Wpływ funkcji turystycznej na internacjonalizację

CZŁOWIEK W PRZESTRZENI PUBLICZNEJMIASTA
Piotr Zmyślony
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
WPŁYW FUNKCJI TURYSTYCZNEJ
NA INTERNACJONALIZACJĘ MIAST
I ICH PRZESTRZENI PUBLICZNEJ
1. WPROWADZENIE
W wyniku postępującej urbanizacji i globalizacji rośnie znaczenie gospodarcze
miast w międzynarodowym podziale pracy. Oprócz pełnienia tradycyjnych
funkcji społecznych, handlowych, komunikacyjnych, kulturalnych i administra­
cyjnych miasta stają się, obok organizacji formalnych i państw, pełnoprawnymi
,,graczami" na arenie międzynarodowych stosunków gospodarczych. Ich od­
działywanie w zakresie absorpcji i dyfuzji technologii, innowacji i wiedzy, ma
wymiar ponadregionalny i ponadnarodowy. Zdaniem wielu autorów funkcjo­
nowanie, konkurencyjność oraz rozwój miast zależy w coraz większym stopniu
od przyjęcia przez nie orientacji międzynarodowej.
Upodmiotowienie i internacjonalizacja miast ma bezpośredni wpływ na
zmiany dokonujące się w ich strukturze funkcjonalno-przestrzennej. Znaczenia
nabiera funkcja turystyczna, rozumiana jako działalność społeczno-gospodar­
cza skierowana na obsługę turystów, którą miasto spełnią w systemie gospo­
darki światowej, a także skutki i konsekwencje tej działalności dla struktury
przestrzennej i" życia gospodarczego miasta (MATCZAK 1989). Zgodnie z kla­
sycznymi koncepcjami funkcjonalnymi - teorii ośrodków centralnych oraz teo­
rii bazy ekonomicznej - funkcja turystyczna należy do funkcji egzogenicznych,
posiada znaczenie i zasięg co najmniej ponadregionalny (a faktycznie ponad­
krajowy), współokreśla silę gospodarczą miasta oraz warunkuje jego rozwój
(LISZEWSKI, red. 2008, MARKOWSKI, MARsZAŁ, red. 2006). Jej znaczenie jest doce­
niane w nowych teoriach i podejściach badawczych z zakresu funkcjonowania
i rozwoju miast - m.in. miasta jako maszyny rozrywki CLARKA (2004), miasta
kreatywnego (jako miejsca rozwoju klasy kreatywnej) FLOR.DY (2005), koncepcji
nisz gospodarczych miasta (PARYSEK, red. 1995) czy koncepcji przemysłów kul­
tury (SMOLEŃ 2003). Ruch turystyczny jest taktowany jako dynamiczna platfor­
ma międzynarodowego przepływu innowacji, wiedzy i myśli kreatywnej, nato-
Piotr Zmyślony
miast walory, obiekty i infrastruktura turystyczna stanowią jeden z najbardziej
istotnych czynników konkurencyjności miast.
Rosnący wolumen międzynarodowego ruchu turystycznego ma wpływ na
zmiany przestrzeni publicznej miast. Ze względu na cechy funkcjonalno-prze­
strzenne i przeznaczenie jest ona dostępna dla wszystkich, a zatem stanowi ten
obszar miast, z którego najczęściej korzystają mieszkańcy oraz odwiedzający je
goście. Funkcja turystyczna podlega intensywnemu procesowi umiędzynarodo­
wienia i tym samym przyczynia się do internacjonalizacji całego miasta oraz
przekształca jego przestrzeń publiczną. W tym kontekście istotny jest następu­
jący problem badawczy: Jaki jest wpływ funkcji turystycznej na internacjona­
lizację przestrzeni publicznej, a następnie całej gospodarki miasta? Problem ten
można uszczegółowić w formie dwóch pytań badawczych: 1) Jaki jest zakres
internacjonalizacji funkcji turystycznej miasta? 2) W jakim stopniu umiędzy­
narodowienie funkcji turystycznej determinuje internacjonalizację całego mia­
sta, w tym jego przestrzeń publiczną?
