pobierz/download

Degórski M., 2009, Krajobraz jako odbicie przyrodniczych i antropogenicznych procesów zachodzących w megasystemie środowiska geograficznego. Problemy ekologii krajobrazu, T. XXIII, 53–60.
Degórski M., 2009, Landscape as the reflection of natural and antropogenic processes in the megasystem of the geographical environment. The Problems of Landscape Ecology, Vol. XXIII, 53–60.
Krajobraz jako odbicie przyrodniczych
i antropogenicznych procesów zachodzących
w megasystemie środowiska geograficznego
Landscape as the reflection of natural and antropogenic processes
in the megasystem of the geographical environment
Marek Degórski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa
e-mail: [email protected]
__________________________________________________________________________________
Abstract. Landscape definition which was coined by A. Humboldt over 150 years ago, is still evolving and being discussed,
in particular in the context of its subjects definition, differentiation and typology. An aim of the paper is to present the system
perspective on the geographical environment in the spatial analysis of the landscape, in the context of the treating it as
a megasystem, which works on the basis of interaction between the components of the natural environment system and
anthropogenic system. It attempted to define basic types of the landscape on the basis of mutual relations that take place
in the geographical environment megasystem between the natural environment system and anthropogenic environment
system. This study suggested also a slightly different approach to distinguishing categories of the landscape in the context of
its anthropization, wherein the criterion of the land use and the land functions was acknowledged to be the leading one. This
typology of landscape units and the analysis of its spatial differentiation allows also to prepare more precise determination
of the natural and social-cultural potential of geographical units of the different ranks, which then facilitates making diagnosis
and prediction of changes that take place in their multifunctional landscape and will recur in the future.
Słowa kluczowe: krajobraz, typologia, megasystem środowiska geograficznego
Key words: landscape, typology, megasystem of geographical environment
Wstęp
W dyskusji nad nowym kształtem badań danej dziedziny wiedzy, poszukiwaniu jej nowych problemów teoretycznometodologicznych oraz opracowywaniem nowych kierunków badań, nadal aktualne jest konkretyzowanie jej
zakresu, uściślania podstawowych pojęć, szczególnie odnoszących się do przedmiotu badań. Podobnie jest
i w przypadku ekologii krajobrazu, dyscypliny bardzo młodej, o ciągle ewoluującym zakresie badawczym,
podejściach metodologicznych i aparacie pojęciowym. W ekologii krajobrazu otwarta pozostaje również sprawa
definiowania i rozumienia samego krajobrazu, jako przedmiotu badań omawianej dziedziny wiedzy.
Od czasu sformułowania przez A. Humboldta definicji krajobrazu minęło już ponad 150 lat, a nadal podstawy
teoretyczne tego pojęcia, jak i jego zakres znaczeniowy podlegają ciągłej ewolucji i dyskusji naukowej. Kreowane
są nowe podejścia zarówno w kontekście przedmiotowym krajobrazu, jak i jego zróżnicowania i typologii (Drdoš
1999, Farina 2000, Ostaszewska 2005, Pietrzak 2005). Podejmowane są również kolejne próby sprecyzowania
Degórski M.
znaczeniowego poszczególnych kategorii krajobrazu, jak krajobraz naturalny czy też krajobraz kulturowy
(Birnbaum 2001; Rubinstein, Hughes 2002). W ostatnich latach, wzrosło również zainteresowanie badaniami
istoty krajobrazu, jego struktury, jak i wielofunkcyjności (Antrop 1998, Brandt 2000, Neveh 2000, Degórski
2003a, Degórski 2003b, Jongman 2003).
Jednym z możliwych ujęć teoretycznych w kontekście istoty krajobrazu i jego funkcjonowania jest podejście
systemowe nawiązujące do postrzegania środowiska geograficznego, zgodnie z teorią systemu Ludwiga von
Bertalanffy, przyjętą i zmodyfikowaną dla potrzeb geografii (Kennedy 1979, Gregory 1980, Huggett 1980,
Degórski 2005a). Wydaje się, że systemowe podejście przy kreowaniu definicji środowiska geograficznego oraz
krajobrazu może w przyszłości znacznie ułatwić jego typologiczny podział z uwagi na siłę oddziaływania człowieka
na środowisko. Szczególnie, że w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku zarysowały się dwa statystycznie istotne
procesy globalne, jeden to globalne ocieplenie, drugi zaś, to wzrost oddziaływania człowieka na środowisko
i praktycznie zanik miejsc na ekumenie niedotkniętych antropopresją.
