Psychologia zdrowia i promocja zdrowia psychicznego

Violetta PELC
Pielęgniarstwo II rok,
studia dzienne
PSYCHOLOGIA ZDROWIA I PROMOCJA ZDROWIA
PSYCHICZNEGO
Zdrowie można zdefiniować jako nieobecność choroby, dobre
samopoczucie oraz satysfakcjonujące twórcze życie. W ujęciu
psychologicznym zdrowie oznacza jednostkę dojrzałą, autonomiczną i twórczą.
Zdrowa jednostka jest odpowiedzialną za siebie i swoje życie. Ma świadomość
sensu życia, potrafi tworzyć wartości i jest zdolna do dokonywania
samodzielnych wyborów. Człowiek w pełni zdrowia zaspokaja swoje potrzeby
w sposób społecznie akceptowany i jest wrażliwy na potrzeby innych. Człowiek
zdrowy potrafi sobie radzić w różnych sytuacjach, respektuje zasady
ekorozwoju w swoim życiu i życiu społeczności. Zdrowie to również poddajaca
się zmianom zdolność człowieka do osiągnięcia pełni własnych fizycznych,
psychicznych i społecznych możliwości, jak również zdolność do reagowania
na wyzwania środowiska, w którym żyje.
Społeczno-ekologiczny model zdrowia przesuwa akcent z profesjonalnej
na indywidualną odpowiedzialność za zdrowie. W tym ujęciu samoopieka jest
podstawową formą opieki zdrowotnej, a wszystkie instytucjonalne
i profesjonalne formy opieki zdrowotnej pełnią rolę wspierającą. Zdrowie jest
stanem dynamicznym cechującym się wysokim poziomem dobrostanu (stały
rozwój, wykorzystanie potencjału jednostki, jej potrzeby, zdolności lub ich
brak). Podstawowymi warunkami dobrostanu są jasne reguły życia
społecznego, poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. Zdrowiu sprzyja jakość
życia, autonomia osiągnięta przez rozwój oraz potencjał, jakim człowiek
dysponuje. Człowiek ma prawo i obowiązek przejąć kontrolę i
odpowiedzialność za własne zdrowie. Związane jest to z rodzajem diety,
używaniem alkoholu, paleniem tytoniu, zażywaniem leków, trybem życia,
okresową kontrolą stanu zdrowia. Ze zdrowiem psychicznym związane są
codzienne relacje rodzinne, zawodowe, społeczne, hierarchia potrzeb i styl ich
zaspokajania, umiejętność rozwiązywania konfliktów, zachowania asertywne,
itp. Czynniki warunkujące zdrowie: biologia, środowisko, styl życia,
lecznictwo. Czynniki determinujące zdrowie człowieka: czynniki genetyczne 515%, środowisko fizyczne 5-10%, środowisko społeczne 20-25%, styl życia
50%, medycyna naprawcza 10-20%. Znaczący wpływ na zdrowie, zwłaszcza
zdrowie psychiczne, ma styl pracy, wypoczynku, spędzania wolnego czasu.
Według Karty Ottawskiej dobre samopoczucie fizyczne, psychiczne
i społeczne człowiek lub grupa ludzi może osiągnąć jeżeli jest zdolna do:
- określenia i realizacji własnych aspiracji,
- zaspokojenia własnych potrzeb,
- zmiany lub radzenia sobie ze środowiskiem.
Człowiek będzie mógł dokonywać wyborów dotyczących zdrowia, jeżeli
umożliwi mu się wpływ na tworzenie środowiska wspierającego zdrowie,
dostęp do informacji dotyczących zdrowia, możliwość dokonywania zdrowych
wyborów oraz zapewni pomoc w kształtowaniu umiejętności zdrowego stylu
życia. Proces, który umożliwia ludziom identyfikację problemów zdrowotnych
i zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem i jego przyczynami określa się
mianem promocji zdrowia. Działalność edukacyjna pielęgniarki w promowaniu
zdrowia psychicznego powinna zawierać:
• diagnozę indywidualną i środowiskową oraz plan działania,
• właściwy dobór informacji, uwzględniający realia,
• dobór metod i technik przekazu informacji zdrowotnych,
uwzględniający argumenty racjonalne i emocjonalne oraz poziom
umysłowy edukowanych,
• odnoszenie przekazywanych treści do przyjętych standardów
zdrowotnych,
• zrozumiałe, dostosowane do poziomu informacje oraz monitorowanie
skuteczności tych przekazów,
• szczególną uwagę i wysiłek pielęgniarki, który należy poświęcić na
wyzwalanie aktywności, pomnażanie doświadczeń i wzbogacanie
świadomości edukowanych,
• bezwzględne respektowanie zasad etycznych i prawa jednostki do
samostanowienia, również w sprawach zdrowia.
