Pobierz PDF - Wydawnictwo BOSZ

Transkrypt

Mazowsze
przewodnik
Mazowsze
przewodnik
Kazimierz Kunicki
Tomasz Ławecki
Liliana Olchowiak‑Adamowska
Mazowsze
przewodnik
Kazimierz Kunicki
Tomasz Ławecki
Tekst
Kazimierz Kunicki
s. 123–179, 227–256, 345–356, 370–372
Tomasz Ławecki
s. 19–122, 301–324, 361–369
s. 9–18, 180–226, 257–300, 325–344
Zdjęcia
Agnieszka i Włodek Bilińscy
s. 8, 9, 24, 29, 45, 46, 77, 78, 109, 128, 129, 132, 140–144, 150–154, 157–
159d, 163, 164, 169–173, 177, 178, 188–197, 200–202, 211d, 214, 219g,
220, 224, 235, 237, 242, 245, 279g, 280, 291g, 293, 303, 304, 307–310, 316,
323, 324, 346, 350, 353, 355
Waldemar Panów
s. 3l, 12–15, 19–21, 26, 28, 34–44, 47–50, 54, 55, 58, 61, 63d, 64, 67,
70g–76, 79, 80d–83, 85–87, 89–92d, 93–96, 99–108, 111g–123, 127, 130,
135, 145, 161, 162, 165, 176, 180–186, 204–209, 215, 219d, 221, 223,
225g–228, 249–255, 262, 265, 286, 287, 312, 320, 321, 326, 328, 331, 332,
335, 336, 343, 344, 351, 360, 361
Zbigniew Panów
s. 3p, 7, 10, 11, 16, 17, 22, 25, 30, 31, 51–53, 56, 59, 60, 63g, 65, 66,
68–70d, 80g, 84, 88, 92g, 97, 98, 124, 134, 136–139, 146, 149, 156, 166,
198, 199, 211g, 216, 225d, 230d, 240, 241, 257, 261, 264, 267, 268, 272,
275, 281g, 283, 284, 288, 289, 291d, 295–301, 317, 319, 325, 329, 333, 334,
337–341, 345, 347–349, 352, 356–359
Maciej Rawluk
s. 23, 27, 111d, 147, 159g, 167, 168, 174, 179, 187, 213, 230g–233, 236,
239, 243, 244, 247, 248, 258, 259, 271, 273, 274, 276–279d, 281d, 282, 292,
306, 311, 314
Mapy i plany
Barbara i Władysław Bączek
„Meridian”
Redakcja
Anna Chudzik
Korekta
Bogusława Jędrasik
Printed in Poland
© Copyright by BOSZ,
Olszanica 2010
Wydanie I
ISBN 978-83-7576-099-6
Koncepcja graficzna serii
Tadeusz Nuckowski
Opracowanie graficzne i DTP
Jakub Kinel, BOSZ
Przygotowanie zdjęć do druku
Studio Kolor
Druk i oprawa
Zakład Graficzny „Colonel”,
Kraków
Wydawnictwo BOSZ
36-622 Olszanica 311
Biuro: 38-600 Lesko,
ul. Przemysłowa 14
tel. 13 469 90 00
faks 13 469 61 88
www.bosz.com.pl
[email protected]
Spis treści
Od Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
I. Co o Mazowszu warto wiedzieć . . . . . . . . . . . . . . . . 9
II. To znajdziesz tylko na Mazowszu . . . . . . . . . . . . . . . 19
Teatr Stanisławowski w Łazienkach . . . . . . . . . . . . . . . 20
Puszcza na granicy Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Szlakiem cudu nad Wisłą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Reduta Napoleona w Modlinie . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Skarby tysiącletniego Pułtuska . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Szarża konna nad Narwią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
W dawnej stolicy Mazowsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Królestwo secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Legendarne Drzwi Płockie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Niedziele w skansenie sierpeckim . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Ekstaza El Greca w Siedlcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Lustro Twardowskiego w Węgrowie . . . . . . . . . . . . . . . 27
Perła Piastów i Jagiellonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Centrum Rzeźby w Orońsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Raz na ludowo w… Szydłowcu . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
III.Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Miasto pogranicza kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Stare Miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Nowe Miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Trakt Królewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Place i ulice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Osobliwości placu Teatralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Najpiękniejsze parki i ogrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Atrakcje prawobrzeżnej Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . 109
IV. Miasta, miasteczka, wsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Dokoła Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
W dawnej Puszczy Kurpiowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 154
W stronę Podlasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Na ziemi radomskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Na ziemi płockiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Północnym szlakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
V. Sanktuaria Mazowsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Czerwińsk nad Wisłą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Dąbrówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Goźlin-Mariańskie Porzecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Górki koło Garwolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Lewiczyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Miedniewice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Mińsk Mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Mokobody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Niepokalanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Otwock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Ożarów Mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Płock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Prostyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Przasnysz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Rokitno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Secymin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
Sierpc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Skrzyńsko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Tekst
Kazimierz Kunicki
s. 123–179, 227–256, 345–356, 370–372
Tomasz Ławecki
s. 19–122, 301–324, 361–369
s. 9–18, 180–226, 257–300, 325–344
Zdjęcia
Agnieszka i Włodek Bilińscy
s. 8, 9, 24, 29, 45, 46, 77, 78, 109, 128, 129, 132, 140–144, 150–154, 157–
159d, 163, 164, 169–173, 177, 178, 188–197, 200–202, 211d, 214, 219g,
220, 224, 235, 237, 242, 245, 279g, 280, 291g, 293, 303, 304, 307–310, 316,
323, 324, 346, 350, 353, 355
Waldemar Panów
s. 3l, 12–15, 19–21, 26, 28, 34–44, 47–50, 54, 55, 58, 61, 63d, 64, 67,
70g–76, 79, 80d–83, 85–87, 89–92d, 93–96, 99–108, 111g–123, 127, 130,
135, 145, 161, 162, 165, 176, 180–186, 204–209, 215, 219d, 221, 223,
225g–228, 249–255, 262, 265, 286, 287, 312, 320, 321, 326, 328, 331, 332,
335, 336, 343, 344, 351, 360, 361
Zbigniew Panów
s. 3p, 7, 10, 11, 16, 17, 22, 25, 30, 31, 51–53, 56, 59, 60, 63g, 65, 66,
68–70d, 80g, 84, 88, 92g, 97, 98, 124, 134, 136–139, 146, 149, 156, 166,
198, 199, 211g, 216, 225d, 230d, 240, 241, 257, 261, 264, 267, 268, 272,
275, 281g, 283, 284, 288, 289, 291d, 295–301, 317, 319, 325, 329, 333, 334,
337–341, 345, 347–349, 352, 356–359
Maciej Rawluk
s. 23, 27, 111d, 147, 159g, 167, 168, 174, 179, 187, 213, 230g–233, 236,
239, 243, 244, 247, 248, 258, 259, 271, 273, 274, 276–279d, 281d, 282, 292,
306, 311, 314
Mapy i plany
Barbara i Władysław Bączek
„Meridian”
Redakcja
Anna Chudzik
Korekta
Bogusława Jędrasik
Printed in Poland
© Copyright by BOSZ,
Olszanica 2010
Wydanie I
ISBN 978-83-7576-099-6
Koncepcja graficzna serii
Tadeusz Nuckowski
Opracowanie graficzne i DTP
Jakub Kinel, BOSZ
Przygotowanie zdjęć do druku
Studio Kolor
Druk i oprawa
Zakład Graficzny „Colonel”,
Kraków
Wydawnictwo BOSZ
36-622 Olszanica 311
Biuro: 38-600 Lesko,
ul. Przemysłowa 14
tel. 13 469 90 00
faks 13 469 61 88
www.bosz.com.pl
[email protected]
Spis treści
Od Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
I. Co o Mazowszu warto wiedzieć . . . . . . . . . . . . . . . . 9
II. To znajdziesz tylko na Mazowszu . . . . . . . . . . . . . . . 19
Teatr Stanisławowski w Łazienkach . . . . . . . . . . . . . . . 20
Puszcza na granicy Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Szlakiem cudu nad Wisłą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Reduta Napoleona w Modlinie . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Skarby tysiącletniego Pułtuska . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Szarża konna nad Narwią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
W dawnej stolicy Mazowsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Królestwo secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Legendarne Drzwi Płockie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Niedziele w skansenie sierpeckim . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Ekstaza El Greca w Siedlcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Lustro Twardowskiego w Węgrowie . . . . . . . . . . . . . . . 27
Perła Piastów i Jagiellonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Centrum Rzeźby w Orońsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Raz na ludowo w… Szydłowcu . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
III.Warszawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Miasto pogranicza kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Stare Miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Nowe Miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Trakt Królewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Place i ulice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Osobliwości placu Teatralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Najpiękniejsze parki i ogrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Atrakcje prawobrzeżnej Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . 109
IV. Miasta, miasteczka, wsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Dokoła Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
W dawnej Puszczy Kurpiowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 154
W stronę Podlasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Na ziemi radomskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Na ziemi płockiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Północnym szlakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
V. Sanktuaria Mazowsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Czerwińsk nad Wisłą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Dąbrówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Goźlin-Mariańskie Porzecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Górki koło Garwolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Lewiczyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Miedniewice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Mińsk Mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Mokobody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Niepokalanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Otwock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Ożarów Mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Płock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Prostyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Przasnysz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Rokitno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Secymin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
Sierpc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Skrzyńsko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Sokołów Podlaski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Stara Błotnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Warszawa‑Kamionek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Warszawa‑Mokotów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Warszawa‑Powsin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Warszawa‑Służew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Warszawa‑Stare Miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Warszawa‑Ursus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Warszawa‑Śródmieście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Warszawa‑Żoliborz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Wielgolas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Wysokie Koło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
VI. Zamki, pałace, dwory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Książęta jak królowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Magnaci jak książęta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Rozpasany barok i powściągliwy klasycyzm . . . . . . . . . . . 268
Dziwactwa eklektyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Szlachetny Dwór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
VII. Miejsca wielkich bitew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Szlak Jagiełły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Powstańczym szlakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Powstanie nie tylko warszawskie . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Wojna u wrót Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Twierdza Modlin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
VIII. Sławni ludzie Mazowsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Reymontowskie Chlewiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Wyprawa do Czarnolasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Pozytywistyczna Gołotczyzna . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
W Górkach… nad łąkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Z pejzaży Chełmońskiego – Kuklówka . . . . . . . . . . . . . . 306
Norwidowskie Laskowo‑Głuchy . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Lipków pana Zagłoby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Kościuszkowskie Maciejowice . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Romantyczna Opinogóra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Przysucha Oskara Kolberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Iwaszkiewiczowskie Stawisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Sulejówek twórcy Legionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Warka Kazimierza Pułaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
W domu odkrywczyni radu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Żeromski w Zamku Królewskim . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Noce i dnie nad… Wisłą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Czarodziej z ulicy Krochmalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Gombrowiczowska Wsola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Zuzela Prymasa Tysiąclecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
IX. Szlak Fryderyka Chopina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Warszawa Chopina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Mazowsze Chopina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
X. Bliżej natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
W sąsiedztwie stolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Dalej od Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
Wspólne z sąsiadami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
XI. Pieszo i konno, rowerem i kajakiem . . . . . . . . . . . . . . 357
XII. Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
Sokołów Podlaski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Stara Błotnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Warszawa‑Kamionek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Warszawa‑Mokotów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Warszawa‑Powsin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Warszawa‑Służew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Warszawa‑Stare Miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Warszawa‑Ursus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Warszawa‑Śródmieście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Warszawa‑Żoliborz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Wielgolas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Wysokie Koło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
VI. Zamki, pałace, dwory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Książęta jak królowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Magnaci jak książęta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Rozpasany barok i powściągliwy klasycyzm . . . . . . . . . . . 268
Dziwactwa eklektyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Szlachetny Dwór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
VII. Miejsca wielkich bitew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Szlak Jagiełły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Powstańczym szlakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Powstanie nie tylko warszawskie . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Wojna u wrót Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Twierdza Modlin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
VIII. Sławni ludzie Mazowsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Reymontowskie Chlewiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Wyprawa do Czarnolasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Pozytywistyczna Gołotczyzna . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
W Górkach… nad łąkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Z pejzaży Chełmońskiego – Kuklówka . . . . . . . . . . . . . . 306
Norwidowskie Laskowo‑Głuchy . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Lipków pana Zagłoby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Kościuszkowskie Maciejowice . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Romantyczna Opinogóra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Przysucha Oskara Kolberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Iwaszkiewiczowskie Stawisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Sulejówek twórcy Legionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Warka Kazimierza Pułaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
W domu odkrywczyni radu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Żeromski w Zamku Królewskim . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Noce i dnie nad… Wisłą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Czarodziej z ulicy Krochmalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Gombrowiczowska Wsola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Zuzela Prymasa Tysiąclecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
IX. Szlak Fryderyka Chopina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Warszawa Chopina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Mazowsze Chopina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
X. Bliżej natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
W sąsiedztwie stolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Dalej od Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
Wspólne z sąsiadami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
XI. Pieszo i konno, rowerem i kajakiem . . . . . . . . . . . . . . 357
XII. Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
Od Autorów
Nie wmawiamy w tym przewodniku, za
Teofilem Lenartowiczem („Oj, śliczna
to ziemia to nasze Mazowsze! / I czysta tam woda, i powietrze zdrowsze! /
I sosny roślejsze i dziewki kraśniejsze,
/ I ludzie mocniejsi i niebo jaśniejsze”),
że nie masz nad Mazowsze. Namawiamy
natomiast, by odkrywać – i mazowiecką prowincję, i jej miasta – na własną
rękę. Bo choć jedno z nas to rodowity
warszawiak, drugie – Mazowszanin,
trzecie – z dalekiego importu, to każdy
z autorów przeżył tu swoje zaskoczenia,
przemierzając region drogami i bezdrożami, zgłębiając mroki historii, szlifując
eleganckie deptaki i wiejskie trakty.
Ma Mazowsze swoich piewców dużo
lepszych od pana Teofila nazywanego
„lirnikiem mazowieckim”, takich, z którymi nijak nam konkurować, jak ks. Jan
Twardowski czy Władysław Broniewski.
Wciąż jednak mało tu odkrywców, a tak
wiele zapomnianych historii, bohaterów, sekretów. I ten krajobraz, najzwyczajniejszy, a jednak niezwykły. Jak pisał
Krzysztof Kamil Baczyński: „Mazowsze.
Piasek, Wisła i las. / Mazowsze moje.
Płasko, daleko – / pod potokami szumiących gwiazd, / pod sosen rzeką”.
Oprócz podania kanonu krajoznawczych informacji zadbaliśmy o pozostawienie Czytelnikowi tropów, którymi
(naszym zdaniem) warto podążyć, wytyczyliśmy mniej znane szlaki, z których
zresztą zawsze można zboczyć. Po to,
byś mógł, Drogi Czytelniku, wybrać
z naszych propozycji to, co Cię osobiście najbardziej zaciekawi. Jeżeli udało
nam się odkryć dla Ciebie jakieś nowe
i frapujące miejsca, nieznane dotąd,
atrakcyjne tropy i spojrzenia, będzie to
dla nas satysfakcja najwyższa.
Takich klimatów Mazowsza, z płaczącymi wierzbami,
należy szukać przede wszystkim na rozlewiskach Wisły
I
Co o Mazowszu
warto wiedzieć
8
Od Autorów
Nie wmawiamy w tym przewodniku, za
Teofilem Lenartowiczem („Oj, śliczna
to ziemia to nasze Mazowsze! / I czysta tam woda, i powietrze zdrowsze! /
I sosny roślejsze i dziewki kraśniejsze,
/ I ludzie mocniejsi i niebo jaśniejsze”),
że nie masz nad Mazowsze. Namawiamy
natomiast, by odkrywać – i mazowiecką prowincję, i jej miasta – na własną
rękę. Bo choć jedno z nas to rodowity
warszawiak, drugie – Mazowszanin,
trzecie – z dalekiego importu, to każdy
z autorów przeżył tu swoje zaskoczenia,
przemierzając region drogami i bezdrożami, zgłębiając mroki historii, szlifując
eleganckie deptaki i wiejskie trakty.
Ma Mazowsze swoich piewców dużo
lepszych od pana Teofila nazywanego
„lirnikiem mazowieckim”, takich, z którymi nijak nam konkurować, jak ks. Jan
Twardowski czy Władysław Broniewski.
Wciąż jednak mało tu odkrywców, a tak
wiele zapomnianych historii, bohaterów, sekretów. I ten krajobraz, najzwyczajniejszy, a jednak niezwykły. Jak pisał
Krzysztof Kamil Baczyński: „Mazowsze.
Piasek, Wisła i las. / Mazowsze moje.
Płasko, daleko – / pod potokami szumiących gwiazd, / pod sosen rzeką”.
Oprócz podania kanonu krajoznawczych informacji zadbaliśmy o pozostawienie Czytelnikowi tropów, którymi
(naszym zdaniem) warto podążyć, wytyczyliśmy mniej znane szlaki, z których
zresztą zawsze można zboczyć. Po to,
byś mógł, Drogi Czytelniku, wybrać
z naszych propozycji to, co Cię osobiście najbardziej zaciekawi. Jeżeli udało
nam się odkryć dla Ciebie jakieś nowe
i frapujące miejsca, nieznane dotąd,
atrakcyjne tropy i spojrzenia, będzie to
dla nas satysfakcja najwyższa.
Takich klimatów Mazowsza, z płaczącymi wierzbami,
należy szukać przede wszystkim na rozlewiskach Wisły
I
Co o Mazowszu
warto wiedzieć
8
W
I
Co o Mazowszu warto wiedzieć
ojewództwo mazowieckie, o którym w tej książce piszemy, największe
z 16 polskich województw, ma w swoich granicach część Podlasia oraz
całą niemal ziemię radomską. Za to do województwa łódzkiego zabrano
krainy tak ściśle związane z dawnym Księstwem Mazowieckim jak ziemia rawska
czy łowicka, a obecna granica z województwem podlaskim odcięła na północy część
rdzennego Mazowsza, w tym ziemie łomżyńską i wiską.
Prowincjonalny urok
Województwo mazowieckie jest najludniejsze w kraju – liczy blisko 5,2 miliona
mieszkańców. Dzieli się na 37 powiatów
ziemskich i pięć grodzkich. Wyższy niż
średnia krajowa współczynnik urbanizacji (64,7) ma dzięki Warszawie. Poza
stolicą wśród 85 miast jest jeszcze kilka
innych sporych grodów, będących prężnymi ośrodkami akademickimi z ciekawym życiem kulturalnym – Płock,
Pułtusk, Radom i Siedlce.
Współczesne województwo mazowieckie to kraina niespójna cywilizacyjnie. Stołeczna metropolia, kreując
swój wizerunek – miasta nowoczesnego
i dynamicznego – usiłowała odciąć się
od otoczenia, bo mazowiecka prowincja ów image raczej wywraca. Spośród
325 gmin 232 to gminy czysto wiejskie.
Bo Mazowsze to mnóstwo małych
czy byłych (jak Czersk) miasteczek
o wielkiej historii, której ślady wciąż
można czytać w murach starych świątyń i zrujnowanych zamków. Wsie są
zróżnicowane kulturowo. Wiele z nich
to zaścianki dawnej szlachty zagrodowej,
choćby w okolicy Ciechanowa, o wyraźnej do dziś odrębności – i w budownictwie, i w obyczaju. Ich mieszkańcy
mieli niegdyś zaszarganą opinię – przesadnie pobożnych, acz ciemnych zabijaków. Szlachta mazowiecka wywodzi się
z dawnych rodów rycerskich, osadzanych gęsto w granicznych warowniach,
narażonych na nieustanne ataki.
Poza najbardziej zindustrializowaną stolicą duże zakłady znajdują
się w Płocku (PKN Orlen), Siedlcach
(Polimex‑Mostostal), Przasnyszu (Fa
bry
k a Rowerów Kross) i Mińsku
Mazowieckim (Przedsiębiorstwo Bu
dowy Dróg i Mostów). Radom i okolice, po upadku Zakładów Obuwniczych
Radoskór i ograniczeniu produkcji
Fabryki Łucznik do broni, cierpią na
największe bezrobocie. Większa część
Mazowsza była jednak zawsze słabo
rozwinięta gospodarczo – co akurat
dla turysty nie jest wadą. Czar sennej
prowincji, oprawiony bogatą przyrodą
i burzliwą historią, to atuty mazowieckiej krainy.
Przydrożne kapliczki to częsty motyw mazowieckiego krajobrazu
Mazowsze w jesiennej szacie
Nie jest łatwo udowodnić, gdzie
kończy się i gdzie zaczyna „prawdziwe” Mazowsze – wszystko zależy od
tego, do jakiego okresu w historii tej
krainy się odwołamy. W X w., gdy
centrum państwa znajdowało się
w Wielkopolsce, Mazowsze było ziemią
leżącą „za Wisłą” – na prawym brzegu
wielkiej rzeki. Stanowiło prawdziwe rubieże: na północy plemiona pogańskie
(Mazowsze cierpiało od jaćwieskich
napadów), od wschodu Ruś. Ekspansja
dzielnych Mazurów (bo Mazur wcale nie był mieszkańcem Mazur, ale
Mazowsza) na wschód, a potem (gdy
państwo zakonne wyludniło pojezierza)
na północ rozszerzyła etniczne granice
regionu.
10
Politycznie z Mazowszem też bywało różnie. W XIII w. książę mazowiecki
Siemowit panował już i nad lewobrzeżnymi (w stosunku do Wisły) ziemiami:
czerską, sochaczewską, rawską. Po
zjednoczeniu państwa pod jednym
berłem mazowieckie książątka, uznając
zwierzchność króla, do końca broniły
resztek niezależności. Jednak wielkie
księstwo Konrada Mazowieckiego
(wewnętrznie podzielone między książęcych potomków) z wolna topniało,
dołączane po kawałku do królestwa.
Dopiero w 1526 r. całe Mazowsze stało
się częścią Polski. Zamki królewskie,
w których zatrzymywali się królowie
polscy po inkorporacji, znajdowały się
w Warszawie, Płocku i Łomży.
