Organizacja finałowego warsztatu dialogu społecznego w Gołdapi
Transkrypt
Organizacja finałowego warsztatu dialogu społecznego w Gołdapi
Konferencja „WYZWANIA PARTYCYPACJI Organizacja OBYWATELSKIEJfinałowego – DIAGNOZA I warsztatu ANIMACJAspołecznego PARTYCYPACJI” w Gołdapi dialogu 15 kwietnia, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Dobra 56/66, Warszawa Dr JULIA HÄUBERER, Uniwersytet w Hamburgu1 POMIAR KAPITAŁU SPOŁECZNEGO – DOŚWIADCZENIA CZESKIE Streszczenie Ponieważ zagadnienie kapitału społecznego pozostaje nie ujęte w ramy uznanej za obowiązującą teorii ogólnej, poszukujemy różnych, często nieadekwatnych sposobów pomiaru tego zjawiska. Dlatego w pierwszej części niniejszej pracy przedstawimy ogólna teorię kapitału społecznego, aby następnie wyprowadzić i przetestować właściwe metody pomiaru tego kapitału. Zgodnie z naszą koncepcją, kapitał społeczny to zasób społeczny, który może składać się z więzi formalnych, nieformalnych, silnych i słabych. Tym samym, możemy mierzyć dostęp do kapitału społecznego (rozmiar, zagęszczenie i otwartość sieci) oraz kapitał społeczny objęty dostępem (konkretne zasoby). W badaniu „Relacje społeczne pomiędzy obywatelami Czech” zmierzono metodą test-retest wiarygodność i właściwość wybranych miar społecznych w kontekście czeskim. Zastosowano tu m.in. Narzędzie PomiaruPomostowego Kapitału Społecznego jako miarę otwartości sieci oraz Generator Zasobów do oceny dostępnego kapitału społecznego. Badanie wskazuje, że możemy zarekomendować zastosowanie miar wielkości sieci i jej gęstości w przypadku silnych więzi oraz zaproponowany Generator Zasobów dla celów przyszłych badań. Z drugiej strony, wykorzystanie miar wielkości i gęstości sieci oraz Narzędzie PomiaruPomostowego Kapitału Społecznego wymaga dalszych ulepszeń, jakkolwiek wydają się one prawidłowe. Wprowadzenie Czechy mają długą tradycję ruchów obywatelskich i stowarzyszeń. Już w XIII wieku pojawiły się tu pierwsze zrzeszenia, wspierające jednostki. Te zrzeszenia obywatelskie odegrały istotną role w historii, szczególnie w okresie odrodzenia narodowościowego w XIX wieku, gdy powstawała Republika Czeska w roku 1918 oraz podczas aksamitnej rewolucji roku 1989 (Vajdová 2005: 22; Dohnalová i in. 2003; Friè i in. 1998; Müller 2002). Funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego ulegało kilkakrotnie zakłóceniu, szczególnie w okresie okupacji niemieckiej i w czasach komunistycznych. Reżim komunistyczny odcisnął widoczny po dziś dzień ślad na społeczeństwie czeskim. Ukształtowany na wzór społeczeństwa marksistowskiego rząd komunistyczny realizował zasady kontroli państwowej, wprowadzone przez partię Lenina, ustanawiając zasady zależności w dostępie do wszelkich zasobów i możliwości (Flap 2001; Walder 1986, 1994: 299). Niedostatek towarów zmusił ludzi do utworzenia nieformalnego systemu ekonomicznego, zapewniającego wyrównanie niedoborów. Pojawiły się więc czarny i szary rynek (Gabor 1979) oraz sieci zaopatrzenia (Gutenberg, Neef 1991; Srubar 1991; Hölder Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 1992; Diewald 1995; Völker, Flap 2001: 401). Ludzie budowali silne więzi z krewnymi i przyjaciółmi, nie tworzyli ich jednak poza tymi sieciami (Raiser i in. 2001). Zjawisku temu towarzyszyła silna kontrola polityczna, wynikiem której pojawiło się „palące pytanie, komu można zaufać i jak ocenić, że intencje danej osoby są szczere” (Völker, Flap 2001: 400, podkreślenie w oryginale).Zgodnie z ideologią komunistyczną, całokształt życia publicznego podlegał uregulowaniu zgodnie z normami kolektywizmu (Völker, Flap 2001) i wymuszonego masowego uczestnictwa(Olson 1997: 154; Friedheim 1993). W rezultacie, sektor działalności non-profit otrzymał negatywny wizerunek, który utrzymuje się do dziś. Partycypacja obywatelska w formalnych organizacjach pozostaje ograniczona i jest znacząco niższa, niż w Europie Zachodniej, a duża część społeczeństwa nadal szuka wsparcia w nieformalnych sieciach społecznych, a nie – w społeczeństwie obywatelskim (Rakušanová 2007: 18). Szczególnie w okresie transformacji, sieci nieformalne pełniły ważną rolę, ponieważ jednostki mogły osiągać swoje cele wyłącznie poprzez mobilizację indywidualnych sieci społecznych (omówionych w ramach pojęcia “kapitału społecznego mobilizującego jednostki”, patrz Sedláèková, Šafr 2005; Šafr, Sedláèková 2006). W porównaniu z państwami Zachodu, jest to alternatywna metoda utrzymywania relacji społecznych (Sotiropoulos 2004). Jednostki z Europy Wschodniej zastępują nieistniejące sieci formalne sieciami nieformalnymi, do których należą rodzina i przyjaciele (Pichler, Wallace 2007: 425). Te nieformalne sieci są często lekceważone przy omawianiu kapitału społecznego. Autorzy działają więc zgodnie z założeniem, że obywatele Czech mają niski poziom kapitału społecznego, co jest nieprawdą, zważywszy na istnienie sieci nieformalnych. Dlatego postulujemy połączenie różnych koncepcji kapitału społecznego w celu utworzenia ogólnej teorii kapitału społecznego, która pozwoli na zastosowanie odpowiednich narzędzi pomiaru. Kapitał społeczny – konceptualizacja Większość koncepcji kapitału społecznego definiuje kapitał społeczny jako atrybut relacji społecznych (por. Lin 2001). Relacje te obejmują zasoby społeczne, które mogą zostać wykorzystane przez jednostki do osiągania celów. Abstrahując od tej wspólnej definicji, szczegóły koncepcji budzą liczne kontrowersje. Argumentem podstawowym Pierre’a Bourdieu (1983) jest stwierdzenie, że kapitał społeczny zapewnia wsparcie i umacnia zaufanie. Wg Jamesa S. Colemana (1988, 1990), zaufanie stanowi nawet pewną odmianę kapitału społecznego wśród innych jego rodzajów (relacje władzy, skuteczne normy i sankcje, potencjał informacyjny i odpowiednie organizacje społeczne), które pojawiają się w strukturze społecznej. To samo ma zastosowanie do koncepcji kapitału społecznego Roberta D. Putnama (2000) uznającej jego istotność dla umocnienia demokracji i wyników ekonomicznych. Zaufanie i normy wzajemności funkcjonują lepiej dzięki sieciom obywatelskiego zaangażowania. Inne podejście prezentują Ronald S. 1 Dane kontaktowe: Dr Julia Häuberer, kierownik Katedry Socjologii Politycznej, Szkoła Biznesu, Administracji, Ekonomii i Nauk Społecznych, Uniwersytet w Hamburgu, Welckerstr. 