W Karcie Ottawskiej promocja zdrowia obejmuje 4 elementy zdrowia
społecznego:
1. tworzenie prozdrowotnej polityki państwa,
2. organizacja środowisk sprzyjających zdrowiu,
3. działania społeczeństwa na rzecz zdrowia,
4. reorientację służby zdrowia.
Z.Sadowski sformułował warunki konieczne dla realizacji celów
promocji zdrowia w Polsce. Są to:
1. Nadanie promocji zdrowia wysokiej rangi w polityce i strategii państwa.
2. Zapewnienie współpracy międzyresortowej.
3. Opracowanie aktów legislacyjnych, które stwarza warunki dla realizacji
programu promocji zdrowia.
4. Opracowanie i monitorowanie realizacji Narodowego Programu Promocji
Zdrowia.
5. Ewidencja środków zajmujących się promocją zdrowia.
6. Budowa sieci promocji zdrowia.
7. Reorientacja służby zdrowia na działania promocyjne.
8.
9.
10.
11.
Szkolenie zawodowych kadr liderów promocji zdrowia.
Opracowanie programów promocji zdrowia w terenie.
Tworzenie środowisk wspierających zdrowie.
Opracowywanie materiałów i metod edukacyjnych wraz z oceną ich
skuteczności.
12. Prowadzenie i wspieranie edukacji prozdrowotnej dzieci, młodzieży
i dorosłych.
13. Przeprowadzanie badań epidemiologicznych monitorujących stan
zdrowotności i osiągnięte rezultaty promocji zdrowia.
Psychoprofilaktyka – określana jest tutaj jako propagowanie higieny
psychicznej lub jako prewencja. Prewencja pierwotna (właściwa) obejmuje
działania zmierzające do zmniejszenia ryzyka wystąpienia zaburzeń
psychicznych. Do grup ryzyka według S.Ledera, zalicza się:
- nowonarodzone dzieci, wobec których rodzice mają negatywną postawę,
- dzieci z rodzin rozbitych,
- dzieci z rodzin społecznie i ekonomicznie dyskryminowanych,
- dzieci przebywające w warunkach długotrwałego konfliktu rodzinnego,
- studenci,
- wdowcy,
- bezrobotni oraz inne osoby narażone na utratę statusu społecznego,
- grupy zawodowe pracujące w warunkach obciążenia psychofizycznego,
- jednostki z subklinicznym zespołem nerwicowym,
- jednostki po usiłowaniu popełnienia samobójstwa.
Tworzenie grup wsparcia społecznego jest bardzo ważnym elementem
psychoprofilaktyki. Obserwuje się łączenie w grupy samopomocy i wsparcia
osób chorych przewlekle i uzależnionych oraz ich rodzin. Prewencja pierwotna
to reorganizacja lub organizowanie otoczenia społecznego jednostki lub grupy,
w ten sposób, aby zapewnić osiągnięcie i zachowanie zdrowia psychicznego.
Cele te osiąga się przez edukację zdrowotną, która upowszechnia wiedzę o
zdrowiu psychicznym i zdrowych warunkach życia społecznego. Zagadnienia
promocji zdrowia i psychoprofilaktyki zaburzeń psychicznych powinny być
szeroko uwzględnione w programie kształcenia nauczycieli, wychowawców,
pracowników służby zdrowia, osób związanych z zarządzaniem, działalnością
społeczną. Instytucje użyteczności publicznej (domy dziecka, domy opieki,
zakłady wychowawcze i resocjalizacyjne), zakłady opieki zdrowotnej (szpitale,
sanatoria, przychodnie), instytucje wojskowe, policyjne i penitencjarne
powinny w swoich zadaniach statutowych uwzględnić wymogi w zakresie
ochrony zdrowia psychicznego.