Niniejsze opracowanie nie aspiruje do rozwiązania postawionego problemu
oraz pytań badawczych. Z uwagi na rozległość tematyki jest to niemożliwe
w tak ograniczonej formie. Rozpoznanie znaczenia funkcji turystycznej w pro­
cesie internacjonalizacji miasta wymaga bowiem długich badań literaturowych
i empirycznych. Stąd też niniejsze rozważania mają ściśle eksploracyjny cha­
rakter w stosunku do postawionego problemu, raczej stawiają pytania, niż po­
dejmują próby odpowiedzi, tworzą podstawę literaturową, wskazują kierunki
dalszych poszukiwań.
2. ZJAWISKO INTERNACJONALIZACJI MIAST
Zjawisko internacjonalizacji (umiędzynarodowienia) miast przejawia się we
wzrastającej liczbie i intensywności kontaktów i powiązań osób, przedsię­
biorstw oraz instytucji w nich funkcjonujących z podmiotami zagranicznymi.
Proces ten niesie ze sobą duże korzyści i możliwości rozwojowe. Obok nie­
licznych metropolii, określanych mianem miast światowych lub globalnych
(ALEKSANDROVA, ROGOVA, SLUKA 2011, SASSEN 2006, SzY'MAŃSKA 2007), zja­
wisko internacjonalizacji w miastach dokonuje się stopniowo oraz w nierów­
nym zakresie w odniesieniu do różnych sfer funkcjonowania. Zdaniem SZROM­
NIKA (2009), można je rozpatrywać w odniesieniu do zasobów, ludzi, przepi­
sów, produktów, kontaktów, ale przede wszystkim do poszczególnych funkcji
lub obszarów funkcjonalnych miasta. W Polsce możliwości rozwojowe płynące
z umiędzynarodowienia są dopiero odkrywane przez władze miasta poprzez
analizę przykładów miast europejskich o wyższym stopniu rozwoju lub z nie-
42
Wpfyw ń.Jnkcji turystycznej na intemacjonalizację miast...
licznych badań naukowych. Jest jednak jasne, że polskie miasta powinny wyko­
rzystać szansę rozwojową wynikającą z globalizacji gospodarki.
Internacjonalizacja miast może być rozpatrywana w następujących wymia­
rach:
- jako zjawisko obiektywne, będące wypadkową skorelowanych ze sobą sił,
stosunków i uwarunkowań, mających charakter egzogeniczny i stanowiących
element otoczenia, oraz których władze miasta nie mogą bezpośrednio kont­
rolować, a ich jedyną reakcją jest próba adaptacji i jak najlepsze ich wykorzy­
stanie;
- jako opcja strategiczna, czyli możliwa do określenia i realizacji strategia
lub cel rozwoju przyjęte przez instytucje odpowiedzialne za zarządzanie tury­
styką, do której można przyporządkować określone narzędzia realizacji;
- jako stan, czyli stopień umiędzynarodowienia w określonym momencie
czasu, lub jako proces mierzony zmianami umiędzynarodowienia w danym
okresie.
Internacjonalizacja jako strategiczna opcja rozwoju została gruntownie prze­
analizowana w odniesieniu do przedsiębiorstw (m.in. GORYNIA, JANKOWSKA
2007, RYMARC2YK 2004). W odniesieniu do ogólnego funkcjonowania miast i re­
gionów internacjonalizacja jest postrzegana łącznie z globalizacją, jako tenden­
cja zmian w otoczeniu, nierozłączny element współczesnej gospodarki, który
determinuje zmiany w strukturze przestrzennej, społecznej i gospodarczej
miast (m.in. DOMAŃSKI 1990, SZ\'MAŃSKA 2007). Na świecie dopiero w ostatnich
latach XX oraz w początkach XXI w. zauważono możliwości aktywnego wyko­
rzystywania wyzwań wynikających z globalnej konkurencji przez miasta
(CLARK 2004, FLORIDA 2005, SASSEN 2006). W polskiej literaturze aspekt między­
narodowy widoczny jest w opracowaniach na temat uwarunkowań rozwoju
miasta, konkurencji między miastami oraz wspólnej polityki Unii Europejskiej,
natomiast aktywna działalność międzynarodowa władz miasta opisywana jest
szeroko w aspekcie zawiązywania stosunków partnerskich między miastami
oraz stosowania narzędzi oddziaływania na inwestorów zagranicznych (m.in.