11
W
I
ojewództwo mazowieckie, o którym w tej książce piszemy, największe
z 16 polskich województw, ma w swoich granicach część Podlasia oraz
całą niemal ziemię radomską. Za to do województwa łódzkiego zabrano
krainy tak ściśle związane z dawnym Księstwem Mazowieckim jak ziemia rawska
czy łowicka, a obecna granica z województwem podlaskim odcięła na północy część
rdzennego Mazowsza, w tym ziemie łomżyńską i wiską.
Prowincjonalny urok
Województwo mazowieckie jest najludniejsze w kraju – liczy blisko 5,2 miliona
mieszkańców. Dzieli się na 37 powiatów
ziemskich i pięć grodzkich. Wyższy niż
średnia krajowa współczynnik urbanizacji (64,7) ma dzięki Warszawie. Poza
stolicą wśród 85 miast jest jeszcze kilka
innych sporych grodów, będących prężnymi ośrodkami akademickimi z ciekawym życiem kulturalnym – Płock,
Pułtusk, Radom i Siedlce.
Współczesne województwo mazowieckie to kraina niespójna cywilizacyjnie. Stołeczna metropolia, kreując
swój wizerunek – miasta nowoczesnego
i dynamicznego – usiłowała odciąć się
od otoczenia, bo mazowiecka prowincja ów image raczej wywraca. Spośród
325 gmin 232 to gminy czysto wiejskie.
Bo Mazowsze to mnóstwo małych
czy byłych (jak Czersk) miasteczek
o wielkiej historii, której ślady wciąż
można czytać w murach starych świątyń i zrujnowanych zamków. Wsie są
zróżnicowane kulturowo. Wiele z nich
to zaścianki dawnej szlachty zagrodowej,
choćby w okolicy Ciechanowa, o wyraźnej do dziś odrębności – i w budownictwie, i w obyczaju. Ich mieszkańcy
mieli niegdyś zaszarganą opinię – przesadnie pobożnych, acz ciemnych zabijaków. Szlachta mazowiecka wywodzi się
z dawnych rodów rycerskich, osadzanych gęsto w granicznych warowniach,
narażonych na nieustanne ataki.
Poza najbardziej zindustrializowaną stolicą duże zakłady znajdują
się w Płocku (PKN Orlen), Siedlcach
(Polimex‑Mostostal), Przasnyszu (Fa
bry
k a Rowerów Kross) i Mińsku
Mazowieckim (Przedsiębiorstwo Bu
dowy Dróg i Mostów). Radom i okolice, po upadku Zakładów Obuwniczych
Radoskór i ograniczeniu produkcji
Fabryki Łucznik do broni, cierpią na
największe bezrobocie. Większa część
Mazowsza była jednak zawsze słabo
rozwinięta gospodarczo – co akurat
dla turysty nie jest wadą. Czar sennej
prowincji, oprawiony bogatą przyrodą
i burzliwą historią, to atuty mazowieckiej krainy.
Przydrożne kapliczki to częsty motyw mazowieckiego krajobrazu
Mazowsze w jesiennej szacie
Nie jest łatwo udowodnić, gdzie
kończy się i gdzie zaczyna „prawdziwe” Mazowsze – wszystko zależy od
tego, do jakiego okresu w historii tej
krainy się odwołamy. W X w., gdy
centrum państwa znajdowało się
w Wielkopolsce, Mazowsze było ziemią
leżącą „za Wisłą” – na prawym brzegu
wielkiej rzeki. Stanowiło prawdziwe rubieże: na północy plemiona pogańskie
(Mazowsze cierpiało od jaćwieskich
napadów), od wschodu Ruś. Ekspansja
dzielnych Mazurów (bo Mazur wcale nie był mieszkańcem Mazur, ale
Mazowsza) na wschód, a potem (gdy
państwo zakonne wyludniło pojezierza)
na północ rozszerzyła etniczne granice
regionu.
10
Politycznie z Mazowszem też bywało różnie. W XIII w. książę mazowiecki
Siemowit panował już i nad lewobrzeżnymi (w stosunku do Wisły) ziemiami:
czerską, sochaczewską, rawską. Po
zjednoczeniu państwa pod jednym
berłem mazowieckie książątka, uznając
zwierzchność króla, do końca broniły
resztek niezależności. Jednak wielkie
księstwo Konrada Mazowieckiego
(wewnętrznie podzielone między książęcych potomków) z wolna topniało,
dołączane po kawałku do królestwa.
Dopiero w 1526 r. całe Mazowsze stało
się częścią Polski. Zamki królewskie,
w których zatrzymywali się królowie
polscy po inkorporacji, znajdowały się
w Warszawie, Płocku i Łomży.
11
pus szwedzki, a dzień wcześniej rozbili
pod Kozienicami oddział Szwedów.
ӹӹ 1657, 17 czerwca – po trzydniowym oblężeniu, wojska szwedzko
‑siedmiogrodzkie zajęły Warszawę.
20 czerwca opuściły ją, zajmując w drodze na Prusy Płock.
ӹӹ 1772, 5 lipca – po klęsce konfederacji barskiej przedstawiciele Rosji, Prus
i Austrii podpisali w Sankt Petersburgu
akt I rozbioru Polski.
ӹӹ 1791, 3 maja – uchwalenie Konstytucji
3 maja przez Sejm Wielki, obradujący na
Zamku Królewskim w Warszawie.
ӹӹ 1794, 17–18 kwietnia – insurekcja warszawska – zwycięskie powstanie wojska polskiego i ludu Warszawy
przeciw okupacyjnemu garnizonowi
rosyjskiemu.
ӹӹ 1794, 4 listopada – wojska Suworowa
i Ferensa zdobyły szturmem Pragę i dokonały tam rzezi ludności.
ӹӹ 1795 – III rozbiór Polski. Mazowsze
podzieliły między siebie Austria i Prusy,
które zajęły Warszawę. Potem nastąpiły
korekty granic między zaborcami.
ӹӹ 1807 – dzięki Napoleonowi
Bonaparte, na mocy traktatów w Tylży,
powstaje Księstwo Warszawskie pod
protektoratem francuskim.
ӹӹ 1812 – wojna z Rosją. Na terytorium
Księstwa Warszawskiego wkraczają wojska rosyjskie.
ӹӹ 1815 – kongres wiedeński ustala
nowy podział ziem polskich i powstanie
Królestwa Polskiego w unii personalnej
z carami Rosji. Aleksander I otrzymał
uznany przez polski Sejm tytuł króla
Polski.
ӹӹ 1830, w nocy z 29 na 30 listopada – w Warszawie wybucha powstanie
listopadowe.
ӹӹ 1831, 23 września – w płockim ratuszu obraduje ostatnia sesja Sejmu powstańczego Królestwa Polskiego.
ӹӹ 1863 – wybuch powstania
styczniowego.
ӹӹ 1918 – Piłsudski przyjeżdża do
Warszawy. Odzyskanie niepodległości.
ӹӹ 1920, 12–25 sierpnia – obrona
Warszawy.
Płocka przez mieszkańców podczas
18
ataku Rosjan. 10 kwietnia 1921 marszałek Piłsudski odznaczy miasto Krzyżem
Walecznych za bohaterską obronę.
ӹӹ 1939, w nocy z 6 na 7 września
– opuszcza stolicę Naczelny Wódz;
9 września – atak 4. dywizji pancernej
na Warszawę; 28 września – honorowa
kapitulacja miasta.
ӹӹ 1943, 19 kwietnia – wybuch powstania w getcie i systematyczna jego likwidacja; 16 maja Niemcy ogłaszają stłumienie zrywu.
ӹӹ 1944, 1 sierpnia–3 października –
powstanie warszawskie. W dniu wybuchu powstania Heinrich Himmler
wydaje rozkaz zniszczenia miasta i jego
ludności, powołując się na Hitlera.
ӹӹ 1945, 17 stycznia – po kilkudniowych walkach do zrujnowanej
Warszawy wkracza 1. Armia WP oraz
47. i 61. Armia 1. Frontu Białoruskiego.
ӹӹ 1948, 8 listopada – dekret Rady
Państwa, nakazujący Tadeuszowi
Sygietyńskiemu zorganizowanie zespołu ludowego, z tradycyjnym repertuarem ludowym. Zostaje powołany Zespół
Pieśni i Tańca Mazowsze.
ӹӹ 1952 – Warszawa zostaje formalnie
uznana za stolicę Polski na mocy konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
ӹӹ 1955, 14 maja – podpisanie
w Warszawie Układu Warszawskiego.
ӹӹ 1975 – reforma administracyjna kraju. Miastami wojewódzkimi – do 1998
– zostają Płock, Radom, Siedlce.
ӹӹ 1979, 2 czerwca – msza na placu Zwycięstwa w Warszawie podczas
pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do
Polski.
ӹӹ 1989, 6 lutego – początek obrad
Okrągłego Stołu.
ӹӹ 1999 – w wyniku reformy administracyjnej powstaje województwo mazowieckie. Przestaje tym samym istnieć
województwo warszawskie (w całości
wchłonięte) oraz siedem innych, których tereny w większej (woj. ostrołęckiego, radomskiego, ciechanowskiego,
siedleckiego, płockiego) lub mniejszej
(woj. skierniewickiego, bialskopodlaskiego, łomżyńskiego) części znalazły się
w granicach administracyjnych nowego
województwa mazowieckiego.
II
To znajdziesz
tylko na
Mazowszu
pus szwedzki, a dzień wcześniej rozbili
pod Kozienicami oddział Szwedów.
ӹӹ 1657, 17 czerwca – po trzydniowym oblężeniu, wojska szwedzko
‑siedmiogrodzkie zajęły Warszawę.
20 czerwca opuściły ją, zajmując w drodze na Prusy Płock.
ӹӹ 1772, 5 lipca – po klęsce konfederacji barskiej przedstawiciele Rosji, Prus
i Austrii podpisali w Sankt Petersburgu
akt I rozbioru Polski.
ӹӹ 1791, 3 maja – uchwalenie Konstytucji
3 maja przez Sejm Wielki, obradujący na
Zamku Królewskim w Warszawie.
ӹӹ 1794, 17–18 kwietnia – insurekcja warszawska – zwycięskie powstanie wojska polskiego i ludu Warszawy
przeciw okupacyjnemu garnizonowi
rosyjskiemu.
ӹӹ 1794, 4 listopada – wojska Suworowa
i Ferensa zdobyły szturmem Pragę i dokonały tam rzezi ludności.
ӹӹ 1795 – III rozbiór Polski. Mazowsze
podzieliły między siebie Austria i Prusy,
które zajęły Warszawę. Potem nastąpiły
korekty granic między zaborcami.
ӹӹ 1807 – dzięki Napoleonowi
Bonaparte, na mocy traktatów w Tylży,
powstaje Księstwo Warszawskie pod
protektoratem francuskim.
ӹӹ 1812 – wojna z Rosją. Na terytorium
Księstwa Warszawskiego wkraczają wojska rosyjskie.
ӹӹ 1815 – kongres wiedeński ustala
nowy podział ziem polskich i powstanie
Królestwa Polskiego w unii personalnej
z carami Rosji. Aleksander I otrzymał
uznany przez polski Sejm tytuł króla
Polski.
ӹӹ 1830, w nocy z 29 na 30 listopada – w Warszawie wybucha powstanie
listopadowe.
ӹӹ 1831, 23 września – w płockim ratuszu obraduje ostatnia sesja Sejmu powstańczego Królestwa Polskiego.
ӹӹ 1863 – wybuch powstania
styczniowego.
ӹӹ 1918 – Piłsudski przyjeżdża do
Warszawy. Odzyskanie niepodległości.
Warszawy.
Płocka przez mieszkańców podczas
18
ataku Rosjan. 10 kwietnia 1921 marszałek Piłsudski odznaczy miasto Krzyżem
Walecznych za bohaterską obronę.
ӹӹ 1939, w nocy z 6 na 7 września
– opuszcza stolicę Naczelny Wódz;
9 września – atak 4. dywizji pancernej
na Warszawę; 28 września – honorowa
kapitulacja miasta.
ӹӹ 1943, 19 kwietnia – wybuch powstania w getcie i systematyczna jego likwidacja; 16 maja Niemcy ogłaszają stłumienie zrywu.
ӹӹ 1944, 1 sierpnia–3 października –
powstanie warszawskie. W dniu wybuchu powstania Heinrich Himmler
wydaje rozkaz zniszczenia miasta i jego
ludności, powołując się na Hitlera.
ӹӹ 1945, 17 stycznia – po kilkudniowych walkach do zrujnowanej
Warszawy wkracza 1. Armia WP oraz
47. i 61. Armia 1. Frontu Białoruskiego.
ӹӹ 1948, 8 listopada – dekret Rady
Państwa, nakazujący Tadeuszowi
Sygietyńskiemu zorganizowanie zespołu ludowego, z tradycyjnym repertuarem ludowym. Zostaje powołany Zespół
Pieśni i Tańca Mazowsze.
ӹӹ 1952 – Warszawa zostaje formalnie
uznana za stolicę Polski na mocy konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
ӹӹ 1955, 14 maja – podpisanie
w Warszawie Układu Warszawskiego.
ӹӹ 1975 – reforma administracyjna kraju. Miastami wojewódzkimi – do 1998
– zostają Płock, Radom, Siedlce.
ӹӹ 1979, 2 czerwca – msza na placu Zwycięstwa w Warszawie podczas
pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do
Polski.
ӹӹ 1989, 6 lutego – początek obrad
Okrągłego Stołu.
ӹӹ 1999 – w wyniku reformy administracyjnej powstaje województwo mazowieckie. Przestaje tym samym istnieć
województwo warszawskie (w całości
wchłonięte) oraz siedem innych, których tereny w większej (woj. ostrołęckiego, radomskiego, ciechanowskiego,
siedleckiego, płockiego) lub mniejszej
(woj. skierniewickiego, bialskopodlaskiego, łomżyńskiego) części znalazły się
w granicach administracyjnych nowego
województwa mazowieckiego.
II
To znajdziesz
tylko na
Mazowszu
II
To znajdziesz tylko na Mazowszu
Niedziele w skansenie sierpeckim
Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu
jest dobrze znane kinomanom, ponieważ malownicze tereny skansenu oraz
wnętrza chat zagrały m.in. w filmach
Ogniem i mieczem oraz Pan Tadeusz.
Latem muzeum organizuje widowiska folklorystyczne – Niedziele
w Skansenie. Można poczuć się wtedy
jak w dawnej wsi, spróbować świeżo upieczonego chleba, napić piwa,
posłuchać ludowych kapel i przyjrzeć
się warsztatowi pracy tkaczek, kowali
i garncarzy.
Wnętrza chat zebranych w skansenie
wypełniają meble, narzędzia i dzieła
sztuki ludowej. Klimat dawnej wsi mazowieckiej tworzy też karczma, kuźnia,
wiatrak, studnie i przydrożne kapliczki,
a wokół zagród pasące się owce, konie
i krowy.
Wnętrze chaty w skansenie w Sierpcu
Lustro Twardowskiego w Węgrowie
Osobliwością barokowego kościoła
Wniebowzięcia NMP w Węgrowie
jest przechowywane w zakrystii lustro
Twardowskiego, wykonane ze stopu
miedzi, bizmutu i antymonu. Łaciński
napis na ramie XVIII‑wiecznej metalowej płyty głosi: „W tym lustrze
Twardowski pokazywał czarnoksięskie
sztuczki, ale godził je z czcią boską”.
Odbicie można oglądać w zwierciadle
z odległości 6 m.
Z lustrem wiąże się wiele legend,
a jedna z nich mówi, że każdy, kto
chuchnie w lustro i spojrzy na swoje
odbicie, zobaczy własną przyszłość.
Napoleon, który zatrzymał się tu w drodze do Rosji, ujrzał podobno w zwierciadle niechlubny odwrót spod Moskwy.
Kościół Wniebowzięcia NMP w Węgrowie
Ekstaza El Greca w Siedlcach
W siedleckim Muzeum Diecezjalnym
koniecznie trzeba zobaczyć jedyny w Polsce obraz El Greca Ekstaza
św. Franciszka. Odkrycie dzieła przez
Izabellę Galicką i Hannę Sygietyńską
na plebanii kościoła parafialnego
w Kosowie Lackim (powiat sokołowski) było sensacją. Podczas inwentaryzacji zabytków sztuki na Podlasiu
prowadzonej przez Instytut Sztuki
PAN odkrywczynie zwróciły uwagę na
pociemniały obraz z rozdarciem w lewym górnym rogu. Opublikowały wiadomość w „Katalogu Zabytków Sztuki”
26
z 1965 r., przypisując obraz warsztatowi
El Greca, ale już w kolejnych publikacjach postawiły śmiałą tezę, że jest to
dzieło pędzla hiszpańskiego mistrza.
Wyniki analiz chemicznych i spektralnych, a także odkrycie podczas konserwacji w 1974 r. oryginalnej sygnatury,
pisanej grecką minuskułą: Domenikos
Theotokop(ulos), jak brzmiało prawdziwe imię i nazwisko El Greca, było
kropką nad i. Dziś Ekstaza, eksponowana w Muzeum Diecezjalnym od 2004 r.,
zaliczana jest do pięciu najcenniejszych
obrazów w zbiorach polskich.
Perła Piastów i Jagiellonów
Radom był perłą w koronie Piastów
i Jagiellonów. W 1481 r. zamieszkał
tu królewicz Kazimierz Jagiellończyk.
Kamienice Gąski i Esterki przypominają czasy Kazimierza Wielkiego, fundatora kościoła św. Jana Chrzciciela.
Jedną z najstarszych świątyń miasta
jest gotycki kościół św. Wacława oraz
zespół klasztorny Bernardynów
z kościołem św. Katarzyny, w którym
zachował się gotycki krucyfiks. Latem
w radomskich kościołach, podczas organizowanych tu Międzynarodowych
Festiwali Muzyki Organowej
i Kameralnej, występują światowej
klasy soliści i wirtuozi.
27
II
Niedziele w skansenie sierpeckim
Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu
jest dobrze znane kinomanom, ponieważ malownicze tereny skansenu oraz
wnętrza chat zagrały m.in. w filmach
Ogniem i mieczem oraz Pan Tadeusz.
Latem muzeum organizuje widowiska folklorystyczne – Niedziele
w Skansenie. Można poczuć się wtedy
jak w dawnej wsi, spróbować świeżo upieczonego chleba, napić piwa,
posłuchać ludowych kapel i przyjrzeć
się warsztatowi pracy tkaczek, kowali
i garncarzy.
Wnętrza chat zebranych w skansenie
wypełniają meble, narzędzia i dzieła
sztuki ludowej. Klimat dawnej wsi mazowieckiej tworzy też karczma, kuźnia,
wiatrak, studnie i przydrożne kapliczki,
a wokół zagród pasące się owce, konie
i krowy.
Wnętrze chaty w skansenie w Sierpcu
Lustro Twardowskiego w Węgrowie
Osobliwością barokowego kościoła
Wniebowzięcia NMP w Węgrowie
jest przechowywane w zakrystii lustro
Twardowskiego, wykonane ze stopu
miedzi, bizmutu i antymonu. Łaciński
napis na ramie XVIII‑wiecznej metalowej płyty głosi: „W tym lustrze
Twardowski pokazywał czarnoksięskie
sztuczki, ale godził je z czcią boską”.
Odbicie można oglądać w zwierciadle
z odległości 6 m.
Z lustrem wiąże się wiele legend,
a jedna z nich mówi, że każdy, kto
chuchnie w lustro i spojrzy na swoje
odbicie, zobaczy własną przyszłość.
Napoleon, który zatrzymał się tu w drodze do Rosji, ujrzał podobno w zwierciadle niechlubny odwrót spod Moskwy.
Kościół Wniebowzięcia NMP w Węgrowie
Ekstaza El Greca w Siedlcach
W siedleckim Muzeum Diecezjalnym
koniecznie trzeba zobaczyć jedyny w Polsce obraz El Greca Ekstaza
św. Franciszka. Odkrycie dzieła przez
Izabellę Galicką i Hannę Sygietyńską
na plebanii kościoła parafialnego
w Kosowie Lackim (powiat sokołowski) było sensacją. Podczas inwentaryzacji zabytków sztuki na Podlasiu
prowadzonej przez Instytut Sztuki
PAN odkrywczynie zwróciły uwagę na
pociemniały obraz z rozdarciem w lewym górnym rogu. Opublikowały wiadomość w „Katalogu Zabytków Sztuki”
26
z 1965 r., przypisując obraz warsztatowi
El Greca, ale już w kolejnych publikacjach postawiły śmiałą tezę, że jest to
dzieło pędzla hiszpańskiego mistrza.
Wyniki analiz chemicznych i spektralnych, a także odkrycie podczas konserwacji w 1974 r. oryginalnej sygnatury,
pisanej grecką minuskułą: Domenikos
Theotokop(ulos), jak brzmiało prawdziwe imię i nazwisko El Greca, było
kropką nad i. Dziś Ekstaza, eksponowana w Muzeum Diecezjalnym od 2004 r.,
zaliczana jest do pięciu najcenniejszych
obrazów w zbiorach polskich.
Perła Piastów i Jagiellonów
Radom był perłą w koronie Piastów
i Jagiellonów. W 1481 r. zamieszkał
tu królewicz Kazimierz Jagiellończyk.
Kamienice Gąski i Esterki przypominają czasy Kazimierza Wielkiego, fundatora kościoła św. Jana Chrzciciela.
Jedną z najstarszych świątyń miasta
jest gotycki kościół św. Wacława oraz
zespół klasztorny Bernardynów
z kościołem św. Katarzyny, w którym
zachował się gotycki krucyfiks. Latem
w radomskich kościołach, podczas organizowanych tu Międzynarodowych
Festiwali Muzyki Organowej
i Kameralnej, występują światowej
klasy soliści i wirtuozi.
