minus, Herniaria, Herniola,
Millegrania, Corrigiola, Mille grana) (Polygonum aviculare, L.);
– желтой или золотой чернобыльник (II ) = żółta a. złota bylica (Chrysanthemum, Chalcas, Chalectis, Chalcanthum, Chalcanthemum, Cagla, Catuleum)
(Chrysanthemum leucanthemum, L.?);
– живокост (I ) = żywokost (Consolida media, C. saracenica, Solidago & Solidago saracenica, Bugula Gall.) (Ajuga pyramidalis, L.);
– [з]анкл самица (I ) = zankiel samica (Sanicula foemina, Astrantia nigra,
Ostruthium nigrum, Imperatorisa nigra) (Astrantia major, L.);
– запаличка (I ) = zapaliczka (Ferula, Ferulago vel Ferula minor, Ferula maior
vel prima, Natrifix) (Thapsia garganica, L.);
– затяг (I ) = zawciąg (Statice) (Statice armeria, L.);
– звездки (I ) = gwiazdki (Alchmilla vel Pes leonis, Stellaria) (Alchemilla vulgaris, L.);
– звездош (I ) = gwiazdosz (Alchmilla vel Pes leonis, Stellaria) (Alchemilla vulgaris, L.);
– зибрица (I ) = zebrzyca (Seseli aethiopicum primum, Seseli peregrinum)
(Bupleurum fruticosum ?);
– зимничная трава (II ) = zimniczne ziele (Tertianaria) (Scutellaria galericulata, L.);
– зимничник (II ) = zimniczne ziele, zimnicznik (Tertianaria) (Scutellaria galericulata, L.);
– зломигнат (I ) = łomignat (Panaces pharmacum, Solidago saracenica) (Solidago virga-aurea, L.);
– змииный или ужевой транк (I ) = gadowy a. wężowy trank (Panaces
pharmacum, Solidago saracenica) (Solidago virga-aurea, L.);
– козликов след (I ) = kozłków ślad (Carpesium!, powinno być Capresium)
(Valeriana Phu, L.);
– колос целтицкой (I ) = Spika, kłos celtycki, kwiat Marii Magdaleny (Hirculus,
Hyrculus, Spica celtica, Spica celtica altera, flos Mariae Magdalenae) (Valeriana
celtica, L.);
– кориандер (II ) = koryander (Coriandrum, Corianon) (Coriandrum sativum, L.);
– [к]оштивал (I ) = kosztywał (Symphytum alterum, Symphytum mas, Consolida maior, Inula rustica, Confirma maior, Conferua maior, Solidago) (Symphytum officinale, L.);
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
59
– кренцишек (II ) = kręciszek (Cyminum sylvestre alterum) (Lagoecia cuminoides, L.?);
– кроп огородней (II ) = koper ogrodny (Anethum) (Anethum graveolens, L.);
– куклик (I ) = kuklik (Cariophylata, Sanamunda garyophyllata & aquatica,
Auartia, Herba Benedicta, Getia) (Geum urbanum, L.);
– лавочный кмин (II ) = kmin kramny (Hemodoron, Cuminum, Cyminum
sativum, Basilicum) (Cuminum Cyminum, L.);
– лакотная трава (I ) = lakotne ziele (Ligusticum, Libysticon) (Ligusticum levisticum, L.);
– лебедка козиная (II ) = lebiotka kozia (Tragoriganum) (Teucrium marum, L.);
– лечиверед геркулесов (I ) = leczywrzód Herkulesow (Panax Herculeum vel
Heracleum, Panax heracleoticum) (różne rośliny z rodziny baldaszkowatych);
– маримятка (II ) = marzymiętka (Menta graeca, Laffulata, Costus herba) (Tanacetum Balsamita, L.);
– мирник (II ) = mirnik (Myrrhis, choerophillon foemina vel syluestre, Solipleumon syl[vestris]) (Anthriscus cerefolium et sylvestris, Hoffm.?, Scandix
cerefolium, L.?);
– мирра трава (II ) = myrrha ziele (Myrrhis, choerophillon foemina vel syluestre,
Solipleumon syl[vestris]) (Anthriscus cerefolium et sylvestris, Hoffm.?, Scandix
cerefolium, L.?);
– мистровник (I ) = mistrzownik (Imperatoria) (Imperatoria Ostruthium, L.);
– многосил (I ) = wielosił (Polemonia, Polemonium) (Valeriana officinalis, L.);
– мотилий повой (I ) = motyli powój (Clematis altera seu urens) (?);
– мяр (I ) = miarz (Imperatoria) (Imperatoria Ostruthium, L.);
– мяр черный (I ) = miarz czarny (Sanicula foemina, Astrantia nigra, Ostruthium nigrum, Imperatoria nigra) (Astrantia major, L.);
