BADANIA NAD WARTOŚCIĄ NAWOZOWĄ OSADÓW
Transkrypt
BADANIA NAD WARTOŚCIĄ NAWOZOWĄ OSADÓW
R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X V II, N r 1, W A R S Z A W A 1976 JÓZEF KOC, L ID IA K REFFT, TEOFIL M AZUR BADANIA NAD WARTOŚCIĄ NAWOZOWĄ OSADÓW GARBARSKICH CZ. I. C H EM ICZNO-FIZYCZNA C H A RA K TERY STY K A OSADÓW In stytu t C hem izacji R oln ictw a A k ad em ii R oln iczo-T echn iczn ej w O lsztynie W dobie intensywnego rozwoju przemysłu zagadnieniem wym agają cym kompleksowego rozwiązania jest zagospodarowanie osadów otrzy m ywanych z oczyszczalni ścieków. W wielu krajach osady te likwiduje się przez wywożenie do zagłębień terenowych, wyrobisk, pieczar albo zatapia się w morzu [17]. Są to metody nieracjonalne i z tego względu nie mogą być stosowane na szerszą skalę. Wśród tych odpadów znajdują się osady, które ze względu na zawartość składników pokarmowych i sub stancji organicznej mogą być stosowane w rolnictwie [12 , 17, 18]. Do tych materiałów odpadowych należy zaliczyć osady garbarskie. Ścieki w zakładach garbarskich są oczyszczane chemicznie (koagula cja siarczanem żelazawym), a pozostający osad usuwa się na składowiska. Wobec zalegania dużej ilości tych osadów podjęto próbę ich wykorzy stania do celów nawozowych. Na ten temat wykonano już w iele prac, które dały pozytywne wyniki [8 , 9, 10 , 11 , 13, 14,]. Badania nie rozwią zują tego zagadnienia w całości. Zmienne są poglądy na temat składu chemicznego osadów, gdyż nie dysponujemy wystarczającą ilością da nych, a wnioski wyciągnięto na podstawie pojedynczych prób. We wszy stkich doświadczeniach wazonowych i polowych osady garbarskie dzia łały dodatnio na plonowanie roślin [8 , 9, 10, 11]. Wobec braku kompleksowych danych o wartości nawozowej osadów garbarskich przeprowadziliśmy w latach 1970— 1973, na zlecenie Insty tutu Przem ysłu Skórzanego w Łodzi, badania laboratoryjne i doświad czenia polowe z osadami z garbarni w Łodygowicach, Żywcu i Kępi cach. Uzyskane wyniki nad składem chemicznym osadów garbarskich przedstawiamy w części I pracy, natomiast w trzech dalszych częściach zostały omówione wyniki doświadczeń polowych (plony roślin i ich skład chemiczny oraz w pływ osadów na zmianę właściwości gleb). 104 J. Koc, L. К-refft, T. Mazur M ATERIAŁ I M ETO DYKA B A D A Ń " W latach 1970— 1973 do badań składu chemicznego pobrano 17 próbek z garbarni roślinnej w Łodygowicach, 20 próbek z garbarni chromowej w Żywcu i 13 próbek z garbarni roślinno-chromowej w Kępicach. Próbki pobierano z całego przekroju warstwy osadu na poletku osadowym w kilkudziesięciu punktach; następnie próbki dokładnie mieszano otrzymu jąc próbkę średnią. Przy typowaniu poletek do pobierania próbek kie rowano się stanem odwodnienia osadów; wybierano te poletka, z któ rych osad był przeznaczony do usuwania. W średnich próbkach ozna czono: — zawartość suchej masy w temperaturze 105°C, — zawartość popiołu przez spalenie osadów w 550°C, — pH w H20 i w KC1 metodą potencjometryczną, — zawartość N ogółem metodą Kjeldahla, — azot amonowy, — fosfor metodą molibdenowo-wanadową, — potas, wapń i sód fotopłomieniometrycznie, — magnez metodą kolorymetryczną z żółcienią tytanową, — siarkę nefelometrycznie, — żelazo metodą rodankową [7], — tłuszcze przez ekstrakcję eterem naftowym [7]. Chrom ogółem oznaczono zmodyfikowaną metodą dla ścieków gar barskich [4]. 