8, D-20354 Hamburg, tel.: +49(0)40-42838-8658, [email protected] Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2 Burt (1992) i Nan Lin (2001). Dla obojga, znaczenie ma pozycja jednostki w sieci. Podczas, gdy Burt wymienia korzyści płynące ze scalenia luk strukturalnych2, Lin podkreśla istotność zasobów związanych z uznanymi za wartościowe pozycjami w poszczególnych warstwach społecznych. Żadna z cytowanych koncepcji nie wpasowuje się idealnie w wyniki badań empirycznych; każda z nich niesie za sobą szereg problemów. Problemem kluczowym jest niewątpliwie konceptualizacja kapitału społecznego na poziomie zarówno mikro-, jak i makro-społecznym, z którą mamy do czynienia w pracach Bourdieu, Colemana i Putnama. W koncepcji tego rodzaju wyniki, otrzymane na jednym poziomie, można uznać za prawdziwe także dla drugiego (Franzen, Pointner 2007; Gabriel i in. 2002). Taka niedokładność mieści się w koncepcji Putnama. Określiwszy charakter wzajemnych wpływów w sieciach zaangażowania obywatelskiego, uogólniony poziom zaufania i normy wzajemności na poziomie makrospołecznym, badacz czyni założenie, że sprawdza się one także na poziomie indywidualnym. Jednakże badania empiryczne wskazują na nieprawdziwość tego założenia (np. Delhey, Newton 2005, 2003; Gabriel i in. 2002; Letki 2006; Smith, Polayi 2003). Niektórzy autorzy kwestionują nawet samo połączenie aspektów kapitału społecznego Putnama. Głównym argumentem jest stwierdzenie, że konceptualizacja kapitału społecznego jako połączenia wymiaru strukturalnego (sieci społeczne) i kulturowego (zaufanie, normy odwzajemniania) oddziela kapitał społeczny od jego korzeni (Franzen, Pointner 2007). Mówiąc o korzeniach, autorzy odnoszą się do charakterystyki kapitału społecznego jako kapitału, jak również do relacji, z których się on wyłania. Podstawową cechą kapitału jest fakt, że można w niego inwestować. Jednakże wydaje się, że elementy kulturowe kapitału społecznego są pozbawione tej cechy, ponieważ, jak się wydaje, trudno w nie inwestować. Ich wytworzenie wymaga długoterminowych interakcji (Häuberer 2011: 84; patrz także Franzen, Pointner 2007; Lin 2001, 2008). Z drugiej strony, wydaje się, że jednostki lub aktorzy zbiorowi mogą bez trudu inwestować w relacje z innymi. Na przykład, jednostki spotykają się z przyjaciółmi na kawę lub zrzeszają się w tych samych stowarzyszeniach. Dokonujemy zatem konceptualizacji „kapitału społecznego jako wyłącznie w ujęciu strukturalnym” (Häuberer 2011: 147). Nie oznacza to jednak, że zaprzeczamy istnieniu wpływów pomiędzy zaufaniem czy normami odwzajemniania(w dalszej części pracy zwanymi pojęciami determinowanymi kulturowo) a kapitałem społecznym. Nie ulega wątpliwości, że pojęcia detrminowane kulturowo stanowią warunek wstępny relacji. W atmosferze zaufania, jednostkom jest łatwiej nawiązywać i utrzymywać relacje. Co więcej, relacje nawiązane przez jednostki na dłuższą metę wzmacniają pojęcia determinowane kulturowo. Można więc powiedzieć, że „pojęcia determinowane kulturowo są zarazem warunkiem wstępnym, jak i wynikiem powstawania kapitału społecznego” (Häuberer 2011: 148, patrz także rys. 1). Rys.1: Poprawiony model kapitału społecznego 2 Luka strukturalna to pozycja w sieci pozbawiona redundancji; miejsce, w którym znajdujące się w sieci jednostki nie są ze sobą wzajemnie powiązane, co umożliwiłoby im wymianę informacji lub zasobów (Burt 1992: 18). Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 3 Źródło: Häuberer (2011: 150) Zgodnie z omawianymi tutaj względami teoretycznymi i wynikami badań empirycznych, jesteśmy w stanie przedstawić poprawiony model kapitału społecznego, przedstawiony na rysunku 1. Definiujemy kapitał społeczny jako „zasoby zakorzenione w relacjach społecznych (Häuberer 2011: 148). Zasoby te służą jako dostępny kapitał społeczny. Niektóre zasoby (np. wsparcie w istotnych kwestiach, opieka nad chorymi) bardziej przyczyniają się do osiągania celów ekspresywnych (np. zdrowia fizycznego lub psychicznego), a inne zasoby (np. informacje o możliwościach zatrudnienia) przyczyniają sie w większym stopniu do realizacji celów instrumentalnych (np. osiągnięcie statusu) (patrz Lin 2001). Zasoby społeczne wyłaniają się w relacjach społecznych. Oznacza to, że sieci społeczne zapewniają dostęp do kapitału społecznego. Znajdujemy tu różne teorie – Putnam (1993, 2000) podkreśla znaczenie formalnych relacji, tworzonych poprzez formalne uczestnictwo w zrzeszeniach, podczas, gdy inni autorzy kładą nacisk na nieformalne relacje pomiędzy członkami rodzin (Coleman 1990), w ramach grup społecznych (Bourdieu 1984), w firmach (Burt 1992) oraz na relacje służące osiągnięciu statusu (Lin 2001). Największą przewagę zapewniają relacje zamknięte lub gęste, o których piszą Coleman, Bourdieu i Putnam lub relacje słabe, jak zakłada Burt. Niektóre badania wskazują, że silne i słabe więzi zapewniają równą skuteczność w osiąganiu dostępu do zasobów. Więzi silne dostarczają zasobów użytecznych