Celem artykułu jest prezentacja systemowego ujmowania środowiska geograficznego w analizie przestrzennej
krajobrazu, w kontekście traktowania go jako megasystemu (Degórski 2005a), funkcjonującego na podstawie
wzajemnego oddziaływania pomiędzy poszczególnymi komponentami systemów środowiska przyrodniczego
i antropogenicznego. W pracy podjęto próbę określenia podstawowych typów krajobrazu na podstawie
wzajemnych relacji pomiędzy systemem środowiska przyrodniczego a systemem środowiska antropogenicznego,
jakie zachodzą w megasystemie środowiska geograficznego. Zaproponowano także nieco odmienne podejście
do wyróżniania kategorii krajobrazu w kontekście jego antropizacji, w którym za wiodący czynnik uznano
kryterium użytkowania i funkcji terenu.
Typologia krajobrazu określana na podstawie kryteriów nawiązujących do stopnia antropizacji środowiska oraz
funkcji krajobrazu stała się w ostatnich latach przesłanką w poszukiwaniu nowych kierunków badawczych,
rozwijanych w celu poznania procesów i zjawisk zachodzących w krajobrazie. Wykorzystywana jest również
w coraz szerszym zakresie w metodyce stosowanej do analiz funkcjonalno-strukturalnych krajobrazu
w międzynarodowych projektach badawczych o charakterze aplikacyjnym (Degórska 2005; Helming 2005;
Meyer, Degórski 2005; Podmaniczky, Vogt 2005), często z zastosowaniem prób kwantyfikacji wpływu człowieka
na środowisko i stopnia jego przekształcenia (Degórski 2007).
Niniejszy artykuł stanowi kontynuację zweryfikowanych przez autora rozważań dotyczących systemowego
ujmowania badań krajobrazu przedstawionych we wcześniejszym opracowaniu (Degórski 2005b).
Systemowe rozumienie środowiska geograficznego i krajobrazu
Definicja krajobrazu, zgodnie z tradycją humboldtowsko-hetnerowską nawiązuje do holistycznego rozumienia
przestrzeni, w której krajobraz jest kompleksowym odzwierciedleniem zjawisk przyrodniczych i procesów
związanych z działalnością ludzką (Neef 1967; Pietrzak 1999; Georgantzis, Barreda-Tarrazona 2000;
Ostaszewska 2002). Podstawy teoretyczno-metodologiczne badań w kontekście tak rozumianego krajobrazu
mogą mieć charakter idiograficzny lub uniwersalno-scientystyczny, nawiązujący do paradygmatu systemowego
(Degórski 1986, Przewoźniak 1987, Ostaszewska 2005).
W badaniach holistycznych czasami wprowadza się kategorię geograficznego środowiska krajobrazu, jako
łączącą w całość środowisko przyrodnicze i antropogeniczne, która podlega też ocenie wzajemnych zależności
pomiędzy nimi (Ostaszewska 2005). Podejście to jest zbieżne z systemowym ujmowaniem środowiska
geograficznego, jakie zaproponował M. Degórski (2005a), w którym środowisko geograficzne traktowane jest
jako megasystem (zbiór systemów i podsystemów), łączący w sobie dwie podstawowe kategorie przestrzeni
geograficznej, jakimi są system środowiska przyrodniczego (fizycznego) i środowiska antropogenicznego
(społeczno-ekonomiczno-kulturowego). W skład megasystemu geograficznego wchodzi fizyczna część
przestrzeni geograficznej, której atrybuty powstały bez udziału człowieka oraz środowisko antropogeniczne,
charakteryzujące się atrybutami powstałymi w wyniku procesu myślowego człowieka i jego działań. Efektem
aktywności człowieka, obejmującej cały proces jego kreatywności, od myśli, idei i koncepcji, po bezpośrednie
oddziaływanie na środowisko przyrodnicze z jednej strony oraz dynamicznego rozwoju komponentów środowiska
przyrodniczego z drugiej, jest złożona struktura przestrzenna (krajobraz). Zintegrowany układ komponentów
54
Krajobraz jako odbicie...
przyrodniczych i elementów urbanistycznych, industrialnych, infrastrukturalnych oraz kulturowych tworzy zatem
specyficzną dla określonych warunków środowiskowo-społecznych mozaikę krajobrazową.