– нардус (I ) = nardus (Nardus indica, Nardus syrastenica, Nardus gangetica,
Nardostachis, Spica indica) (Valeriana Jatamansi, Jones.; Nardostachys Jatamansi, DC.);
– нардус горный lub скалной (I ) = nardus gorny a. skalny (Nardus Montana,
Niris Gal., Tylacitis, Pyritis Gal.) (Valeriana tuberosa, L.);
– нардус целтицкой (I ) = nardus celtycki (Nardus celtica, N. gallica, N. romana)
(Valeriana saliunca, All.; Valeriana celtica, L.);
– обманчивый диптан (I ) = omylny dyptam (Pseudodictamnus) (Marrubium
pseudo-dictamnus, L.);
– олений опих (I ) = jeleni opich (Libanotis Theophrasti prima & secunda &
tertia) (Rosmarinus officinalis, L.);
– олшевник (I ) = olszownik (Daucus, alnociminum) (Peucedanum palustre, L.?);
– олшенец (I ) = olszeniec (Daucus, alnociminum) (Peucedanum palustre, L.?);
– олшеник (I ) = olszewnik (Daucus, alnociminum) (Peucedanum palustre, L.?);
– оман египетский (I ) = oman egyptcki (Helenium Aegypticum, Nepentes)
(Inula Helenium, L.);
60
Halina Chodurska
– омыльник (I ) = omylnik (Asarina – kamfora kopytnikowa) (Asarum europaeum, L.);
– опих сирийский (I ) = opich syryjski (Sison sinus, Apium syriacum) (Ammi
majus, L.?);
– остриж индийской (I ) = ostryż indyjski (Curcuma, Cyperus indicus, Terra
merita, Crocus indicus) (Curcuma longa, L.);
– панак или многосил хиронов (I ) = panak a. wielosił Chironow (Panax
Chironium) (Cistus helianthemum, L. lub Heracleum panaces, L.);
– пенпава (I ) = pępawa (Tormentilla, Septifolia & Septifolium, Chrysogonum,
Betularia) (Tormentilla erecta, L.);
– плонник ролни или водной (I ) = płonnik rolny a. wodny (Polygonum
femina, Sanguinalis foemina, Polygonotheli) (Polygonum aviculare, L.?, Polygonum vulgare, L.?);
– подагричник (I ) = podagrycznik (Aegopodium podagraria, Pes caprae, Podagraria) (Aegopodium Podagraria, L.);
– подаминек (II ) = podaminek (Ammioselinum, Bubonium Hipocratis, Perpedium, Ammium adulterinum) (Ammi majus, L.);
– полевая морковь (I ) = polna marchew (Daucus creticus foem[Ina], Daucium
Diosc., Daucus secundus, Daucus syl[vestris]: paracelsistus) (Athamantha cretensis, L.);
– полской кмин (II ) = aminek a. polski kmin (Ami & Ammi, Ammum et
Amium) (Ammi majus, L.);
– полын глистной (II ) = piołyn glistny (Santonica & Santonicum, Sementina,
Semen Sanctum) (Artemisia absinthium L., lub Artemisia Vahliana, Kostel.;
piołun glistny, cytwar);
– полын египетской (II ) = piołyn egyptcki (Absinthium Aegypticum, Scriphium
Aegyptium) (?);
– попе яйка (II ) = popie jayka (Myrrhis, choerophillon foemina vel syluestre,
Solipleumon syl[vestris]) (Scandix cerefolium, L.?);
– поставная трава (I ) = postawne ziele (Tordylium secundum, Seseli creticum
Peloponense, Seseli Peloponensiacum verum) (Tordylium officinale, L.);
– прервипуп (I ) = przerwipęp (Tormentilla, Septifolia & Septifolium, Chrysogonum, Betularia) (Tormentilla erecta, L.);
– прискирник (I ) = pryskirnik (Flammula, Flammula Iovis) (Ranunculus
Flammula, L.);
– просяная кисть (I ) = prosiana włoć (Virga aurea feraris foliis, Herba iudaica & herba fortis, Solidago saracenica secunda) (Sideritis hirsuta, L.);
– радостка (II, ) = radostka (Heliochrysum, Helichrysum, Eliochrysum, Elichrysum, Holochrysum, Elicrisium) (Gnaphalium arenarium et Gnaphalium
dioicum, L.);
– размарин ческий (I ) = rozmaryn czeski (Rosmarinum syl[vestre] & boemicum, Ledum alterum folii rosmarini) (Ledum palustre, L.);
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
61
– ребро (I ) = ziebro (Leucas, Leuce, Leucea, Mesoleucon, Argentina Monspeliaca) (Dryas octopetala, L.);