Formy pomocy: poradnie wychowawcze, psychologiczne, rodzinne,
małżeńskie, zawodowe, poradnictwo dla dzieci i młodzieży, dla osób będących
w sytuacjach kryzysowych.
Prewencja II stopnia – stosuje się w przypadku wykrycia wczesnych zaburzeń
psychicznych. Celem jest powstrzymanie zaburzenia oraz skrócenie czasu
trwania. Stosuje się różne formy psychoterapii i farmakoterapię.
Prewencja III stopnia dotyczy zapobieganiu skutkom przebytej choroby
i hospitalizacji oraz nawrotom.
Konsekwentne wdrażanie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego może
przyczynić się do poprawy stanu zdrowia populacji oraz poprawy poziomu
świadczeń psychiatrycznej i odwykowej opieki zdrowotnej.
Nie ma takiego okresu w życiu człowieka, aby był wolny od zagrożeń dla
swego zdrowia psychicznego, np.
− Stan psychiczny kobiety w ciąży może być dla dziecka szansą na prawidłowy
rozwój lub zagrożeniem dla jego zdrowia psychicznego.
− Nieodpowiednie oddziaływania wychowawcze są błędami (grożą
zachwianiem równowagi psychicznej dziecka i nieprawidłowym
ukształtowaniem jego psychiki).
− Okres szkolny: atmosfera rywalizacji, sposób oceniania, rygor, kary,
nieprawidłowa postawa nauczyciela może powodować zagrożenie dla
równowagi psychicznej u dzieci wrażliwych, nieśmiałych. Wymownym
przykładem są tu fobie szkolne, lęki nocne, jąkanie się, moczenie nocne
dziecka. Dodatkowym obciążeniem może być postawa rodziców, którzy
wymagają od dziecka osiągnięć przerastających jego możliwości.
− Okres dojrzewania: dzieci mogą mieć trudności z ukształtowaniem wzorców
zachowań związanych z płcią, normami społecznymi, wyborem dalszego
kierunku nauki. Aktywne uczestnictwo w grupie rówieśników może być
przyczyną zagrożeń związanych z uzależnieniami (alkohol, narkotyki, tytoń);
− Ludzie dorośli: kłótnie w rodzinie, niepowodzenia w pracy, nauce, nałogi,
rozwody, utrata pracy lub zasobów materialnych, śmierć najbliższych może
spowodować kryzys psychologiczny. W przypadku braku pomocy może dojść
do depresji, stanów lękowych, myśli i tendencji samobójczych.
− Ludzie w wieku podeszłym: ich zdrowie psychiczne bywa szczególnie
narażone. Ludzie starsi stają często przed problemem samotności,
bezużyteczniści lub odrzucenia. Mogą pojawiać się stany depresyjne i
związane z nimi myśli i tendencje samobójcze.
Pielęgniarka psychiatryczna powinna korzystać z pomocy społeczności
lokalnych (samorządy, stowarzyszenia na rzecz pomocy przewlekle chorym,
niepełnosprawnym, uzależnionym itp.), powinna propagować formę pomocy
taką jak telefon zaufania, osoby starsze zachęcać do kontaktów towarzyskich
(adresy klubów), ludziom starszym, samotnym i niezaradnym proponować
umieszczenie ich w domach opieki.