0,5 g dobrze zmielonego osadu zadawano w kolbie K jel dahla kolejno: 5 ml stężonego H N 0 3, 1 ml H 20 2 i 10 ml 60-procentowego HC104. Po 12 godzinach spalano początkowo na słabym płomieniu przez 2— 3 minuty, a następnie zwiększano płomień. Spalanie prowa dzono do momentu, aż zawartość przybrała zabarwienie pomarańczowe, pochodzące od związków chromu sześciowartościowego. Następnie za wartość kolby studzono i dodawano 100 ml wody i 10 kropli 25-procentowego HC1, po czym intensyw nie ogrzewano przez 3 minuty. Tak przy gotowany roztwór przenoszono ilościowo do kolb miarowych na 200 ml. Zawartość chromu oznaczano kolorymetrycznie. Reakcję barwną w yw o ływano ОД-procentowym acetonowym roztworem dwufenylokarbazydu. Kolorymetrowanie przeprowadzano przy długości fali 550 mjjt. Jako wzor ca użyto wodnych roztworów K 2Cr20 7. Właściwości buforowe osadów garbarskich oznaczono względem 0,ln HC1. Wielkość próbki osadu wynosiła 10 g w przeliczeniu na suchą ma sę. Po dodaniu kolejnych ilości kwasu solnego próbkę mieszano i ozna czono pH. Oznaczono zdolność sorbowania przez osady garbarskie jonów amo nowych, potasowych i fosforanowych. Do badań użyto roztworów: ln chlorku potasowego, chlorku amonowego i fosforanu jednowapniowego. Stosunek suchej masy osadu do roztworu w ynosił jak 1:10. Zawartość Charakterystyka chemiczno-fizyczna osadów garbarskich 105 badanych jonów oznaczano w roztworach wyjściowych i po 24 godzi nach. Różnicę stężeń przyjęto jako ilość jonów zasorbowanych przez osad garbarski. OMÓW IENIE W YNIKÓW Osady garbarskie swym wyglądem i właściwościami fizycznym i róż nią się od innych nawozów organicznych (tab. 1). Osady ze wszystkich garbarń posiadały zapach gnilny, który pochodził od wydzielających się produktów rozpadu związków organicznych. Różniły się one pod w zglę dem konsystencji, najbardziej płynne były osady z Łodygowic, nato miast pozostałe dwa osady wyglądem przypominały kompost. Ciężar w ła ściw y osadów wahał się od 1,005 do 1,200, średnio dla wszystkich w y nosił 1,058. pH osadów wahało się od 6,6 do 9,7, w większości próbek osady miały odczyn alkaliczny. Zawartość suchej masy w osadach była skorelowana z konsystencją osadów (tab. 2 ). Osady z Łodygowic ze względu na niską zawartość su chej masy (4,6%) można zaliczyć do nawozów płynnych. Osady z dwu pozostałych garbarń były w znacznie większym stopniu odwodnione i za wierały zbliżone ilości suchej masy (średnio 20,4 i 21,8%). Zawartość Tabe l a N ie k tó r e c e c h y ze w n ę tr z n e i w ła ś c iw o ś c i f i z y c z n e osadów g a r b a r