– рожичка Девы Марии (I ) = różyczka Panny Maryey (Sanguisorba, Sorbastrella, Pimpinella italica) (Sanguisorba officinalis, L.);
– руков гишпанская (I ) = rukiew hiszpańska (Reseda, Eruca cantabrica &
hispanica) (?);
– сабачей или котовой ноготь (I ) = kani a. kotczy pazur (Cathanance,
Damnamene, Damnamete, Filicula herba) (Reseda luteola, L.);
– сагапенский кроп (I ) = sagapenski kopr (Sagapenifera ferula, Sagapenum,
Serapium) (Ferula Scowitziana, DC.);
– свиная лужа (I ) = swinie bagno (Rosmarinum syl[vestre] & boemicum, Ledum alterum folii rosmarini) (Ledum palustre, L.);
– свиняк (I ) = świniak (Daucus creticus foem[ina], Daucium Diosc., Daucus
secundus, Daucus syl[vestris]: paracelsistus) (Athamantha cretensis, L.);
– сердечник второй (I ) = serdecznik wtory (Daucus creticus foem[ina],
Daucium Diosc., Daucus secundus, Daucus syl[vestris]: paracelsistus) (Athamantha cretensis, L.);
– серебреник волоской (I ) = srebrnik włoski (Leucas, Leuce, Leucea, Mesoleucon, Argentina Monspeliaca) (Dryas octopetala, L.);
– сирийчик (I ) = syryjczyk (Sison sinus, Apium syriacum) (Ammi majus, L.?);
– смлод первой черной (I ) = pirwszy smłod czarny (Seseli aethiopicum
primum, Seseli peregrinum) (Bupleurum fruticosum ?);
– смлод черной (I ) = smłod wtory czarny (Seseli aethiopicum alterum &
vulgare) (?);
– солнечное обращение (I ) = słoneczny obrót (flos solis, Helianthemum,
Consolida aurea, Pseudo-panax Chironium) (Helianthemum vulgare, Gaertn.;
Cistus Helianthemum, L.);
– спиврод (I ) = śpiwrzód (Nummularia, Hirundinaria, Serpentaria, Centummorbia) (Lysimachia nummularia, L.);
– спика (I ) = spika (Hirculus, Hyrculus, Spica celtica, Spica celtica altera, flos
Mariae Magdalenae) (Valeriana celtica, L.);
– стовередовец (I ) = gęsi polej, śpiwrzód a. stowrzodowiec (Nummularia,
Hirundinaria, Serpentaria, Centummorbia) (Lysimachia nummularia, L.);
– стосил геркулесов (I ) = stosił Herkulesow (Panax Herculeum vel Heracleum,
Panax heracleoticum) (różne rośliny z rodziny baldaszkowatych);
– стосил склепиев (I ) = stosił sklepiow (Panaces asclepium, Panaces Aesculapium) (Echinophora tenuifolia, L.);
– трава и сок киренайской (I ) = ziele i sok cyrenajski (Sylphium, Laser &
Laserpitium) (Ferula Tingitana, L.?);
– трава эвфорбио противная (I ) = ziele euforbio przeciwne (Anteforbium) (?);
– транк (I ) = trank (Virga aurea feraris foliis, Herba iudaica & herba fortis,
Solidago saracenica secunda) (Sideritis hirsuta, L.);
62
Halina Chodurska
– тремдала кретенская (I ) = trzemdała kreteńska, dyptam kreteński pierwszy
(Diptamnum creticum primum) (Origanum Dictamnus, L.);
– хлупячки (II ) = chłupaczki (Cyminum thebaicum, Cyminum agreste,
Erraticum sylvestre, Paruum & Auenarium, Cyminum) (Cuminum Cyminum,
L.?; Lagoecia cuminoides, L.?);
– эвфорбиум (I ) = evphorbium (Euforbium) (Euphorbia officinarum, L.);
– цвет Маримагдалин (I ) = Spika, kłos celtycki, kwiat Marii Magdaleny (Hirculus, Hyrculus, Spica celtica, Spica celtica altera, flos Mariae Magdalenae)
(Valeriana celtica, L.);
– цирония (I ) = cyronia (Panax Chironium) (Cistus helianthemum, L. lub
Heracleum panaces, L.);
– шишкова леванда (II, ) = szyszkowa lawenda (Stoechas, Stichas) (Lavandula
stoechas, L.);
– шпиканарда огородная (I ) = szpikanarda ogrodna (Spicanarda, Pseudonardus, Spica horten[sis] alba, Nardus italica) (Lavandula vera, DC.; Lavandula
Spica var.);
– щирица (I ) = szczyrzyca (Leucas, Leuce, Leucea, Mesoleucon, Argentina
Monspeliaca) (Dryas octopetala, L.).