W programie WHO „Zdrowie dla wszystkich” w 2000r. jednym z
założonych celów jest zmniejszenie liczby przypadków zaburzeń psychicznych
i samobójstw. Cel ten zdaniem WHO może zostać osiągnięty przez:
- poprawę czynników społecznych tj. bezrobocie i społeczna izolacja, które
niosą ze sobą napięcie jednostki,
- lepszy dostęp do środków zaradczych, które wspierają ludzi i pomagają im
walczyć ze stresującymi zdarzeniami i warunkami,
- łatwiejszy dostęp do środków zaradczych, które wspierają opiekunów
(oficjalnych i nieoficjalnych) oraz osoby z zaburzeniami umysłowymi,
zwłaszcza z demencją,
- rozwój wszechstronnych usług zdrowotnych dla umysłowo chorych,
zwłaszcza podstawowej opieki zdrowotnej,
- szczególne starania o zapobieganie szkodliwym nałogom, tj. nadużywanie
substancji psychoaktywnych,
- skuteczne programy zapobiegające samobójstwom.
Cele zdrowotne, założone w programie „Zdrowie dla wszystkich” 2000 r.
powinny być brane pod uwagę w polityce zdrowotnej państw, chociażby z tego
względu, że według danych statystycznych WHO na całym świecie 400 mln
ludzi doświadcza choroby psychicznej i upośledzenia umysłowego. W tej
liczbie na schizofrenię i inne psychozy cierpi ok. 55 mln, zaburzenia
emocjonalne dotyczą 120 mln.ludzi, demencja starcza 30 mln., epilepsja 8 mln.
w krajach rozwiniętych i 35 mln. w pozostałych.
Liczbę opóźnionych w rozwoju umysłowym ocenia się na 90-130 mln.
W Europie problemy ze zdrowiem psychicznym oraz problemy neurologiczne
ma ok.45 mln. ludności. Ludzie uzależnieni od alkoholu i narkotyków
powiększają tę liczbę do 200 mln. Na całym świecie 15-30% pierwszej pomocy
medycznej udziela się przede wszystkim osobom z zaburzeniami psychicznymi.
W Polsce w placówkach psychiatrycznych jest leczonych ok. 600 tys. osób
rocznie (bez uzależnień od alkoholu i narkotyków), a łącznie z osobami
przebywającymi w domach opieki liczba ta zwiększa się do 900 tys. Obecnie
w Polsce istnieje ok.600 poradni zdrowia psychicznego, ok.30 dużych szpitali
psychiatrycznych dysponujących dużą bazą – ok.40 tys. łóżek. Nowoczesną
formą lecznictwa są formy pośrednie – oddziały dzienne ok.110 w skali kraju
i ok.300 poradni odwykowych.
Podsumowanie
Na podstawie rezolucji, deklaracji i programów WHO na temat zdrowia,
można sformułować następującą definicję: zdrowie jest
a) potencjałem zasobów jednostkowych i społecznych;
b) zadaniem, które należy realizować;
c) normą społeczną, której należy się podporządkować;
d) procesem, który należy rozumieć i ukierunkować na pożądane wartości;
e) prawem człowieka, które można egzekwować.
Profilaktyka zdrowia psychicznego:
a) -wczesne wykrywanie i leczenie zaburzeń chorób psychicznych,
b) szeroko pojęta profilaktyka przeciwalkoholowa (poradnie odwykowe, kluby
AA, ruchy AA działające przy urzędach miasta i gminy, komisje do spraw
alkoholizmu),
c) warunki ekonomiczne w kraju (powodują: dolegliwości nerwicowe,
depresje, zaburzenia reaktywne)
d) poważne psychozy tj. schizofrenia, paranoja, manie dotychczas nie mają
żadnego programu profilaktycznego z uwagi na nieznaną etiologię
pochodzenia tych chorób,
e) przeciwdziałanie bardzo popularnemu otępieniu miażdżycowemu (walka z
cholesterolem, nadwagą, nikoty-ną, stresami),
f) w wypadku narkomanii i innych uzależnień współpraca pionu
psychiatrycznego z policją, pedagogami, księżmi, wychowawcami w szkole.
Bibliografia:
1. Pielęgniarstwo psychiatryczne i neurologiczne – Cecylia Ugniewska ,
PZWL W-wa, 1996
2. Wprowadzenie do psychologii klinicznej -- Helena Sęk, Wyd.nauk.
„Scholar” W-wa 2003
3. Wywiad z ordynatorem Dziennego Oddziału Psychiatrycznego- dr
Kamilem Rucińskim