KOMOROWSKI 2000, MARKOWSKI 1999, SZROMNIK 2009, SzY'MAŃSKA 2007). Jed­
nymi z pierwszych prób określenia ram badawczych problemu internacjonali­
zacji jako czynnika rozwoju miast i regionów są prace KOMOROWSKIEGO (2000)
oraz SZROMNIKA (2009).
3. INTERNACJONALIZACJA
FUNKCJI TURYSTYCZNEJ MIAST
W ostatnich dwóch dekadach obserwuje się nieustanne zainteresowanie władz
miejskich aktywnym pobudzaniem rozwoju turystyki. Jest ona traktowana jako
43
Piotr Zmyślony
czynnik aktywizacji gospodarki lokalnej, poprawy jakości życia mieszkańców,
wpływania na kierunki rozwoju innych dziedzin gospodarki, kształtowania
dziedzictwa kulturowego, rewaloryzacji przestrzeni miejskiej oraz wzbogacania
wizerunku miasta, budowania jego marki (KOWAL<:zYK 2003). Jest źródłem na­
pływu środków pieniężnych, stymuluje inwestycje i napływ kapitału zewnętrz­
nego, wpływa na rozbudowę infrastruktury {KRUCZEK, ZMYŚLONY 2010, s. 77).
Wszystkie te oddziaływania sprawiają, że turystyka stanowi czynnik podno­
szenia konkurencyjności miast, a biorąc pod uwagę jej pozaregionalny charak­
ter należy rozpatrywać tę konkurencyjność właśnie w aspekcie międzynaro­
dowym.
W ostatnich latach pojawiły się opracowania dotyczące ogólnych aspektów
turystyki miejskiej (KOWAL<:zYK 2005, MATCZAK, red. 2008), jej rozwoju w posz­
czególnych miastach (GOŁEMBSKI, red. 2011, LisZEWSKI 1999, 2005, MIKA, red.
2011), niemniej ich liczba jest mała, brakuje pozycji monograficznej, komp­
leksowej i wyczerpującej temat.
W literaturze anglojęzycznej problem rozwoju miasta jako obszaru tury­
stycznego jest reprezentowany przez badaczy podejmujących próby komplek­
sowego ujęcia tematu, stosunkowo mało miejsca Gednak o wiele więcej niż
w piśmiennictwie polskim) poświęca się w nich aspektom międzynarodowym
(LAW 2002, MAzANEc 1997, PAGE, HALL 2003, Russo 2002, VAN DER BORG 1991).
Chociaż rolę turystyki w procesie internacjonalizacji dostrzeżono dość daw­
no - trzy z pięciu zespołów kryteriów miasta dysponującego funkcjami mię­
dzynarodowymi określonych przez LABASSE'A (1981, za: KOMOROWSKI 2000,
s. 23-24) było bezpośrednio powiązanych z turystyką - do tej pory nie podej­
mowano się pogłębionych analiz w tym zakresie. Nie wypracowano zwartych
podstaw koncepcyjnych i metodologicznych z zakresu uwarunkowań interna­
cjonalizacji funkcji turystycznej miast. Nie opracowano szczegółowych kryte­
riów i mierników, na podstawie których można by określić stopień umiędzyna­
rodowienia funkcji turystycznej miasta. W efekcie nie można stwierdzić, jaki
jest realny poziom umiędzynarodowienia turystycznego miast polskich, ani
w jakim stopniu ten proces jest odmienny (lub zbieżny) w poszczególnych
miastach. Brakuje zatem podstaw teoretycznych i praktycznych odnośnie do
działań i możliwych narzędzi tej ekspansji.