Strukturę megasystemu geograficznego kształtują relacje wewnętrzne i zewnętrzne. Do tych pierwszych
zaliczyć można wzajemne zależności pomiędzy systemem przyrodniczym a antropogenicznym, czyli
procesy i zjawiska, które zachodzą pomiędzy biogeosferą a środowiskiem człowieka. Relacje zewnętrzne, to
interakcyjne zależności pomiędzy megasystemem geograficznym a zachodzącymi w jego otoczeniu procesami
egzogenicznymi, których źródłem jest energia kosmiczna, procesami endogenicznymi, które wywołuje
energia Ziemi oraz procesami antropogenicznymi, które generowane są poprzez zewnętrzne uwarunkowania
ekonomiczno-społeczne. W takim ujęciu otoczeniem całego megasystemu środowiska geograficznego Ziemi
jest Kosmos, rozumiany bardzo szeroko, jako siły porządkujące świat.
Podmiotem systemu przyrodniczego jest zaś tylko fizyczna część przestrzeni geograficznej, w skład której
wchodzą abiotyczne i biotyczne komponenty przyrody: litosfera, morfogeosfera (epigeosfera), atmosfera,
hydrosfera, kriosfera, pedosfera i biosfera. Na strukturę systemu przyrodniczego składają się również relacje
wewnętrzne oraz zewnętrzne. Do pierwszych zaliczyć można wzajemne zależności pomiędzy poszczególnymi
komponentami środowiska przyrodniczego, do drugich zaś ich związki z procesami egzogenicznymi, których
źródłem jest energia kosmiczna i endogenicznymi, które wywołuje energia wnętrza Ziemi. W wyniku ich
oddziaływania ukształtowały się i współcześnie kreowane są atrybuty środowiska przyrodniczego. Otoczeniem
systemu środowiska przyrodniczego jest zaś środowisko antropogeniczne (społeczno-ekonomicznokulturowe).
Podmiotem systemu antropogenicznego jest człowiek. W takim ujęciu, raz występuje on jako twórca socjosfery
i noosfery, a drugi raz jako kreator przestrzeni, tworzący technosferę i kulturosferę, czyli stanowi podmiot dwu
podsystemów środowiska antropogenicznego, a relacje pomiędzy nimi należą do uwarunkowań wewnętrznych
całego systemu. Relacje zewnętrzne to uwarunkowania wynikające między innymi z systemów politycznych,
zjawisk makroekonomicznych, religii, które oddziałują na kształtowanie relacji wewnętrznych systemu.
Otoczeniem systemu antropogenicznego jest mniej lub bardziej przekształcone środowisko przyrodnicze.
Na podstawie wzajemnych relacji pomiędzy systemami megasystemu środowiska geograficznego można
również podjąć próbę zdefiniowania krajobrazu. W takim podejściu krajobraz może być traktowany jako
zobiektywizowana wizualizacja procesów i zjawisk zachodzących w megasystemie środowiska geograficznego,
którą należy rozumieć jako przestrzenne zróżnicowanie zasobów krajobrazowych, charakterystyczne dla
poszczególnych jednostek krajobrazowych. W ujęciu przestrzennym jednostki te cechują się określoną
fizjonomią, a ich struktura typologiczna zależy od siły oddziaływania systemów środowiska przyrodniczego
i antropogenicznego. Jednostki te ze sobą powiązane, charakteryzują się pewną dynamiką zmian, a stopień
przestrzennego ich zróżnicowania wpływa między innymi na wielofunkcyjność krajobrazu na danym obszarze.
Systemowe ujmowanie środowiska geograficznego i krajobrazu pozwala na prowadzenie jego badań
w różnych skalach przestrzennych (od lokalnej do ponadregionalnej, a nawet globalnej), na analizę jego
struktury z wykorzystaniem modeli geokompleksów (Pietrzak 1989, Richling 1992), matryc-płatów-korytarzy
(Cieszewska 2000), jednostek użytkowania ziemi (Degórska 2005) oraz jednostek pokrycia terenu (Solon
2003), a analiza możne być przeprowadzana na różnym poziomie organizacji ekologicznej (Degórski 1986).
Definiowanie krajobrazu zgodnie z założeniami teorii systemów pozwala również na jego funkcjonalną analizę,
jak i stosowanie tak zwanych syntez krajobrazowych (Pietrzak 1998) oraz analizę wielowymiarową krajobrazu
(Krzymowska-Kostrowicka 1999).