***
Analiza dawnych nazw roślin, nieodnalezionych we współczesnych opracowaniach farmaceutycznych w przytaczanych przez Szymona Syreniusza odniesieniach, wykazuje, że późniejsi naturaliści stosowali je niekiedy do określania innych
roślin. Consolida maior zamieszczona w Zielniku z początku XVII wieku, obok
terminów Prunella i Brunella (Prunella vulgaris w systematyce Linneusza) (hasło: головенки красноватыя известныя, grupa IV), identyfikowana jest przez
współczesnych specjalistów z Symphytum officinale (L.); grecko-łacińską nazwę
Mesoleucon, przytaczaną obok Leuce (Dryas octopetala, L.) (hasło: щирица, grupa III), utożsamia się na ogół z Lamium maculatum (L.); Hirculus (hasło: колос
цельтицкой, grupa IV) może być kojarzony zarówno z Valeriana saxatilis (L.),
jak i z Pistacia Palaestina (Boiss.). Część określeń łacińskich proponowanych
przez Syreniusza jako odpowiedniki nazw polskich ma ten status tylko w odniesieniu do pewnych roślin. Zea (hasło: розмарин, grupa I) może stanowić zamiennik
określenia Libanotis tylko wówczas, jeśli obie nazwy odnosi się do Cachrys Libanotis (L.). Istnieje możliwość, że umieszczając pierwszy z wymienionych terminów w szeregu synonimów Campsanema, Syreniusz minął się z prawdą. Podobnie
należałoby chyba potraktować określenie Piper apium (hasło: трава татарская,





Z. Radwańska-Paryska, Zielnik brata Cypriana z Czerwonego Klasztoru, Kraków , s. .
J. André, Lexique des termes botaniques en latin, Paris , s. , s. .
J. André, op. cit., s. .
J. André, op. cit., s. .
J. André, op. cit., s. .
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza
63
grupa II). Jest ono wprawdzie równoważne nazwie acorum, ale nie w odniesieniu
do Acorus calamus (L.), jak identyfikuje je polski lekarz – naturalista, a w ślad
za nim – rosyjski tłumacz jego dzieła. Filicula (hasło: любовная, grupa III) może
być łączona z Cathanance jedynie wówczas, gdy obie nazwy przyporządkuje się do
Ornithopus compressus (L.).
Znakomita większość nazw roślin zaproponowanych przez tłumacza, a tym
samym poświadczona dla pewnego etapu rozwoju rosyjskiej terminologii botanicznej, nie przetrwała próby czasu. Część spośród użytych w przekładzie fitonimów stosowano jednak jeszcze w XIX stuleciu. Zasięg terytorialny zachowanych
określeń roślin bywał różny, niektórych używano na stosunkowo niewielkim
obszarze Słowiańszczyzny Wschodniej, inne – przeciwnie – zyskały tam uznanie
i popularność. Wszystkie te fitonimy zasługiwałyby niewątpliwie na szczegółowe
opracowanie. Nader interesujące wydają się przy tym nazwy z grupy II zbliżone
do określeń zaproponowanych przez tłumacza. Ich związek z przekładem Zielnika
Syreniusza nie jest bowiem oczywisty – podobieństwo może być tu jedynie dziełem przypadku.
Jednak współczesnego fitonimistę najbardziej zafrapują z pewnością leksemy
grupy III, które – przy niezmienionej strukturze – odnoszono w XIX wieku do
innych roślin. Możliwość zakwalifikowania omawianych struktur do zbioru zapożyczeń z języka polskiego staje się w związku z tym co najmniej dyskusyjna. Zdarza
się jednak (rozdział I ; hasło: елений хвост), że poszczególne elementy szeregu przytoczonych przez zestawcę zielnika terminów łacińskich i greckich bywają
dzisiaj przyporządkowywane kilku roślinom: Tordylium officinale (L.) (z którym
identyfikuje się obecnie stare określenia: Tordylium, Seseli creticum vulgare), Laserpitium latifolium (L.) (z rośliną tą identyfikuje się obecnie stare określenie Ceruaria alba) oraz Peucedanum officinale (L.) (z którym identyfikuje się dziś stare
określenie Pinastellum). Wiąże się to zapewne z rozwojem systematyki roślin jako
dyscypliny naukowej. Niewykluczone także, że różnice odniesień nazw polskich
i odpowiadających im określeń rosyjskich są wynikiem odmiennej interpretacji i identyfikacji terminów używanych w systematykach przedlinneuszowskich
w Polsce i w Rosji. Wielce złożony proces zmian i przesunięć semantycznych (?)
w tym zakresie wymagałby również głębszych studiów terminologiczno-porównawczych.