s k ic h Some e x t e r n a l c h a r a c t e r i s t i c s and p h y s i c a l p r o p e r t i e s o f ta n n e r y s lu d g e s Osady z zak ład ów g a r b a r s k ic h S lu d g e s from ta a y a r d s W y s z c z e g ó ln ie n ie E n u m eration Ł od ygow ice Ż yw iec K ę p ice Z apach S m e ll in t e n s y w n ie g n iln y in t e n s v p u tr e fa c tiv e g n iln y p u tr e fa c tiv e g n iln y p u tr e fa c tiv e Barwa C o lo u r b r ą zo w o sza ra b ro w n -g r ey szaro cza rn a g r e y -b la c k b rą zo w o cża r n a b ro w n -b la c k K o n s y s t e n c ja C o n s is t e n c y p ły n n a flu id maz i s t о- t o r f i a s t a g r e a se -p e a ty to r fia sta p ea ty C ię ż a r w ła ś c iw y S p e c i f i c g r a w ity pH pH ^ ^ H20 KC1 1 ,0 3 3 .1 ,0 0 5 * 1 ,1 5 1 p r z e c i ę t n a za w a r to ść ------------------------------------w ah an ia w z a w a r t o ś c i 1 ,0 6 6 1 ,0 3 3 - 1 ,1 3 9 8 ,4 7 ,9 7 ,6 - 9 .7 7 ,1 - 8 ,7 7 ,7 6 ,9 - 8 ,1 8 ,5 7 ,5 6 y8—8 , 4 6 ,6 - 8 ,6 7 .6 - 9 ,7 Uwaga: 1 ,1 0 4 1 ,0 2 0 « -1 ,2 0 0 N o te: average co n ten t ------------------------------------------f lu c t u a t io n s in co n ten t 7 ,6 1 106 J. Кос, L. Krefft, T. Mazur Tabe l a 2 Z aw artość s u c h e j m asy, p o p io łu i t ł u s z c z y w o sa d a c h g a r b a r s k ic h C o n te n t o f d ry m a t t e r , a sh and f a t s i n ta n n e r y s lu d g e s Osad z g a r b a r n i T annery s lu d g e Ł od ygow ice Sucha masa Dry m a tte r 7 ,5 2 ,3 - 2 1 ,5 Ż yw iec 2 1 ,6 1 1 ,9 - 3 1 ,0 K ęp ice 2 2 ,5 1 5 ,0 - 3 1 ,2 Ś r e d n io Mean 1 7 ,2 2 ,3 - 3 1 ,2 Vi p r o c e n c ie s u c h e j masy I n % o f d ry m a tte r su b sta n cja o r g a n ic z n a o r g a n ie m a tte r 6 4 ,4 5 4 ,2 - 8 8 ,2 3 5 ,7 4 4 ,1 - 7 1 ,5 5 1 ,9 3 7 ,7 - 6 5 ,0 5 7 ,3 3 7 ,7 - 8 8 ,2 p o p ió ł a sh 3 5 ,6 1 1 ,8 - 4 5 ,8 4 4 ,3 2 8 ,5 - 6 6 ,0 4 8 ,1 3 5 ,0 - 6 2 ,5 4 2 ,7 1 1 ,8 - 6 6 ,0 t łu s z c z e fa ts 2 ,5 8 1 ,1 0 - 3 ,4 8 1 5 ,5 8 ,1 1 - 2 6 ,2 2 ,4 9 1 ,0 8 - 5 ,8 4 6 ,9 1 1 ,0 8 - 2 6 ,2 wilgoci w poszczególnych próbkach różniła się jednak dość znacznie, głó wnie ze względu na porę roku i czas suszenia. Zawartość popiołu w suchej masie wahała się w szerokich granicach: od 12 do 66°/o, średnio 43%. Resztę, tj. od 34 do 88%, średnio 57%, stanowiła substancja or ganiczna. Te znaczne wahania w zawartości substancji organicznej i po piołu należy tłumaczyć dużą zmiennością ścieków garbarskich i związa ną z tym ilością stosowanych koagulantów w czasie oczyszczania. Wyższa zawartość popiołu w osadach z Żywca i Kępic może być uwarunkowana stosowaniem większej ilości garbników mineralnych w procesach tech nologicznych tych garbarń. Osady garbarskie zawierają dość znaczne ilości substancji tłuszczo wych, średnio 6,9%. Między poszczególnymi garbarniami stwierdzono siedmiokrotne zróżnicowanie zawartości tych związków; osad z Łodygo wic zawierał 3,9%, z Kępic 4,4%, a z Żywca 26,9% w suchej masie (w Zakładach