dla działań ekspresywnych, a słabe wydają się najbardziej efektywne dla działań instrumentalnych (Häuberer 2011: 114). Możemy zatem wnioskować, że więzy formalne i nieformalne, jak i silne i słabe w ramach sieci zapewniają dostęp do zasobów społecznych, tj. do kapitału społecznego Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 4 (Häuberer 2011: 149). Ogólnie rzecz biorąc, sieci są zróżnicowane pod względem wielkości, zasięgu, stopnia otwartości i zamknięcia (Burt 1992, Wasserman, Faust 1999), co wpływa na dostęp do zasobów społecznych na różne sposoby (aby zapoznać się z konkretnymi kierunkami wzajemnych wpływów, patrz rys. 1 lub Häuberer (2011)). Bazując na omówionym poprawionym modelu kapitału społecznego, niniejsza praca ma na celu przetestowanie jakości miar pojedynczych elementów modelu, które wydają się pasować do kontekstu czeskiego. Badanie Jakości Kwestionariusz Aby przetestować możliwe wskaźniki opracowanej koncepcji kapitału społecznego (patrz rys. 1), przeprowadziliśmy badanie metodą test-retest „Relacje społeczne pomiędzy obywatelami Czech”, przeprowadzając wywiady z respondentami w wieku od 18 lat, włączonymi do próby kwotowej 3 . Pierwsza część badania objęła 400 respondentów i została przeprowadzona w listopadzie i grudniu 2007 r. Niecałe 6 miesięcy później, w czerwcu 2008 r., przeprowadzono drugą część badania. Uczestnicy rundy pierwszej zostali poproszeni o uczestnictwo w rundzie drugiej. Uzyskując odsetek pozytywnych odpowiedzi w wysokości 32,25%, w drugiej rundzie przebadaliśmy 129 respondentów. Wskaźniki Dostęp do kapitału społecznego I: Rozmiar sieci. Rozróżniamy pomiędzy sieciami nieformalnymi i formalnymi (patrz rysunek 1), do których zastosowaliśmy różne miary. Sieć nieformalna składa się z krewnych i przyjaciół. Pytaliśmy więc o liczbę dorosłych braci, sióstr (test + retest) oraz dzieci respondenta (test) oraz pozostałych krewnych (ciotki, wujowie itd. – tylko test) oraz o liczbę przyjaciół w miejscu pracy, w sąsiedztwie oraz innych przyjaciół (test + retest). Pomiar wielkości sieci formalnej wydaje się trudniejszy. Zasadniczo, można wykorzystać w tym celu fakt przynależności do stowarzyszeń. Korzystanie z listy stowarzyszeń wiąże się z niebezpieczeństwem błędu, jeśli lista jest nieodpowiednio skonstruowana dla danego respondenta (Adam 2008; Haddad 2006; Morales 2002). Co więcej, uszeregowanie różnych organizacji z podziałem na typy i pytanie o członkostwo w organizacjach określonego typu prowadzi do zlekceważenia kwestii uczestnictwa w wielu organizacjach(Morales 2002). Zasadniczo, dobrym rozwiązaniem jest ujęcie w kwestionariuszu dużej 3 Przeprowadzono stratyfikację próby wg płci, wieku, wykształcenia, rozmiaru społeczności i regionu zamieszkania respondenta dla profilu członków społeczeństwa czeskiego wg Czeskiego Urzędu Statystycznego (2009). Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 5 liczby organizacji. Jednakże, stosując metodę badania telefonicznego musieliśmy skrócić listę pytań. Dlatego też wzięliśmy pod uwagę członkostwo w pięciu różnych rodzajach zrzeszeń4 (tylko test). Dostęp do kapitału społecznego II: Gęstość sieci. Dokonaliśmy pomiaru gęstości sieci nieformalnej w wymiarze częstotliwości kontaktów z różnymi krewnymi i grupami krewnych (np. wujowie i ciotki) oraz przyjaciółmi należącymi do trzech różnych kontekstów (np. z pracy) w ciągu ostatnich czterech tygodni. W ramach retestu, wyłączyliśmy częstotliwość kontaktu z wujami i ciotkami, kuzynami i rodzicami chrzestnymi. Gęstość sieci formalnej oceniano poprzez częstotliwość uczestnictwa w pięciu różnych rodzajach zrzeszeń. 5 . W naszym pojęciu, uczestnictwo w sieciach formalnych wydaje się istotniejsze, niż samo członkostwo, ponieważ uczestnictwo wymusza interakcje z innymi jednostkami, co zwiększa szanse na uzyskanie dostępu do ich zasobów. Dlatego też skupiliśmy się na retestowaniu wyłącznie częstotliwości uczestnictwa, stosując jedno pytanie alternatywne, dotyczące częstotliwości uczestnictwa w działaniach organizacji obywatelskich. Dostęp do kapitału społecznego III: Otwartość. Aby zmierzyć otwartość sieci nieformalnych, jak i formalnych naszych respondentów, zastosowaliśmy Narzędzie Pomiaru Pomostowego Kapitału Społecznego, opracowaną przez polską socjolog Katarzynę Pająk (2006). Narzędzie to umożliwia ocenę liczby osób społecznie odległych w sieci respondenta pod względem cech społeczno-demograficznych, zainteresowań i stylu życia. Narzędzie to, opracowane pierwotnie dla studentów wyższych uczelni, została przez nas przystosowana do potrzeb ogólnego kontekstu społeczeństwa czeskiego, i pytaliśmy o konkretną liczbę przyjaciół, krewnych i znajomych w zrzeszeniach o różnych cechach. Zakładamy, że uwzględnione tu zagadnienia obejmują trzy udokumentowane uprzednio czynniki ukryte – Grupy obce, grupy o innym stylu życia (test + retest) lub odmiennych zainteresowaniach (retest) (por. Šafr, Häuberer 2007a, b). Dostępny kapitał społeczny: Zasoby społeczne. Aby zmierzyć zasoby społeczne, zastosowaliśmy Generator Zasobów, który wprowadzili pierwotnie Van der Gaag i Snijders (2005). Zastosowaliśmy 12 elementów do pomiaru trzech czynników ukrytych Wsparcie Osobiste (test + retest), Umiejętności Finansowe oraz Kapitał Społeczny związany z Prestiżem (retest). Ponadto, ulepszyliśmy też Generator Zasobów, pytając o dokładny dostęp do zasobów, a nie – możliwość ich uzyskania, jak to miało miejsce w przypadku Generatora Zasobów Van der Gaaga i Snijdersa (pytaliśmy, czy dana osoba jest w stanie uzyskać/ uzyska dostęp do określonego zasobu; w pierwotnym Generatorze Zasobów pytano, czy dana osoba mogłaby to zrobić). Ponadto, poprosiliśmy respondentów o podanie konkretnej liczby krewnych, przyjaciół i znajomych (w podziale na te grupy), którzy udostępnią im dany zasób. Wyniki Test – Retest – Wiarygodności 4 Pytaliśmy o następujące grupy: (1) Związki polityczne, zawodowe lub branżowe, (2), kościół, organizacje charytatywne lub pożytku publicznego, (3) organizacje sportowe, kulturalne, hobbystyczne, (4) sąsiedzkie zrzeszenia obywatelskie, (5) inne zrzeszenia lub grupy. Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 6 Aby ocenić wiarygodność metody test-retest, obliczyliśmy współczynniki korelacji Pearsona w odniesieniu do współczynników tau Kendalla zgodnie z poziomem pomiaru zmiennych. Dostęp do kapitału społecznego I+II: Wielkość sieci i miary gęstości. Dane wskazują, że nasi respondenci mają do 13 dorosłego rodzeństwa i 5 dzieci oraz do 90 przyjaciół. Najwyższą gęstością charakteryzuje się rodzina nuklearna oraz sieci przyjaźni, gdzie znajdujemy najwyższe częstotliwości kontaktu. Wyniki analiz wiarygodności przedstawia tabela . Wiarygodność metody test-retest wydaje sie bardzo wysoka w przypadku liczby rodzeństwa, jak również częstotliwości kontaktów z członkami rodziny. W przypadku przyjaciół, stwierdziliśmy, że miary wielkości i gęstości charakteryzują się dość niską wiarygodnością. Uczestnictwo w zrzeszeniach jest dość ograniczone. Większość respondentów (23.8%) uczestniczy w organizacjach sportowych, kulturowych lub hobbystycznych, najmniej – w organizacjach politycznych (7.5%). Aby przeanalizować wiarygodność metodą form alternatywnych, zsumowaliśmy częstotliwości aktywnego uczestnictwa w pięciu różnych rodzajach zrzeszeń w ramach jednej zmiennej o wartości od 0 (brak aktywności) do 10 (aktywność trzy lub więcej razy we wszystkich zrzeszeniach w ostatnim miesiącu), aby porównać wyniki alternatywnych miar gęstości sieci formalnej. W teście, 37% respondentów wskazała na uczestnictwo, podczas, gdy w ramach retestu stwierdzono, że poziom uczestnictwa wynosi jedynie 29%. Stwierdziliśmy także występowanie niskiej korelacji o wartości 0.387 (N = 123) pomiędzy zmiennymi, wskazującej na niską wiarygodność mierzoną metodą form alternatywnych. Tabela 1: Wiarygodność miar wielkości i gęstości sieci mierzona metodą test-retest Rodzeństwo Matka Ojciec Dzieci Teściowie Szwagier/Szwagierka Siostrzeńcy Przyjaciele z pracy Przyjaciele z sąsiedztwa Inni przyjaciele Liczba... (a) Częstotliwość kontaktów ...(b) 0.747 129 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 0.54 76 0.229 121 0.61 117 0.526 129 0.845 128 0.883 128 0.716 120 0.697 125 0.533 125 0.521 124 0.448 127 0.324 126 0.168 128 Uwagi: (a) Współczynnik korelacji Pearsona r, (b) Tau Kendalla b.d. = nie pytano, wartości wymienione kursywą wskazują na pozycje wiarygodne. Źródło: Relacje społeczne pomiędzy obywatelami Czech Dostęp do kapitału społecznego III: Otwartość. Respondenci wskazują, że mają do 70 krewnych, przyjaciół i znajomych o cechach różnych od nich samych. Tylko w nielicznych przypadkach wymieniono osoby innej narodowości, należące do innej grupy etnicznej lub o innej orientacji seksualnej, niż respondent. 5 Pytaliśmy o te same rodzaje stowarzyszeń, które zostały wymienione w pytaniach o członkostwo. Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 7 Ponadto, wiarygodność mierzona metodą test-retest dla poszczególnych zagadnień jest niezwykle niska z wyjątkiem kilku z nich (dotyczących przyjaciół lub znajomych o innym pochodzeniu etniczny oraz członków rodziny i znajomych o innej orientacji seksualnej niż respondent, patrz także tabela 2). Wskazuje to, że respondenci mają duże trudności z udzieleniem odpowiedzi na pytania zadane w ramach tak zwanego Narzędzia Pomiaru Pomostowego Kapitału Społecznegof. Tabela 1: Wiarygodność miar otwartości i generatora zasobów mierzona metodą test-retest Jak wielu spośród twoich Krewnych Przyjaciół Znajomych Narodowości 0.432 124 0.154 127 0.311 126 0.059 125 0.004 28 -0.028 29 Pochodzenia etnicznego 0.241 128 0.736 127 0.87 29 Orientacji seksualnej 0.829 121 0.585 117 .(a) 25 Są biedniejsi 0.027 125 0.26 125 0.418 128 0.088 120 0.332 122 0.701 23 0.322 121 0.287 23 0.417 125 0.239 102 0.655 27 0.256 20 Pomoc przy remoncie domu/mieszkania? 0.53 123 0.549 120 0.562 27 Pomoc w zakupach, gdy jesteś chory? 0.512 121 0.412 122 0.267 27 Dostęp do dobrego lekarza, gdy go potrzebujesz? 0.601 110 0.562 110 0.22 24 Poradę w przypadku problemów osobistych? 0.611 118 0.53 122 0.019 27 Tymczasowe mieszkanie, jeśli np. Twój dom spłonie w pożarze? 0.612 119 0.764 113 0.831 26 Porady prawne? 0.6/8 119 0.538 119 0.888 27 Pomoc w znalezieniu pracy? 0.392 111 0.483 109 0.468 27 Miary otwartości różni się od ciebie pod względem.....? Wieku, pokolenia Są bogatsi Mieszkają w mieście, a ty na wsi, lub odwrotnie Są wierzący, a ty nie, lub odwrotnie Generator zasobów Zapewni ci.... Uwagi: Współczynnik korelacji Pearsona r (a) nie może zostać obliczony, ponieważ przynajmniej jedna zmienna jest stała; wartości podane kursywą charakteryzują się wiarygodnością. Źródło: Relacje społeczne pomiędzy obywatelami Czech Dostępny kapitał społeczny: Zasoby społeczne. Respondenci wymienili do 51 osób w rodzinie lub wśród przyjaciół, którzy mogą dostarczyć im określone zasoby, jednak tylko do 30 osób należących do tych samych stowarzyszeń, które byłyby gotowe to zrobić. Ogólne wiarygodności mierzone metodą testretest (tabela 2) mają wartości umiarkowane w przypadku zasobów dostarczanych przez przyjaciół lub znajomych; jednakże pomiar zasobów dostarczanych przez krewnych wydaje się absolutnie wiarygodny. Co więcej, analizując