27
Kościół garnizonowy św. Stanisława w Radomiu
Centrum Rzeźby w Orońsku
W zespole pałacowo‑ parkowym
w Orońsku z 2. połowy XIX w., należącym niegdyś do znanego malarza
Józefa Brandta, powstało Centrum
Rzeźby Polskiej, prezentujące prace
współczesnych artystów i organizujące
międzynarodowe plenery rzeźbiarskie. W pałacyku Brandta urządzono
stałą ekspozycję wnętrz dworskich,
a w zespole podworskim, czyli oranżerii, kaplicy i wozowni – galerie rzeźby
współczesnej. Tutejsze Muzeum Rzeźby
Współczesnej, obok wystaw artystycznych, realizuje programy edukacyjne.
Atrakcyjnym miejscem ekspozycji jest
również zabytkowy park krajobrazowy, w którym zakomponowano ogród
rzeźby.
Raz na ludowo w… Szydłowcu
W zamku w Szydłowcu powstało
Muzeum Ludowych Instrumentów
Muzycznych. Kolekcja, uznawana za
jedną z najbogatszych w Europie, składa
się z instrumentów polskich kapel, przygrywających od początku XVIII w. podczas festynów i wesel. Wyeksponowano
proste instrumenty, wykonane ze
słomy gwizdki i instrumenty gliniane,
ale też bardziej skomplikowane, w tym
28
harmonie i cymbały. W muzeum można
posłuchać oryginalnego brzmienia instrumentów ludowych, a ponadto uzyskać ekspertyzę przyniesionego ze sobą
instrumentu muzycznego. Zamek jest
też siedzibą Szydłowieckiego Ośrodka
Kultury, organizującego Ogólnopolskie
Przeglądy Kapel i Zespołów Ludowych
Stylizowanych im. Jana Derlety oraz
popularne Biesiady u Szydłowieckich.
III
Warszawa
Kościół garnizonowy św. Stanisława w Radomiu
Centrum Rzeźby w Orońsku
W zespole pałacowo‑ parkowym
w Orońsku z 2. połowy XIX w., należącym niegdyś do znanego malarza
Józefa Brandta, powstało Centrum
Rzeźby Polskiej, prezentujące prace
współczesnych artystów i organizujące
międzynarodowe plenery rzeźbiarskie. W pałacyku Brandta urządzono
stałą ekspozycję wnętrz dworskich,
a w zespole podworskim, czyli oranżerii, kaplicy i wozowni – galerie rzeźby
współczesnej. Tutejsze Muzeum Rzeźby
Współczesnej, obok wystaw artystycznych, realizuje programy edukacyjne.
Atrakcyjnym miejscem ekspozycji jest
również zabytkowy park krajobrazowy, w którym zakomponowano ogród
rzeźby.
Raz na ludowo w… Szydłowcu
W zamku w Szydłowcu powstało
Muzeum Ludowych Instrumentów
Muzycznych. Kolekcja, uznawana za
jedną z najbogatszych w Europie, składa
się z instrumentów polskich kapel, przygrywających od początku XVIII w. podczas festynów i wesel. Wyeksponowano
proste instrumenty, wykonane ze
słomy gwizdki i instrumenty gliniane,
ale też bardziej skomplikowane, w tym
28
harmonie i cymbały. W muzeum można
posłuchać oryginalnego brzmienia instrumentów ludowych, a ponadto uzyskać ekspertyzę przyniesionego ze sobą
instrumentu muzycznego. Zamek jest
też siedzibą Szydłowieckiego Ośrodka
Kultury, organizującego Ogólnopolskie
Przeglądy Kapel i Zespołów Ludowych
Stylizowanych im. Jana Derlety oraz
popularne Biesiady u Szydłowieckich.
III
Warszawa
III
Warszawa
Nowe Miasto
Nowe Miasto, dzięki zrekonstruowanym stylowym kamieniczkom, w których urządzono kawiarnie, restauracje,
muzea, galerie i sklepy z pamiątkami,
zdaje się dziś konkurować ze Starówką.
Na nowomiejskim trakcie znajdziemy
wiele bogatych w dzieła sztuki sakralnej
świątyń i klasztorów oraz kilka zabytkowych pałaców. Na uwagę zasługuje
też niewątpliwie szereg budowli o wartości historycznej, takich jak Cytadela
Warszawska czy teatr Stara Prochownia,
gdzie przeszłość współistnieje ze
współczesnością.
Spacerkiem po Nowym Mieście
W pałacu Pod Blachą znalazła miejsce wspaniała kolekcja kobierców wschodnich
a następnie wysadzona w powietrze
przez Niemców (1944). Po odbudowie
zyskała kształt z 1. połowy XVIII w.,
kiedy fasadę od strony Wisły przebudowano w stylu rokokowym. Wyposażenie
wnętrz jest w dużym stopniu oryginalne
dzięki ofiarności pracowników Muzeum
Narodowego, którzy w czasie ewakuacji w 1944 r. uratowali meble, rzeźby,
obrazy, fragmenty stolarki drzwiowej
i boazerii. W pokojach na drugim piętrze odtworzono mieszkanie Stefana
Żeromskiego (patrz: Sławni ludzie
Mazowsza), a ponadto urządzono gabinet prezydenta II Rzeczpospolitej
Gabriela Narutowicza oraz pokój
Władz Rzeczpospolitej Polskiej na
Uchodźstwie.
Sąsiadujący z Biblioteką Zamku
Królewskiego pałac Pod Blachą zyskał nazwę od nowatorskiego w latach
20. XVIII w. miedzianego pokrycia
dachu. Właśnie wówczas pałacowi,
który z inicjatywy Jerzego Dominika
Lubomirskiego został przebudowany
z XVII‑wiecznej kamienicy, nadano
obecny kształt. Gdy właścicielem pałacu był król Polski Stanisław August
Poniatowski, mieszkał w nim późniejszy bohater wojen napoleońskich, książę
Józef Poniatowski. W latach 1778–1780
architekt królewski Dominik Merlini
52
zaprojektował w skrzydle północnym
dekorację wnętrz, którą zrealizowano
dopiero w 1932 r. W 2004 r., podczas
generalnego remontu, archeolodzy
odkopali pod pałacowym dziedzińcem
fragmenty średniowiecznego grodu.
Miał kształt owalny i był większy, niż
sądzili historycy.
Czar wschodnich kobierców
W 1998 r. pałac Pod Blachą został włączony do zespołu Zamku
Królewskiego. Urządzono w nim
interesującą wystawę kobierców
wschodnich z kolekcji Fundacji
Teresy Sahakian, Polki mieszkającej w Brukseli. Na obecną ekspozycję wybrano tkaniny z czterech
najważniejszych ośrodków sztuki
kobierniczej Wschodu: perskiego, anatolijskiego, środkowoazjatyckiego i kaukaskiego; kolekcja
tkanin kaukaskich w pałacu Pod
Blachą uznawana jest za największą na świecie. Jedną z sal poświęcono także zabytkom europejskiej
sztuki zdobniczej. Ekspozycja
obejmuje m.in. tkaniny, ceramikę z Delft, moździerze i wyroby
z cyny.
Nowe Miasto, tak jak Starówka, należy
do najczęściej odwiedzanych miejsc
w stolicy.
Powstało na przełomie XIV i XV w.
wzdłuż traktu ze Starego Miasta do
Zakroczymia, co upamiętnia nazwa
ulicy Zakroczymskiej. W odróżnieniu
od kupieckiej starej Warszawy Nowe
Miasto było miastem rzemieślników,
wyrosłym poza murami obronnymi.
Drewniane domy zamieniono na murowane na przełomie XVIII i XIX stulecia. W 1792 r. Nowe Miasto utraciło
odrębność i stało się częścią zespołu
miejskiego stolicy. Podczas powstania
warszawskiego około 80% zabudowy
legło w gruzach.
Kamieniczki przy Rynku Nowego
Miasta, a także przy ulicach: Freta,
Kościelnej, Mostowej i Świętojerskiej,
tworzą wraz z pałacami i zespołami
sakralnymi – Sakramentek z kościołem św. Kazimierza, Franciszkanów,
Dominikanów i Redemptorystów –
klimat zabytkowej, tętniącej życiem
dzielnicy, w której pełno teraz restauracji, kawiarni, muzeów i galerii. Rynek,
prostokątny plac ukształtowany na
przełomie XIV i XV w., skurczył się z powodu ograniczającej jego powierzchnię
zabudowy i ostatecznie przybrał kształt
zbliżony do trójkąta. Do 1818 r. na
Rynku stał ratusz, a po jego zburzeniu
od strony ulicy Freta zbudowano kościół
Barokowy kościół św. Kazimierza przy Rynku Nowego
Miasta zdobi zwieńczona zielonym dachem kopuła
53
III
Warszawa
Nowe Miasto
Nowe Miasto, dzięki zrekonstruowanym stylowym kamieniczkom, w których urządzono kawiarnie, restauracje,
muzea, galerie i sklepy z pamiątkami,
zdaje się dziś konkurować ze Starówką.
Na nowomiejskim trakcie znajdziemy
wiele bogatych w dzieła sztuki sakralnej
świątyń i klasztorów oraz kilka zabytkowych pałaców. Na uwagę zasługuje
też niewątpliwie szereg budowli o wartości historycznej, takich jak Cytadela
Warszawska czy teatr Stara Prochownia,
gdzie przeszłość współistnieje ze
współczesnością.
Spacerkiem po Nowym Mieście
W pałacu Pod Blachą znalazła miejsce wspaniała kolekcja kobierców wschodnich
a następnie wysadzona w powietrze
przez Niemców (1944). Po odbudowie
zyskała kształt z 1. połowy XVIII w.,
kiedy fasadę od strony Wisły przebudowano w stylu rokokowym. Wyposażenie
wnętrz jest w dużym stopniu oryginalne
dzięki ofiarności pracowników Muzeum
Narodowego, którzy w czasie ewakuacji w 1944 r. uratowali meble, rzeźby,
obrazy, fragmenty stolarki drzwiowej
i boazerii. W pokojach na drugim piętrze odtworzono mieszkanie Stefana
Żeromskiego (patrz: Sławni ludzie
Mazowsza), a ponadto urządzono gabinet prezydenta II Rzeczpospolitej
Gabriela Narutowicza oraz pokój
Władz Rzeczpospolitej Polskiej na
Uchodźstwie.
Sąsiadujący z Biblioteką Zamku
Królewskiego pałac Pod Blachą zyskał nazwę od nowatorskiego w latach
20. XVIII w. miedzianego pokrycia
dachu. Właśnie wówczas pałacowi,
który z inicjatywy Jerzego Dominika
Lubomirskiego został przebudowany
z XVII‑wiecznej kamienicy, nadano
obecny kształt. Gdy właścicielem pałacu był król Polski Stanisław August
Poniatowski, mieszkał w nim późniejszy bohater wojen napoleońskich, książę
Józef Poniatowski. W latach 1778–1780
architekt królewski Dominik Merlini
52
zaprojektował w skrzydle północnym
dekorację wnętrz, którą zrealizowano
dopiero w 1932 r. W 2004 r., podczas
generalnego remontu, archeolodzy
odkopali pod pałacowym dziedzińcem
fragmenty średniowiecznego grodu.
Miał kształt owalny i był większy, niż
sądzili historycy.
Czar wschodnich kobierców
W 1998 r. pałac Pod Blachą został włączony do zespołu Zamku
Królewskiego. Urządzono w nim
interesującą wystawę kobierców
wschodnich z kolekcji Fundacji
Teresy Sahakian, Polki mieszkającej w Brukseli. Na obecną ekspozycję wybrano tkaniny z czterech
najważniejszych ośrodków sztuki
kobierniczej Wschodu: perskiego, anatolijskiego, środkowoazjatyckiego i kaukaskiego; kolekcja
tkanin kaukaskich w pałacu Pod
Blachą uznawana jest za największą na świecie. Jedną z sal poświęcono także zabytkom europejskiej
sztuki zdobniczej. Ekspozycja
obejmuje m.in. tkaniny, ceramikę z Delft, moździerze i wyroby
z cyny.
Nowe Miasto, tak jak Starówka, należy
do najczęściej odwiedzanych miejsc
w stolicy.
Powstało na przełomie XIV i XV w.
wzdłuż traktu ze Starego Miasta do
Zakroczymia, co upamiętnia nazwa
ulicy Zakroczymskiej. W odróżnieniu
od kupieckiej starej Warszawy Nowe
Miasto było miastem rzemieślników,
wyrosłym poza murami obronnymi.
Drewniane domy zamieniono na murowane na przełomie XVIII i XIX stulecia. W 1792 r. Nowe Miasto utraciło
odrębność i stało się częścią zespołu
miejskiego stolicy. Podczas powstania
warszawskiego około 80% zabudowy
legło w gruzach.
Kamieniczki przy Rynku Nowego
Miasta, a także przy ulicach: Freta,
Kościelnej, Mostowej i Świętojerskiej,
tworzą wraz z pałacami i zespołami
sakralnymi – Sakramentek z kościołem św. Kazimierza, Franciszkanów,
Dominikanów i Redemptorystów –
klimat zabytkowej, tętniącej życiem
dzielnicy, w której pełno teraz restauracji, kawiarni, muzeów i galerii. Rynek,
prostokątny plac ukształtowany na
przełomie XIV i XV w., skurczył się z powodu ograniczającej jego powierzchnię
zabudowy i ostatecznie przybrał kształt
zbliżony do trójkąta. Do 1818 r. na
Rynku stał ratusz, a po jego zburzeniu
od strony ulicy Freta zbudowano kościół
Barokowy kościół św. Kazimierza przy Rynku Nowego
Miasta zdobi zwieńczona zielonym dachem kopuła
53
III
Warszawa
Najpiękniejsze parki i ogrody
Pośród warszawskich parków szczególne miejsce zajmują Łazienki
Królewskie, które obecny swój kształt
zawdzięczają Stanisławowi Augustowi.
Król zlecił architektom‑ogrodnikom:
Karolowi Ludwikowi Agricoli i Karolowi
Schultzowi, do których dołączył Jan
Chrystian Schuch, stworzenie ogrodu krajobrazowo‑geometrycznego.
Królewski rodowód ma też Ogród Saski,
z rzeźbami oraz fontanną, przypomnianą
w humorystycznej piosence Stanisława
Grzesiuka, zaczynającej się od słów:
„W Saskim Ogrodzie koło fontanny…”.
Ładnie prezentuje się park Ujazdowski,
Ogród Botaniczny UW, ozdobione fontannami Pola Mokotowskie, Królikarnia
z parkiem Rzeźby, nowoczesny ogród na
dachu gmachu Biblioteki UW, Ogród
Botaniczny w Powsinie oraz parki
w prawobrzeżnej Warszawie – Praski
i Skaryszewski.
W zajmujących dziś ponad 73 ha
Łazienkach uwagę przykuwa szereg
osobliwości. Park łączy harmonijnie walory stylu francuskiego, z geometrycznymi alejkami, żywopłotami i trawnikami,
oraz angielskiego, nawiązującego do
form naturalnego krajobrazu. Można
oglądać budowle i pomniki oraz liczące
po 300 lat dęby szypułkowe. Nie brakuje
pachnących kompozycji z kwitnących
krzewów i kwiatów. Ten najpiękniejszy w Polsce XVIII‑wieczny zespół
architektoniczno‑parkowy tętni życiem
przez cały rok. Latem do Łazienek
przychodzą melomani, żeby posłuchać
koncertu w muszli pod secesyjnym
pomnikiem Fryderyka Chopina (patrz:
Szlak Fryderyka Chopina).
W średniowieczu rosły tu lasy, cenione tereny łowieckie książąt mazowieckich, a w XVII w. u stóp skarpy
rozciągał się królewski zwierzyniec,
w którym pasły się tury. Kiedy w 1674 r.
Łazienki przeszły na własność marszałka wielkiego koronnego Stanisława H.
Lubomirskiego, książę zmienił charakter
zwierzyńca. Tylman z Gameren zaprojektował ermitaż, a na wyspie łazienkę,
która dała nazwę ogrodowi. W latach
1772–1793 Dominik Merlini przebudował łazienkę Lubomirskiego na letnią
rezydencję króla. Tak powstał pałac Na
Wodzie, jedno z najwybitniejszych dzieł
polskiej architektury XVIII w. W urządzaniu klasycystycznej rezydencji brali
udział: dekorator wnętrz Jan Chrystian
Pomniki i rzeźby w warszawskich parkach i ogrodach to raj dla fotografów
Pałac Na Wodzie zdobi czterokolumnowy koryncki
portyk i balustradowa attyka z rzeźbami
100
101
III
Warszawa
Najpiękniejsze parki i ogrody
Pośród warszawskich parków szczególne miejsce zajmują Łazienki
Królewskie, które obecny swój kształt
zawdzięczają Stanisławowi Augustowi.
Król zlecił architektom‑ogrodnikom:
Karolowi Ludwikowi Agricoli i Karolowi
Schultzowi, do których dołączył Jan
Chrystian Schuch, stworzenie ogrodu krajobrazowo‑geometrycznego.
Królewski rodowód ma też Ogród Saski,
z rzeźbami oraz fontanną, przypomnianą
w humorystycznej piosence Stanisława
Grzesiuka, zaczynającej się od słów:
„W Saskim Ogrodzie koło fontanny…”.
Ładnie prezentuje się park Ujazdowski,
Ogród Botaniczny UW, ozdobione fontannami Pola Mokotowskie, Królikarnia
z parkiem Rzeźby, nowoczesny ogród na
dachu gmachu Biblioteki UW, Ogród
Botaniczny w Powsinie oraz parki
w prawobrzeżnej Warszawie – Praski
i Skaryszewski.
W zajmujących dziś ponad 73 ha
Łazienkach uwagę przykuwa szereg
osobliwości. Park łączy harmonijnie walory stylu francuskiego, z geometrycznymi alejkami, żywopłotami i trawnikami,
oraz angielskiego, nawiązującego do
form naturalnego krajobrazu. Można
oglądać budowle i pomniki oraz liczące
po 300 lat dęby szypułkowe. Nie brakuje
pachnących kompozycji z kwitnących
krzewów i kwiatów. Ten najpiękniejszy w Polsce XVIII‑wieczny zespół
architektoniczno‑parkowy tętni życiem
przez cały rok. Latem do Łazienek
przychodzą melomani, żeby posłuchać
koncertu w muszli pod secesyjnym
pomnikiem Fryderyka Chopina (patrz:
Szlak Fryderyka Chopina).
W średniowieczu rosły tu lasy, cenione tereny łowieckie książąt mazowieckich, a w XVII w. u stóp skarpy
rozciągał się królewski zwierzyniec,
w którym pasły się tury. Kiedy w 1674 r.
Łazienki przeszły na własność marszałka wielkiego koronnego Stanisława H.
Lubomirskiego, książę zmienił charakter
zwierzyńca. Tylman z Gameren zaprojektował ermitaż, a na wyspie łazienkę,
która dała nazwę ogrodowi. W latach
1772–1793 Dominik Merlini przebudował łazienkę Lubomirskiego na letnią
rezydencję króla. Tak powstał pałac Na
Wodzie, jedno z najwybitniejszych dzieł
polskiej architektury XVIII w. W urządzaniu klasycystycznej rezydencji brali
udział: dekorator wnętrz Jan Chrystian
Pomniki i rzeźby w warszawskich parkach i ogrodach to raj dla fotografów
Pałac Na Wodzie zdobi czterokolumnowy koryncki
portyk i balustradowa attyka z rzeźbami
100
101
Warszawa
W międzywojniu większość tutejszej
zabudowy stanowiły wille. Przy ulicy
Walecznych 28 zachował się dom malarza kolorysty Jana Cybisa, który w latach
1947–1957 miał tu pracownię, o czym
przypomina tablica pamiątkowa.
Główną świątynią Saskiej Kępy jest
kościół pw. św. Andrzeja Boboli należący do parafii Matki Bożej Nieustającej
Pomocy. Został zbudowany w latach
1938–1956 (budowę według projektu
Piotra Lubińskiego przerwała wojna),
otrzymał elewację modernistyczną
oraz harmonijną konstrukcję filarów
wnętrza, dzieło architektów – Józefa
Łowińskiego i Jana Bogusławskiego.
W ozdobionym mozaiką wnętrzu znajduje się tablica poświęcona żołnierzom
336. Pułku Piechoty, którzy bronili
Saskiej Kępy w 1939 r.
Literacka Grochowska
Ważnym węzłem komunikacyjnym
na Pradze Południe jest, wytyczone
przy zbiegu ulicy Grochowskiej z aleją Stanów Zjednoczonych, półokrągłe
rondo Wiatraczna. Od strony placu
Szembeka wznosi się przy nim budynek
dawnego Zakładu Braci Albertynów
(Grochowska 194/196). Gmach w stylu
renesansu polskiego jest jednym z ostatnich dzieł twórcy siedziby Zachęty
i Politechniki Warszawskiej – Stefana
Szyllera. Do ozdobionego efektowną attyką, wzniesionego w latach 1931–1934
budynku trafiali chłopcy z biednych
domów, sieroty i bezdomni, żeby uczyć
się rzemiosła. Przed wybuchem II wojny
światowej w zakładzie mieszkało około
150 dzieci i młodzieży. Dziś na fasadzie
widnieje napis informujący, że jest to
Dom Słowa Bożego im. ks. biskupa
Kazimierza Romaniuka.
W pobliżu ronda, przy Rębkowskiej 1
(skrzyżowanie z Kobielską), stoi
dom Edwarda Stachury, „świętego
Franciszka w dżinsach”, jak felietoniści
nazywali poetę, powieściopisarza, eseistę i tłumacza. Żywe zainteresowanie
jego twórczością sprawia, że Sted – jak
mówili o nim przyjaciele – powraca
w filmach i nowych interpretacjach
swoich piosenek. W lipcu 2009 r.,
w 30. rocznicę jego tragicznej śmierci,
w warszawskim teatrze Kamienica miała miejsce premiera spektaklu poświęconego Stachurze.
Kobielską można dojść do skrzyżowania z ulicą Kickiego. Stoją tam
akademiki UW (Kickiego 9 i 12), popularnie zwane „Kicem”. Wśród znanych
110
„kicmanów” można wymienić pisarza
Ernesta Brylla czy Muńka Staszczyka,
lidera zespołu T.Love, przypominającego w piosence Warszawa klimaty stołecznych dzielnic na czele z… pijanym
Grochowem.