Typy krajobrazu
Zdefiniowanie poszczególnych kategorii krajobrazu, choć z pozoru bardzo proste, zawsze wzbudzało ogromną
dyskusję i było przyczyną wielu polemik merytorycznych (Naveh 2000, Ostaszewska 2002, Rubinstein
2002). Najwięcej kontrowersji wzbudzało i wzbudza definiowanie kategorii krajobrazu naturalnego. Wiąże się
to z wieloznacznością słowa „naturalny” i związanym z tym różnym rozumieniem i określaniem krajobrazu
naturalnego. Dla jednych naturalny charakter krajobrazu utożsamiany jest ze znaczeniem pierwotny, co rodzi
pytanie czy na obecnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego w ogóle takie krajobrazy istnieją. Oponenci takiego
55
Degórski M.
rozumienia krajobrazu naturalnego uzasadniają swoje stanowisko stwierdzeniem, że nawet najwyższe partie
gór czy niedostępne dla człowieka fragmenty lasów tropikalnych, dotknięte są pośrednim oddziaływaniem
człowieka poprzez obecność zanieczyszczeń w globalnej cyrkulacji atmosfery. W drugim znaczeniu termin
naturalny uważany jest za tożsamy ze znaczeniem przyrodniczy. Krajobraz naturalny w tym podejściu jest
postrzegany jako kształtowany pod wpływem procesów przyrodniczych. Takie stanowisko budzi natomiast
wątpliwości, w którym momencie jego ewolucji pod wpływem oddziaływania człowieka na krajobraz zatraca
już swój przyrodniczy (naturalny) charakter i staje się krajobrazem przekształconym przez człowieka, czyli
krajobrazem kulturowym.
Definiowanie krajobrazu zgodnie z paradygmatem systemowym może ułatwić jego typologię. Z uwagi na
stopień antropogenicznego przekształcenia krajobrazu, rozumiany jako intensywność oddziaływania człowieka
na środowisko, czyli siły oddziaływania systemu środowiska antropogenicznego na system środowiska
przyrodniczego uzyskujemy możliwość podziału zbioru wszystkich krajobrazów na typy, które są wobec siebie
zbiorami rozłącznymi, a zarazem wyczerpującymi wszystkie elementy zbioru krajobrazów (ryc. 1). Dodatkową
zaletą przyjęcia takiej koncepcji typologicznej jest możliwość stosowania procedur badawczych w dowolnej
skali geograficznej, od lokalnej, poprzez regionalną i ponadregionalną, do globalnej. Przedstawiona poniżej
charakterystyka typów krajobrazu jest propozycją autorską i może stanowić podstawy dalszej dyskusji
merytorycznej, a na podstawie konstruktywnej krytyki rozwijana w kierunku paradygmatu badawczego
w analizach zróżnicowania przestrzennej struktury krajobrazu. Zaproponowano cztery podstawowe kategorie
krajobrazu.
Ryc. 1. Krajobraz jako system
Fig. 1. The landscape as a system
Krajobraz pierwotny, rozumiany jest jako kształtujący się wyłącznie pod wpływem oddziaływania procesów
zachodzących w systemie środowiska przyrodniczego. Krajobraz ten ulega naturalnej ewolucji i zmiany mają
charakter ciągły, lub też może przekształcać się chaotycznie i nagle, a zmiany mają charakter katastroficzny.
Wszystkie procesy kształtujące krajobraz pierwotny są wolne od oddziaływania otoczenia systemu. Środowisko
przyrodnicze, które jest podmiotem systemu znajduje się zatem jedynie pod wpływem procesów endogenicznych
powodowanych energią wnętrza ziemi i egzogenicznych powodowanych siłami kosmosu, a wpływ systemu
56
Krajobraz jako odbicie...
antropogenicznego na kształtowanie się właściwości krajobrazu nie powinien mieć miejsca, ani w sposób
bezpośredni ani nawet pośredni. Jakkolwiek ten ostatni, poprzez cyrkulację globalną występuje choćby
w minimalnym stopniu już we wszystkich krajobrazach kuli ziemskiej. Mówiąc o krajobrazie pierwotnym, musimy
mieć zatem świadomość choćby minimalnego, pośredniego wpływu systemu środowiska antropogenicznego na
współczesne funkcjonowanie megasystemu geograficznego. Krajobrazy pierwotne występują zatem już tylko w
terenach bardzo ograniczonych przestrzennie. Można je jeszcze zidentyfikować w obszarach wysokogórskich,
czy też dziewiczych lasach tropikalnych.