Żywieckich garbuje się skóry świńskie). Związki tłuszczo we rozkładają się w glebie stosunkowo wolno, a przy większym ich na gromadzeniu mogą ujemnie wpłynąć na właściwości gleby. Z dawką 75 q suchej masy osadów garbarskich wnosimy do gleby od 82,5 do 1965,0 kg/ha substancji tłuszczowych; stanowi to od 0,14 do 3,28% ogólnej za wartości próchnicy w glebie (średnia zawartość próchnicy 2%) i 0,002— —0,067% ogólnej masy gleby w warstwie ornej (3000 t). Z ą b e k [19] stwierdził, że zawartość 1,48% tłuszczu w glebie łąkowej nawadnianej ściekami miejskimi nie miała ujemnego wpływu na właściwości produk cyjne tej gleby. Rozkład tłuszczy w glebie następuje dość szybko, jeśli są odpowiednie warunki tlenowe i ponadto kwasy tłuszczowe są wiązane 107 Charakterystyka chemiczno-fizyczna osadów garbarskich przez węglan wapnia. Przy nawadnianiu gleb ściekami tłuszcze groma dzą się na jej powierzchni, natomiast w przypadku stosowania osadów zostają wym ieszane podczas zabiegów agrotechnicznych z całą warstwą orną gleby. O wartości nawozowej osadów garbarskich decyduje zawartość skład ników pokarmowych. Średnia zawartość azotu w osadach wynosiła 3,78°/o, przy czym wahania były stosunkowo m ałe (od 3,46 do 4,23%). Znaczne różnice w ystąpiły jednak w obrębie prób pobranych z tej samej gar barni, co wskazuje na duże zmiany składu chemicznego osadów. M a ć kowiak i P i e c z y r a k [10] stwierdzili w osadach 2,8— 4,8% N, M a s a r y k [11] od 1,1 do 2,0%, a M a z u r i inni [13, 14] w ykryli 1,9— 5,0% azotu w suchej masie osadów. W badanych osadach tylko niewielka część azotu, bo średnio 7,4%, w ystępuje w form ie amonowej. Wahania są jednak duże, gdyż wynoszą 0,0—28,0% w stosunku do azotu ogółem. Przeprowadzone analizy na za wartość azotu saletrzanego wykazały, że w osadach garbarskich azotany występują w ilościach śladowych. Średnia zawartość fosforu w osadach garbarskich (tab. 4) wynosiła 0,25% przy wahaniach od 0,09 do 0,49%. Przeciętna zawartość potasu to 0,09% przy dość znacznym zróżnicowaniu 0,04— 0,2%. Niska zawar tość potasu w osadach związana jest ze stosunkowo małą jego ilością w surowcach garbarskich. Ponadto część potasu odpływa z wodą pościekową. W ymienieni wyżej autorzy [10, 11, 13, 14] stwierdzili wyższą za wartość potasu w osadach garbarskich. Tabela Zawartość a zo tu ogółem i amonowego w osadach gârb arsk ich w % suchej masy Content o f t o t a l N and N-NH^ in tannery s lu d g e s in % o f dry m atter Osad z g a r b a r n i T annery s lu d g e s Ł od ygow ice N ogółem T o ta l N 4 ,2 3 N-NH4 w % in % u d z ia ł % w К ogółem p a r tic ip a tio n % in t o t a l N 0 ,4 7 1 0 ,4 0 ,2 2 6 ,4 0 ,0 5 5 ,2 0 ,2 5 7 ,4 3 ,2 8 - 5 ,6 7 Żyw iec 3 ,4 6 1 , 9 7 - 4 ,3 1 K ę p ice 3 ,6 5 2 ,0 7 - 4 ,1 7 ś r e d n io Uean 5 ,7 8 1 ,9 7 - 5 ,6 7 b 108 T a b e l a 4 Z aw artość sk ła d n ik ó w m in e r a ln y c h w o sa d a ch g a r b a r s k ic h w % s u c h e j masy C on ten t o f m in e r a l com p on en ts