Przy Grochowskiej 272 koniecznie trzeba zobaczyć gmach Instytutu
Weterynaryjnego, którego studentem
był Stefan Żeromski. Autor Wiernej
rzeki nauki pobierał wprawdzie we
wcześniejszej siedzibie Instytutu – przy
Smolnej, ale i tak dyplomu weterynarza
nie zdobył, bo naukę przerwał z powodu braku pieniędzy. Siedzibę Instytutu
przy Grochowskiej wzniesiono w latach
1899–1900 według projektu rosyjskiego
architekta Władimira Pokrowskiego.
Przez sto lat studenci poznawali tu tajniki zawodu weterynarza. Gdy w 2005 r.
SGGW wyprowadziła się na Ursynów,
w gmachu Instytutu znalazła nową
siedzibę znakomita, założona ćwierć
wieku temu orkiestra Sinfonia Varsovia.
W czerwcu 2009 r., na inaugurację nowej siedziby, odbył się koncert orkiestry
pod dyrekcją Krzysztofa Pendereckiego.
Obok kościoła na Kamionku
pw. Matki Bożej Zwycięskiej (patrz:
Sanktuaria Mazowsza), przy ulicy
Grochowskiej 365, zachowały się pozostałości cmentarza Kamionkowskiego,
na którym grzebano żołnierzy powstania listopadowego, poległych
w kilkudniowych bitwach o Olszynkę.
W zewnętrzną ścianę świątyni wmurowano tablicę upamiętniającą powstańców. Obok, przy ulicy Zamoyskiego,
stoją parterowe białe domki, wy-
różniające się gankami, kolumnami
i płaskorzeźbami nad oknami. To gro‑
chowskie rogatki, zbudowane w latach
1816–1818 w stylu klasycystycznym
według projektu Jakuba Kubickiego.
W jednym budynku urzędował dozorca policyjny, w drugim – poborca zbierający za przejazd opłaty rogatkowe.
W rogatce po południowej stronie
(ul. Zamoyskiego 36) do niedawna
mieściła się galeria obrazów oraz kolekcja staroci, ale w 2009 r. urządzono
w niej sklep filmowy oraz pijalnię czekolady Wedla, fabryki stojącej obok, gdzie
do dziś powstaje przysmak smakoszy –
ręcznie wykonywane praliny.
Od ulicy Grochowskiej rozpoczynał
bieg, zbudowany w latach 1820–1823,
Trakt Brzeski. Był to szlak komunikacyjny długości 190 km (178 sążni),
wiodący z Warszawy przez Siedlce do
Brześcia. Prace drogowe upamiętnia
pomnik Budowy Szosy Brzeskiej
przy ulicy Grochowskiej 262. Żeliwny
obelisk został odsłonięty w 1825 r.
dzięki staraniom Stanisława Staszica.
Na froncie widnieje dziewięć płaskorzeźb, zaprojektowanych przez Pawła
Malińskiego i przedstawiających widoki miast: Warszawy, Siedlec i Brześcia,
a także scenę z robotnikami ubijającymi
III
Pomnik Budowy Szosy Brzeskiej
wykonany z żeliwa i ozdobiony
realistycznymi płaskorzeźbami
kamienie. Zachowały się widoczne po
bokach obelisku ślady po medalionach
poświęconych carowi Aleksandrowi I,
które usunięto w 1915 r.
Pamiątki bitwy pod Olszynką
Kilka miejsc w okolicy
placu Szembeka upamiętnia bitwę o Olszynkę
Grochowską z 1831 r.
Nad samym placem góruje smukła sylwetka
kościoła Najczystszego
Serca Maryi, który jest
też pomnikiem bitwy.
Budowę świątyni rozpoczęto w setną rocznicę
powstania listopadowego,
a ukończono po II wojnie
światowej. W międzywojniu utworzono plac 1831 Roku, sąsiadujący z placem Szembeka i otoczony dwupiętrowymi domami. Przy Grochowskiej 64
ocalał pomalowany na biało dworek Grochowski. W legendarnym budynku,
w którym Stanisław Wyspiański umieścił akcję Warszawianki, podczas bitwy
o Olszynkę miał przypuszczalnie kwaterę gen. Józef Chłopicki.
111
Warszawa
W międzywojniu większość tutejszej
zabudowy stanowiły wille. Przy ulicy
Walecznych 28 zachował się dom malarza kolorysty Jana Cybisa, który w latach
1947–1957 miał tu pracownię, o czym
przypomina tablica pamiątkowa.
Główną świątynią Saskiej Kępy jest
kościół pw. św. Andrzeja Boboli należący do parafii Matki Bożej Nieustającej
Pomocy. Został zbudowany w latach
1938–1956 (budowę według projektu
Piotra Lubińskiego przerwała wojna),
otrzymał elewację modernistyczną
oraz harmonijną konstrukcję filarów
wnętrza, dzieło architektów – Józefa
Łowińskiego i Jana Bogusławskiego.
W ozdobionym mozaiką wnętrzu znajduje się tablica poświęcona żołnierzom
336. Pułku Piechoty, którzy bronili
Saskiej Kępy w 1939 r.
Literacka Grochowska
Ważnym węzłem komunikacyjnym
na Pradze Południe jest, wytyczone
przy zbiegu ulicy Grochowskiej z aleją Stanów Zjednoczonych, półokrągłe
rondo Wiatraczna. Od strony placu
Szembeka wznosi się przy nim budynek
dawnego Zakładu Braci Albertynów
(Grochowska 194/196). Gmach w stylu
renesansu polskiego jest jednym z ostatnich dzieł twórcy siedziby Zachęty
i Politechniki Warszawskiej – Stefana
Szyllera. Do ozdobionego efektowną attyką, wzniesionego w latach 1931–1934
budynku trafiali chłopcy z biednych
domów, sieroty i bezdomni, żeby uczyć
się rzemiosła. Przed wybuchem II wojny
światowej w zakładzie mieszkało około
150 dzieci i młodzieży. Dziś na fasadzie
widnieje napis informujący, że jest to
Dom Słowa Bożego im. ks. biskupa
Kazimierza Romaniuka.
W pobliżu ronda, przy Rębkowskiej 1
(skrzyżowanie z Kobielską), stoi
dom Edwarda Stachury, „świętego
Franciszka w dżinsach”, jak felietoniści
nazywali poetę, powieściopisarza, eseistę i tłumacza. Żywe zainteresowanie
jego twórczością sprawia, że Sted – jak
mówili o nim przyjaciele – powraca
w filmach i nowych interpretacjach
swoich piosenek. W lipcu 2009 r.,
w 30. rocznicę jego tragicznej śmierci,
w warszawskim teatrze Kamienica miała miejsce premiera spektaklu poświęconego Stachurze.
Kobielską można dojść do skrzyżowania z ulicą Kickiego. Stoją tam
akademiki UW (Kickiego 9 i 12), popularnie zwane „Kicem”. Wśród znanych
110
„kicmanów” można wymienić pisarza
Ernesta Brylla czy Muńka Staszczyka,
lidera zespołu T.Love, przypominającego w piosence Warszawa klimaty stołecznych dzielnic na czele z… pijanym
Grochowem.
Przy Grochowskiej 272 koniecznie trzeba zobaczyć gmach Instytutu
Weterynaryjnego, którego studentem
był Stefan Żeromski. Autor Wiernej
rzeki nauki pobierał wprawdzie we
wcześniejszej siedzibie Instytutu – przy
Smolnej, ale i tak dyplomu weterynarza
nie zdobył, bo naukę przerwał z powodu braku pieniędzy. Siedzibę Instytutu
przy Grochowskiej wzniesiono w latach
1899–1900 według projektu rosyjskiego
architekta Władimira Pokrowskiego.
Przez sto lat studenci poznawali tu tajniki zawodu weterynarza. Gdy w 2005 r.
SGGW wyprowadziła się na Ursynów,
w gmachu Instytutu znalazła nową
siedzibę znakomita, założona ćwierć
wieku temu orkiestra Sinfonia Varsovia.
W czerwcu 2009 r., na inaugurację nowej siedziby, odbył się koncert orkiestry
pod dyrekcją Krzysztofa Pendereckiego.
Obok kościoła na Kamionku
pw. Matki Bożej Zwycięskiej (patrz:
Sanktuaria Mazowsza), przy ulicy
Grochowskiej 365, zachowały się pozostałości cmentarza Kamionkowskiego,
na którym grzebano żołnierzy powstania listopadowego, poległych
w kilkudniowych bitwach o Olszynkę.
W zewnętrzną ścianę świątyni wmurowano tablicę upamiętniającą powstańców. Obok, przy ulicy Zamoyskiego,
stoją parterowe białe domki, wy-
różniające się gankami, kolumnami
i płaskorzeźbami nad oknami. To gro‑
chowskie rogatki, zbudowane w latach
1816–1818 w stylu klasycystycznym
według projektu Jakuba Kubickiego.
W jednym budynku urzędował dozorca policyjny, w drugim – poborca zbierający za przejazd opłaty rogatkowe.
W rogatce po południowej stronie
(ul. Zamoyskiego 36) do niedawna
mieściła się galeria obrazów oraz kolekcja staroci, ale w 2009 r. urządzono
w niej sklep filmowy oraz pijalnię czekolady Wedla, fabryki stojącej obok, gdzie
do dziś powstaje przysmak smakoszy –
ręcznie wykonywane praliny.
Od ulicy Grochowskiej rozpoczynał
bieg, zbudowany w latach 1820–1823,
Trakt Brzeski. Był to szlak komunikacyjny długości 190 km (178 sążni),
wiodący z Warszawy przez Siedlce do
Brześcia. Prace drogowe upamiętnia
pomnik Budowy Szosy Brzeskiej
przy ulicy Grochowskiej 262. Żeliwny
obelisk został odsłonięty w 1825 r.
dzięki staraniom Stanisława Staszica.
Na froncie widnieje dziewięć płaskorzeźb, zaprojektowanych przez Pawła
Malińskiego i przedstawiających widoki miast: Warszawy, Siedlec i Brześcia,
a także scenę z robotnikami ubijającymi
III
Pomnik Budowy Szosy Brzeskiej
wykonany z żeliwa i ozdobiony
realistycznymi płaskorzeźbami
kamienie. Zachowały się widoczne po
bokach obelisku ślady po medalionach
poświęconych carowi Aleksandrowi I,
które usunięto w 1915 r.
Pamiątki bitwy pod Olszynką
Kilka miejsc w okolicy
placu Szembeka upamiętnia bitwę o Olszynkę
Grochowską z 1831 r.
Nad samym placem góruje smukła sylwetka
kościoła Najczystszego
Serca Maryi, który jest
też pomnikiem bitwy.
Budowę świątyni rozpoczęto w setną rocznicę
powstania listopadowego,
a ukończono po II wojnie
światowej. W międzywojniu utworzono plac 1831 Roku, sąsiadujący z placem Szembeka i otoczony dwupiętrowymi domami. Przy Grochowskiej 64
ocalał pomalowany na biało dworek Grochowski. W legendarnym budynku,
w którym Stanisław Wyspiański umieścił akcję Warszawianki, podczas bitwy
o Olszynkę miał przypuszczalnie kwaterę gen. Józef Chłopicki.
111
Warszawa
przy Ratuszowej 11, gdzie w latach 30.
XX w. prowadzono prace nad telewizją, 25 października 1952 r. o godz. 19
nadano pierwszy w kraju półgodzinny
program telewizyjny.
Najstarszą świątynią na Pradze
jest sąsiadujący z warszawskim zoo
kościół Najświętszej Matki Bożej
Loretańskiej przy ulicy Ratuszowej 5 a.
Został wzniesiony w latach 1628–1638
dzięki pomocy królów: Zygmunta III
i Władysława IV. Pierwotny kościół
i klasztor św. Andrzeja zyskał przy południowej ścianie kaplicę z domkiem
Loretańskim, poświęconą w 1642 r. Gdy
w 1648 r. Praga otrzymała prawa miejskie, w jej herbie znalazł się wizerunek
Matki Bożej z Dzieciątkiem nad kaplicą
Loretańską, którą podtrzymują anioły.
Podczas potopu szwedzkiego kościół,
kaplica i zabudowania klasztorne zostały zniszczone, a następnie odbudowane.
Kolejne poważne uszkodzenia nastąpiły podczas insurekcji kościuszkowskiej
oraz rzezi ludności Pragi w 1794 r.,
o czym przypomina cmentarz ofiar
obu wojen utworzony wokół kościoła.
W 1811 r. kościół i klasztor rozebrano
z powodu budowy praskich umocnień.
Ocalała jedynie kaplica Loretańska,
Teatr Remus
Praga kulturalna to, obok Teatru
Powszechnego i kilku mniejszych
scen, także założony w 1995 r. teatr
Remus, który mieści się przy ulicy
Inżynierskiej 3 (wejście przez klub
Sen Pszczoły). Teatr, oprócz regularnie wystawianych spektakli,
w sposób niezwykły realizuje swój
program ideowo‑artystyczny, polegający na integracji z otaczającym go środowiskiem społecznym
i kulturalnym. Takim przykładem
mogą być zajęcia dla dzieci organizowane na podwórkach praskich
kamienic.
którą w 1853 r. przebudowano według
projektu Alfonsa Kropiwnickiego.
Przy głównej alei prowadzącej do
świątyni widnieje symboliczny grób
Rocha Kowalskiego, bohatera Trylogii
Henryka Sienkiewicza. W latach
1961–1977 proboszczem parafii Matki
Bożej Loretańskiej był kapelan Rodzin
Katyńskich ks. Stefan Niedzielak, zamordowany przez „nieznanych sprawców” w 1989 r.
W sąsiedztwie warszawskiego zoo przy ulicy Ratuszowej wznosi
się kościół Najświętszej Matki Bożej Loretańskiej
IV
Miasta,
miasteczka,
wsie
122
Warszawa
przy Ratuszowej 11, gdzie w latach 30.
XX w. prowadzono prace nad telewizją, 25 października 1952 r. o godz. 19
nadano pierwszy w kraju półgodzinny
program telewizyjny.
Najstarszą świątynią na Pradze
jest sąsiadujący z warszawskim zoo
kościół Najświętszej Matki Bożej
Loretańskiej przy ulicy Ratuszowej 5 a.
Został wzniesiony w latach 1628–1638
dzięki pomocy królów: Zygmunta III
i Władysława IV. Pierwotny kościół
i klasztor św. Andrzeja zyskał przy południowej ścianie kaplicę z domkiem
Loretańskim, poświęconą w 1642 r. Gdy
w 1648 r. Praga otrzymała prawa miejskie, w jej herbie znalazł się wizerunek
Matki Bożej z Dzieciątkiem nad kaplicą
Loretańską, którą podtrzymują anioły.
Podczas potopu szwedzkiego kościół,
kaplica i zabudowania klasztorne zostały zniszczone, a następnie odbudowane.
Kolejne poważne uszkodzenia nastąpiły podczas insurekcji kościuszkowskiej
oraz rzezi ludności Pragi w 1794 r.,
o czym przypomina cmentarz ofiar
obu wojen utworzony wokół kościoła.
W 1811 r. kościół i klasztor rozebrano
z powodu budowy praskich umocnień.
Ocalała jedynie kaplica Loretańska,
Teatr Remus
Praga kulturalna to, obok Teatru
Powszechnego i kilku mniejszych
scen, także założony w 1995 r. teatr
Remus, który mieści się przy ulicy
Inżynierskiej 3 (wejście przez klub
Sen Pszczoły). Teatr, oprócz regularnie wystawianych spektakli,
w sposób niezwykły realizuje swój
program ideowo‑artystyczny, polegający na integracji z otaczającym go środowiskiem społecznym
i kulturalnym. Takim przykładem
mogą być zajęcia dla dzieci organizowane na podwórkach praskich
kamienic.
którą w 1853 r. przebudowano według
projektu Alfonsa Kropiwnickiego.
Przy głównej alei prowadzącej do
świątyni widnieje symboliczny grób
Rocha Kowalskiego, bohatera Trylogii
Henryka Sienkiewicza. W latach
1961–1977 proboszczem parafii Matki
Bożej Loretańskiej był kapelan Rodzin
Katyńskich ks. Stefan Niedzielak, zamordowany przez „nieznanych sprawców” w 1989 r.
W sąsiedztwie warszawskiego zoo przy ulicy Ratuszowej wznosi
się kościół Najświętszej Matki Bożej Loretańskiej
IV
Miasta,
miasteczka,
wsie
122
IV
Miasta, miasteczka, wsie
Serock
Dwie wieże klasycystycznej kolegiaty radzymińskiej
podczas II wojny światowej przyniosła
holocaust i całkowitą zagładę radzymińskich Żydów, a dzieła zniszczenia dokonał front wojenny w 1944. Na przełomie
lipca i sierpnia między Radzyminem
a Wołominem rozegrała się jedna z największych w dziejach bitew pancernych,
podczas których nacierające od strony
Lublina zespolone siły 3. Korpusu
Pancernego, 8. Gwardyjskiego Korpusu
Pomnik Tadeusza Kościuszki
odsłonięty w Radzyminie
w święto 3 Maja 1920 roku
144
Pancernego i 16. Korpusu Pancernego
sowieckiej 2. Armii Pancernej poniosły
wielkie straty w starciu z niemieckimi dywizjami pancernymi Hermann
Göring, Wiking i Totenkopf. Miasto
legło w gruzach.
Obecnie podczas rocznicowych
obchodów najliczniej odwiedzany jest
w Radzyminie cmentarz Poległych
z kaplicą, zwany potocznie „nowym
cmentarzem”, na którym spoczywają
uczestnicy walk z lat: 1920, 1939 i 1944.
Dzięki powojennej odbudowie możemy
oglądać: klasycystyczny kościół z lat
1779–1780, z dzwonnicą projektowaną przez Jana Chrystiana Kamsetzera,
przebudowany i powiększony na przełomie XIX–XX w.; XVIII‑wieczny budynek szkoły elementarnej i przytułku,
zagospodarowany obecnie m.in. przez
Towarzystwo Przyjaciół Radzymina;
a z 1. połowy XIX w. – klasycystyczne
budynki szpitala wojskowego według
projektu Henryka Marconiego (obecnie
w rękach instytucji samorządowych)
oraz szkoły według projektu Antoniego
Corazziego (obecnie liceum). Z zespołu pałacowo‑parkowego Czartoryskiej
zachowały się jedynie smętne parkowe
resztki.
Położony 20 km od stolicy, przy
drodze Warszawa–Białystok, która jest
częścią międzynarodowej trasy Via
Baltica, Radzymin stara się teraz wykorzystać swoją nową szansę rozwojową.
Choć liczbą 3,6 tysięcy mieszkańców
równa się większej wsi, Serock zalicza
się do najstarszych grodów Mazowsza.
Po raz pierwszy pisano o nim za czasów Bolesława Śmiałego, gdy benedyktynom z Mogilna przyznano dziesiątą
część dochodów z mazowieckich grodów książęcych oraz połowę opłat z komory celnej na Bugu. Serock rozkwitał
wówczas dzięki doskonałej, obronnej
lokalizacji na wysokim brzegu naprzeciw ujścia Bugu do Narwi, przy ważnym
podówczas szlaku handlowym wzdłuż
Bugu z Mazowsza do Prus i na Ruś.
Wielokrotnie niszczony, wyludniony
po szwedzkim „potopie”, fortyfikowany
przez Napoleona – dopóty cesarz nie
skierował swych zainteresowań na
Modlin – a w końcu dosłownie rozstrzelany przez sowieckie katiusze podczas
frontowych walk II wojny światowej,
zachował z dawnych czasów średniowieczny układ urbanistyczny. Pierzeje
kwadratowego rynku i ratusz w jego
centrum odbudowano wiernie według historycznych wzorów. Poza tym
jednak, ze swoją niską, jednorodzinną
głównie zabudową, sprawia wrażenie
młodego, zadbanego miasteczka.
Tę młodość zawdzięcza Serock
Zalewowi Zegrzyńskiemu, nad którego
brzegami jest obecnie położony i dla
którego stał się ważnym ośrodkiem
rekreacyjno‑wypoczynkowym i sportowym. Powstały w nim liczne ośrodki
wczasowe i konferencyjno‑szkoleniowe,
wydzielono około 4,5 tysiąca działek
rekreacyjno‑letniskowych, uruchomiono przystań żeglugi pasażerskiej, zagospodarowano liczne trasy spacerowe,
jak trakt źródlany i wąwóz przy Górze
Barbarki, wytyczono też dalsze trasy
piesze, m.in. do Dębego. W sezonie
letnim miasto organizuje wiele imprez
kulturalnych, jak Serockie Lato – koncerty wokalno‑instrumentalne na Górze
Barbarki czy Międzynarodowy Przegląd
Folklorystyczny Kupalnocka.
Sztandarowym zabytkiem Serocka
jest późnogotycki kościół Zwiastowania
NMP, ufundowany w 1. ćwierci XVI w.
przez książąt mazowieckich, z późniejszym o dwa i pół stulecia barokowym
wyposażeniem wnętrza. O wcześniejszych dziejach przypomina wykopalisko
datowanego na XI–XIII w. i odnalezionego przez archeologów grodziska, zlokalizowane w centrum miasta.
Gmach Urzędu Miasta i Gminy Serock
145
IV
Serock
Dwie wieże klasycystycznej kolegiaty radzymińskiej
podczas II wojny światowej przyniosła
holocaust i całkowitą zagładę radzymińskich Żydów, a dzieła zniszczenia dokonał front wojenny w 1944. Na przełomie
lipca i sierpnia między Radzyminem
a Wołominem rozegrała się jedna z największych w dziejach bitew pancernych,
podczas których nacierające od strony
Lublina zespolone siły 3. Korpusu
Pancernego, 8. Gwardyjskiego Korpusu
Pomnik Tadeusza Kościuszki
odsłonięty w Radzyminie
w święto 3 Maja 1920 roku
144
Pancernego i 16. Korpusu Pancernego
sowieckiej 2. Armii Pancernej poniosły
wielkie straty w starciu z niemieckimi dywizjami pancernymi Hermann
Göring, Wiking i Totenkopf. Miasto
legło w gruzach.