Krajobraz naturalny rozumiany jest jako kształtujący się pod determinującym wpływem systemu środowiska
przyrodniczego, przy bardzo ograniczonym wpływie systemu środowiska antropogenicznego. Oddziaływanie
systemu antropogenicznego jest najczęściej pośrednie, poprzez przepływ energii i materii wytworzonej
przez człowieka do systemu przyrodniczego. Procesy wpływające na krajobraz naturalny mogą być również
bezpośrednie, ale ich efekty nie powinny zaburzać funkcjonowania systemu środowiska przyrodniczego,
jak również jego właściwości. Wśród takich działań człowieka wymienić można zabiegi pielęgnacyjne
w drzewostanach, zabiegi techniczne mające na celu zachowanie roślinności zgodnej z potencjałem
siedliskowym, itd. Krajobrazy naturalne są charakterystyczne przede wszystkim dla niezdewastowanych
obszarów leśnych, bagiennych, torfowych i in.
Krajobraz kulturowy rozumiany jest jako kształtujący się pod wpływem oddziaływania zjawisk i procesów
zachodzących zarówno w systemie środowiska przyrodniczego, jak i środowiska antropogenicznego. Od siły
oddziaływania każdego z tych systemów zależy stopień antropizacji krajobrazu, od słabo przekształconego
do silnie zmienionego w wyniku działalności człowieka. Optymalne uwarunkowania rozwoju krajobrazu
kulturowego występują w stanie równoważonego oddziaływania tych dwu systemów, przyrodniczego
i antropogenicznego. Pozwala on na wykorzystywanie potencjału przyrodniczego przez człowieka i świadome
kształtowanie krajobrazu, którego, efektem winno być osiągnięcie ładu przestrzennego, jak i zrównoważonego
i trwałego rozwoju. Oczywiście w krajobrazie kulturowym stan świadomego kreowania przedsięwzięć przez
człowieka nie zawsze ma miejsce. Czasami występuje chaotyczny jego rozwój w wyniku przypadkowych
działań, czy też niefrasobliwości człowieka, która doprowadza często do zaburzeń funkcjonalnych
w megasystemie środowiska geograficznego. Trzeba również pamiętać, iż krajobraz kulturowy jest wynikiem
procesów i zjawisk zachodzących w megasystemie środowiska geograficznego od momentu pojawienia się
systemu antropogenicznego, czyli zawiera on w sobie efekty działalności od jednej do wielu grup kulturowych
i nakładania elementów kulturowych różnego wieku. Obszarami o krajobrazie kulturowym najmniej zmienionymi
przez człowieka są obszary użytkowane rolniczo, najsilniej zaś obszary zurbanizowane.
Krajobraz zdewastowany rozumiany jest jako krajobraz powstały w wyniku procesów i zjawisk zachodzących
w megasystemie środowiska geograficznego pod determinującym wpływem systemu środowiska
antropogenicznego, w wyniku których zaburzone zostało funkcjonowanie systemu środowiska przyrodniczego,
a tym samym ograniczony został lub uniemożliwiony wpływ zjawisk przyrodniczych na kształtowanie się
krajobrazu. Przywrócenie zdolności funkcjonalnych krajobrazu wymaga świadomego i ukierunkowanego
oddziaływania systemu antropogenicznego w megasystemie środowiska geograficznego, którego celem jest
wygenerowanie procesów kreujących krajobraz. Jego struktura jest zatem efektem potencjału intelektualnego
człowieka i jego możliwości technicznych. Człowiek przeobrażając krajobraz zdewastowany w krajobraz
kulturowy musi jednak pamiętać o rozwiązaniach zgodnych ze strukturą asocjacji jednostek przestrzennych,
charakterystycznych dla danego regionu geograficznego. Przestrzegając tej zasady możemy osiągnąć
continuum krajobrazu kulturowego. Przykładem obszarów charakteryzujących się krajobrazem zdewastowanym
są wyrobiska po prowadzonej działalności kopalnictwa odkrywkowego.
