Maciej Pinkwart O Zośce, Ślimakach, znikających

Maciej Pinkwart O Zośce, Ślimakach, znikających

Maciej Pinkwart
O Zośce, Ślimakach, znikających Elektronach i Witkiewiczach w miarę
kompletnie (z przygotowywanej książki Wariat z Krupówek)
Jeszcze latem 1925 r. kolejny raz pojawia się nad nim widmo klęski finansowej.
Właściciel willi Tatry, Hyc, już w sierpniu wypowiedział Marii Witkiewiczowej umowę na
dzierżawę domu, z uwagi na fakt nie wywiązywania się przez dzierżawczynię z opłat, które
zresztą ciągle rosły. Zdaje się, że już wcześniej między dzierżawcami i właścicielem były
niesnaski, jeśli 1 listopada 1921 r. na łamach „Gazety Zakopiańskiej” ukazało się ogłoszenie o
tym, że S. I. Witkiewicz poszukuje pensjonatu w Zakopanem z całkowitym urządzeniem1.
Ten rodzaj nacisku pomógł, ale nie na długo. W 1925 r. dług Witkiewiczów już spowodował
wypowiedzenie umowy ze skutkiem na koniec sezonu. Jadwiga pożyczyła im wtedy 5000 zł2,
co pozwoliło dotrwać w Tatrach do końca września. W międzyczasie zadatkowano wynajęcie
nowego locum, a nawet dwóch: pensjonatu Elektron przy ul. Kościuszki oraz Zośka przy
Krupówkach. W Elektronie zamieszkał Witkacy, prawdopodobnie przez pierwszy miesiąc
rezydując tam razem z żoną. W obydwu domach prowadzone były pensjonaty.
Zośka to najbardziej znane z miejsc Witkacowskich w Zakopanem z lat 20-tych. Willa
istnieje do dziś i wciąż się z różnych powodów o niej mówi, znajduje się w centrum miasta,
przy samiućkich Krupówkach, a w dodatku Witkacy z matką mieszkali tu najdłużej (jeśli nie
liczyć nie istniejącej już chałupy Jędrzeja Ślimaka, usytuowanej nieco na południe, czyli
„powyżej” Zośki. W dodatku – jest to dom wybudowany w stylu zakopiańskim, choć nie
przez samego Witkiewicza projektowany. Dom jest dobrze znany, co nie znaczy, że nie
narosło wokół niego wiele kontrowersji, zaczynając od samej daty jego budowy.
Zaprojektował go i wybudował – być może pod kierunkiem Stanisława Witkiewicza –
zakopiański gazda Ślimak. Zbigniew Moździerz podaje na ogół rok 1903 jako datę jej
budowy3. Ale w jego przewodniku Szlak stylu zakopiańskiego czytamy, że willa ta
wybudowana została w latach 1900-1901 przez Jędrzeja Ślimaka.4. Rok 1903 podaje także w
swoim opracowaniu historii budynków w stylu zakopiańskim Teresa Biernot.5. Z. Moździerz
(w monografii Domu pod Jedlami) przytacza również informację o istnieniu od 1903 r. domu
pod nazwą Wila Ślimak, czyli Janina, powołując się na informację w „Kalendarzyku
Tatrzańskim” Mieczysława Kowalewskiego za rok 1904. Ale w cytowanym dziele willa ta,
figurująca jako pensjonat Stanisława Ciszewskiego pod nazwą „Janina” opatrzona jest
adresem Krupówki 256, czyli z lokalizacją w okolicach dzisiejszego Pasażu Handlowego
„Fashion Street”, a więc w środkowej części Krupówek. Naturalnie, Moździerz ma rację
powołując się na zapis u Kowalewskiego, ale nie na cytowanej stronie, gdzie jest ewidentny
błąd, tylko dalej, gdzie Janina wymieniona jest w wykazie willi mających własne nazwy i w
spisie domów w stylu zakopiańskim, już pod prawidłowym adresem: Krupówki 81.7
1
Gazeta Zakopiańska nr 12 z 1 listopada 1921 s. 4
Listy I, s. 492, LDŻ I, s. 69.
3
Kalendarium stylu zakopiańskiego, w: T. Jabłońska, Z. Moździerz, „Koliba”, pierwszy dom w stylu
zakopiańskim, Zakopane 1994, s. 113; Z. Moździerz, Dom „Pod Jedlami” Pawlikowskich, Zakopane
2003, s. 68.