Obecnie podczas rocznicowych
obchodów najliczniej odwiedzany jest
w Radzyminie cmentarz Poległych
z kaplicą, zwany potocznie „nowym
cmentarzem”, na którym spoczywają
uczestnicy walk z lat: 1920, 1939 i 1944.
Dzięki powojennej odbudowie możemy
oglądać: klasycystyczny kościół z lat
1779–1780, z dzwonnicą projektowaną przez Jana Chrystiana Kamsetzera,
przebudowany i powiększony na przełomie XIX–XX w.; XVIII‑wieczny budynek szkoły elementarnej i przytułku,
zagospodarowany obecnie m.in. przez
Towarzystwo Przyjaciół Radzymina;
a z 1. połowy XIX w. – klasycystyczne
budynki szpitala wojskowego według
projektu Henryka Marconiego (obecnie
w rękach instytucji samorządowych)
oraz szkoły według projektu Antoniego
Corazziego (obecnie liceum). Z zespołu pałacowo‑parkowego Czartoryskiej
zachowały się jedynie smętne parkowe
resztki.
Położony 20 km od stolicy, przy
drodze Warszawa–Białystok, która jest
częścią międzynarodowej trasy Via
Baltica, Radzymin stara się teraz wykorzystać swoją nową szansę rozwojową.
Choć liczbą 3,6 tysięcy mieszkańców
równa się większej wsi, Serock zalicza
się do najstarszych grodów Mazowsza.
Po raz pierwszy pisano o nim za czasów Bolesława Śmiałego, gdy benedyktynom z Mogilna przyznano dziesiątą
część dochodów z mazowieckich grodów książęcych oraz połowę opłat z komory celnej na Bugu. Serock rozkwitał
wówczas dzięki doskonałej, obronnej
lokalizacji na wysokim brzegu naprzeciw ujścia Bugu do Narwi, przy ważnym
podówczas szlaku handlowym wzdłuż
Bugu z Mazowsza do Prus i na Ruś.
Wielokrotnie niszczony, wyludniony
po szwedzkim „potopie”, fortyfikowany
przez Napoleona – dopóty cesarz nie
skierował swych zainteresowań na
Modlin – a w końcu dosłownie rozstrzelany przez sowieckie katiusze podczas
frontowych walk II wojny światowej,
zachował z dawnych czasów średniowieczny układ urbanistyczny. Pierzeje
kwadratowego rynku i ratusz w jego
centrum odbudowano wiernie według historycznych wzorów. Poza tym
jednak, ze swoją niską, jednorodzinną
głównie zabudową, sprawia wrażenie
młodego, zadbanego miasteczka.
Tę młodość zawdzięcza Serock
Zalewowi Zegrzyńskiemu, nad którego
brzegami jest obecnie położony i dla
którego stał się ważnym ośrodkiem
rekreacyjno‑wypoczynkowym i sportowym. Powstały w nim liczne ośrodki
wczasowe i konferencyjno‑szkoleniowe,
wydzielono około 4,5 tysiąca działek
rekreacyjno‑letniskowych, uruchomiono przystań żeglugi pasażerskiej, zagospodarowano liczne trasy spacerowe,
jak trakt źródlany i wąwóz przy Górze
Barbarki, wytyczono też dalsze trasy
piesze, m.in. do Dębego. W sezonie
letnim miasto organizuje wiele imprez
kulturalnych, jak Serockie Lato – koncerty wokalno‑instrumentalne na Górze
Barbarki czy Międzynarodowy Przegląd
Folklorystyczny Kupalnocka.
Sztandarowym zabytkiem Serocka
jest późnogotycki kościół Zwiastowania
NMP, ufundowany w 1. ćwierci XVI w.
przez książąt mazowieckich, z późniejszym o dwa i pół stulecia barokowym
wyposażeniem wnętrza. O wcześniejszych dziejach przypomina wykopalisko
datowanego na XI–XIII w. i odnalezionego przez archeologów grodziska, zlokalizowane w centrum miasta.
Gmach Urzędu Miasta i Gminy Serock
145
IV
Zalew Zegrzyński
Sztuczne jezioro, nad którym leży obecnie Serock, powstało w 1963 r. po
spiętrzeniu wód dolnej Narwi zaporą ziemną poniżej ujścia Bugu (zapora
i hydroelektrownia znajdują się w Dębem, a w Wieliszewie – zabudowania
wodociągu, który dostarcza filtrowaną wodę dla Warszawy). Ma długość
41 km, szerokość do 3,5 km, powierzchnię 3030 hektarów i połączone jest
z Wisłą Kanałem Żerańskim. Otaczają je lasy sosnowe, występujące między
Dębem a Wieliszewem, Białobrzegami i Rynią, a także w okolicach Jadwisina
i Jachranki. Stało się największym podwarszawskim akwenem żeglarskim,
terenem wędkowania i kąpieli, z licznymi kąpieliskami i portami jachtowymi,
parkingami i obiektami noclegowymi, restauracjami, barami i kawiarniami.
(patrz: Szlak Fryderyka Chopina). Jego
letnią atrakcję stanowią turystyczne
przejażdżki muzealnymi pociągami kolejki wąskotorowej do Wilcz
Tułowickich na skraju Kampinoskiego
Parku Narodowego i wędrówka po
puszczy, a także kąpielisko na niewielkim zalewie w Boryszewie.
„Gród starożytny, na Mazowszu
znaczny” – tak pisano niegdyś o Socha
czewie, a wydana w połowie XIX stulecia encyklopedia Starożytności polskie
podawała: „Miasto stołeczne ziemi
i powiatu sochaczewskiego… w drugiej
połowie XVI wieku było tu 22 cechów
rzemieślniczych, między nimi znajdowali się złotnicy, miecznicy, nożownicy, wyrabiający dywany itd. roku 1599
było domów 400. W wieku XVII miasto
podupadło”.
Na początku II wojny światowej w rejonie Sochaczewa rozegrała się bitwa
nad Bzurą pomiędzy polskimi armiami
Poznań i Pomorze, a niemieckimi armiami dysponującymi ogromnymi siłami
pancernymi i potężnym wsparciem lotnictwa bojowego (patrz: Miejsca wielkich
bitew). Była to największa bitwa w polskiej kampanii wrześniowej 1939 r.,
Muzeum Kolejki Wąskotorowej
Zebrana w sochaczewskim muzeum kolekcja liczy ponad 200
parowozów, wagonów oraz pojazdów roboczych, wśród nich
wiele egzemplarzy unikatowych.
Miłośnicy zabytkowych kolejek
wąskotorowych, a tworzą oni coraz liczniejsze międzynarodowe
grono, oceniają tę kolekcję jako
największą, a jednocześnie najpiękniejszą w całej Europie.
wskutek której położony na linii frontu
Sochaczew legł w gruzach.
Jakie ocalały w nim pamiątki przeszłości? Malownicze ruiny zamku
książąt mazowieckich z XIV–XV w. na
wzgórzu, odbudowany ratusz miejski
z 1. połowy XIX w., mieszczący obecnie
Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola
Bitwy nad Bzurą, klasycystyczne kram‑
nice miejskie. W sąsiednich Gawłowie
i Chodakowie – XIX‑wieczne dwory,
a w Czerwonce – klasycystyczny zespół
pałacowy zagospodarowany przez szkołę muzyczną.
Tylko tyle dziś zostało z sochaczewskiego zamku książąt mazowieckich
Sochaczew
Prawie 40-tysięczny powiatowy
Sochaczew leży w widłach trzech rzek:
Bzury, Pisi i Utraty, pomiędzy trzema
dużymi kompleksami leśnymi: Puszczą
Kampinoską, Puszczą Bolimowską i terenami leśnymi w gminach Młodzieszyn
i Iłów. Stanowi węzeł komunikacyjny
na kolejowej i drogowej trasie, łączącej
Warszawę z Berlinem i Moskwą. Pełni
funkcje administracyjne i usługowe
dla powiatu. Działają w nim oddziały
146
dużych banków, a wśród zakładów przemysłowych do największych zaliczają
się Chodakowskie Zakłady Włókien
Sztucznych Chemitex oraz Boryszew
Erg, ulokowane w miejscowościach
niegdyś samodzielnych, później przyłączonych do Sochaczewa.
Miasto jest przystankiem dla turystów melomanów na drodze do leżącej na terenie gminy sochaczewskiej
Żelazowej Woli Fryderyka Chopina
147
IV
Zalew Zegrzyński
Sztuczne jezioro, nad którym leży obecnie Serock, powstało w 1963 r. po
spiętrzeniu wód dolnej Narwi zaporą ziemną poniżej ujścia Bugu (zapora
i hydroelektrownia znajdują się w Dębem, a w Wieliszewie – zabudowania
wodociągu, który dostarcza filtrowaną wodę dla Warszawy). Ma długość
41 km, szerokość do 3,5 km, powierzchnię 3030 hektarów i połączone jest
z Wisłą Kanałem Żerańskim. Otaczają je lasy sosnowe, występujące między
Dębem a Wieliszewem, Białobrzegami i Rynią, a także w okolicach Jadwisina
i Jachranki. Stało się największym podwarszawskim akwenem żeglarskim,
terenem wędkowania i kąpieli, z licznymi kąpieliskami i portami jachtowymi,
parkingami i obiektami noclegowymi, restauracjami, barami i kawiarniami.
(patrz: Szlak Fryderyka Chopina). Jego
letnią atrakcję stanowią turystyczne
przejażdżki muzealnymi pociągami kolejki wąskotorowej do Wilcz
Tułowickich na skraju Kampinoskiego
Parku Narodowego i wędrówka po
puszczy, a także kąpielisko na niewielkim zalewie w Boryszewie.
„Gród starożytny, na Mazowszu
znaczny” – tak pisano niegdyś o Socha
czewie, a wydana w połowie XIX stulecia encyklopedia Starożytności polskie
podawała: „Miasto stołeczne ziemi
i powiatu sochaczewskiego… w drugiej
połowie XVI wieku było tu 22 cechów
rzemieślniczych, między nimi znajdowali się złotnicy, miecznicy, nożownicy, wyrabiający dywany itd. roku 1599
było domów 400. W wieku XVII miasto
podupadło”.
Na początku II wojny światowej w rejonie Sochaczewa rozegrała się bitwa
nad Bzurą pomiędzy polskimi armiami
Poznań i Pomorze, a niemieckimi armiami dysponującymi ogromnymi siłami
pancernymi i potężnym wsparciem lotnictwa bojowego (patrz: Miejsca wielkich
bitew). Była to największa bitwa w polskiej kampanii wrześniowej 1939 r.,
Muzeum Kolejki Wąskotorowej
Zebrana w sochaczewskim muzeum kolekcja liczy ponad 200
parowozów, wagonów oraz pojazdów roboczych, wśród nich
wiele egzemplarzy unikatowych.
Miłośnicy zabytkowych kolejek
wąskotorowych, a tworzą oni coraz liczniejsze międzynarodowe
grono, oceniają tę kolekcję jako
największą, a jednocześnie najpiękniejszą w całej Europie.
wskutek której położony na linii frontu
Sochaczew legł w gruzach.
Jakie ocalały w nim pamiątki przeszłości? Malownicze ruiny zamku
książąt mazowieckich z XIV–XV w. na
wzgórzu, odbudowany ratusz miejski
z 1. połowy XIX w., mieszczący obecnie
Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola
Bitwy nad Bzurą, klasycystyczne kram‑
nice miejskie. W sąsiednich Gawłowie
i Chodakowie – XIX‑wieczne dwory,
a w Czerwonce – klasycystyczny zespół
pałacowy zagospodarowany przez szkołę muzyczną.
Tylko tyle dziś zostało z sochaczewskiego zamku książąt mazowieckich
Sochaczew
Prawie 40-tysięczny powiatowy
Sochaczew leży w widłach trzech rzek:
Bzury, Pisi i Utraty, pomiędzy trzema
dużymi kompleksami leśnymi: Puszczą
Kampinoską, Puszczą Bolimowską i terenami leśnymi w gminach Młodzieszyn
i Iłów. Stanowi węzeł komunikacyjny
na kolejowej i drogowej trasie, łączącej
Warszawę z Berlinem i Moskwą. Pełni
funkcje administracyjne i usługowe
dla powiatu. Działają w nim oddziały
146
dużych banków, a wśród zakładów przemysłowych do największych zaliczają
się Chodakowskie Zakłady Włókien
Sztucznych Chemitex oraz Boryszew
Erg, ulokowane w miejscowościach
niegdyś samodzielnych, później przyłączonych do Sochaczewa.
Miasto jest przystankiem dla turystów melomanów na drodze do leżącej na terenie gminy sochaczewskiej
Żelazowej Woli Fryderyka Chopina
147
Emaus
Położona 2 km na północ wieś Rębowo kultywuje stare tradycje. W pierwszą
niedzielę po świętym Janie cała wieś w procesji obchodzi pola, by poświęcić
każde z nich. Większość upraw zajmuje cebula, a uroczystości, nie wiedzieć
czemu, nazywają się Emaus.
Zakroczym
Najstarszy (950 lat!) z nadwiślańskich
grodów, czerpał korzyści z przeprawy
przez rzekę jeszcze za czasów, gdy kupcy zdążali w dół Wisły po bursztyn. Dziś
kupić tu warto… maliny, a Zakroczym
jest niewielkim, bezładnie odbudowanym po wojnie (zniszczenia sięgały
80%) miasteczkiem. A był w XIV w.
stolicą własnej ziemi zakroczymskiej.
Książęta mazowieccy urządzali tu zjazdy (od 1422), uchwalając ważne dla
całego księstwa prawa.
Głównym atutem Zakroczymia pozostają walory krajobrazowe. Wysoką
(25 m) skarpę wiślaną przecinają spadające ku rzece, wyrzeźbione przez
lodowiec wąwozy (Sławinek, wąwóz
w Mochtach). Wisła odsłania wielkie
piaszczyste łachy, niektóre – jak Kępa
Gałaska, Wikliny, Wyspy Smoszewskie
– pokrywają łęgowe zarośla; gniazduje tu bezpiecznie wiele gatunków
ptaków, dla których zorganizowano
rezerwaty przyrody. Po przeciwnej
stronie rzeki rozciągają się lasy Puszczy
Kampinoskiej.
Na skraju wiślanego tarasu stoi fara
z XVI w., zbudowana w charakterystycznym dla Mazowsza stylu, w którym gotyk (dotarł do księstwa mocno
spóźniony), miesza się z renesansem.
Najstarszym elementem wyposażenia
jest ołtarz w kaplicy św. Barbary z przełomu XIV i XV w. Znacznie młodszy,
ale bogatszy w wystroju od parafialnego kościoła Podwyższenia Świętego
Krzyża jest barokowy kościół i klasz‑
tor Kapucynów, zbudowany w 1758 r.
Charakterystycznym akcentem ogołoconego z ratusza Rynku jest pomnik
w kształcie latarni. To słup trakcji tramwajowej wtopiony w granitowy postument, zwieńczony latarnią, opatrzony
stosownymi tablicami i symbolami.
Niegdyś czcił XIX‑wiecznych powstańców. Po wojnie zrekonstruowano go,
poświęcając ofiarom II wojny światowej,
która była tu wyjątkowo okrutna.
Żuromin
Miasteczko na Równinie Raciąskiej ma
rangę powiatu, jednak jego historia nie
jest długa. Było wsią drobnoszlachecką,
od połowy XVII w. we władaniu możniejszych rodów. Najpierw należało
do wojewody chełmskiego, Tomasza
Działyńskiego, po 1703 r. – do właścicieli dóbr bieżuńskich, Zamoyskich.
Ci ostatni uczynili z Żuromina miasto.
Sprowadzili tu jezuitów na początku
XVIII w. dla założenia szkoły, a w 1765 r.
Wielki Kanclerz Koronny Andrzej
Zamoyski, dzięki swoim wpływom, uzyskał u króla Stanisława Poniatowskiego
226
prawa miejskie dla Żuromina. Jezuici
zaczęli nawet budować murowaną
świątynię, ale w 1773 r. ich zakon uległ
kasacie. Reformaci utrzymali się tu
do 1831 r. W 1869 r. Żuromin, wraz
z 66 innymi grodami Mazowsza, utracił prawa miejskie. Pozostał ciekawy
jezuicko‑reformacki obiekt klasztorno
‑kościelny. Świątynia jest trójnawowa,
barokowa, a jej najcenniejszym obiektem jest cieszący się kultem obraz Matki
Boskiej Żuromińskiej. Przylega do niej
klasztor, trójskrzydłowy, z wirydarzem
pośrodku.
V
Sanktuaria
Mazowsza
Emaus
Położona 2 km na północ wieś Rębowo kultywuje stare tradycje. W pierwszą
niedzielę po świętym Janie cała wieś w procesji obchodzi pola, by poświęcić
każde z nich. Większość upraw zajmuje cebula, a uroczystości, nie wiedzieć
czemu, nazywają się Emaus.
Zakroczym
Najstarszy (950 lat!) z nadwiślańskich
grodów, czerpał korzyści z przeprawy
przez rzekę jeszcze za czasów, gdy kupcy zdążali w dół Wisły po bursztyn. Dziś
kupić tu warto… maliny, a Zakroczym
jest niewielkim, bezładnie odbudowanym po wojnie (zniszczenia sięgały
80%) miasteczkiem. A był w XIV w.
stolicą własnej ziemi zakroczymskiej.
Książęta mazowieccy urządzali tu zjazdy (od 1422), uchwalając ważne dla
całego księstwa prawa.
Głównym atutem Zakroczymia pozostają walory krajobrazowe. Wysoką
(25 m) skarpę wiślaną przecinają spadające ku rzece, wyrzeźbione przez
lodowiec wąwozy (Sławinek, wąwóz
w Mochtach). Wisła odsłania wielkie
piaszczyste łachy, niektóre – jak Kępa
Gałaska, Wikliny, Wyspy Smoszewskie
– pokrywają łęgowe zarośla; gniazduje tu bezpiecznie wiele gatunków
ptaków, dla których zorganizowano
rezerwaty przyrody. Po przeciwnej
stronie rzeki rozciągają się lasy Puszczy
Kampinoskiej.
Na skraju wiślanego tarasu stoi fara
z XVI w., zbudowana w charakterystycznym dla Mazowsza stylu, w którym gotyk (dotarł do księstwa mocno
spóźniony), miesza się z renesansem.
Najstarszym elementem wyposażenia
jest ołtarz w kaplicy św. Barbary z przełomu XIV i XV w. Znacznie młodszy,
ale bogatszy w wystroju od parafialnego kościoła Podwyższenia Świętego
Krzyża jest barokowy kościół i klasz‑
tor Kapucynów, zbudowany w 1758 r.
Charakterystycznym akcentem ogołoconego z ratusza Rynku jest pomnik
w kształcie latarni. To słup trakcji tramwajowej wtopiony w granitowy postument, zwieńczony latarnią, opatrzony
stosownymi tablicami i symbolami.
Niegdyś czcił XIX‑wiecznych powstańców. Po wojnie zrekonstruowano go,
poświęcając ofiarom II wojny światowej,
która była tu wyjątkowo okrutna.
Żuromin
Miasteczko na Równinie Raciąskiej ma
rangę powiatu, jednak jego historia nie
jest długa. Było wsią drobnoszlachecką,
od połowy XVII w. we władaniu możniejszych rodów. Najpierw należało
do wojewody chełmskiego, Tomasza
Działyńskiego, po 1703 r. – do właścicieli dóbr bieżuńskich, Zamoyskich.
Ci ostatni uczynili z Żuromina miasto.
Sprowadzili tu jezuitów na początku
XVIII w. dla założenia szkoły, a w 1765 r.
Wielki Kanclerz Koronny Andrzej
Zamoyski, dzięki swoim wpływom, uzyskał u króla Stanisława Poniatowskiego
226
prawa miejskie dla Żuromina. Jezuici
zaczęli nawet budować murowaną
świątynię, ale w 1773 r. ich zakon uległ
kasacie. Reformaci utrzymali się tu
do 1831 r. W 1869 r. Żuromin, wraz
z 66 innymi grodami Mazowsza, utracił prawa miejskie. Pozostał ciekawy
jezuicko‑reformacki obiekt klasztorno
‑kościelny. Świątynia jest trójnawowa,
barokowa, a jej najcenniejszym obiektem jest cieszący się kultem obraz Matki
Boskiej Żuromińskiej. Przylega do niej
klasztor, trójskrzydłowy, z wirydarzem
pośrodku.
V
Sanktuaria
Mazowsza
V
Sanktuaria Mazowsza
znanych sanktuariów maryjnych na
świecie; Najświętszą Maryję Pannę
przedstawiają też witraże naw bocznych. W nawie głównej ołtarz bez nastawy odsłania w perspektywie figurę
Niepokalanej. W lewej nawie znajduje
się kaplica św. Maksymiliana Kolbe,
przybliżająca sceny z jego życia i męczeństwa. 100 metrów od świątyni, przy
samej szosie, zachowano „starą kaplicę”,
gdzie ojciec Maksymilian 12 listopada
1927 r. odprawił pierwszą mszę świętą,
a franciszkanie z Niepokalanowa składali śluby zakonne. W niezmienionym
stanie zachowano też dawny klasztorny
barak, gdzie w trzech salach zorganizowano Muzeum św. Maksymiliana Kolbe,
a także dawny dom administracji z celą
świętego zakonnika.
Dodatkową atrakcję dla pielgrzymów
stanowią w Niepokalanowie ruchoma
szopka, zbudowana przez zakonników po II wojnie światowej, a także
Panorama Tysiąclecia, prezentująca
około 300 postaci historycznych, od
pierwszego Piasta po Jana Pawła II.
Msze święte dla parafian i pielgrzymów celebrowane są w sanktuarium
kilka razy w ciągu dnia. Szczególnymi
ceremoniami są jednak dwa połączone
z odpustami święta: 14 sierpnia – dzień
św. Maksymiliana, i 15 sierpnia – dzień
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi
Panny. Tradycją klasztoru są inicjatywy
społeczno‑kulturalne, do których należy m.in. corocznie tu organizowany
Międzynarodowy Katolicki Festiwal
Filmów i Multimediów.