poszczególne punkty jako miary czynnika Kapitał Społeczny Wsparcia Osobistego i analizując wiarygodność czynników metodą test-retest przy pomocy Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 8 konfirmacyjnej analizy czynnikowej uzyskujemy wysoką wiarygodność (jak również wewnętrzną spójność czynnika) (patrz rysunek 2). Rysunek 2: Wiarygodność czynnika społecznego wsparcia osobistego mierzona metodą test-retest [personal support – wsparcie osobiste; family – rodzina; time – czas; repairs – naprawy; contact to doctor – kontakt z lekarzem; shop for you – zakupy; advice personal problems – porady w problemach osobistych; temp put you up – tymczasowe wsparcie materialne; advice legal problems – porady prawne; help find a job – pomoc w znalezieniu pracy] Uwagi: N=391, Wartości szacunkowe obliczone metodą estymacji ML, poziomy istotności mierzone metodą bootstrap (metoda przedziałów percentylowych), 250 iteracji, wszystkie estymacje mają istotność na poziomie 0.01, całościowy model dopasowany do modelu członków rodziny: .2 = 89.106, df = 76, p = 0.144, bootstrap Bollena-Stina p = 0.514; całościowy model dopasowany do modelu przyjaciół: .2 = 84.392, df = 76, p = 0.239, bootstrap Bollena-Stina p = 0.614. Dane: Relacje społeczne pomiędzy obywatelami Czech Zasadność konstruktu Zarówno Narzędzie Pomiaru Pomostowego Kapitału Społecznego jako miary otwartości sieci, jak i miary Generatora Zasobów zawierają czynniki ukryte. Dlatego powinno być możliwe określenie zasadności konstruktu dla obu baterii zagadnień. Nasze analizy wskazują jednak na brak czynników pomostowego kapitału społecznego (konkretne wyniki – patrz Häuberer (2011: 211ff)), a tym samym brak zasadności konstruktu baterii zagadnień. Rysunek 3: Zasadność konstruktu Generatora Zasobów Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 9 [personal support – wsparcie osobiste; family – rodzina; time – czas; repairs – naprawy; contact to doctor – kontakt z lekarzem; shop for you – zakupy; advice personal problems – porady w problemach osobistych; temp put you up – tymczasowe wsparcie materialne; advice legal problems – porady prawne; help find a job – pomoc w znalezieniu pracy; finance – finanse; prestige – prestiż; knows financials – znajomość zagadnień finansowych; works in town hall – praca w urzędzie miejskim; can employ people – możliwość zatrudniania ludzi; appears in media – pojawia się w mediach; ears more than 100 000 CZK/month – zarabia ponad 100 000 CZK miesięcznie] Uwagi: N = 129; ** p<0.01, *p<0.05; .2 = 74.757; df = 51; p = 0.017; GFI = 0.915; AGFI = 0.870; RMR = 0.031; RMSEA = 0.060. Dane: Relacje społeczne pomiędzy obywatelami Czech Bardziej obiecujące wydają się wyniki uzyskane przy pomocy Generatora Zasobów. Naszym punktem wyjścia jest struktura czteroczynnikowa zaczerpnięta z badania Van der Gaaga i Snijdersa (2005): Wsparcie osobiste, umiejętności polityczne i finansowe, kapitał społeczny związany z prestiżem/ wykształceniem oraz umiejętności osobiste. W badaniu metodą retest wykorzystaliśmy wyłącznie pytania służące do pomiaru pierwszych trzech czynników, zakładając ich występowanie w próbie. W celu walidacji oraz przyjęcia strategii podobnej do tej, z jakiej korzystali Van der Gaag i Snijders, zmieniliśmy nieco nasza strategię i przeanalizowaliśmy zasoby brutto pozyskiwane przez rodzinę, przyjaciół i znajomych razem. Zsumowaliśmy poszczególne zagadnienia dla krewnych, przyjaciół i znajomych, tworząc pojedyncze zmienne, i zmieniliśmy kodowanie utworzonych w ten sposób Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 10 zmiennych, nadając im wartości od 0 (brak dostępu do zasobów) do 3 (ponad 10 osób zapewnia dostęp do zasobów). Wartość CFA (zilustrowana rysunkiem 3) stanowi pierwszy dowód zasadności, ponieważ model pasuje dobrze do danych. Znaleźliśmy także drugi dowód zasadności w innym badaniu czeskim (Häuberer 2011: 242-246), które pozwala nam wnioskować, że w społeczeństwie czeskim funkcjonuje ta sama struktura czynników, jak w społeczeństwie holenderskim. Zastosowane pytania wydają się mierzyć te same aspekty, co wskazuje na zasadność konstruktu, jakim jest Generator Zasobów. Zasadność kryterium Test zasadności kryterium można przeprowadzić dla wszystkich użytych baterii zagadnień. W prowadzonych badaniach nie znajdujemy konkretnych kryteriów testowania zasadności; uprzednio prowadzone badania oraz rozważania teoretyczne pozwalają nam na wyprowadzenie założeń co do relacji pomiędzy miarami kapitału społecznego i zmiennymi kryterium. Struktura sieci rodzinnej nie jest uzależniona od jednostki, ale może ona kształtować sieć przyjaźni, jak również sieci formalne, do których należy. Co za tym idzie, obie sieci powinny być zróżnicowane w stosunku do cech osobowych respondentów. Z poprzednich badań wynika jednoznacznie, że kobiety dysponują mniej rozwiniętymi sieciami, niż mężczyźni. To samo odnosi się do osób z niższym wykształceniem w porównaniu z osobami o wyższym wykształceniu (Behtoui 2007; Lin i in. 2001). Osoby starsze dysponują silniejszymi więzami i zawierają mniej przyjaźni, niż młodsze (van Tilburg 1998). Oprócz cech społecznodemograficznych, w kształtowaniu sieci odgrywa rolę także osobowość jednostki. Koncentrujemy się na ekstrawertykach, którzy mają predyspozycje psychiczne do nawiązywania kontaktów, a tym samym, powinni dysponować dostępem do bardziej rozbudowanych i zróżnicowanych sieci. Co więcej, stwierdziliśmy, że uogólnione zaufanie i normy wzajemności są warunkiem wstępnym, jak i wynikiem kapitału społecznego (patrz Häuberer 2011). Tym samym, powinny występować dodatnie korelacje pomiędzy oboma tymi