Włókna śmierci – cz. 2

strona 1/7
Włókna śmierci – cz. 2
Andrzej Danel
Zastosowanie w czasach starożytnych i trochę później...
Azbest, dzięki swoim właściwościom izolacyjnym, od niepamiętnych czasów służył jako materiał
ognioodporny. Jego nazwa wywodzi się od greckiego słowa asbestos (ἄσβεστος) – niezapalny lub niezniszczalny [14, 16, 17]. W czasach starożytnych używano go do wyrobu knotów w wiecznych lampach,
ognioodpornych tkanin, które służyły m.in. do kremacji zwłok, jak i do wyrobu chusteczek do nosa.
Tkano z niego obrusy. Po zabrudzeniu „prano” je przez wrzucenie do ognia [16].
Istnieje legenda, jakoby Karol Wielki (742–814), jeden z najwybitniejszych władców średniowiecznej
Europy, posiadał magiczny obrus. Jadał obiady w towarzystwie barbarzyńskich przywódców (tzn. niebędących chrześcijanami) i czynił z nimi zakłady, że obrus ma cudowne właściwości, tzn. nie spłonie,
gdy się go wrzuci do ognia. Nie trzeba dodawać, że zawsze wygrywał, bo obrus był utkany z azbestu
[18, 20].
W tym samym czasie i później robiono z niego „cudowne” relikwie. Niektóre odmiany azbestu wyglądają jak stare drewno (azbest brązowy). Stąd już tylko krok do fabrykowania relikwii z drzewa krzyża,
których nie trawił płomień itd. [18]. Oczywiście przeciętny nabywca w tamtych czasach nie miał pojęcia,
że może istnieć coś tak odpornego na działanie ognia. Azbestu używano w średniowieczu m.in. do wyściełania zbroi rycerskich, a w późniejszych czasach do wyrobu sukna na płaszcze żołnierskie.
Zastosowanie w czasach nowożytnych
Szacuje się, że azbestu używano w 3000–5000 różnorodnych produktach od czasów starożytnych
aż do dzisiaj. Jego triumfalny pochód rozpoczął się jednak w czasie rewolucji przemysłowej, kiedy to
zaczęto wykorzystywać właściwości izolacyjne czy niepalność tego materiału. W USA azbest wszedł do
powszechnego użycia wraz z rozwojem kolejnictwa i był stosowany do izolacji kotłów parowych w lokomotywach oraz wszędzie tam, gdzie istniała potrzeba odizolowania gorących części od otoczenia.
Podobnie duże zużycie tego materiału było w przemyśle zbrojeniowym (okręty, czołgi, samochody terenowe, samoloty) [19]. Przyczyniło się to później do poważnych zachorowań wśród osób, które służyły
m.in. w marynarce wojennej (fot. 13) [21].
Ze względu na bardzo duże zapotrzebowanie na azbest zaczęto otwierać kopalnie tego surowca
(fot. 14). Pierwszą otwarto w 1879 roku w Kanadzie, a potem w Rosji [14]. Szacuje się że w ubiegłym
stuleciu w USA zużyto ok. 30 milionów ton azbestu.
Data utworzenia: 2009-09-28
strona 2/7
Fot. 13. Krążownik Clemenceau z 700 tonami
azbestu na pokładzie przed złomowaniem
Fot. 14. Kopalnia azbestu w Zimbabwe
W budownictwie minerał ten miał i ma jeszcze różnorakie zastosowania. Z azbestu i cementu wykonywano rury i pokrycia dachowe, czyli słynny eternit (fot. 15) [17]. Ściany oblewano zaprawą cementowo-azbestową. Oprócz tego używano go do izolowania rur wodociągowych, kanalizacyjnych i centralnego
ogrzewania. Z azbestu i cementu wykonywano nawet rury wodociągowe.
Tutaj wracamy do prologu naszego artykułu. Przy budowie wież WTC był on również wykorzystywany.
Budynki zaczęto stawiać w latach 60. ubiegłego stulecia i ukończono na początku lat 70. W tym czasie
powoli wycofywano się ze stosowania tego typu izolacji, ale sporo azbestu zostało już umieszczone
w wieżach WTC. Usunięcie było zbyt kosztowne. Po zawaleniu się wież azbest został w znacznym
stopniu rozpylony w otoczeniu.
Poza budownictwem wykorzystywano go do izolowania kotłów, bojlerów i wymienników ciepła. W połączeniu z gumą wyrabiano z niego doskonałe uszczelki, łącząc elastyczność z odpornością na wysokie
temperatury (fot. 16). Azbest był dodawany do asfaltu w celu przedłużenia trwałości nawierzchni, jak
i do wykładzin w mieszkaniach.