W wyniku złożonych zależności pomiędzy systemami środowiska przyrodniczego i antropogenicznego
w megasystemie środowiska geograficznego kształtującymi strukturę przestrzenną powstaje zatem swoista dla
danego terenu mozaika asocjacji jednostek krajobrazowych (geokompleksów, płatów-korytarzy, itd.). Mozaika
ta odzwierciedla wzajemne relacje pomiędzy systemami i wskazuje na stopień przekształcenia krajobrazu od
jego piertwotnego i/lub naturalnego charakteru.
57
Degórski M.
Kwantyfikacja oddziaływania systemu środowiska antropogenicznego na system
środowiska przyrodniczego
Próby oceny wpływu oddziaływania człowieka na środowisko, a tym samym określanie stopnia przekształcenia
krajobrazu pod wpływem antropopresji zajmują w ekologii krajobrazu, jak i geografii społeczno-ekonomicznej
poczesne miejsce. Badania takie prowadzono zarówno pod kątem efektów oddziaływania człowieka na
przekształcanie środowiska przyrodniczego, między innymi w zakresie ocen antropizacji szaty roślinnej
(Faliński 1972), stopnia naturalności fizjonomii krajobrazu (Antropp 1988, Borkowski 2006) czy też dynamiki
krajobrazu (Plit 2005), jak i prób określenia siły oddziaływania człowieka na system przyrodniczy, poprzez
pomiar przepływu energii lub materii między systemami (Degórski 2007).
Rozwój badań krajobrazu, szczególnie majacych charakter aplikacyjny sprawia, że nieustannie dąży się
w nich do coraz bardziej precyzyjnej kwantyfikacji siły oddziaływania czynnika antropogenicznego na system
środowiska przyrodniczego. Jedną z metod ich urzeczywistniania są bazujące na konstruowanych modelach
ekologiczno-ekonomicznych wskaźniki antropopresji (Nijkamp 1987; Smarth, Growth, Network 2002, 2004;
Domański 2004; Mayer, Degórski 2005). Pozwalają one na bardziej precyzyjną ocenę wpływu człowieka na
system przyrodniczy, wskazującą jednocześnie na główne kierunki i siłę tej ingerencji.
Wśród najczęściej stosowanych modeli ekologiczno-ekonomicznych, przydatnych do tego typu badań wymienia
się:
– modele przepływów jako narzędzie opisu wzajemnych relacji pomiędzy systemami środowiska przyrodniczego
i antropogenicznego na podstawie których ocenia się stopień antropizacji krajobrazu;
– modele rozszerzone, czyli tak zwane ekonomiczne z komponentem ekologicznym, budowane w celu oceny
ekonomicznych skutków polityki środowiskowej, również w kontekście funkcjonowania krajobrazu;
– modele zarządzania jakością środowiska, wykorzystywane głównie w celu określenia potencjału środowiska
i sposobu jego wykorzystania, a tym samym zgodności pomiędzy zasobami przyrodniczymi a ich optymalnym
zagospodarowaniem, między innymi wyrażone ładem przestrzennym w krajobrazie.
Wymienione modele ekonomiczno-ekologiczne łączą w sobie rozwiązania techniczne i proceduralne
stosowane przez lata w modelach „jednodyscyplinowych” (ekologicznych i ekonomicznych), integrując
wzajemne relacje pomiędzy procesami gospodarczymi a przyrodniczymi zachodzącymi w megasystemie
środowiska geograficznego, których realnym wyrazem jest krajobraz. Bardzo często występują jednak trudności
w gromadzeniu danych o zasobach i przepływach ekologicznych oraz ekonomicznych, wynikające nie tylko
z ich dostępności, ale również z różnic czasowych i przestrzennych.
Podsumowanie
Przedstawiona w pracy propozycja systemowego ujmowania środowiska, a szczególnie analiza wzajemnego
oddziaływania na siebie systemu środowiska przyrodniczego i systemu środowiska antropogenicznego pozwala
stwierdzić, że jest to ze wszech miar pożyteczne podejście badawcze w analizie funkcjonalnej krajobrazu.
Umożliwia ono jednocześnie precyzyjną typologię krajobrazu według kryterium intensywności wpływu systemu
środowiska człowieka na system środowiska przyrodniczego oraz definicje poszczególnych typów krajobrazu:
jak krajobraz pierwotny, krajobraz naturalny, krajobraz kulturowy, czy też krajobraz zdewastowany. Uzyskana
w ten sposób typologia jednostek krajobrazowych oraz analiza ich przestrzennego zróżnicowania pozwala
również na bardziej precyzyjne określenie potencjału przyrodniczego, jak i społeczno-kulturowego jednostek
geograficznych różnej rangi, co następnie ułatwia dokonywanie diagnozy i predykcji zmian, jakie zachodzą
i będą zachodzić w ich wielofunkcyjnym krajobrazie.