i n ta n n e r y s lu d g e з i n % o f d ry m a tte r Osad S lu d g e P 0 ,2 5 Ł od ygow ice 0 , 1 8 - 0 ,3 3 0 ,2 8 Ż yw iec 0 , 0 9 - 0 ,4 9 0 ,1 4 - 0 ,3 3 Ś r e d n io Ые ал 0 ,2 5 0 , 0 9 - 0 ,4 9 Ca 0 ,1 1 0 ,0 6 - 0 ,2 1 0 ,0 9 0 ,0 4 - 0 ,1 4 0 ,0 7 Mg 0 ,0 9 Fe 4 ,2 6 0 ,2 9 3 ,1 0 3 ,1 5 0 ,1 2 - 0 ,8 7 2 ,0 8 - 3 , 9 0 0 ,8 5 - 6 ,3 7 0 ,0 3 ЗД 7 0 ,2 2 2 ,5 9 0 ,5 9 1 ,1 0 0 ,0 1 - 0 , 9 4 1 ,2 2 - 4 ,8 3 0 ,1 3 - 1 , 3 1 0 ,0 1 - 4 , 5 3 0 ,3 0 2 ,8 9 0 ,0 7 - 0 ,8 4 3 ,8 3 1 ,0 0 - 7 , 5 1 1 ,6 9 - 5 , 4 5 0 ,4 3 1 ,7 3 0 ,2 7 2 ,8 6 1 ,3 9 0 ,0 1 - 0 , 9 4 1 ,2 2 - 5 ,4 5 0 ,1 3 - 6 , 3 7 S o r p c ja z l n NH^Cl + I n KC1 S o r p tio n w it h NH^Cl + I n KC1 Ł od ygow ice K+ suma sum nh + + K+ NH+ S o rp cja z l n NH4C1 S o r p t io n NH+ w it h IN 0 ,9 5 S o r p t io n PÓJ" w it h IN kh4 c i Ca/H2P04 ■41,8 3 1 9 ,1 3 6 0 ,9 5 2 ,3 833 Żyw iec 5 ,2 3 2 7 ,3 3 3 2 ,5 1 9 ,7 742 K ęp ice 4 7 ,1 3 5 1 ,0 3 9 8 ,1 4 4 ,5 567 1 ,0 8 - 2 ,8 0 0 ,8 5 0 ,3 4 - 1 ,7 6 1 ,2 9 0 ,0 0 1 -1 2 ,5 2 S o r p c ja PO^“ z l n Ca/H2P04 / 2 0 * 7 8 - 1 ,9 0 2 ,0 5 0 ,0 2 - 1 2 ,5 2 0 ,2 4 —0 »66 Tabel a nh£ 0 ,9 7 0 ,0 0 1 -0 ,1 5 W ła ś c iw o ś c i s o r p c y jn e osadów g a r b a r s k ic h /m e/Ю О g s u c h e j masy o s a d u / S o r p t io n c a p a c i t y o f t a n n e r y s lu d g e s /m e/Ю О g o f s lu d g e d ry m a t t e r / Osad S lu d g e Cr 1 ,0 0 - 6 ,5 8 1 , 30- 7 , 2 2 0 ,0 4 - 0 ,2 1 Ка 2 ,4 8 - 7 ,5 1 4 ,0 5 0 , 05- 0 ,1 1 S 5 0 ,3 4 - 2 ,8 0 J. Koc, L. Krefft, T. M azur 0 ,2 2 K ę p ice К Charakterystyka chemiczno-fizyczna osadów garbarskich 109 Osady garbarskie zawierają przeciętnie 3,82% wapnia, przy waha niach od 1,0 do 7,51%. Duże rozpiętości w zawartości tego składnika są wynikiem nierównomiernego spływu ścieków z poszczególnych proce sów technologicznych, a głównie ścieków z wapnowania skór, najbar dziej zasobnych w ten składnik. M a z u r i S z a f r a n e k [14] w osa dach z tych samych garbarni wykryli 0,5— 1,5% CaO, natomiast inni autorzy [10, 11, 13] stwierdzili 4,5— 16,3% wapnia. Składnikiem zwiększającym rolniczą wartość osadów garbarskich jest znaczna zawartość w nich magnezu. Osady te zawierają średnio 0,27% Mg, przy bardzo dużych wahaniach (0,01— 0,94%). Przeciętna zawartość siarki w osadach garbarskich wynosiła 2,86% przy wahaniach od 1,22 do 5,45%. Siarka do osadów dostaje się wraz z siarczkiem sodu, który jest używany do garbowania skór i z siarcza nem żelazawym jako środkiem używanym do koagulacji ścieków. Za wartość siarki w osadach garbarskich będzie więc zawsze dość duża. Zawartość żelaza w osadach garbarskich wynosiła przeciętnie 0,95% (0,001— 12,5%). Te duże wahania pochodzą stąd, że nie wszystkie osady są wytrącane z dodatkiem koagulanta, jakim jest siarczan żelazawy. W w ielu przypadkach jego dodatek jest zbyt wysoki. Osady z Żywca i Kępic zawierały przeciętnie 0,59 i 0,43% sodu, na tomiast osady z Łodygowic — 3,15% Na. Sód do osadów dostaje się z