Matki Bożej Ostrobramskiej, natomiast
drugą kaplicę poświęcono w całości
Matce Bożej Fatimskiej.
Świątynię w Ożarowie Mazowieckim
wybudowali w latach 1980–1989 opiekujący się tutejszą parafią pallotyni, a do
rangi sanktuarium Miłosierdzia Bożego
podniesiona została przez prymasa
Józefa Glempa w 1997 r. Bardzo prędko
stała się celem licznych pielgrzymek, nie
tylko z archidiecezji warszawskiej, lecz
także z całego kraju, a nawet z zagranicy,
zwłaszcza od 2000 r.
Pallotyni są doskonałymi i pełnymi
inicjatywy organizatorami, dzięki czemu w Ożarowie ma miejsce wiele wydarzeń artystycznych, m.in. koncerty, nie
tylko religijne.
Modernistyczny gmach ożarowskiego sanktuarium
Otwock
W podwarszawskim Otwocku, a ściślej mówiąc w przypisanym do niego
Świdrze, mała kaplica – stanowiąca
wierną kopię sanktuaryjnego pierwowzoru z niemieckiego SchÖnstatt
(Vallendar koło Koblencji) – przyciąga
pielgrzymów z kraju i z zagranicy.
Ich głównym celem jest obraz Matki
Bożej Trzykroć Przedziwnej, tj. córki
Boga Ojca, matki Syna Bożego, oblubienicy Ducha Świętego. Z Jej pomocą
i pod Jej opieką postanowił wychowywać apostołów ewangelizujących świat
ojciec Józef Kentenich, zakładając
w 1914 r. Ruch Apostolski z Szensztatu,
otwarty dla duchownych i świeckich
obojga płci.
Wizerunek Matki Bożej Trzykroć
Przedziwnej, Zwycięskiej Królowej
z Szensztatu stanowi kopię obrazu
z końca XIX w. autorstwa Włocha
Luigiego Crosio. Ukazuje głęboką
więź Chrystusa i Maryi. Sanktuarium
w Otwocku‑Świdrze jest jednym z około 180 sanktuariów szensztackich na
świecie i jednym z sześciu w Polsce.
Gromadzą się wokół niego polskie
wspólnoty ruchu szensztackiego, funkcjonuje też przy nim Instytut Sióstr
Maryi Apostolstwa Katolickiego.
Ożarów Mazowiecki
Pierwszym wrażeniem turysty czy
pielgrzyma na widok ożarowskiego
sanktuarium jest niezwykle śmiała,
modernistyczna architektura tej świątyni. Jej bryła kojarzy się z nałożonymi
na siebie gigantycznymi obręczami.
Nowoczesne jest również jej wnętrze,
a wystrój nawiązuje do tajemnicy
Bożego Miłosierdzia. Nad wejściem
238
z ogromnego witraża błogosławi wiernych Chrystus – Dobry Pasterz, zaś
nad ołtarzem głównym kościoła górnego dominuje witrażowy Chrystus
Zmartwychwstały. Polichromie ukazują drogę krzyżową i postaci kierujące
się do Chrystusa Zmartwychwstałego.
W kaplicy Miłosierdzia Bożego obrazowi Miłosierdzia towarzyszy witraż
Płock
W dwupiętrowej kamienicy przy
Starym Rynku w Płocku, siedzibie
Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej
Miłosierdzia, znajduje się kaplica
ustanowiona w 2000 r. sanktuarium
Miłosierdzia Bożego.
Mieszkająca w tym domu zakonnym
siostra Faustyna Kowalska 22 lutego
1931 r. miała wizję Jezusa Chrystusa,
który polecił jej namalować obraz
Miłosierdzia Bożego i nakazał ustanowić święto Miłosierdzia Bożego. Jak
zapisała święta w swym Dzienniczku,
Pan rzekł jej: „Pragnę, aby ten obraz
czczono w kaplicy waszej i na całym
świecie”. Powstał słynny obraz Jezusa
Miłosiernego z podpisem „Jezu, ufam
Tobie”, a Jan Paweł II wprowadził
nowe święto kościelne – Niedzielę
Na placu przy domu zakonnym
w miejscu pierwszego objawienia stoi
dziś figura Jezusa Miłosiernego, w kaplicy, w pobliżu słynącego łaskami
obrazu, umieszczono relikwie świętej,
a w dawnej piekarni, miejscu pracy
siostry Faustyny, zorganizowano małe
muzeum biograficzne. Zgromadzono
w nim wiele pamiątek i dokumentów
związanych ze świętą, część ekspozycji
poświęcona jest też rozwojowi kultu
Miłosierdzia Bożego. W zabytkowych
piwnicach obejrzeć można autentyczny
piec do wypieku chleba, w sąsiednich
239
V
Sanktuaria Mazowsza
znanych sanktuariów maryjnych na
świecie; Najświętszą Maryję Pannę
przedstawiają też witraże naw bocznych. W nawie głównej ołtarz bez nastawy odsłania w perspektywie figurę
Niepokalanej. W lewej nawie znajduje
się kaplica św. Maksymiliana Kolbe,
przybliżająca sceny z jego życia i męczeństwa. 100 metrów od świątyni, przy
samej szosie, zachowano „starą kaplicę”,
gdzie ojciec Maksymilian 12 listopada
1927 r. odprawił pierwszą mszę świętą,
a franciszkanie z Niepokalanowa składali śluby zakonne. W niezmienionym
stanie zachowano też dawny klasztorny
barak, gdzie w trzech salach zorganizowano Muzeum św. Maksymiliana Kolbe,
a także dawny dom administracji z celą
świętego zakonnika.
Dodatkową atrakcję dla pielgrzymów
stanowią w Niepokalanowie ruchoma
szopka, zbudowana przez zakonników po II wojnie światowej, a także
Panorama Tysiąclecia, prezentująca
około 300 postaci historycznych, od
pierwszego Piasta po Jana Pawła II.
Msze święte dla parafian i pielgrzymów celebrowane są w sanktuarium
kilka razy w ciągu dnia. Szczególnymi
ceremoniami są jednak dwa połączone
z odpustami święta: 14 sierpnia – dzień
św. Maksymiliana, i 15 sierpnia – dzień
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi
Panny. Tradycją klasztoru są inicjatywy
społeczno‑kulturalne, do których należy m.in. corocznie tu organizowany
Międzynarodowy Katolicki Festiwal
Filmów i Multimediów.
Matki Bożej Ostrobramskiej, natomiast
drugą kaplicę poświęcono w całości
Matce Bożej Fatimskiej.
Świątynię w Ożarowie Mazowieckim
wybudowali w latach 1980–1989 opiekujący się tutejszą parafią pallotyni, a do
rangi sanktuarium Miłosierdzia Bożego
podniesiona została przez prymasa
Józefa Glempa w 1997 r. Bardzo prędko
stała się celem licznych pielgrzymek, nie
tylko z archidiecezji warszawskiej, lecz
także z całego kraju, a nawet z zagranicy,
zwłaszcza od 2000 r.
Pallotyni są doskonałymi i pełnymi
inicjatywy organizatorami, dzięki czemu w Ożarowie ma miejsce wiele wydarzeń artystycznych, m.in. koncerty, nie
tylko religijne.
Modernistyczny gmach ożarowskiego sanktuarium
Otwock
W podwarszawskim Otwocku, a ściślej mówiąc w przypisanym do niego
Świdrze, mała kaplica – stanowiąca
wierną kopię sanktuaryjnego pierwowzoru z niemieckiego SchÖnstatt
(Vallendar koło Koblencji) – przyciąga
pielgrzymów z kraju i z zagranicy.
Ich głównym celem jest obraz Matki
Bożej Trzykroć Przedziwnej, tj. córki
Boga Ojca, matki Syna Bożego, oblubienicy Ducha Świętego. Z Jej pomocą
i pod Jej opieką postanowił wychowywać apostołów ewangelizujących świat
ojciec Józef Kentenich, zakładając
w 1914 r. Ruch Apostolski z Szensztatu,
otwarty dla duchownych i świeckich
obojga płci.
Wizerunek Matki Bożej Trzykroć
Przedziwnej, Zwycięskiej Królowej
z Szensztatu stanowi kopię obrazu
z końca XIX w. autorstwa Włocha
Luigiego Crosio. Ukazuje głęboką
więź Chrystusa i Maryi. Sanktuarium
w Otwocku‑Świdrze jest jednym z około 180 sanktuariów szensztackich na
świecie i jednym z sześciu w Polsce.
Gromadzą się wokół niego polskie
wspólnoty ruchu szensztackiego, funkcjonuje też przy nim Instytut Sióstr
Maryi Apostolstwa Katolickiego.
Ożarów Mazowiecki
Pierwszym wrażeniem turysty czy
pielgrzyma na widok ożarowskiego
sanktuarium jest niezwykle śmiała,
modernistyczna architektura tej świątyni. Jej bryła kojarzy się z nałożonymi
na siebie gigantycznymi obręczami.
Nowoczesne jest również jej wnętrze,
a wystrój nawiązuje do tajemnicy
Bożego Miłosierdzia. Nad wejściem
238
z ogromnego witraża błogosławi wiernych Chrystus – Dobry Pasterz, zaś
nad ołtarzem głównym kościoła górnego dominuje witrażowy Chrystus
Zmartwychwstały. Polichromie ukazują drogę krzyżową i postaci kierujące
się do Chrystusa Zmartwychwstałego.
W kaplicy Miłosierdzia Bożego obrazowi Miłosierdzia towarzyszy witraż
Płock
W dwupiętrowej kamienicy przy
Starym Rynku w Płocku, siedzibie
Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej
Miłosierdzia, znajduje się kaplica
ustanowiona w 2000 r. sanktuarium
Mieszkająca w tym domu zakonnym
siostra Faustyna Kowalska 22 lutego
1931 r. miała wizję Jezusa Chrystusa,
który polecił jej namalować obraz
Miłosierdzia Bożego i nakazał ustanowić święto Miłosierdzia Bożego. Jak
zapisała święta w swym Dzienniczku,
Pan rzekł jej: „Pragnę, aby ten obraz
czczono w kaplicy waszej i na całym
świecie”. Powstał słynny obraz Jezusa
Miłosiernego z podpisem „Jezu, ufam
Tobie”, a Jan Paweł II wprowadził
nowe święto kościelne – Niedzielę
Na placu przy domu zakonnym
w miejscu pierwszego objawienia stoi
dziś figura Jezusa Miłosiernego, w kaplicy, w pobliżu słynącego łaskami
obrazu, umieszczono relikwie świętej,
a w dawnej piekarni, miejscu pracy
siostry Faustyny, zorganizowano małe
muzeum biograficzne. Zgromadzono
w nim wiele pamiątek i dokumentów
związanych ze świętą, część ekspozycji
poświęcona jest też rozwojowi kultu
Miłosierdzia Bożego. W zabytkowych
piwnicach obejrzeć można autentyczny
piec do wypieku chleba, w sąsiednich
239
Sanktuaria Mazowsza
Wielgolas
Wielgolas to przykład małego, wiejskiego sanktuarium, położonego z dala od
szlaków komunikacyjnych, otoczonego
żywym kultem przez okolicznych mieszkańców. Usytuowane w malowniczym
otoczeniu starych lasów, pól aż do żniw
złocących się zbożem, nadrzecznych łąk
szeroko rozciągniętych wzdłuż Świdra.
Nad niską, wiejską zabudową góruje
kościół parafialny z 28-metrową wieżą,
postawiony na przełomie lat 50. i 60. zeszłego stulecia, konsekrowany przez
prymasa Stefana Wyszyńskiego. Równie
ważne dla pątników cele stanowią: położona nieopodal studzienka, której źródlaną wodę uznaje się za ozdrowieńczą,
oraz wybudowana w latach 30. XX w.
kaplica Matki Bożej Łaskawej, powszechnie nazywana kaplicą Zjawienia.
Malowidła na ścianach kaplicy
przedstawiają najważniejsze epizody
z przeszłości sanktuarium, a miejscowi
artyści opatrzyli je opisem: „Kaplica
zawiera drzewo, na którym zjawiła się
Matka Boża idącym do pracy w folwarku
ludziom. Fakt ten przedstawia obraz z lewej strony. Obraz na ścianie po stronie
prawej zawiera pierwszy cud – uzdrowienie przy studzience, przez obmycie
wodą”.
Uzdrowieni pozostawiali niegdyś
rozwieszone na okolicznych drzewach
kawałki płótna, które wcześniej, namoczone w cudownej wodzie, przykładali
do swoich ran. Z czasem na miejscu objawienia wystawiono trzy proste drewniane krzyże. Tak zaczął się kult Matki
Bożej Wielgolaskiej.
Wysokie Koło
W pobliżu Kozienic, na lewym brzegu
Wisły leży wioska Wysokie Koło, nazwana tak pewnie dlatego, że jej grunty
i drogi tworzą jakby półkole w stosunku do nadwiślańskiej niziny. Z wielowiekowych dziejów zachowało się tam
południowe skrzydło dawnego klasztoru, przemienione obecnie w plebanię,
i świątynia Najświętszej Maryi Panny
Różańcowej, ufundowana w końcu
XVII w. przez właściciela okolicznych
dóbr Stanisława Witkowskiego, wnuka
Jana Kochanowskiego. Z daleka widoczna, bazylikowa, budowla ma kształt wydłużonego czworoboku z przedsionkiem
i dwiema wysokimi wieżami od frontu.
Z barokowej świetności jej wnętrza,
po wojennych przejściach, zachowały
się jedynie fragmenty, głównym celem
pozostaje tam wszakże kaplica w prawej nawie, z obrazem Matki Bożej
Wysokolskiej. Dzieło nieznanego malarza wykonane jest techniką holenderską
i pochodzi najwyraźniej z Zachodu, jednak o jego dziejach niewiele wiadomo.
256
Według klasztornych kronik ofiarodawcą obrazu był Antoni Krzysztof
Bębnowski, który opisał też częściowo
jego peregrynacje. Donator miał obraz
od kuzynki, która dostała go w Moskwie
od samego cara. Obraz najpierw uratował mu życie w ciężkiej chorobie,
a potem ocalił w bitwie pod Wiedniem,
u boku Sobieskiego, gdy otoczyli go
Turcy. Po szczęśliwym powrocie do
domu Bębnowski po trzykroć ujrzał
we śnie Matkę Bożą i usłyszał polecenie
zawiezienia obrazu do Wysokiego Koła,
co też uczynił w 1684 r. Obraz uroczyście
wprowadzono do tamtejszej świątyni,
gdzie wkrótce zasłynął licznymi objawieniami, uzdrowieniami i innymi łaskami. Gdy w 1833 r. kaplica Matki Bożej
niespodzianie stanęła w płomieniach,
cudowny obraz w tajemniczy sposób
odnaleziono na łące koło Sieciechowa.
W 1974 r. prymas Stefan Wyszyński,
w obecności ponad 100 tysięcy wiernych, ozdobił go złotymi koronami
papieskimi.
VI
Zamki,
pałace,
dwory
Sanktuaria Mazowsza
Wielgolas
Wielgolas to przykład małego, wiejskiego sanktuarium, położonego z dala od
szlaków komunikacyjnych, otoczonego
żywym kultem przez okolicznych mieszkańców. Usytuowane w malowniczym
otoczeniu starych lasów, pól aż do żniw
złocących się zbożem, nadrzecznych łąk
szeroko rozciągniętych wzdłuż Świdra.
Nad niską, wiejską zabudową góruje
kościół parafialny z 28-metrową wieżą,
postawiony na przełomie lat 50. i 60. zeszłego stulecia, konsekrowany przez
prymasa Stefana Wyszyńskiego. Równie
ważne dla pątników cele stanowią: położona nieopodal studzienka, której źródlaną wodę uznaje się za ozdrowieńczą,
oraz wybudowana w latach 30. XX w.
kaplica Matki Bożej Łaskawej, powszechnie nazywana kaplicą Zjawienia.
Malowidła na ścianach kaplicy
przedstawiają najważniejsze epizody
z przeszłości sanktuarium, a miejscowi
artyści opatrzyli je opisem: „Kaplica
zawiera drzewo, na którym zjawiła się
Matka Boża idącym do pracy w folwarku
ludziom. Fakt ten przedstawia obraz z lewej strony. Obraz na ścianie po stronie
prawej zawiera pierwszy cud – uzdrowienie przy studzience, przez obmycie
wodą”.
Uzdrowieni pozostawiali niegdyś
rozwieszone na okolicznych drzewach
kawałki płótna, które wcześniej, namoczone w cudownej wodzie, przykładali
do swoich ran. Z czasem na miejscu objawienia wystawiono trzy proste drewniane krzyże. Tak zaczął się kult Matki
Bożej Wielgolaskiej.
Wysokie Koło
W pobliżu Kozienic, na lewym brzegu
Wisły leży wioska Wysokie Koło, nazwana tak pewnie dlatego, że jej grunty
i drogi tworzą jakby półkole w stosunku do nadwiślańskiej niziny. Z wielowiekowych dziejów zachowało się tam
południowe skrzydło dawnego klasztoru, przemienione obecnie w plebanię,
i świątynia Najświętszej Maryi Panny
Różańcowej, ufundowana w końcu
XVII w. przez właściciela okolicznych
dóbr Stanisława Witkowskiego, wnuka
Jana Kochanowskiego. Z daleka widoczna, bazylikowa, budowla ma kształt wydłużonego czworoboku z przedsionkiem
i dwiema wysokimi wieżami od frontu.
Z barokowej świetności jej wnętrza,
po wojennych przejściach, zachowały
się jedynie fragmenty, głównym celem
pozostaje tam wszakże kaplica w prawej nawie, z obrazem Matki Bożej
Wysokolskiej. Dzieło nieznanego malarza wykonane jest techniką holenderską
i pochodzi najwyraźniej z Zachodu, jednak o jego dziejach niewiele wiadomo.
256
Według klasztornych kronik ofiarodawcą obrazu był Antoni Krzysztof
Bębnowski, który opisał też częściowo
jego peregrynacje. Donator miał obraz
od kuzynki, która dostała go w Moskwie
od samego cara. Obraz najpierw uratował mu życie w ciężkiej chorobie,
a potem ocalił w bitwie pod Wiedniem,
u boku Sobieskiego, gdy otoczyli go
Turcy. Po szczęśliwym powrocie do
domu Bębnowski po trzykroć ujrzał
we śnie Matkę Bożą i usłyszał polecenie
zawiezienia obrazu do Wysokiego Koła,
co też uczynił w 1684 r. Obraz uroczyście
wprowadzono do tamtejszej świątyni,
gdzie wkrótce zasłynął licznymi objawieniami, uzdrowieniami i innymi łaskami. Gdy w 1833 r. kaplica Matki Bożej
niespodzianie stanęła w płomieniach,
cudowny obraz w tajemniczy sposób
odnaleziono na łące koło Sieciechowa.
W 1974 r. prymas Stefan Wyszyński,
w obecności ponad 100 tysięcy wiernych, ozdobił go złotymi koronami
papieskimi.
VI
Zamki,
pałace,
dwory
VI
Zamki, pałace, dwory
Rozpasany barok i powściągliwy klasycyzm
Rezydencje magnackie zaczęły wyrastać na Mazowszu w czasach, gdy
dwór królewski na dobre usadowił się
w Warszawie – a więc w początkach
XVII w. Wtedy wokół miasta rezydencjonalnego króla lokowali się właściciele
największych fortun Rzeczpospolitej.
Ich posiadacze budowali się i przebudowywali na potęgę, prześcigając
w przepychu. Najbardziej do sarmackiej natury i wielkich pieniędzy pasował barok – takiemu zapotrzebowaniu
„rynku” odpowiadał Tylman z Gameren
– czołowy warszawski przedstawiciel
tego pełnego zdobień stylu.
Półtora wieku później barok został
wyparły przez modny klasycyzm. Nowe
siedziby budowano, a dawne przebudowywano już w tym powściągliwym,
pełnym gracji stylu. Czołowymi przedstawicielami klasycyzmu na Mazowszu
byli Jakub i Józef Fontana, Dominik
Merlini, Henryk Marconi, a w XIX w. –
Jakub Kubicki.
Otwock Wielki (Stary) – marszałkowska siedziba
W tej małej miejscowości koło Karczewa,
na sztucznej wyspie (tzw. Rokola)
otoczonej wodami starorzecza Wisły
i kanału, stoi perła baroku – jedno
z cenniejszych na Mazowszu założeń
parkowo‑pałacowych. Park składa się
z kilku obszarów – od geometrycznego
ogrodu francuskiego, po zagajnik lipowy
i dawny zwierzyniec w naturalnym lesie.
Jest to założenie typowe dla tzw. grupy
warszawskiej (np. Wilanów, Nieborów).
Fundatorem pałacu był pochodzący
z ciechanowskiej szlachty dostojnik,
Kazimierz Bieliński, a projektantem
– Tylman z Gameren, choć niektórzy
wskazują jednak na Carla Ceroniego.
Pałac powstał w latach 1693–1703.
Istnieją przypuszczenia, że rozbudową w 1757 r. kierował Jakub Fontana.
Opuszczona w połowie XIX w. rezydencja popadła w ruinę. Prace podjęte
po II wojnie światowej przywróciły jej
Barokowy pałac Bielińskich przypomina o potędze rodów magnackich
Gabinet marszałka
Gdy w 1918 r. Polska odzyskała
niepodległość, utworzono Zarząd
Gmachów Reprezentacyjnych,
gdzie gromadzono nadające się
do użytku meble z instytucji publicznych, by je wykorzystać do
urządzenia Belwederu i Zamku
Królewskiego czy gabinetów ministerialnych. Deponowane w podziemiach Muzeum Narodowego
ruchomości ocalały. Meble były
sygnowane – gdy zmieniała się
władza, znaki przebijano. Dzięki
temu stały się gratką dla muzealników, którzy mogą prześledzić ich historię, od królewskich
komnat, przez carskie rezydencje,
po gabinety II Rzeczypospolitej.