Stosowanie systemowego podejścia w badaniach krajobrazu stanowi niewątpliwie jeden z kierunków rozwoju
ekologii krajobrazu, łączących w sobie aspekty, teoretyczny jak i aplikacyjny. Już dzisiaj jest to widoczne
w coraz częstszym wykorzystywaniu tego typu badań do analiz funkcjonalnych, jak i strukturalnych krajobrazu,
jakie wykorzystuje się w ocenach ładu przestrzennego obszarów, czy też analizach wzrostu uporządkowanego.
Praktyczne zastosowanie wyników badań ekologii krajobrazu może stanowić w przyszłości o sile tej dziedziny
wiedzy i jej wartościach utylitarnych społecznie.
58
Krajobraz jako odbicie...
Literatura
Antrop M., 1998, Landscape change: plan or chaos. Landscape and Urban Planning 41, 155–161.
Birnbaum C., Hughes M., 2001, Design with culture. Clamming American’s Heritage. University of Virginia
Press, Charlottesville.
Borkowski Z., 2006, Zastosowanie badań fizjonomii krajobrazu w ocenie stopnia jego naturalności.
[w:] R. Klimko (red.), Restrukturyzacja i projektowanie systemów terytorialno-krajobrazowych, Problemy
Ekologii Krajobrazu, 15, Słupsk, 15–21.
Brandt J., 2000, Interdisciplinary landscape research and the management of multifunctional landscape.
[w:] J. Brandt, B. Tress, G. Tress (red.), Multifunctional landscapes, interdisciplinary approaches to
landscape research and management, Centre for Landscape Research, Roskilde, 21.
Cieszewska A., 2000, Model płat – korytarz – matryca a model geokompleksu – konfrontacja – konfrontacja
granic. [w:] M. Pietrzak (red.), Granice krajobrazowe – podstawy teoretyczne i znaczenie praktyczne,
Problemy Ekologii Krajobrazu, 7, Poznań, 77–90.
Degórska B., 2005, The role of open spacer In the longer-term planning of the spatial structure of Urban regions
– a case study of the Warsaw Metropolitan Region. [w:] U. Mander, K. Meier (red.), Multifunctional land
use: meeting future demands for landscape goods and services, Landscape Tomorrow – European
Research Network, Tartu, 56.
Degórski M., 1986, Phytosociological methods of studying landscape. Functional and spatial models. Mon de
l’equip 2, V Meeting of IGU Working Group Landscape Synthesis, Barcelona, 175–182.
Degórski M., 2003a, Some aspects of multifunctional landscape character in the interdisciplinary environmental
study. [w:] K. Helming, H. Wiggering (red.), Sustainable development of Multifunctional Landscapes,
Springer–Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, 53-65.
Degórski M., 2003b, Pedodiversity as a part of geodiversity in creation of landscape structure. [w:] Multifunctional
Landscapes, Vol. II, Monitoring, Diversity and Management, WIT PRESS, Southampton, Boston, 105-–121.
Degórski M., 2005a, Środowisko przyrodnicze a środowisko geograficzne. [w:] W. Maik, K. Rembowska,
A. Suliborski (red.), Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie. Podstawowe Idee
i Koncepcje w Geografii, 1, 116–129.�
Degórski M., 2005b, Krajobraz jako obiektywna wizualizacja zjawisk i procesów zachodzących w megasystemie
środowiska geograficznego. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 4, 13–25.�
Degórski M., 2007, Environmental conditions as a driving force of regional development in Poland. [w:]
A. Kovacs (red.), Regionality and/or Locality, Discussion Papers, Special Issue, Center for Regional
Studies of Hungarian Academy Of Sciences, Pecs, 67–80.
Domański R., 2004, Geografia ekonomiczna, ujecie dynamiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Drdoš J., 1999, Geoekologia a environmentalistika, I Čast. Prešovska Univerzita, Prešov.
Faliński J., 1972, Synantropizacja szaty roślinnej – próba określenia istoty procesu i głównych kierunków badań.