soli kuchennej stosowanej do konserwacji skór surowych. Ta ilość nie będzie działać ujemnie na glebę przy zachowaniu racjonalnego nawoże nia osadami garbarskimi. Stosowanie ich pod rośliny wymagające na wożenia sodem może być bardzo korzystne. Potwierdzają to badania B o ć k o i S z e r s z e n i a [5,6], którzy podają, że przy równoczesnym wprowadzeniu do gleby soli sodu i wapnia oraz innych kationów nie stwierdza się większego ujemnego w pływ u na właściwości gleb. Składnikiem, który w ocenie wartości nawozowej osadów garbarskich budzi najwięcej zastrzeżeń, jest chrom. Badane osady garbarskie zawie rały średnio 1,29% Cr, przy wahaniach od 0,34 do 2,80% Cr. Najwięcej chromu zawierały osady z garbarni chromowej w Żywcu, co jest w y nikiem procesu technologicznego garbowania skór. Uzyskane wyniki są znacznie wyższe w porównaniu z danymi M a z u r a i S z a f r a n k a [13] oraz M a ć k o w i a k a i P i e c z y r a k a [10], a zbliżone do da nych M a s a r y k a [11]. S c h r e i b e r [16] jako graniczną zawartość chromu w osadzie użytkowanym rolniczo podaje 3,0% Cr w stosunku do suchej masy. A n d r z e j e w s k i [1, 2] zaleca stosowanie do nawo żenia roślin mączki ze skóry chromowej, która zawiera 2,0% Cr. Toksyczne działanie chromu na rośliny stwierdzono przy bardzo w y sokich jego dawkach, sięgających 1000 kg/ha [9] lub 180 mg na w a zon [1]. Przy małych dawkach obserwuje się jego dodatnie działanie na rośliny [1, 15]. B e r t r a n d [3] stwierdził, że nawożenie chromem na 110 J. Koc, L. Krefft, T. Mazur glebach ubogich w ten pierwiastek powoduje 42-procentową zwyżkę plo nu ziemniaków. Nawożenie organiczne dodatnio działa na poprawę właściwości sorp cyjnych i buforowych gleb. Osady garbarskie mają dużą zdolność sorp cyjną względem jonów ortofosforowych, potasowych i amonowych (tab. 5). Jony ortofosforowe m ogłyby być sorbowane przez występujące wT osa dach wapń, żelazo i glin. Jony potasowe i amonowe sorbowane są głów nie przez koloidy organiczne i organiczno-mineralne. Ilość koloidów oraz zawartość zasad decyduje o właściwościach bufo rowych. Wyniki badań wskazują, że osady garbarskie mają wysoką buforowość względem kwasów, będą więc pozytywnie oddziaływać na w ła ściwości nawożonej gleby. W NIOSK I 1. Osady garbarskie należy zaliczyć do nawozów organicznych, w których średnia zawartość suchej masy wynosi 17%. W suchej masie średnia zawartość składników pokarmowych wynosi: N ogółem — 3,78% — 0,25% P — 0,09°/o К — 3,83% Ca Mg — 0,27% S — 2,86% — 1,39% Na — 0,95% Fe oraz 57°/o substancji organicznej. 2. Zawartość chromu w osadach garbarskich wynosi średnio 1,29%, a maksymalnie 2,80%. Ta ilość chromu nie działa toksycznie na rośli ny, jednak przy system atycznym stosowaniu tych nawozów może na stąpić jego kumulacja w glebie. 3. Ilość tłuszczy w osadach (przeciętnie 6,3% w s.m.) nie ogranicza ich stosowania w rolnictwie, gdyż związki te są rozkładane w glebach. 