Fot. 15. Resztki dachu eternitowego
gdzieś w Krakowie
Fot. 16. Uszczelki azbestowe
Data utworzenia: 2009-09-28
strona 3/7
Strażacy używali koców azbestowych i ubrań odpornych na wysokie temperatury, podobnie zresztą jak hutnicy [17]. W 1932 roku francuski inżynier i badacz Arpad Kirner opuścił się na azbestowej
linie w głąb czynnego wulkanu Stromboli, odziany od stóp do głowy w azbestowy kostium i otoczony
stalowym pancerzem [18].
W przemyśle spożywczym azbestu używano m.in. w do usuwania zawiesin z wina i piwa, gyż jest on
doskonałym materiałem filtracyjnym [15].
Azbest był obecny w naszych domach w suszarkach do włosów, deskach do prasowania, podstawkach pod żelazka, rękawicach termoodpornych i płytkach zapobiegających przypaleniu się potraw
(fot. 17), filtrach do papierosów, a nawet służył jako surowiec do produkcji sztucznego śniegu używanego do posypywania drzewek bożonarodzeniowych. W tym ostatnim przypadku producenci zachwalali
produkt, ogłaszając, że bardzo łatwo zbiera się go z podłogi odkurzaczem.
Fot. 17. Ognioodporna podkładka na naczynia kuchenne
W każdym laboratorium chemicznym używano tzw. siatek azbestowych podczas ogrzewania substancji w zlewkach czy kolbach. Po paru latach stosowania takie płytki przypominały stary dach eternitowy. Obecnie zamiast tego stosuje się różne płytki żaroodporne, ale już bez tego materiału. Azbestem owijano łapy w statywach laboratoryjnych.
Współcześnie czynione są poważne starania, aby maksymalnie ograniczyć użycie azbestu. Na koniec polecam wejść na link, gdzie można zobaczyć zdjęcia różnych byłych i obecnych zastosowań
azbestu (m.in. wspomniany wyżej śnieg na Boże Narodzenie) [19].
Toksyczność
Ze szkodliwości azbestu zdawali sobie sprawę już starożytni. Między innymi grecki geograf Strabon
i rzymski historyk Pliniusz Starszy pisali, że azbest wywołuje chorobę płuc. Pliniusz zalecał, aby nie
kupować niewolników, którzy pracowali w kopalniach azbestu, gdyż ci krótko żyją, a im samym polecał
Data utworzenia: 2009-09-28
strona 4/7
noszenie maseczek na twarz (godna podziwu troska w czasach, kiedy życie niewolnika nie miało wartości) [16].
Przyczyną szkodliwości azbestu jest jego włóknista budowa. Podczas obróbki ulega on kruszeniu.
Tworzą się bardzo drobne kawałki o długości rzędu 3–20 μm i średnicy 0,01 μm (fot. 18). Ludzki włos
ma średnicę 17–180 μm ( 1μm = 10-6m). Najbardziej aktywne są włókna o długości 5 μm i średnicy
0,3 μm.
Fot. 18. Azbestowe igiełki
Większe kawałki zostają zatrzymane w górnej części dróg oddechowych i mogą zostać wydalone. Jednak te najdrobniejsze włókna bez przeszkód docierają do płuc, gdzie zakotwiczają się w tkance. Jest to
droga w jedną stronę. Gdy taki kawałek wbije się, zostaje tu już na zawsze. Przez stałe drażnienie tkanki może rozpocząć się proces nowotworowy. Azbest może też być przyczyną trzech chorób – azbestozy
oraz dwóch rodzajów nowotworów złośliwych, raka płuc (wywoływanego również przez palenie) oraz
międzybłoniaka opłucnej. Są to nowotwory o wysokiej złośliwości, zwłaszcza ten ostatni (fot. 19).
Fot. 19. Zdjęcie tkanki płucnej zaatakowanej przez nowotwór
Data utworzenia: 2009-09-28
strona 5/7
Pierwszy udokumentowany przypadek śmierci spowodowanej azbestem został odnotowany w 1906
roku u robotnika pracującego z tym materiałem. Sekcja zwłok wykazała zwłóknienie płuc w wyniku działania azbestu. Związek przyczynowo-skutkowy bardzo długo pozostawał nierozpoznany z tego względu,
że od momentu wniknięcia azbestu do ludzkiego organizmu może minąć od kilku do nawet 40 lat,
zanim pojawią się pierwsze symptomy choroby. Zbadano robotników pracujących z azbestem i okazało
się, że azbestoza (pylica azbestowa) pojawiła się u 10% zatrudnionych, jeżeli pracowali w przemyśle
10–19 lat i aż u 92%, jeżeli przepracowali więcej niż 40 lat (fot. 20). Palenie papierosów dodatkowo
jeszcze zwiększa podatność na tego typu nowotwór.