Phytocoenosis, 1, 3, 157–170.
Farina A., 2000, Landscape ecology in action. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht-Boston-London.
Georgantizis N., Berenda-Tarrazona I., 2000, Spatial economics and ecosystems, the interaction between
economics and the natural environment. WIT Press, Southampton, Boston.
Gregory D., 1980, The ideology of control: systems theory and geography. Tijdschrift voor Economische en
Sociale Geografie, 71, 327–342.
Jongman R., 2003, The difficult relationship between biodiversity and landscape diversity. [w:] Multifunctional
Landscapes, Vol. II, Monitoring, Diversity and Management, WIT PRESS, Southampton, Boston, 87–104.
59
Degórski M.
Helming K., 2005, Sustainability impact assessment of multifunctional land use in the European policy context.
[w:] U. Mander, K., Meier (red.), Multifunctional Land Use: Meeting Future Demands for Landscape
Goods and Services, Landscape Tomorrow – European Research Network, Tartu, 25.
Huggett R., 1980, Systems analysis in geography. Clarendon Press, Oxford.
Kennedy B., 1979, A naughty world. Trans. Inst. Br. Geogr. 4, 550–558.
Krzymowska-Kostrowicka A., 1999, Geoekologia turystyki i wypoczynku. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Mayer B., Degórski M., 2007, Integration of multifunctional goals into land use – the planning perspective.
[w:] U. Mander, H. Wiggering, K. Helming (red.), Multifunctional Land Use, Meeting Future Demands for
Landscape Goods and Services, Springer, Berlin-Hedelberg, 153–166.
Naveh Z., 2000, Introduction to the theoretical foundations of multifunctional landscape and their application
in transdisciplinary landscape ecology. [w:] J. Brandt, B. Tress, G. Tress (red.), Multifunctional landscapes,
interdisciplinary approaches to landscape research and management, Centre for Landscape Research,
Roskilde, 27–43.
Neef E., 1967, Die theoretischen Grandlagen der Landschafslehre. Gotha, Leipzig.
Nijkamp P., 1987, Economic modelling, shortcomings and perspectives. [w:] L. Braat i W. Lierop, Economicecological modelling, North-Holland, Amsterdam.
Pan-European Biological and Landscape Diversity Strategy, 1995, European Environmental Bureau, Brussels.
Ostaszewska K., 2002, Geografia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Ostaszewska K., 2005, Krajobraz-środowisko geograficzne-środowisko przyrodnicze. [w:] W. Maik,
K. Rembowska, A. Suliborski (red.), Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie.
Podstawowe Idee i Koncepcje w Geografii, 1, 162–171.�
Pietrzak M., 1989, Problemy i metody badania struktury geokompleksu (na przykładzie powierzchni modelowej
Biskupice). Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria Geografia 45, Poznań.
Pietrzak M., 1998, Syntezy krajobrazowe – założenia, problemy, zastosowania. Bogucki Wydawnictwo
Naukowe, Poznań.
Pietrzak M., 2005, Ewolucja poglądów geograficznych na krajobraz. [w:] W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski
(red.), Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie. Podstawowe Idee i Koncepcje
w Geografii, 1, 151–161.�
Plit J., 2005, Różne metody geograficzne przedstawiania dynamiki krajobrazu stosowane na mapach. Prace
Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 4, 108–119.
Podmaniczky L., Vogt J., 2005, A land suitability assessment method for developing a European Land Information
System for agriculture and environment (ELISA). [w:] U. Mander, K., Meier (red.), Multifunctional Land
Use: Meeting Future Demands for Landscape Goods and Services, Landscape Tomorrow – European
Research Network, Tartu, 38.
Przewoźniak M., 1987, Podstawy kompleksowej geografii fizycznej. Uniwersytet Gdański, Gdańsk.
Richling A., 1992, Kompleksowa geografia fizyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Rubenstein J., 2002, The cultural landscape. An introduction to human geography. 7th Edition, Prentice Hall
Press, Cranbury.
Solon J., 2002, Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy struktury przestrzennej roślinności.
Prace Geograficzne 185, IGiPZ PAN, Warszawa.
Smarth Growth Network, 2002, Getting to smart growth. International City Country IGMA, Management
Association, Washingtom DC, 104.
Smarth Growth Network, 2004, Getting to smart growth II. International City Country IGMA, Management
Association, Washingtom DC, 114.
60