4
Z. Moździerz, Przewodnik. Szlak stylu zakopiańskiego, Zakopane 2014, s. 86.
5
T. Biernot, Budynki witkiewiczowskie w Zakopanem. Materiały z badań inwentaryzacyjno-studialnych
obiektów historycznych, Gliwice 2010, str. 107
6
M. Kowalewski, Zakopane i Tatry. Praktyczny przewodnik tatrzański, Kraków 1904, s. 39.
7
Tamże, s. 34 i 57. Z Janiną w ogóle jest kłopot, bo pensjonaty Ciszewskiego o tej nazwie
funkcjonowały i wcześniej w innych miejscach - np. w 1901 przy ul. Chałubińskiego 25 (w willi
Zbyszko) – M, Kowalewski, Zakopane i Tatry. Kalendarzyk Tatrzański, Kraków 1901, s. 56. Patrz też
Listy Gości bawiących w Zakopanem, na łamach „Tygodnika Zakopiańskiego”, dodatku do
2
Tak czy inaczej, datę 1900-1901 z przewodnika Szlakiem Stylu Zakopiańskiego należy
uważać za zbyt wczesną, bowiem w 1902 roku „Przegląd Zakopiański” informuje o wielkim
pożarze w okolicach górnych Krupówek: Około godz. 3-ej w nocy z wtorku na środę [14-15?
X 1902] wybuchł pożar w starym domu Ślimaka przy Krupówkach obok willi „Oleńki”. W
domu tym był sklep ze szkłem p. Kellera, mieszkali właściciele tego sklepu i kupiec p.
Kupferman z rodziną. Mieszkańcy ledwie z życiem uszli, mienie ich spłonęło do szczętu. Straż
zbiegła się, kiedy już cały dom stał w płomieniach, sikawkę przyciągnięto rękami. Willę
„Oleńkę” zburzeniem drewutni i polewaniem wiadrami i drugi dom najbliższy w ten sam
sposób uratowali przygodni ludzie. Pożar się nie rozszerzył, bo po wietrze halnym, który wiał
przed północą, spadł deszcz ulewny, dachy więc były mokre, a podczas ognia nie było wcale
wiatru. Prawdopodobną przyczyną pożaru było wadliwe urządzenie komina!8.
Niewątpliwie chodzi tu o chałupę, w miejscu której potem wybudowano Zośkę,
bowiem „Przegląd” informuje, że spalony dom znajdował się koło willi „Oleńka”. I to się
zgadza – domy te potem funkcjonowały pod wspólnym zarządem, a i dziś sąsiadują ze sobą.
Ciekawe, że tuż przed pożarem zamieszkał w domu Ślimaka brat Stanisława – Jan
Witkiewicz. Zapewne był jednym z pogorzelców, ale żadne dokumenty tego nie potwierdzają
– jedynie bliskość dat.9
Zatem w miejscu wcześniejszego domu Ślimaka, na świeżym pogorzelisku
najprawdopodobniej w 1903 roku stanęła nowa willa w stylu zakopiańskim, wybudowana pod
czujnym okiem Stanisława Witkiewicza, który mieszkał nieopodal. Także u Ślimaka…
Ślimaków w tej okolicy było kilku10, a ponieważ Witkiewicz mieszkał u Jędrzeja,
więc to jego zwykle uważa się za budowniczego domu, na którego froncie znalazła się
oryginalna tablica z napisem Wila Ślimak. Jednak i parcela, i dom należały nie do Jędrzeja11,
tylko do Jana Ślimaka: świadczy o tym plan i wykaz domów Stacji Klimatycznej w
Zakopanem w „Almanachu Tatrzańskim” z 1894 r., a przesądza tę kwestię wpis w Księdze
Zaślubionych zakopiańskiej parafii Najświętszej Rodziny, gdzie pod datą 4 lutego 1908
widnieje informacja o ślubie Józefa Kowalczyka z Odrowąża i Heleny, córki Jana Ślimaka i
Bronisławy Król. Helena urodziła się 14 marca 1890 r. W momencie ślubu nie miała jeszcze
ukończonych 18 lat, czyli w świetle prawa była jeszcze niepełnoletnia, więc w Księdze
widnieje następujący zapis: Że na związek małżeński mojej nieletniej córki Heleny z Józefem
Kowalczykiem zezwalam, na to się przy świadkach już wyżej powołanych podpisuję. Po czym
następuje znak krzyża oraz dopisek ręką księdza Kazimierza Kaszelewskiego: Jan Ślimak,
ojciec.12
A owa nazwa Wila Ślimak, jeśli wówczas w ogóle istniała, to dość szybko została
zasłonięta: na widokówce rozprowadzanej przez firmę Stanisława Ciszewskiego w 1904 r.
widnieje rzucający się w oczy napis Janina13. Pod tą nazwą pensjonat funkcjonował co
krakowskiego „Głosu Narodu” w 1904 r. Nigdzie natomiast nie figuruje oficjalna nazwa pensjonatu
jako Wila Ślimak.