Fot. 20. Zdjęcie rtg płuc zaatakowanych pylicą azbestową
Robotnicy pracujący w kopalniach azbestu czy też zakładach przerabiających azbest na inne wyroby
są szczególnie narażeni na azbestozę i wymienione nowotwory. Również osoby, które mieszkają w pobliżu kopalni lub fabryk, gdzie stosuje się azbest mają prawo czuć się zagrożone.
Jednym z najpoważniejszych problemów jest utylizacja (niszczenie) starych wyrobów azbestowych
(np. eternitu czy izolacji rur ciepłowniczych). Parę lat temu bardzo głośnym echem odbiła się w prasie
wizyta wiekowego holenderskiego statku pasażerskiego, który miał przejść remont w stoczni gdańskiej, polegający na usunięciu azbestowej izolacji. Na jego pokładzie Straż Graniczna znalazła dodatkowo ok. 180 ton śmieci azbestowych, których nie zgłoszono. Statkowi nakazano opuszczenie wód
terytorialnych Polski, a remont odbył się w Niemczech.
Ocenia się, że na terenie Polski znajduje się ok. 15,5 milionów ton wyrobów zawierających azbest,
które należy usunąć do 2032 roku [17, 24]. Azbest (eternit czy stare izolacje) poddaje się utylizacji
przez specjalnie do tego celu przeszkolone ekipy (fot. 21 i 22). Samodzielne rozbieranie starego dachu
eternitowego może doprowadzić do skażenia najbliższej okolicy z tego względu, że cement, który wiązał
włókna azbestu, jest już częściowo usunięty z płyty na skutek warunków atmosferycznych. W każdym
Data utworzenia: 2009-09-28
strona 6/7
razie azbest to nadal bardzo poważny problem ekologiczny. Na terenie Polski przykładem może być
miejscowość Szczucin, gdzie znajdowały się zakłady produkujące rury cementowo-azbestowe. Do ich
produkcji używano m.in. krokidolitu(azbestu niebieskiego). W czasie działalności zakładów przerobiono
tam 350 tys. ton azbestu, w tym 65 tys. ton krokidolitu. Mieszkańcy używali odpadów poprodukcyjnych
do utwardzania dróg, boisk szkolnych, podwórek czy też elementów, z których budowali swoje domy [24].
Fot. 21. Usuwanie azbestu
Fot. 22. Usuwanie azbestu
Literatura
  1.
  2.
  3.
  4.
  5.
  6.
  7.
  8.
  9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
http://en.wikipedia.org/wiki/World_Trade_Center
http://en.wikipedia.org/wiki/September_11_attacks
http://www.mesotheliomasos.com/jobsitesWTC.php]
http://www.cst.cmich.edu/users/dietr1rv/chickenblood.htm
http://www.pwik.olkusz.pl/folder.pdf
http://naszlas.republika.pl/przemsza.html
Kowalak A., Metale śmierci, Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi, WOPR, Iwonicz 1991.
Ostroumow S.A., Wprowadzenie do ekologii biochemicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
http://en.wikipedia.org/wiki/Lead_poisoning
http://www.os.not.pl/docs/czasopismo/2006/Dziubek_4-2006.pdf
http://en.wikipedia.org/wiki/Arsenic_contamination_of_groundwater]
http://archiwum.wiz.pl/1996/96093100.asp
http://pl.wikipedia.org/wiki/Kopaliny_(kopalnia_uranu)
http://en.wikipedia.org/wiki/Asbestos
http://www.rakstop.engo.pl/www/azbest.htm
http://environmentalchemistry.com/yogi/environmental/asbestoshistory2004.html
Data utworzenia: 2009-09-28
strona 7/7
17. http://www.koscierzyna.gda.pl/844,artykul.html
18. http://blog.modernmechanix.com/2006/12/06/800-feet-on-a-fireproof-rope-inside-a-flamingvolcano
19. http://www.flickr.com/search/?q=asbestos
20. http://www.mesothelioma-help-network.com/mesothelioma/articles/history_of_asbestos/index.html
21. http://www.mesothelioma-data.com/stats/asbestos/united-states/veterans.php
22. http://environmentalchemistry.com/yogi/environmental/asbestosproperties2004.html
23. http://environmentalchemistry.com/yogi/environmental/asbestoshealthhazards2004.html
24. http://www.kolaczkowo.pl/zasoby/files/archiwum/1-6_rodzaje_azbestow.pdf
Data utworzenia: 2009-09-28