czynnikami i wszystkimi zastosowanymi przez nas miarami. Dla potrzeb naszych miar pomostowego kapitału społecznego i zasobów, nawet miary sieci formalnej mogą posłużyć za kryteria. Działając aktywnie w stowarzyszeniach, jednostki nawiązują kontakty z różnymi ludźmi (Putnam 2000); co za tym idzie, uzyskują dostęp do szerszego spektrum ludzi oraz lepszy dostęp do zasobów społecznych. Wreszcie, poprawiony model kapitału społecznego wskazuje, że udostępnione zasoby mają pozytywny wpływ na zadowolenie z życia, co sprawdza się w szczególności w odniesieniu do mężczyzn w porównaniu z kobietami (Lin i in. 2006). Tabela 3: Zasadność kryterium miar kapitału społecznego Płeć Sieć nieformalna Wiek Wykształ- Ekstracenie wersja Ogólne zaufanie Normy Członwzajemności kostwo 0.278 -0.130 -0.059 -0.053 -0.001 n.d. 400 -0.390 400 0.153 395 0.077 344 -0.056 344 0.053 n.d. Aktywne uczestn. Zadowolenie z życia Rodzina Wielkość r -0.039 Gęstość N 400 t -0.105 Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 11 N 399 399 399 394 344 344 t -0.124 -0.079 0.206 0.023 -0.077 N 399 399 399 394 343 343 t -0.139 0.058 0.070 0.047 -0.011 387 387 382 332 332 Przyjaciele Wielkość Gęstość -0.117 -0.106 N 387 n.d. n.d. Sieć formalna Wielkość -0.136 0.207 0.162 0.010 0.041 N 400 400 400 395 344 344 t -0.096 N 386 -0.135 386 0.206 386 0.178 382 0.006 344 -0.022 344 n.d. t -0.067 N 129 -0.186 129 0.178 129 0.074 129 0.052 112 -0.058 112 n.d. -0.142 0.058 0.141 0.024 -0.027 0.240 0.262 N 400 400 400 395 365 387 400 400 r -0.125 0.088 0.228 0.040 -0.075 0.183 0.233 129 129 129 121 125 129 129 r -0.033 N 343 -0.248 343 0.138 343 n.d. 0.051 339 r -0.024 N 115 -0.399 115 0.166 115 n.d. 0.102 112 Finanse r -0.185 N 129 0.013 129 0.104 129 n.d. 0.120 126 Prestiż r -0.269 N 128 -0.059 128 0.385 128 n.d. 0.169 125 Gęstość (test) Gęstość (retest) t -0.132 n.d. Pomostowy kapitał społeczny BSC Test BSC Retest r -0.115 -0.134 n.d. n.d. N 129 Generator zasobów Wsparcie osobiste (test) Wsparcie osobiste (retest) Uwagi: Korelacje Pearsona r, tau Kendalla t, n.d. = nie dotyczy. Dane: Relacje społeczne pomiędzy obywatelami Czech Zgodnie z naszymi założeniami, opracowaliśmy wskaźniki sumaryczne (wielkość, gęstość, otwartość) i współczynniki regresji (kapitał społeczny wsparcia osobistego, umiejętności polityczne i finansowe, kapitał społeczny związany z prestiżem) dla naszych baterii zagadnień i skorelowaliśmy je z płcią, Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 12 wiekiem, wykształceniem6, ekstrawersją7, uogólnionym zaufaniem8 i normami wzajemności9. Ponadto, skorelowaliśmy Narzędzie Pomiaru Pomostowego Kapitału Społecznego z członkostwem i aktywnym uczestnictwem10, a Generator Zasobów – z poziomem zadowolenia z życia11. Korelacje ze zmiennymi społeczno-demograficznymi dają oczekiwane wyniki, wskazując tym samym na dobrą zasadność kryterium (patrz tabela 3). Stwierdziliśmy występowanie nieznacznych różnic pomiędzy płciami pod względem wielkości i gęstości sieci, ale z zachowaniem oczekiwanych tendencji. Kobiety mają z reguły dostęp do sieci mniej rozbudowanych i zagęszczonych, niż mężczyźni. Co za tym idzie, mają też mniejszy dostęp do zasobów społecznych, niż mężczyźni (z wyjątkiem zasobów Wsparcia Osobistego, które wydają się równomiernie rozłożone wśród mężczyzn i kobiet). Młodsi respondenci dysponują też większymi i gęstszymi sieciami formalnymi i nieformalnymi, podczas, gdy osoby starsze należą do większych sieci rodzinnych, niż osoby młodsze. Co więcej, młodsi respondenci mają lepszy dostęp do zasobów Wsparcia Osobistego, niż starsi. Z drugiej strony, zasoby związane z umiejętnościami politycznymi i finansowymi rozkładają sie podobnie w różnych grupach wiekowych. Wyniki te wydają się zasadne, zważywszy, że osoby młodsze w większym stopniu potrzebują wsparcia rodziny, aby uporać się z problemami typowymi dla cyklu życia (np. wychowanie dzieci), ale inne zasoby (umiejętności finansowe i kapitał społeczny związany z prestiżem) są potrzebne przedstawicielom wszystkich grup wiekowych przy rozwiązywaniu problemów życia codziennego (np. wypełnienie deklaracji podatkowej). Jeśli chodzi o wykształcenia, respondenci z wyższym wykształceniem działają bardziej aktywnie w sieciach formalnych, niż osoby z niższym wykształceniem, i mają do dyspozycji więcej zasobów. Korelacje pomiędzy naszymi współczynnikami i uogólnionym zaufaniem lub normami wzajemności okazały się niezwykle niskie, co może być spowodowane dyskusyjnością miar dla obu wskaźników. Z drugiej strony, miara ekstrawersji ma niewątpliwie charakter jakościowe, a korelacje pomiędzy ekstrawersją a miarami kapitału społecznego okazały się zgodne z oczekiwaniami. Ekstrawertycy dysponują bardziej rozwiniętymi sieciami przyjaźni i relacji formalnych, które są bardziej zróżnicowane, niż sieci introwertyków. Ponadto, zgodnie z naszymi oczekiwaniami, respondenci, którzy są członkami stowarzyszeń lub aktywnie w nich 6 Zmienna wykształcenia obejmowała cztery kategorie – edukację obowiązkową, zawodową, poziomu A i stopni naukowych. 7 Przyjęliśmy wymiar cech osobowościowych – ekstrawersji (E) i introwersji (I) na podstawie badania, w którym Eysenck (1973) prosił respondentów o samoocenę w skali od 1 do 4 następujących wartości: 1 „aktywny, pełen energii” (E+), 2 „lubi poznawać nowe osoby” (E+), 3 „z większą rezerwą w rozmowach z osobami obcymi” (I+). Współczynnik Cronbacha wynosi tu 0.504. 8 Opracowaliśmy wskaźnik zaufania przy pomocy trzech zmiennych ze skali Rosenberga (1956, 1957): „Istnieje tylko kilka osób, którym mogę w pełni zaufać”; „Na ogół można być pewnym, że inni chcą dla nas jak najlepiej”; oraz „Jeśli nie jesteś ostrożny, inni cię wykorzystują” ocenianych wg czterostopniowej skali od „Zdecydowanie się zgadzam” do „Zdecydowanie się nie zgadzam”. Współczynnik Cronbacha wynosi tu 0.399. 