8
Ratunku!, „Przegląd Zakopiański”, nr 43 z 23 października 1902, s. 414 (4).
9
Lista Gości z Zakopanem od d. 5-go do 12-go października, „Przegląd Zakopiański” nr 42, z dnia 16
października 1902, s. 409: Witkiewicz Jan, Warszawa, Krup. (Ślimak). Tych Witkiewiczów i tych
Ślimaków często się myli, trafiają się w literaturze informacje, że Maria Witkiewiczowa prowadząc w
Zośce pensjonat wróciła tam, gdzie już dawniej Witkiewiczowie mieszkali, myląc przy okazji willę
Ślimaka ze Ślimakówką (np. Listy I, s. 196).
10
„Almanach Tatrzański” z 1894 r. wymienia w tej części Krupówek, jako właścicieli domów Jana,
Jędrzeja i Józefa Ślimaków. Z tej strony ulicy grunty miał Jan.
11
Taką mylną informację podaje m.in. J. Degler w LDŻ 1, str.. 346, przyp. 4.
12
Liber Copulatorum Parafii Najświętszej Rodziny, luty 1908, poz. 8. Ślubu udzielał ks. Karol Paluch,
proboszcz z Odrowąża, akt sporządził ks. Kazimierz Kaszelewski, proboszcz zakopiański. Helena
Kowalczykowa zmarła 14 lutego 1954. Jej mąż, Józef Kowalczyk był znacznie starszy: urodził się 29
sierpnia 1877 w Nowym Targu, zmarł 8 kwietnia 1940 w Krakowie.
13
Z. Moździerz, Architektura…, s. 196.
najmniej do sierpnia 1914 r.14, początkowo pod zarządem Janiny Ciszewskiej i jej męża
Stanisława, od 1914 kierowany przez Zofię Chrzanowską. Po I wojnie domem zarządzała
Helena Kowalczykowa, córka Jana Ślimaka, która na cześć swojej córki nadała willi nazwę
Zośka15.
Maria Witkiewiczowa prawdopodobnie 1 października 1925 r. wydzierżawiła od
Kowalczykowej Zośkę16 i otworzyła w niej własny pensjonat, wprowadzając się tam sama.
Będzie tu mieszkać do połowy września 1930 r.17 Stanisław Ignacy Witkiewicz zamieszkał w
drugiej z wynajmowanych willi z pensjonatem pod zarządem matki – Elektronie,
wprowadzając się tam prawdopodobnie z końcem września 1925. Pierwszy meldunek gości w
pensjonacie przy ul. Kościuszki pojawia się w Liście Gości zakopiańskich za okres 16-27 X
192518. Ostatni – w Liście z okresu 2-14 IX 192619, po czym pensjonat w Elektronie został
zlikwidowany.
Z Elektronem jest problem: wiemy o nim tyle, co nic. W Listach Gości w „Głosie
Zakopiańskim” tylko przy pierwszym pojawieniu się podana jest informacja, że pensjonat
znajduje się przy ul. Kościuszki – ale bez numeru. Sam Witkiewicz umieszcza tę nazwę po
raz pierwszy (Willa Elektron, ul. Kościuszki) w adresie zwrotnym listu do Kazimiery
Żuławskiej z 14 października 1925, niestety znów bez numeru przy ulicy20, podobnie jest w
liście do Romana Jasińskiego z 6 stycznia 192621 oraz Józefa Jedlicza z 4 stycznia 192622.
Przed 15 X 1925 taka nazwa nie występuje - pojawia się „znikąd” dopiero jako
pensjonat, gdzie mieszka Witkacy i po zamknięciu interesu (ostatni meldunek 2-14 IX 1926) znika bez śladu, jak… elektron po anihilacji.
Zbigniew Moździerz w rozmowie ze mną przypuszcza, że tę nazwę nadał sam
Witkacy i tylko na czas swego tam mieszkania - z czym się zgadzam. Ale jakiemu domowi ją
nadał? Przeanalizowałem Listy Gości sprzed pojawienia się Elektronu - i nic nie znika nagle
przy tej ulicy po pojawieniu się nowej nazwy, nic też nie powraca po jej zniknięciu. Zatem
prawdopodobnie Elektron to nazwa nadana willi, która nie występowała wówczas z osobną
nazwą.