Bibliografia
André J., Lexique des termes botaniques en latin, Paris .
Ann.: Н. Анненков, Ботанический словарь, Санкт-Петербург –.
Бахтаров А.А., История книги на Руси, Санкт-Петербург .
 J. André, op. cit., s. .
 J. André, op. cit., s. , .
64
Halina Chodurska
Briuchin W., Zemanek A., Rękopisy rosyjskich przekładów zielnika () Syreniusza w Petersburgu, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” , r. , nr –, s. –.
Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. I: Małopolska, cz. . Wiek XVII–XVIII,
vol. , Kraków .
Флоринский В.М., Русские простонародные лечебники и травники. Собрание медицинских рукописей XVI и XVII столетия, Казань .
Груздев В.Ф., Русские рукописные лечебники, Ленинград .
Kawałko M.J., Historie ziołowe, Lublin .
Kuchowicz Z., Leki i gusła dawnej wsi. Stan zdrowotny polskiej wsi pańszczyźnianej w XVII–
–XVIII wieku, Warszawa .
Majewski E., Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, t. I–II, Warszawa
–.
Muszyński J., Ziołopisarze i botanicy polscy XVI wieku, „Medycyna i Przyroda” październik
, nr , rok II, s. , –.
Radwańska-Paryska Z., Zielnik brata Cypriana z Czerwonego Klasztoru, Kraków .
Rostafiński J., Symbola ad historiam naturalem medii aevi, cz. I–II, Kraków .
Rostański K., Zemanek A., „Habent sua fata libelli” czyli uwagi o egzemplarzach Zielnika
() Syreniusza zachowanych w Polsce, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” ,
r. , nr –, s. –.
Слуховский М.И., Библиотечное дело в России до XVIII века, Москва .
Syreniusz, Zielnik, herbarzem z języka łacińskiego zowią, to jest opisanie własne imion,
kształtu, przyrodzenia, skutków i mocy ziół wszelakich..., Kraków .
Szwejkowska H., Książka drukowana XV–XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław – Warszawa .
Wiórogórski W., Zajączkowski W., Lexicon synonymorum pharmaceuticorum in linguis latina, germanica, gallica, polonica et rossica..., t. I–II, Varsoviae –.
Змеев Л., Русские врачебники, Санкт-Петербург .
Spis treści
I
Z dziejów leksykologii i leksykografii
Людмила Юрьевна Астахина
А было ли слово? .................................................................................................

Leszek Bednarczuk
Пагоня i Віці .......................................................................................................... 
Anna Bolek
Цветообозначения в Записках Андрея Артамоновичa Матвеева .......... 
Анна Будзяк
Карпатські топографічні назви в лексикографічних роботах
Івана Вагилевича ................................................................................................. 
Halina Chodurska
Nazwy roślin w rosyjskim tłumaczeniu Zielnika Szymona Syreniusza ........ 
Adam Fałowski
Polonizmy w Nomenklatorze Eliasza Kopijewskiego z  roku ................ 
Ludwika Jochym-Kuszlikowa
Współczesne nomina feminina w języku rosyjskim ....................................... 
Sławomira Kaleta
Deutsch und Polnisch im Kontakt anhand Krakauer Urkunden
aus dem .–. Jh. ............................................................................................... 
Алевтина Лавриненко
Листая словарь... о ценности Словника староукраїнської мови
для полонистов .................................................................................................... 
184
Spis treści
Włodzimierz Miakiszew
О мерах ƒK%›ью, “e…u  !eч=мA wг%!%д…/мA
в Великом княжестве Литовском конца XVI века ..................................... 
Stanisław Stachowski
Dawne przymiotniki polskie z XVII wieku ...................................................... 
Bożena Zinkiewicz-Tomanek
Znany – nieznany rzeczownik КРЕШ w języku ukraińskim ......................... 
II
Z dziejów kultury
Anna Radzik
Pamiątki Franciszka Salezego Zaleskiego (–)
Z dziejów edukacji młodzieży polskiej w XIX wieku ...................................... 
Joanna Rybarczyk-Dyjewska
Alkohol i alkoholizm we wschodniosłowiańskiej kulturze ludowej ............. 
Klaus Steinke
Georg Büchmann und die polnische Sprache .................................................. 