4. Osady garbarskie są nawozem o dużej buforowości i wysokiej zdol ności sorpcyjnej względem kationów potasu i amonu oraz anionu kwasu ortofosforowego. LITER A TU RA [1] A n d r z e j e w s k i M.: W yk orzystan ie odpadów skóry chrom ow ej jako źró dła azotu w n aw ożen iu roślin. Rocz. N auk roi. Ser. A, 1970, 96, 2, 315— 316. [2] A n d r z e j e w s k i M., T u c h o ł k a Z.: W ykorzystanie odpadów organicz n ych do celów naw ozów . Pozn. Tow. P rzyj. N auk W ydz. N auk Roi. Leś. Pr. Kom . N auk. Roi. Kom . N auk Leś. 27, 1969, 37— 63. Charakterystyka chemiczno-fizyczna osadów garbarskich [3] B e r t r a n d D., W o l f A.: N ecessite de l ’o lig o -elem en t chrom e pour la c u l ture de la pom m e de terre. C.r. hehd. Seanc. A kad. Sei. Ser. D, P aris 1968, 226, 14, 1494— 1495. [4] B iu letyn Inform acyjn y Inst. Przem . Skórzanego w Łodzi, 1963. [5] В o ć к o J., S z e r s z e ń L.: Z m iany k om p lek su sorpcyjnego gleb y n a w a d n ia nej ściekam i m iejsk im i. Kocz. glebozn., dod. do t. 10, 1961, 753—754. [6] B o ć k o J., S z e r s z e ń L.: Z m iany chem iczne gleb y n aw ad n ian ej ściekam i m iejsk im i. Zesz. nauk. W SR W rocł. 1962, M elioracje, VII, 71— 80. [7] H e r m i a n o w i c z W. , D o ż a ń s k a W. , S i k o r s k a C., K e l u s J.: F i zyczne i ch em iczn e badania ściek ów m iejsk ich i osadów ściek o w y ch . A rkady, W arszaw a 1967. [8] K o c J.: B adania nad w y k o rzy sta n iem osad ów p ok oagu lacyjn ych ze ściek ów garbarskich do celów n aw ozow ych . P raca doktorska, O lsztyn 1974. [9] L i s k a J., K o z i k J.: V yu ziti odpadnich k ozelu sk ych kalu ke hnojeni. Za V ysoku Urodu, P raha 1963, 9, 347— 349. [10] M a ć k o w i a k Cz., P i e c z y r a k M.: B ad an ia przyd atn ości do celów ro ln i czych osadów z garbarni w Ł odygow icach. PTG , P u ła w y 1970. M ateriały nie opublikow ane. [11] M a s a r у к S.: V yu zitie garb aren sk ych odpadov v p olnohospodarstve. A grochem ia, P rah a 1968, R. 8, 7, 201—202. [12] M a z u r Z.: Osady ściek o w e jako rezerw a n aw ozow a. W iad. m elior. i łąk. 1, 1969, 2—5. [13] M a z u r Т., С i e ć к o Z., К о с J.: C h em iczn o-roln icza charak terystyk a osa dów garbarskich. GW TS 2, 1972, 47—49. [14] M a z u r T., S z a f r a n e k C.: Z aw artość sk ła d n ik ó w n a w ozow ych i zw ią z ków próchnicznych w osadach garbarskich. Zesz. nauk. W SR O lsztyn 25, 1969, 718, 837— 845. [15] M o u l i n i e H., M a z o v e r R.: C ontribution a l ’etude de l’action du chrom e sur la croissance des regetu x. A nn. agron. P aris 19, 1968, 5, 553— 567. [16] S c h r e i b e r M.: Z agad n ien ie osadu w garbarniach. P rzegląd skórzany 2, 1963, 27— 32. [17] W i e r z b i c k i J.: W ykorzystanie ściek ó w w ro ln ictw ie i le śn ictw ie. PW RiL, W arszaw a 1963. [18] Z a k r z e w s k i 1957, 3, 82—96. J.: R olnicze w y k o rzy sta n ie osad ów ściek ó w m iejsk ich . GW TS [19] Z ą b e k S.: Z atłuszczen ie gleb łą k o w y ch w sk u tek n a w ad n ian ia łą k ściek am i m iejsk im i. Rocz. N auk roln. Ser. F, 72, 1958, z. 4, 559—563. Ю . К О Ц , J I. К Р Е Ф Ф Т , Т . М А З У Р ИСПЫ ТАНИ Е УДО БРИ ТЕЛ ЬН О Й ЦЕННОСТИ Д У БИ Л Ь Н Ы Х Ш ЛАМ ОВ ЧАСТЬ I-я. Ф И ЗИ К О -Х И М И Ч Е С К А Я Х А Р А К Т Е Р И С Т И К А Ш ЛАМ ОВ Институт хим изации сельского хозяйства С ельск охозя й ствен н о-Т ехн и ческ ая академ ия в Олыитыне Ре з юме В 1970-1973 г.