W magazynach znaleziono meble, którymi urządzono dla Pił
sudskiego Belweder, a po śmierci
marszałka – poświęcone mu
muzeum. Udało się dzięki temu
w otwockim pałacu odtworzyć
gabinet i salon. Wyposażenie rezydencji było dość przypadkowe:
biedermeierowskie łóżko, skórzane fotele art déco…
świetność, lecz pozostała obiektem rządowym – nieudostępnianym do zwiedzania. Przez pewien okres przebywał
tu internowany Lech Wałęsa. Po 1989 r.
pałac należał do Kancelarii Prezydenta,
później do MSWiA. W 2004 r. przejęło
go Muzeum Narodowe, które urządziło
tu dostępne dla zwiedzających Muzeum
Wnętrz. Ze względu na doskonałe
warunki akustyczne w Starym Otwocku
organizowane są też koncerty. Sale
urządzono stosownie do ich charakteru, np. salę barokową – meblami z czasów powstania i rozbudowy pałacu
(1700–1750).
Na południowej fasadzie widnieją dwa herby: Junosza i Leliwa. Pałac
był prezentem ślubnym Kazimierza
Bielińskiego herbu Junosza dla żony
Ludwiki, córki poety Jana Andrzeja
Morsztyna herbu Leliwa.
Kazimierz Bieliński nie był świetlaną
postacią. W 1705 r. gościł w Otwocku
Wielkim na poufnych rozmowach cara
Piotra I Wielkiego oraz króla Augusta II
Mocnego. Monarchowie już wtedy
naradzali się nad rozbiorem Polski.
Córka gospodarza Marianna była jedną z faworyt Sasa. Natomiast Franciszek
Bieliński (syn Kazimierza), wielki
marszałek koronny, kierował Komisją
Brukową, która wytyczała w Warszawie
nowe ulice, budowała kanalizację, unowocześniała zaniedbane miasto. To od
niego pochodzi nazwa głównej stołecznej ulicy – Marszałkowskiej. Kolejny
dziedzic Otwocka – też Franciszek,
bratanek marszałka, podczas insurekcji
kościuszkowskiej ofiarował plony z majątku głodującej Warszawie.
XIX-wieczny Otwock został uwieczniony w Popiołach Żeromskiego.
Znalazł się tam opis nocy przed bitwą
pod Ostrówkiem w 1809 r., podczas
której wojska polskie pod dowództwem
gen. Michała Sokolnickiego starły się
z Austriakami. Rzeczywiście Sokolnicki
urządził wtedy w otwockim pałacu
kwaterę wojskową, a działania wojenne
spustoszyły otwockie dobra.
Sterdyń – nadbużański belweder
Okazały zespół pałacowo‑parkowy
przy starorzeczu Bugu góruje nad wsią
Sterdyń (21 km na północ od Sokołowa
Podlaskiego). W XV w. wieś należała
do rodu Kiszków herbu Dąbrowa; wtedy stanął pierwszy dwór. W połowie
XVII w. dobra przeszły, w wyniku ożenku, w ręce Ossolińskich. To oni nadali
268
nadbużańskiej rezydencji, która zasłynęła jako ich siedziba, obecny wygląd. Od
połowy XIX w. do 1945 r. Sterdyń była
w posiadaniu Krasińskich.
Podlaski zespół pałacowy ma niezwykłe założenie – na planie koła. Główny
pałac, z podwyższoną o piętro kwadratową częścią środkową, tzw. belweder,
269
VI
Rozpasany barok i powściągliwy klasycyzm
Rezydencje magnackie zaczęły wyrastać na Mazowszu w czasach, gdy
dwór królewski na dobre usadowił się
w Warszawie – a więc w początkach
XVII w. Wtedy wokół miasta rezydencjonalnego króla lokowali się właściciele
największych fortun Rzeczpospolitej.
Ich posiadacze budowali się i przebudowywali na potęgę, prześcigając
w przepychu. Najbardziej do sarmackiej natury i wielkich pieniędzy pasował barok – takiemu zapotrzebowaniu
„rynku” odpowiadał Tylman z Gameren
– czołowy warszawski przedstawiciel
tego pełnego zdobień stylu.
Półtora wieku później barok został
wyparły przez modny klasycyzm. Nowe
siedziby budowano, a dawne przebudowywano już w tym powściągliwym,
pełnym gracji stylu. Czołowymi przedstawicielami klasycyzmu na Mazowszu
byli Jakub i Józef Fontana, Dominik
Merlini, Henryk Marconi, a w XIX w. –
Jakub Kubicki.
Otwock Wielki (Stary) – marszałkowska siedziba
W tej małej miejscowości koło Karczewa,
na sztucznej wyspie (tzw. Rokola)
otoczonej wodami starorzecza Wisły
i kanału, stoi perła baroku – jedno
z cenniejszych na Mazowszu założeń
parkowo‑pałacowych. Park składa się
z kilku obszarów – od geometrycznego
ogrodu francuskiego, po zagajnik lipowy
i dawny zwierzyniec w naturalnym lesie.
Jest to założenie typowe dla tzw. grupy
warszawskiej (np. Wilanów, Nieborów).
Fundatorem pałacu był pochodzący
z ciechanowskiej szlachty dostojnik,
Kazimierz Bieliński, a projektantem
– Tylman z Gameren, choć niektórzy
wskazują jednak na Carla Ceroniego.
Pałac powstał w latach 1693–1703.
Istnieją przypuszczenia, że rozbudową w 1757 r. kierował Jakub Fontana.
Opuszczona w połowie XIX w. rezydencja popadła w ruinę. Prace podjęte
po II wojnie światowej przywróciły jej
Barokowy pałac Bielińskich przypomina o potędze rodów magnackich
Gabinet marszałka
Gdy w 1918 r. Polska odzyskała
niepodległość, utworzono Zarząd
Gmachów Reprezentacyjnych,
gdzie gromadzono nadające się
do użytku meble z instytucji publicznych, by je wykorzystać do
urządzenia Belwederu i Zamku
Królewskiego czy gabinetów ministerialnych. Deponowane w podziemiach Muzeum Narodowego
ruchomości ocalały. Meble były
sygnowane – gdy zmieniała się
władza, znaki przebijano. Dzięki
temu stały się gratką dla muzealników, którzy mogą prześledzić ich historię, od królewskich
komnat, przez carskie rezydencje,
po gabinety II Rzeczypospolitej.
W magazynach znaleziono meble, którymi urządzono dla Pił
sudskiego Belweder, a po śmierci
marszałka – poświęcone mu
muzeum. Udało się dzięki temu
w otwockim pałacu odtworzyć
gabinet i salon. Wyposażenie rezydencji było dość przypadkowe:
biedermeierowskie łóżko, skórzane fotele art déco…
świetność, lecz pozostała obiektem rządowym – nieudostępnianym do zwiedzania. Przez pewien okres przebywał
tu internowany Lech Wałęsa. Po 1989 r.
pałac należał do Kancelarii Prezydenta,
później do MSWiA. W 2004 r. przejęło
go Muzeum Narodowe, które urządziło
tu dostępne dla zwiedzających Muzeum
Wnętrz. Ze względu na doskonałe
warunki akustyczne w Starym Otwocku
organizowane są też koncerty. Sale
urządzono stosownie do ich charakteru, np. salę barokową – meblami z czasów powstania i rozbudowy pałacu
(1700–1750).
Na południowej fasadzie widnieją dwa herby: Junosza i Leliwa. Pałac
był prezentem ślubnym Kazimierza
Bielińskiego herbu Junosza dla żony
Ludwiki, córki poety Jana Andrzeja
Morsztyna herbu Leliwa.
Kazimierz Bieliński nie był świetlaną
postacią. W 1705 r. gościł w Otwocku
Wielkim na poufnych rozmowach cara
Piotra I Wielkiego oraz króla Augusta II
Mocnego. Monarchowie już wtedy
naradzali się nad rozbiorem Polski.
Córka gospodarza Marianna była jedną z faworyt Sasa. Natomiast Franciszek
Bieliński (syn Kazimierza), wielki
marszałek koronny, kierował Komisją
Brukową, która wytyczała w Warszawie
nowe ulice, budowała kanalizację, unowocześniała zaniedbane miasto. To od
niego pochodzi nazwa głównej stołecznej ulicy – Marszałkowskiej. Kolejny
dziedzic Otwocka – też Franciszek,
bratanek marszałka, podczas insurekcji
kościuszkowskiej ofiarował plony z majątku głodującej Warszawie.
XIX-wieczny Otwock został uwieczniony w Popiołach Żeromskiego.
Znalazł się tam opis nocy przed bitwą
pod Ostrówkiem w 1809 r., podczas
której wojska polskie pod dowództwem
gen. Michała Sokolnickiego starły się
z Austriakami. Rzeczywiście Sokolnicki
urządził wtedy w otwockim pałacu
kwaterę wojskową, a działania wojenne
spustoszyły otwockie dobra.
Sterdyń – nadbużański belweder
Okazały zespół pałacowo‑parkowy
przy starorzeczu Bugu góruje nad wsią
Sterdyń (21 km na północ od Sokołowa
Podlaskiego). W XV w. wieś należała
do rodu Kiszków herbu Dąbrowa; wtedy stanął pierwszy dwór. W połowie
XVII w. dobra przeszły, w wyniku ożenku, w ręce Ossolińskich. To oni nadali
268
nadbużańskiej rezydencji, która zasłynęła jako ich siedziba, obecny wygląd. Od
połowy XIX w. do 1945 r. Sterdyń była
w posiadaniu Krasińskich.
Podlaski zespół pałacowy ma niezwykłe założenie – na planie koła. Główny
pałac, z podwyższoną o piętro kwadratową częścią środkową, tzw. belweder,
269
VI
Starejwsi wszedł książę Golicyn (przez
ożenek z hrabianką Marią Jezierską
w 1843 r.), pałac został gruntownie
przebudowany w stylu neogotyku.
W 1879 r. znów wrócili tu Krasińscy,
a w 1905 r. – Radziwiłłowie.
Po II wojnie światowej w Starejwsi
gospodarzyły instytucje państwowe, co
nie wyszło obiektom na dobre. Dopiero
NBP, właściciel zespołu pałacowo parkowego od lat 70. XX wieku, przywrócił
mu świetność. Niestety, jednocześnie
zamknął teren dla szerszej publiczności.
Można jednak – telefonicznie – poprosić o pozwolenie na wejście, bo warto
spojrzeć na eklektyczny pałac, o smukłych sześciobocznych wieżyczkach
i ostrołukowych oknach.
z dwiema kwadratowymi wieżami
zwieńczonymi barokowymi hełmami.
W 1909 r. pałac wraz a parkiem o pięknym drzewostanie (pomnikowe dęby)
nabyła rodzina Druckich‑Lubeckich.
Po wojnie ulokował się tu Centralny
Związek Spółdzielni Rolniczych, a obecnie jest to ośrodek szkoleniowy KRUS.
Pałac jest wynajmowany na konferencje
i spotkania biznesowe.
W parku ulubionej siedziby książę Władysław Drucki‑Lubecki
spotkał swego mordercę – prawdopodobnie sam go tu zaprosił…
Teresin
Rezydencja rodziny bankierów
i przemysłowców w Teresinie
W pobliżu Niepokalanowa (linia kolejowa Warszawa–Sochaczew) leży
Teresin, z siedzibą bogatej rodziny
Epsteinów. Nazwa Teresin pochodzi od
cukrowni, a tę z kolei nazwano tak od
imienia Teresy Radziwiłł, córki jednego
z udziałowców.
Herman Epstein, jeden z wybitnych
bankierów i przemysłowców Królestwa
Polskiego, był akcjonariuszem spółki,
która założyła w pobliskim Szymanowie
cukrownię. Jego syn Mieczysław, odziedziczył nie tylko Teresin, ale i zdolność
do zarabiania pieniędzy. Praktykował
w Paryżu w banku Rothschildów, a po
powrocie do Warszawy założył Bank
Dyskontowy. Dwór ojcowski był dla
niego zbyt skromny i dlatego został rozebrany. Zatrudnił architekta Francisa
Arveufa i na dawnych piwnicach dworskich zbudował pałac w stylu późnego
baroku. Powstała oryginalna piętrowa
rezydencja o francuskim, mansardowym dachu, z boniowaniem w narożach,
Zbrodnia bez kary
Książę Władysław Drucki‑Lubecki wolał mieszkać w Teresinie niż w Warszawie.
Nie przeczuwał, że 12 kwietnia 1913 r. w teresińskim parku spotka go śmierć.
Feralnego dnia udał się na przejażdżkę ze swym gościem, baronem Janem
Bispingiem. Jak zwykle sam powoził. Z tej przejażdżki już nie wrócił – służba
znalazła wieczorem jego zwłoki w parku, w pobliżu powozu. Podczas rozprawy
sądowej uznano barona za winnego zbrodni w afekcie, a przedtem sfałszowania czeków. Bisping się od wyroku (4 lata rot aresztanckich, pozbawienie
szlacheckiego majątku i przywilejów) odwołał. Proces można było wznowić
dopiero po zakończeniu I wojny światowej. Już w wolnej Polsce zapadł – mimo
ewidentnych dowodów – wyrok uniewinniający. Syn zabitego – Jan – przed
wojną część teresińskich dóbr sprzedał, a część podarował ojcom franciszkanom na budowę sanktuarium maryjnego w pobliskiej miejscowości Paprotnia.
276
Nowy Duninów
Nowy Duninów położy jest nad rozlewającą się tu szeroko Wisłą. W 1414 r.
z wyprawy przeciw Krzyżakom wracał
tędy z wojskami Jagiełło – do przeprawy
przez rzekę posłużył im most łyżwowy
spławiony z Czerwińska.
Po III rozbiorze Polski król Prus
podarował dobra Duninowa jenerałowi Gebhardowi Blűcherowi za zasługi
w rozgromieniu wojsk napoleońskich.
Rozrzutny generał popadł w długi
i sprzedał majątek bankierowi z Elbląga.
Jego wnuczka Luiza wyszła za mąż za
barona Karola von Ike z Wojanowa na
Śląsku. Rodzina przybrała później nazwisko Ike‑Duninowskich.
Kompleks pałacowo‑parkowy
w Nowym Duninowie obejmuje pałacyk myśliwski, pałac główny i zameczek
neogotycki. Eklektyczny pałacyk my‑
śliwski powstał na skutek wielu przebudów (w 1829 r., w połowie XIX i na
początku XX w.) dworu z XV w. Pałacyk
przykrywa mansardowy dach, a jego
wieże neobarokowe hełmy. Po wojnie
ulokowane tu były biura nadleśnictwa,
a obecnie – mieszkania pracowników.
Neorenesansowy pałac główny
wzniesiono w latach 1862–1876 na planie wydłużonego prostokąta. Pośrodku
kryje go dwuspadowy blaszany dach,
po bokach ma obszerne tarasy.
277
VI
Starejwsi wszedł książę Golicyn (przez
ożenek z hrabianką Marią Jezierską
w 1843 r.), pałac został gruntownie
przebudowany w stylu neogotyku.
W 1879 r. znów wrócili tu Krasińscy,
a w 1905 r. – Radziwiłłowie.
Po II wojnie światowej w Starejwsi
gospodarzyły instytucje państwowe, co
nie wyszło obiektom na dobre. Dopiero
NBP, właściciel zespołu pałacowo parkowego od lat 70. XX wieku, przywrócił
mu świetność. Niestety, jednocześnie
zamknął teren dla szerszej publiczności.
Można jednak – telefonicznie – poprosić o pozwolenie na wejście, bo warto
spojrzeć na eklektyczny pałac, o smukłych sześciobocznych wieżyczkach
i ostrołukowych oknach.
z dwiema kwadratowymi wieżami
zwieńczonymi barokowymi hełmami.
W 1909 r. pałac wraz a parkiem o pięknym drzewostanie (pomnikowe dęby)
nabyła rodzina Druckich‑Lubeckich.
Po wojnie ulokował się tu Centralny
Związek Spółdzielni Rolniczych, a obecnie jest to ośrodek szkoleniowy KRUS.
Pałac jest wynajmowany na konferencje
i spotkania biznesowe.
W parku ulubionej siedziby książę Władysław Drucki‑Lubecki
spotkał swego mordercę – prawdopodobnie sam go tu zaprosił…
Teresin
Rezydencja rodziny bankierów
i przemysłowców w Teresinie
W pobliżu Niepokalanowa (linia kolejowa Warszawa–Sochaczew) leży
Teresin, z siedzibą bogatej rodziny
Epsteinów. Nazwa Teresin pochodzi od
cukrowni, a tę z kolei nazwano tak od
imienia Teresy Radziwiłł, córki jednego
z udziałowców.
Herman Epstein, jeden z wybitnych
bankierów i przemysłowców Królestwa
Polskiego, był akcjonariuszem spółki,
która założyła w pobliskim Szymanowie
cukrownię. Jego syn Mieczysław, odziedziczył nie tylko Teresin, ale i zdolność
do zarabiania pieniędzy. Praktykował
w Paryżu w banku Rothschildów, a po
powrocie do Warszawy założył Bank
Dyskontowy. Dwór ojcowski był dla
niego zbyt skromny i dlatego został rozebrany. Zatrudnił architekta Francisa
Arveufa i na dawnych piwnicach dworskich zbudował pałac w stylu późnego
baroku. Powstała oryginalna piętrowa
rezydencja o francuskim, mansardowym dachu, z boniowaniem w narożach,
Zbrodnia bez kary
Książę Władysław Drucki‑Lubecki wolał mieszkać w Teresinie niż w Warszawie.
Nie przeczuwał, że 12 kwietnia 1913 r. w teresińskim parku spotka go śmierć.
Feralnego dnia udał się na przejażdżkę ze swym gościem, baronem Janem
Bispingiem. Jak zwykle sam powoził. Z tej przejażdżki już nie wrócił – służba
znalazła wieczorem jego zwłoki w parku, w pobliżu powozu. Podczas rozprawy
sądowej uznano barona za winnego zbrodni w afekcie, a przedtem sfałszowania czeków. Bisping się od wyroku (4 lata rot aresztanckich, pozbawienie
szlacheckiego majątku i przywilejów) odwołał. Proces można było wznowić
dopiero po zakończeniu I wojny światowej. Już w wolnej Polsce zapadł – mimo
ewidentnych dowodów – wyrok uniewinniający. Syn zabitego – Jan – przed
wojną część teresińskich dóbr sprzedał, a część podarował ojcom franciszkanom na budowę sanktuarium maryjnego w pobliskiej miejscowości Paprotnia.
276
Nowy Duninów
Nowy Duninów położy jest nad rozlewającą się tu szeroko Wisłą. W 1414 r.
z wyprawy przeciw Krzyżakom wracał
tędy z wojskami Jagiełło – do przeprawy
przez rzekę posłużył im most łyżwowy
spławiony z Czerwińska.
Po III rozbiorze Polski król Prus
podarował dobra Duninowa jenerałowi Gebhardowi Blűcherowi za zasługi
w rozgromieniu wojsk napoleońskich.
Rozrzutny generał popadł w długi
i sprzedał majątek bankierowi z Elbląga.
Jego wnuczka Luiza wyszła za mąż za
barona Karola von Ike z Wojanowa na
Śląsku. Rodzina przybrała później nazwisko Ike‑Duninowskich.
Kompleks pałacowo‑parkowy
w Nowym Duninowie obejmuje pałacyk myśliwski, pałac główny i zameczek
neogotycki. Eklektyczny pałacyk my‑
śliwski powstał na skutek wielu przebudów (w 1829 r., w połowie XIX i na
początku XX w.) dworu z XV w. Pałacyk
przykrywa mansardowy dach, a jego
wieże neobarokowe hełmy. Po wojnie
ulokowane tu były biura nadleśnictwa,
a obecnie – mieszkania pracowników.
Neorenesansowy pałac główny
wzniesiono w latach 1862–1876 na planie wydłużonego prostokąta. Pośrodku
kryje go dwuspadowy blaszany dach,
po bokach ma obszerne tarasy.
277
Miejsca wielkich bitew
artylerii zdołali odeprzeć pierwsze
wypady. Pod twierdzę podchodziły
jednak kolejne oddziały Wehrmachtu
– 22 września Modlin został odcięty od
Warszawy. Kolejne uderzenia załamywały się w ostrzale prowadzonym przez
Polaków gen. Thommée zdecydował się
na kapitulację 29 września 1939 r. rano
– z braku amunicji, wody, żywności
i lekarstw.
Tak skończyła się ostatnia obrona
twierdzy Modlin.
Zwiedzanie
Po wojnie tereny modlińskiej twierdzy
przejęło Ludowe Wojsko Polskie, dziś
większość obiektów należy do Agencji
Mienia Wojskowego. W niektóre miejsca można wejść jedynie z przewodnikiem, co zresztą jest korzystne, bo na
wielu obiektach nie ma żadnych tablic
informacyjnych. Zwiedzić można budynek koszar obronnych (wnętrza, w tym
wieżę widokową – tylko z przewodnikiem), działobitnię generała Dehna,
w której mieści się Muzeum Kampanii
Wrześniowej 1939 r., redutę Napoleona,
cmentarz forteczny, niektóre z bram fortecy (w Ostrołęckiej znajduje się spora
restauracja) i malowniczo położone ruiny spichlerza, do którego można wejść
tylko z przewodnikiem.
Oprócz samej twierdzy można zwiedzić niektóre z fortów, umiejscowionych
w dwóch okalających twierdzę pierścieniach. Bez problemu wejdziemy na
teren Fortu I w Zakroczymiu. Fort III
w Pomiechówku jest dostępny do
zwiedzania jedynie z przewodnikiem,
a Fort IV w Janówku to malownicza
ruina. Dosyć mocno zniszczone są
też Forty V i VI (we wsiach Dębina
i Czeczotki). Interesujący dla znawców
jest Fort VII w Cybulicach Małych, ciekawa może być też wizyta w Forcie X
(zewnętrzny pierścień umocnień), we
wsi Henrysin. Znajduje się w posiadaniu
prywatnego właściciela, który umożliwia zwiedzanie obiektu. Wolno dostępny jest Fort XIII, pomiędzy wsiami
Śniadowo i Błogosławie, indywidualnie
można zapuścić się do zdewastowanego Fortu XIV nieopodal wsi Goławice,
choć wrażenia nie są miłe – teren jest
używany jako dzikie wysypisko śmieci.