Ulica Kościuszki ma ok. 900 metrów. Znaczną jej część zajmuje obszar Równi
Krupowej, i wtedy, i teraz niezabudowany. Wschodnia część należała częściowo do
zabudowy hotelu Stamary, częściowo do rezydencji Marilor. Wille, wtedy istniejące przy tej
ulicy to Turnia, Wzlot (dziś nie istnieje, był koło lokalu Trzaski), Granit, Pocztówka, Dom
Ochotnickich. Wszystkie występują na Listach Gości równocześnie z Elektronem. Podejrzane
są jeszcze: miejsce, gdzie na gruntach Juliana Rajtara powstały w 1929 r. murowane domy,
m.in. Hotel Europejski (potem była tam zakopiańska milicja), grupka domów naprzeciw
dzisiejszego Urzędu Miejskiego (zabudowania rodziny Cukrów) i... tzw. Kossakówka domeczek, gdzie w 1914 r. mieszkał Wojciech Kossak - jak wiemy, wuj Jadwigi
Witkiewiczowej. Czy to nie byłoby to? Ale ani słowa na ten temat nie znalazłem w
korespondencji.
Sam Witkacy nie dotrwał w Elektronie nawet do końca sezonu: już w połowie lipca
1926 r. przeniósł się do Zośki23, gdzie początkowo czuł się znakomicie i chwalił zarówno
położenie, jak i warunki. 18 lipca 1926 pisze do żony, że interes pensjonatowy rozwija się
14
Patrz ogłoszenie w tygodniku „Zakopane” nr 17 z 7 sierpnia 1914 r.
Patrz spis pensjonatów zakopiańskich w: „Głos Zakopiański” nr 13 z 8 listopada 1923.
16
LDŻ I, s. 289 (przypis 3).
17
LDŻ II, s. 483 (przypis 10).
18
„Głos Zakopiański” nr 43 z 31 października 1925, s. 4.
19
„Głos Zakopiański” nr 25 z 18 września 1926, s. 3-4
20
Listy I, s. 633
21
Listy I, s. 735.
22
Listy I, s. 1083.
23
LDŻ I, s. 97
15
nieźle – w obu pensjonatach mieszka po 17 osób, a „Zośka” jest cudowny dom. Zaciszny
pokój mimo huku wielkomiejskiego Krupówek.24. To właśnie tam miała swoją pierwsza
siedzibę Firma Portretowa „S. I. Witkiewicz” – choć jej właściciel i jedyny pracownik
narzekał na nieodpowiednie warunki do pracy w swoim pokoiku na piętrze Zośki25.
Rok później Zośka mu już kompletnie nie odpowiada – przede wszystkim przeszkadza
mu hałas uliczny, który nie pozwala na skupienie, niezbędne do pracy literackiej:
… warunki do pracy straszne – od 6tej z rana spać nie mogę. Auto za autem huczy i
ryczy; od 8-1 szczeka doberman na łańcuchu bez przerwy, a od ½ 12 muzyka z parku – coś
najb[ardziej] ponurego na świecie (…). Chcę się wynieść z domu na Olczę, bo wątpię, czy
uda mi się tu coś napisać. Jestem na 70-którejś stronicy. Okropne położenie tego domu. Ale
aut chyba z 10 razy więcej niż w przeszłym roku.26
Ostatecznie jednak pozostał w Zośce, głównie z powodów finansowych i wyprowadził
się stamtąd z matką dopiero we wrześniu 1930, przenosząc się do wynajmowanych od
doktora Teodora Biruli-Białynickiego pomieszczeń w pobliskiej willi Olma (dziś:
Zamoyskiego 7). A pensjonat w Zośce na początku lat 30. funkcjonował nadal, w 1938 r. miał
tam siedzibę zakopiański oddział Stowarzyszenia Polsko-Francuskiego27, po wojnie willa
należała do osób prywatnych, ale podlegała tzw. kwaterunkowi, czyli część pomieszczeń
zajmowali lokatorzy, zaś w pomieszczeniach na parterze funkcjonowała przychodnia zdrowia.
Do 1956 r. właścicielką była Zofia Drągowska, potem rodzina Krasuckich. Od 1987 r. dom
został wpisany do rejestru zabytków, a na parterze funkcjonowały rozmaite restauracje,
sklepy i punkty usługowe. Na frontowej elewacji w trakcie remontu konserwatorskiego
(1992-1994) odsłonięto pierwotną nazwę Wila Ślimak, pochodzącą prawdopodobnie z 1903
r.28
24
LDŻ I, s. 99.
LDŻ I, s. 103 – plan willi i pokoju Witkacego, s. 105: Pokój do rysowania fatalny.
26
LDŻ I, s. 178, list z 12 sierpnia 1927. Witkacy rozpoczął wtedy pracę nad powieścią Nienasycenie.
27
„Zakopane” nr 3 z 1 lipca 1938, s. 7
28
Z. Moździerz, Szlakiem stylu zakopiańskiego, s. 87-88.
25