г. изуч али хим ический состав и некоторы е ф и зи ч еск и е свойства дубил ьны х ш ламов из кож евенного завода в м естности Лоды говице, К ем пице и Ж ы вец. Установили больш ие изм енения хим ического состава вссех иссл едо 112 J. Koc, L. Krefft, T. Mazur ванны х дубильны х шламов, что связано с технологей очистки сточны х вод и степенью суш ки шламов. В среднем эти ш ламы содер ж ат 17°/о вещ ества, кото рое содерж ит 57°/о органических вещ еств. В сухом вещ естве находится в ср ед нем: N — 3,78%, Р — 0,25%, К — 0,09%, Са — 3,83%, Mg — 0,27%, S — 2,86%, N a — 1,39%, Fe — 0,95% и Cr — 1,29%. К оличество ж иров в дубильны х ш лам ах с о ставляет 6,92%. Ш ламы отличаю тся вы сокой буф ер ностью и способностью п о глощ ения катионов К + и N H 4+ , а такж е аниона POi—. По плученны м р езу л ь татам шламы из дубильны х заводов, имею щ ие низкое содер ж ан и е хром а м ож но зачислить к органическим удобрениям , которы е сл едует применять в зем л е делии такж е как и навоз в севообороте. J. К О С , L. K R E F F T , Т. M A Z U R IN V E ST IG A T IO N S ON FER T IL IZ IN G V ALUE OF TAN NER Y SLUD G ES. P A R T I. C H EM IC O -PH Y SIC AL CH A RA CTERISTIC S OF SLUD G ES D ep artm en t of A gricu ltu re C hem ization A gricu ltu re-T ech n ica l C ollege in O lsztyn Su mma r y In 1970— 1973 chem ical com position and som e p h y sica l properties of tannery slu dges from tannery plants at Ł odygow ice, K ępice and Ż yw iec w ere in vestigated . A considerable va ria b ility of ch em ical com position of all the sludges in v estig a ted has been proved, w h ich is con n ected w ith th e sew a g e w ater treatm en t tech n ology and sludge d ew aterin g degree. T he slu d ges contained, on an average, 17% of dry m atter, in w h ich 57% occupied organic m atter. The fo llo w in g am ounts of particular elem en ts w ere contained, on an average, in dry m atter: N — 3.78%, P — 0.25%, К — 0.09%, Ca — 3.83%, Mg — 0.27%, S — 2.86%, N a — 1.39%, Fe — 0.95% and Cr — 1.29%, T he fa t con ten t in tannery slu dges w as 6.92%. T hese sludges are haracterized by a high bu ffer and sorption capacity in relation to the cations of K + and N H 4+ and the anion of P 0 43~ . The resu lts obtained proved that tan n ery sludges w ith a lo w chrom ium content can be used as organic fertilizers, w h ich ought to be applied in agriculture according to the prin ciples assum ed for the fertiliza tio n w ith farm yard m anure w ith in a crop rotation. Dr Józef Кос A k a d e m ia R olniczo-T echniczna O lsztyn — K o rto w o