Inne obiekty obu linii są niedostępne,
użytkowane przez wojsko albo już nie
istnieją. Tak przemija potęga murów…
Mazowiecka przyroda – świadek krwawych walk
VIII
Sławni ludzie
Mazowsza
300
Miejsca wielkich bitew
artylerii zdołali odeprzeć pierwsze
wypady. Pod twierdzę podchodziły
jednak kolejne oddziały Wehrmachtu
– 22 września Modlin został odcięty od
Warszawy. Kolejne uderzenia załamywały się w ostrzale prowadzonym przez
Polaków gen. Thommée zdecydował się
na kapitulację 29 września 1939 r. rano
– z braku amunicji, wody, żywności
i lekarstw.
Tak skończyła się ostatnia obrona
twierdzy Modlin.
Zwiedzanie
Po wojnie tereny modlińskiej twierdzy
przejęło Ludowe Wojsko Polskie, dziś
większość obiektów należy do Agencji
Mienia Wojskowego. W niektóre miejsca można wejść jedynie z przewodnikiem, co zresztą jest korzystne, bo na
wielu obiektach nie ma żadnych tablic
informacyjnych. Zwiedzić można budynek koszar obronnych (wnętrza, w tym
wieżę widokową – tylko z przewodnikiem), działobitnię generała Dehna,
w której mieści się Muzeum Kampanii
Wrześniowej 1939 r., redutę Napoleona,
cmentarz forteczny, niektóre z bram fortecy (w Ostrołęckiej znajduje się spora
restauracja) i malowniczo położone ruiny spichlerza, do którego można wejść
tylko z przewodnikiem.
Oprócz samej twierdzy można zwiedzić niektóre z fortów, umiejscowionych
w dwóch okalających twierdzę pierścieniach. Bez problemu wejdziemy na
teren Fortu I w Zakroczymiu. Fort III
w Pomiechówku jest dostępny do
zwiedzania jedynie z przewodnikiem,
a Fort IV w Janówku to malownicza
ruina. Dosyć mocno zniszczone są
też Forty V i VI (we wsiach Dębina
i Czeczotki). Interesujący dla znawców
jest Fort VII w Cybulicach Małych, ciekawa może być też wizyta w Forcie X
(zewnętrzny pierścień umocnień), we
wsi Henrysin. Znajduje się w posiadaniu
prywatnego właściciela, który umożliwia zwiedzanie obiektu. Wolno dostępny jest Fort XIII, pomiędzy wsiami
Śniadowo i Błogosławie, indywidualnie
można zapuścić się do zdewastowanego Fortu XIV nieopodal wsi Goławice,
choć wrażenia nie są miłe – teren jest
używany jako dzikie wysypisko śmieci.
Inne obiekty obu linii są niedostępne,
użytkowane przez wojsko albo już nie
istnieją. Tak przemija potęga murów…
Mazowiecka przyroda – świadek krwawych walk
VIII
Sławni ludzie
Mazowsza
300
VIII
Sławni ludzie Mazowsza
którego odkrywczyni brakowało do badań naukowych. Gram radu kosztował
bajońską wówczas sumę – 100 tysięcy
dolarów. Powstał Fundusz im. Marii
Curie, a samą uczoną zaproszono na odczyty. Kiedy z inicjatywy Skłodowskiej
w Warszawie utworzono Instytut
Radowy przy ulicy Wawelskiej 15, kolejny gram radu okazał się niezbędny,
a niezawodna pani Meloney zorganizowała następną zbiórkę pieniędzy.
Instytut, odbudowany po zniszczeniach
wojennych, istnieje do dziś i nosi imię
Marii Skłodowskiej‑Curie.
Pierwsze laboratorium Skłodowskiej
Jest jeszcze jedna kamienica – przy Krakowskim Przedmieściu 66 w Warszawie
– związana ze Skłodowską‑Curie. W tym domu Maria po raz pierwszy
przekroczyła próg laboratorium. Mieściło się w oficynie i należało do
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Kiedy po 20 latach, w 1912 r., odbywały się
w Warszawie uroczystości na cześć noblistki, spotkanie z nią miało miejsce
w tym właśnie budynku. Skłodowska przyjechała z Paryża na zaproszenie
naukowców i pisarzy z Henrykiem Sienkiewiczem na czele, żeby dokonać
otwarcia Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
Kierowała Towarzystwem z Paryża za pośrednictwem uczniów – Jana Danysza
i Ludwika Wertensteina.
tak jak obecnie prosto do pracowni pisarza, lecz z korytarza do pokoju stołowego
Podczas okupacji przepadły meble.
W przeddzień powstania warszawskiego żona i córka pisarza przetransportowały skrzynie z rękopisami do piwnicy
domu Towarzystwa Wydawniczego
Mortkowiczów. Dom został zbombardowany, a piwnice przysypane gruzem.
Dopiero po wojnie udało się uratować
część rękopisów. Monika Żeromska
przez 40 lat zbierała pamiątki po ojcu.
Odkupiła od szabrowników fotografie,
ordery i pióro, które autor Popiołów
dostał w prezencie imieninowym od
doktora Józefa Brudzińskiego, rektora
Uniwersytetu Warszawskiego. A także
tygielek apteczny z agatu, który od czasu pobytu w Rapperswilu towarzyszył
pisarzowi przez całe życie.
Zrekonstruowane mieszkanie Stefana Żeromskiego w wieży
Władysławowskiej Zamku Królewskiego w Warszawie
Żeromski w Zamku Królewskim
W 1985 r., w 60. rocznicę śmierci pisarza, córka autora Przedwiośnia Monika
Żeromska zaprosiła pierwszych zwiedzających do muzeum w zrekonstruowanym mieszkaniu na Zamku
Królewskim w Warszawie. Spełniły się
jej marzenia z okresu powojennego, kiedy siedziała z matką pod jedyną ocalałą
ścianą zamku, na której widniało puste
okno ich dawnego mieszkania.
Miała 11 lat, kiedy w 1924 r. Żeromscy
zamieszkali na drugim piętrze, w środkowej części Zamku Królewskiego,
po sąsiedzku z zaprzyjaźnioną rodziną Stanisława Przybyszewskiego.
Trzypokojowe mieszkanie Żeromskich
w wieży Władysławowskiej tętniło życiem. Miało 120 m2 powierzchni, ale
i tak pisarz Juliusz Kaden‑Bandrowski
uważał je za małe, a autorka Nocy i dni
Maria Dąbrowska za niewielkie, ale za to
w… Zamku Królewskim. Na drzwiach
widniała ręcznie wypisana wizytówka
„Stefan Żeromski – literat”. Wizytówki
często znikały; ktoś zabierał je na pamiątkę… Autor Popiołów niestrudzenie
wypisywał jednak następne.
318
Rodzina urządziła mieszkanie w stylu wiejskiego domu, podobnie jak miało
to wcześniej miejsce w Konstancinie. Ze
wspomnień Moniki Żeromskiej wyłania
się obraz domu z jesionowym stołem
w jadalni i z czarnym pianinem babki,
na którym stała fotografia Francesco
Nulla, pułkownika rodem z Italii. Na
ścianach widniały tapety imitujące
jedwab. W pokoju pisarza stał kwadratowy dębowy stół przykryty niebieskim
suknem, a przy nim fotel z niskim
oparciem – to był cały warsztat pracy
autora Popiołów. Żeromski nie uznawał
maszyny do pisania. Wystarczył mu kałamarz wypełniony atramentem i pióro
ze stalówką krzyżówką, aby delikatnym
pismem zapełniać kajety.
Żeromscy prowadzili dom otwarty
dla pisarzy, malarzy, aktorów i reżyserów. Spośród plejady gości przewijają
się nazwiska Władysława S. Reymonta,
Juliusza Osterwy, Juliana Tuwima,
Antoniego Słonimskiego, Kazimierza
Wierzyńskiego, Jana Lechonia i Andrzeja
Struga. Dzisiejsze mieszkanie nie jest
wierną rekonstrukcją. Nie wchodziło się
Noce i dnie nad… Wisłą
O warszawskiej kamienicy przy ulicy
Polnej 40 Maria Dąbrowska napisała opowiadanie Tu zaszła zmiana.
W mieszkaniu na drugim piętrze kamienicy powstały Noce i dnie, a także
inne książki pisarki, w tym wydane pośmiertnie w 1970 r. Przygody człowieka
myślącego. W domu z widokiem na
śródmieście stolicy pisarka przeżywała
szczęśliwe chwile miłości i życiowe
dramaty.
Maria opuściła Kalisz w 1910 r.,
a rok później wyszła za mąż za Mariana
Dąbrowskiego, działacza PPS, na którym wzorowana jest postać Marcina
Śniadowskiego z Nocy i dni. Po ukończeniu studiów w zakresie nauk przyrodniczych oraz socjologii i filozofii
319
VIII
którego odkrywczyni brakowało do badań naukowych. Gram radu kosztował
bajońską wówczas sumę – 100 tysięcy
dolarów. Powstał Fundusz im. Marii
Curie, a samą uczoną zaproszono na odczyty. Kiedy z inicjatywy Skłodowskiej
w Warszawie utworzono Instytut
Radowy przy ulicy Wawelskiej 15, kolejny gram radu okazał się niezbędny,
a niezawodna pani Meloney zorganizowała następną zbiórkę pieniędzy.
Instytut, odbudowany po zniszczeniach
wojennych, istnieje do dziś i nosi imię
Marii Skłodowskiej‑Curie.
Pierwsze laboratorium Skłodowskiej
Jest jeszcze jedna kamienica – przy Krakowskim Przedmieściu 66 w Warszawie
– związana ze Skłodowską‑Curie. W tym domu Maria po raz pierwszy
przekroczyła próg laboratorium. Mieściło się w oficynie i należało do
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Kiedy po 20 latach, w 1912 r., odbywały się
w Warszawie uroczystości na cześć noblistki, spotkanie z nią miało miejsce
w tym właśnie budynku. Skłodowska przyjechała z Paryża na zaproszenie
naukowców i pisarzy z Henrykiem Sienkiewiczem na czele, żeby dokonać
otwarcia Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
Kierowała Towarzystwem z Paryża za pośrednictwem uczniów – Jana Danysza
i Ludwika Wertensteina.
tak jak obecnie prosto do pracowni pisarza, lecz z korytarza do pokoju stołowego
Podczas okupacji przepadły meble.
W przeddzień powstania warszawskiego żona i córka pisarza przetransportowały skrzynie z rękopisami do piwnicy
domu Towarzystwa Wydawniczego
Mortkowiczów. Dom został zbombardowany, a piwnice przysypane gruzem.
Dopiero po wojnie udało się uratować
część rękopisów. Monika Żeromska
przez 40 lat zbierała pamiątki po ojcu.
Odkupiła od szabrowników fotografie,
ordery i pióro, które autor Popiołów
dostał w prezencie imieninowym od
doktora Józefa Brudzińskiego, rektora
Uniwersytetu Warszawskiego. A także
tygielek apteczny z agatu, który od czasu pobytu w Rapperswilu towarzyszył
pisarzowi przez całe życie.
Zrekonstruowane mieszkanie Stefana Żeromskiego w wieży
Władysławowskiej Zamku Królewskiego w Warszawie
Żeromski w Zamku Królewskim
W 1985 r., w 60. rocznicę śmierci pisarza, córka autora Przedwiośnia Monika
Żeromska zaprosiła pierwszych zwiedzających do muzeum w zrekonstruowanym mieszkaniu na Zamku
Królewskim w Warszawie. Spełniły się
jej marzenia z okresu powojennego, kiedy siedziała z matką pod jedyną ocalałą
ścianą zamku, na której widniało puste
okno ich dawnego mieszkania.
Miała 11 lat, kiedy w 1924 r. Żeromscy
zamieszkali na drugim piętrze, w środkowej części Zamku Królewskiego,
po sąsiedzku z zaprzyjaźnioną rodziną Stanisława Przybyszewskiego.
Trzypokojowe mieszkanie Żeromskich
w wieży Władysławowskiej tętniło życiem. Miało 120 m2 powierzchni, ale
i tak pisarz Juliusz Kaden‑Bandrowski
uważał je za małe, a autorka Nocy i dni
Maria Dąbrowska za niewielkie, ale za to
w… Zamku Królewskim. Na drzwiach
widniała ręcznie wypisana wizytówka
„Stefan Żeromski – literat”. Wizytówki
często znikały; ktoś zabierał je na pamiątkę… Autor Popiołów niestrudzenie
wypisywał jednak następne.
318
Rodzina urządziła mieszkanie w stylu wiejskiego domu, podobnie jak miało
to wcześniej miejsce w Konstancinie. Ze
wspomnień Moniki Żeromskiej wyłania
się obraz domu z jesionowym stołem
w jadalni i z czarnym pianinem babki,
na którym stała fotografia Francesco
Nulla, pułkownika rodem z Italii. Na
ścianach widniały tapety imitujące
jedwab. W pokoju pisarza stał kwadratowy dębowy stół przykryty niebieskim
suknem, a przy nim fotel z niskim
oparciem – to był cały warsztat pracy
autora Popiołów. Żeromski nie uznawał
maszyny do pisania. Wystarczył mu kałamarz wypełniony atramentem i pióro
ze stalówką krzyżówką, aby delikatnym
pismem zapełniać kajety.
Żeromscy prowadzili dom otwarty
dla pisarzy, malarzy, aktorów i reżyserów. Spośród plejady gości przewijają
się nazwiska Władysława S. Reymonta,
Juliusza Osterwy, Juliana Tuwima,
Antoniego Słonimskiego, Kazimierza
Wierzyńskiego, Jana Lechonia i Andrzeja
Struga. Dzisiejsze mieszkanie nie jest
wierną rekonstrukcją. Nie wchodziło się
Noce i dnie nad… Wisłą
O warszawskiej kamienicy przy ulicy
Polnej 40 Maria Dąbrowska napisała opowiadanie Tu zaszła zmiana.
W mieszkaniu na drugim piętrze kamienicy powstały Noce i dnie, a także
inne książki pisarki, w tym wydane pośmiertnie w 1970 r. Przygody człowieka
myślącego. W domu z widokiem na
śródmieście stolicy pisarka przeżywała
szczęśliwe chwile miłości i życiowe
dramaty.
Maria opuściła Kalisz w 1910 r.,
a rok później wyszła za mąż za Mariana
Dąbrowskiego, działacza PPS, na którym wzorowana jest postać Marcina
Śniadowskiego z Nocy i dni. Po ukończeniu studiów w zakresie nauk przyrodniczych oraz socjologii i filozofii
319
Zuzela Prymasa Tysiąclecia
W nadbużańskiej wiosce Zuzela, na
granicy Mazowsza i Podlasia, 3 sierpnia 1901 r. urodził się kardynał Stefan
Wyszyński. Mieszkał wraz z rodzicami w organistówce (ojciec, Stanisław
Wyszyński, był organistą w tutejszej
parafii) przez pierwsze dziewięć lat życia i właśnie tu, w sielskim krajobrazie
nad dziką rzeką, wszystko się zaczęło –
mówiąc słowami papieża Jana Pawła II –
zarówno wiara, jak i miłość do ojczyzny.
Organistówka stoi do dziś opodal szkoły
podstawowej, w której zdobywał wiedzę
ksiądz prymas.
Zuzela pełna jest miejsc związanych
z kardynałem Wyszyńskim. W organistówce, skąd roztaczał się widok na
pobliski Bug i bielejące w oddali żagle
berlinek, czyli barek pełnych zboża,
mieści się biuro muzeum. Z rodzinnego domu do kościoła było zaledwie
kilkadziesiąt metrów. Neogotycki koś‑
ciół, przed którym widnieje pomnik
prymasa odlany w 1987 r. według
projektu Leona Machowskiego, został
wzniesiony w 1913 r. Jako kilkuletnie
dziecko pomagał przy jego budowie,
podając murarzom cegły. W świątyni
ocalała chrzcielnica, w której Stefan
został ochrzczony, przeniesiona z poprzedniego, XVII‑wiecznego kościółka.
Naprzeciwko kościoła parafialnego,
w drewnianym budynku szkoły podstawowej, na początku lat 90. XX w.
urządzono Muzeum Lat Dziecięcych
Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardy
nała Wyszyńskiego. Żyły jeszcze wówczas siostry kardynała, które pomogły
wiernie odtworzyć wygląd rodzinnego
domu. W jednym z pomieszczeń zrekonstruowano klasę szkolną z okresu
zaboru rosyjskiego; umieszczono tu
portret cara Mikołaja II oraz rosyjskie
mapy. W dwóch pozostałych izbach odtworzono zuzelskie mieszkanie rodziny
państwa Wyszyńskich.
W muzeum witają nas słowa wypowiedziane przez prymasa: „Szkoła
musi dać dzieciom i młodzieży miłość
324
do ojczyzny, do kultury domowej, rodzinnej i narodowej”. Cenną pamiątką
rodzinną są Żywoty świętych, dzieło
ojca Prokopa, a także organy, na których grywał ojciec. W pokoju gościnnym zobaczymy liczące ponad 100 lat
wizerunki Matki Bożej Ostrobramskiej
i Częstochowskiej. Tu także znalazły się
meble, obrusy, zasłony i dewocjonalia,
przybliżające klimat mieszkania sprzed
wieku. Atmosferę rodzinnej przystani
księdza prymasa tworzy też kuchnia,
z zawieszoną na ścianie lampą naftową
oraz kaflową kuchenką z okapem, na
której umieszczono stuletnie rondle, sagany, pogrzebacz i drewnianą chochlę.
O sławnym mieszkańcu Zuzeli
nie pozwala zapomnieć zbudowana
w 1994 r., na 70-lecie kapłaństwa księdza
prymasa, dzwonnica, na której zawieszono dzwony noszące imiona wielkich
polskich kapłanów: Jana Pawła II, kardynała Stefana Wyszyńskiego i ks. Jerzego
Popiełuszki. Aby usłyszeć bijące jednocześnie wszystkie trzy dzwony, trzeba
odwiedzić Zuzelę w święta Bożego
Narodzenia lub w Wielkanoc.
Kościół parafialny w Zuzeli
IX
Szlak
Fryderyka
Chopina
Zuzela Prymasa Tysiąclecia
W nadbużańskiej wiosce Zuzela, na
granicy Mazowsza i Podlasia, 3 sierpnia 1901 r. urodził się kardynał Stefan
Wyszyński. Mieszkał wraz z rodzicami w organistówce (ojciec, Stanisław
Wyszyński, był organistą w tutejszej
parafii) przez pierwsze dziewięć lat życia i właśnie tu, w sielskim krajobrazie
nad dziką rzeką, wszystko się zaczęło –
mówiąc słowami papieża Jana Pawła II –
zarówno wiara, jak i miłość do ojczyzny.
Organistówka stoi do dziś opodal szkoły
podstawowej, w której zdobywał wiedzę
ksiądz prymas.
Zuzela pełna jest miejsc związanych
z kardynałem Wyszyńskim. W organistówce, skąd roztaczał się widok na
pobliski Bug i bielejące w oddali żagle
berlinek, czyli barek pełnych zboża,
mieści się biuro muzeum. Z rodzinnego domu do kościoła było zaledwie
kilkadziesiąt metrów. Neogotycki koś‑
ciół, przed którym widnieje pomnik
prymasa odlany w 1987 r. według
projektu Leona Machowskiego, został
wzniesiony w 1913 r. Jako kilkuletnie
dziecko pomagał przy jego budowie,
podając murarzom cegły. W świątyni
ocalała chrzcielnica, w której Stefan
został ochrzczony, przeniesiona z poprzedniego, XVII‑wiecznego kościółka.
Naprzeciwko kościoła parafialnego,
w drewnianym budynku szkoły podstawowej, na początku lat 90. XX w.
urządzono Muzeum Lat Dziecięcych
Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardy
nała Wyszyńskiego. Żyły jeszcze wówczas siostry kardynała, które pomogły
wiernie odtworzyć wygląd rodzinnego
domu. W jednym z pomieszczeń zrekonstruowano klasę szkolną z okresu
zaboru rosyjskiego; umieszczono tu
portret cara Mikołaja II oraz rosyjskie
mapy. W dwóch pozostałych izbach odtworzono zuzelskie mieszkanie rodziny
państwa Wyszyńskich.
W muzeum witają nas słowa wypowiedziane przez prymasa: „Szkoła
musi dać dzieciom i młodzieży miłość
324
do ojczyzny, do kultury domowej, rodzinnej i narodowej”. Cenną pamiątką
rodzinną są Żywoty świętych, dzieło
ojca Prokopa, a także organy, na których grywał ojciec. W pokoju gościnnym zobaczymy liczące ponad 100 lat
wizerunki Matki Bożej Ostrobramskiej
i Częstochowskiej. Tu także znalazły się
meble, obrusy, zasłony i dewocjonalia,
przybliżające klimat mieszkania sprzed
wieku. Atmosferę rodzinnej przystani
księdza prymasa tworzy też kuchnia,
z zawieszoną na ścianie lampą naftową
oraz kaflową kuchenką z okapem, na
której umieszczono stuletnie rondle, sagany, pogrzebacz i drewnianą chochlę.
O sławnym mieszkańcu Zuzeli
nie pozwala zapomnieć zbudowana
w 1994 r., na 70-lecie kapłaństwa księdza
prymasa, dzwonnica, na której zawieszono dzwony noszące imiona wielkich
polskich kapłanów: Jana Pawła II, kardynała Stefana Wyszyńskiego i ks. Jerzego
Popiełuszki. Aby usłyszeć bijące jednocześnie wszystkie trzy dzwony, trzeba
odwiedzić Zuzelę w święta Bożego
Narodzenia lub w Wielkanoc.
Kościół parafialny w Zuzeli
IX
Szlak
Fryderyka
Chopina

Pobierz PDF - Wydawnictwo BOSZ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Album Fauna Mazowsza

Natalia Skrzeczkowska - nasza gimnazjalistka

ogłoszenie