9 Wskaźnik pomiaru norm wzajemności obejmował następujące stwierdzenia: „Dorosłe dzieci mają obowiązek opiekować się starszymi rodzicami”, oraz „Nie ma nic złego w utrzymywaniu stosunków z ludźmi tylko dlatego, że wiemy, iż może nam to przynieść korzyści”, oceniane wg czterostopniowej skali od „Zdecydowanie się zgadzam” do „Zdecydowanie się nie zgadzam”. Współczynnik Cronbacha wynosi tu 0.179. 10 W tym celu skonstruowaliśmy sumaryczny wskaźnik dla różnych kategorii członkostwa i uczestnictwa. 11 Zastosowaliśmy czterostopniową skalę akceptacji stwierdzenia „Gdy patrzę na moje życie jako całość, mogę powiedzieć, że jestem z niego zadowolony.” Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 13 uczestniczą, mają do dyspozycji większe zasoby kapitału społecznego. Wreszcie, zadowolenie z życia jest skorelowane dodatnio z ilością zasobów społecznych, którymi dysponują jednostki. Wydaje się, że wszystkie z przetestowanych baterii zagadnień zostały poddane pozytywnej walidacji zasadności kryterium. Podsumowanie Przedstawione tu badania wskazują, że pytanie o konkretną liczbę członków rodziny, jak i częstotliwość kontaktów z nimi to wiarygodne i zasadne miary wielkości i gęstości sieci respondenta. To samo można powiedzieć o Generatorze Zasobów. Możemy zarekomendować te miary do przyszłego wykorzystania. Z drugiej strony, użyte przez nas miary wielkości (liczba) i gęstości (częstotliwość kontaktów) sieci przyjaciół wydają się niewiarygodne, jakkolwiek udowodniono ich zasadność. Podobne wyniki uzyskujemy przy porównaniu dwóch form alternatywnych miar gęstości sieci formalnej (częstotliwość uczestnictwa w pięciu rodzajach zrzeszeń i częstotliwość uczestnictwa w dowolnym zrzeszeniu) oraz przy analizie Narzędzia Pomiaru Pomostowego Kapitału Społecznego. Jesteśmy zmuszeni wypowiedzieć się przeciwko stosowaniu tych baterii zagadnień w ich obecnej formie. Konieczne są dalsze badania w celu ich poprawy. Aby uzyskać więcej informacji na temat przedstawionych tu badań i ich wyników, proszę zapoznać się z książką: Häuberer, J. 2011: Social Capital. Towards a Methodological Foundation. Literatura Adam, R. (2008): Mapping social capital across Europe: findings, trends and methodological shortcomings of cross-national surveys. W: Social Science Information 47(2): 159-186. Behtoui, A. (2007): The Distribution and Return of Social Capital: Evidence from Sweden. W: European Societies 9(3): 383/407. Bourdieu, P. (1983): Ökonomisches Kapital, kulturelles Kapital, soziales Kapital. W: Kreckel, R. (Ed.) (1983): Soziale Ungleichheiten. Göttingen: Schwartz: 183-198. Bourdieu, P. (1984): Die feinen Unterschiede. Kritik der gesellschaftlichen Urteilskraft. Frankfurt/Main: Suhrkamp. Burt, R.S. (1992): Structural Holes: The Social Structure of Competition. Cambridge, Massachusetts, and London: Harvard University Press. Coleman, J.S. (1988): Social Capital in the Creation of Human Capital. In: American Journal of Sociology 94: S95-S120. Coleman, J.S. (1990): Foundations of Social Theory. Cambridge, MA: Belknap Press. Conflict Resolution 1(4):340–5. Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 14 Czeski Urząd Statystyczny. (2009): Rocznik http://www.czso.cz/rocenka2009/eng/contents.htm Statystyczny Czech 2009. Online: Delhey, J.; Newton, K. (2003): Who trusts? The origins of social trust in seven countries. W: European Societies 5: 93-137. Delhey, J.; Newton, K. (2005): Predicting Gross-National Levels of Social Trust: Global Pattern or Nordic Exceptionalism? W: European Sociological Review 21(4): 311-327. Diewald, M. (1995): Informelle Beziehungen und Hilfeleistungen in der DDR: Persönliche Bindungen und instrumentelle Nützlichkeit. W: Nauck, B.; Schneider, N.F.; Tölke, A. (Eds.) (1995): Familie und Lebensverlauf im gesellschaftlichen Umbruch. Stuttgart: Ferdinand Enke Verlag.: 56–75. Dohnalová, M., Malina, J.; Müller, K. (2003): Obèanská spoleènost: Minulost – souèasnost – budoucnost.[ Społeczeństwo obywatelskie: Przeszłość – teraźniejszość - przyszłość] Brno: Masarykova univerzita. Eysenck, H.J. (1973): Eysenck on Extraversion. New York: John Wiley & Sons. Franzen, A.; Pointner, S. (2007): Sozialkapital: Konzeptualisierungen und Messungen. W: Franzen, A.; Freitag, M. (Red.) (2007): Sozialkapital. Grundlagen und Anwendungen. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaft: 66-89. Friè, P.; Deverová, L.; Pajas, P.; Šilhánová, H. (1998): Defining the Nonprofit Sector: The Czech Republic. Working Papers of the Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, nr 27, Red. Salamon, L.M. i Anheier, H.K. Baltimore: The Johns Hopkins Institute for Policy Studies. Friedheim, D.V. (1993): Bringing Society Back into Democratic Transition Theory after 1989: Pact Making and Regime Collapse. W: East European Politics and Societies 74: 82-512. Gabor, I. (1979): The Second (Secondary) Economy. W: Acta Oeconomica 22: 291–311. Gabriel, O.W.; Kunz, V.; Roßteutscher, S.; van Deth, J.W. (2002): Sozialkapital und Demokratie: Zivilgesellschaftliche Ressourcen im Vergleich. Schriftenreihe des Zentrums für Angewandte Politikforschung, Bd. 24, Wien: WUV-Universitätsverlag. Gutenberg, J.; Neef, R. (1991): Versorgungsstrategien in einem ehemaligen DDR-Grenzgebiet. Praca przedstawiona podczas warsztatów ‘The Transition in East Germany’. Uniwersytet Münster. Haddad, M.A. (2006): Civic Responsibility and Patterns of Voluntary Participation Around the World. W: Comparative Political Studies 39(10): 1220-1242. Häuberer, J. 2011. Social Capital. Towards a Methodological Foundation. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften. Hölder, E. (Ed). (1992): Im Trabi durch die Zeit – 40 Jahre Leben in der DDR. Stuttgart: Metzler Poeschel. Letki, N. (2006): Investigating the Roots of Civic Morality: Trust, Social Capital, and Institutional Performance. W: Political Behavior 28: 305–325. Lin, N. (2001): Social Capital: A Theory of Social Structure and Action. Cambridge: Cambridge University Press. Lin, N. (2008): A Network Theory of Social Capital. W: Castiglione, D.; Van Deth, J.; Wolleb, G. (Red.) (2008): The Handbook of Social Capital. Oxford: Oxford University Press.: 50-69. Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 15 Lin, N.; Fu, Y.; Ao, D. (2006): Social Capital and Marital Satisfaction. Praca przedstawiona podczas dorocznego spotkania Amerykańskiego Stowarzyszenia Socjologicznego, Montreal Convention Center, Montreal, Quebec, Canada, 11 sierpnia 2006, Online: http://www.allacademic.com/meta/p102888_index.html, dostęp z dnia 23.03.2009. Lin, N.; Fu, Y-C.; Hsung, R-M. (2001): The Position Generator: Measurement Techniques for Investigations of Social Capital. W Lin, N.; Cook, K.; Burt, R.S. (Red.) (2001a). Social Capital. Theory and Research. New York: Walter de Gruyter: 57-83. Morales Diez de Ulzurrun, L. (2002): Associational Membership and Social Capital in Comparative Perspective: A Note on the Problems of Measurement. W: Politics & Society 30(3): 497-523. Müller, K. (2002): Èeši a obèanská spoleènost. [Czesi a społeczeństwo obywatelskie] Praha: TRITON. Olson, D.M. (1997): Democratization and Political Participation: The Experience of the Czech Republic. W: Dawisba, K.; Parrott, B. (Eds.) (1997): The Consolidation of Democracy in East-Central Europe. Cambridge: Cambridge University Press: 150-196. Pająk, K. (2006): A Tool for Measuring Bridging Social Capital. Praca przedstawiona podczas Konferencji Sieci Badawczej ESA dla Socjologii Kultury 15-17.11.2006 Ghent, Belgia. Pichler, F.; Wallace, C. (2007): Patterns of Formal and Informal Social Capital in Europe. W: European Sociological Review 23(4): 423-435. Porst, P.; Zeifang, U.; Koch, A. (1987): Wie stabil sind Umfragedaten? Beschreibung und erste Ergebnisse der Test-Retest-Studie zum ALLBUS 1984. In: Zuma Nachrichten 20: 8-31. Putnam, R.D. (1993): Making Democracy Work – Civic Traditions in Modern Italy. New Jersey: Princeton University Press. Putnam, R.D. (2000): Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon Schuster. Raiser, M.; Haerpfer, Ch.; Nowotny, T.; Wallace, C. (2001): Social Capital in Transition Countries: A First Look at the Evidence. London: EBRD Working Paper. Rakušanová, P. (2007): The Character of Civil Society in the Czech Republic in the Context of Central Europe. Wyjątki z pracy doktorskiej; Praga Rosenberg, M. (1956): Misanthropy and Political Ideology. W: American Sociological Review 21(6):690–5. Rosenberg, M. (1957): Misanthropy and Attitudes toward International Affairs. W: Journal of Šafr, J., Sedláèková, M. (2006): Sociální kapitál. Koncepty, teorie a metody mìøení. Sociologické studie/Sociological Studies 06:07. Praha: Sociologický ústav AV ÈR. Šafr, J.; Häuberer, J. (2007a): Mìøení pøemos ujícího sociálního kapitálu: baterie PSK zjiš ující odlišnosti v okruhu pøátel. W: Data a Výzkum / SDA Info. 2007/2: 85-108. Šafr, J.; Häuberer, J. (2007b): Measuring Bridging Social Capital: the BSC battery for ascertaining diversity in the circle of friends. Working paper WP-SSS4, SOU AV ÈR. Sedláèková, M.; Šafr, J. (2005): Mìøení sociálního kapitálu. Koncepty, výzkumné projekty a zdroje dat. [Pomiar kapitału społecznego. Koncepcje, projekty badawcze i bazy danych]. W: SDA Info 7(1): 4-11. Smith, P.; Polanyi M. (2003): Social norms, social behavior and health: an empirical examination of a model of social capital. W: Australian & New Zealand Journal of Public Health 27(4): 456-464. Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 16 Sotiropoulos, D. A. (2004): Formal Weakness and Informal Strength: Civil Society in Contemporary Greece. London: London School of Economics: Hellenic Observatory. Srubar, I. (1991): War der reale Sozialismus modern? Versuch einer strukturellen Bestimmung. W: Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie 43: 415–32. Vajdová, T. (2005): An Assessment of Czech Civil Society in 2004: after fifteen years of development. CIVICUS Civil Society Index Report for the Czech Republic; Prague. Van der Gaag, M.; Snijders, T.A.B. (2005): The Resource Generator: social capital quantification with concrete items. W: Social Networks 27: 1-29. Van Tilburg, T. (1998): Losing and Gaining in Old Age: Changes in Personal Network Size and Social Support in a Four-Year Longitudinal Study. W: The Journals of Gerontology 53B(6): S313-S323. Völker, B.; Flap, H. (2001): Weak Ties as a Liability. The Case of East Germany. In: Rationality and Society 13(4): 397–428. Walder A.G. (1986): Communist Neo-Traditionalism. Work and Authority in Chinese Industry. Berkeley, CA: University of California Press. Walder A.G. (1994): The Decline of Communist Power: Elements of a Theory of Institutional Change. W: Theory and Society 23: 297–323. Wasserman, S.; Faust, K. (1999): Social network analysis: methods and applications. Cambridge: Cambridge University Press. Projekt „Partycypacja obywatelska: diagnoza barier i stworzenie narzędzi wspomagających dobre rządzenie” jest realizowany dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego 17