4. FUNKCJA TURYSTYCZNA A INTERNACJONALIZACJA
PRZESTRZENI PUBLICZNEJ MIAST
Według zapisów zawartych w Ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagos­
podarowaniu przestrzennym (2003), przestrzeń publiczna jest „obszarem o szcze­
gólnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich
44
Wpfyw funkcji tLJfYstycznej na intemacjonalizację miast...
życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego
położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne, określony w studium uwa­
runkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy". JAE.OWIECKI
(2005, s. 16) stwierdza: Tradycyjna przestrzeń publiczna to centrum miasta, je­
go obszar kulturowy, a więc ulice ze sklepami, place, liczne wydarzenia: graj­
kowie, żebracy, grupy ludzi manifestujące różnorodne poglądy. Przestrzeń
publiczna jest sferą wolności, w której każdy mieszkaniec miasta może czuć się
swobodnie, generuje ona obrazy i dźwięki, dostarczając bogatej i różnorodnej
informacji oraz wielu zmysłowych wrażeń". Z uwagi na jej otwarty charakter,
nie służy ona wyłącznie mieszkańcom, stanowi równocześnie główny obszar
penetracji turystycznej. Sama w sobie, jak i poprzez budowle, budynki i infra­
strukturę, które są jej integralnymi elementami, przestrzeń publiczna jest prze­
strzenią, której odbiór jest jednym z pierwszych doświadczeń pobytu turysty
w mieście i w której przebywa on najdłużej. Tym samym staje się areną nawią­
zywania nieformalnych i formalnych kontaktów pomiędzy ludnością miejsco­
wą a odwiedzającymi, a więc przenikania sposobów życia, wartości, postaw
i innowacji. W tym sensie zwiększenie wielkości zagranicznej turystyki przy­
jazdowej jest czynnikiem internacjonalizacji miasta poprzez przestrzeń publicz­
ną. W przestrzeni publicznej zaobserwować można większość sfer internacjona­
lizacji wyróżnionych przez SZROMNIKA (2009): internacjonalizację ludzi (miesz­
kańców), kontaktów (relacji), norm i obyczajów, a także funkcji (w tym także
turystycznej) oraz zasobów miasta.
Internacjonalizację przestrzeni publicznej poprzez rozwój zagranicznej tury­
styki przyjazdowej można analizować w odniesieniu do efektów wymiernych
(ilościowych) oraz niewymiernych, należących do pięciu głównych grup: ko­
rzyści finansowych, rzeczowych, organizacyjnych, kulturowo-poznawczych
i intelektualnych (por. SZROMNIK 2009). Jednocześnie proces internacjonalizacji
przestrzeni publicznej można rozpatrywać w dwóch podstawowych wymia­
rach: bezpośrednim i pośrednim.
Bezpośrednie przejawy internacjonalizacji mają przede wszystkim charakter
społeczny i dotyczą następujących procesów:
- zwiększenia intensywności międzynarodowych interakcji międzyludz­
kich;
- wzrostu otwartości, gościnności i tolerancji mieszkańców;
napływu i dyfuzja nowych myśli, stylów życia, wartości i postaw.
Trwalsze i bardziej wymierne skutki internacjonalizacji przestrzeni publicz­
nej następują w wymiarze pośrednim, w formie procesów ekonomicznych
i społecznych będących adaptacją do zmian wywołanych przez efekty bezpo­
średnie. Należy tutaj wymienić następujące efekty:
- wzrost innowacyjności, przedsiębiorczości oraz aktywności gospodarczej
mieszkańców wywołanych wzrostem i różnorodnością wymagań i potrzeb
przejawianych przez zagranicznych gości;
11
45
Piotr Zmyślony
- rozwój edukacji zawodowej mieszkańców (w sferze językowej, kulturo­
wej, geograficznej, społecznej);
- wzrost inwestycji prowadzących db poprawy jakości i estetyki oraz pod­
niesienia atrakcyjności przestrzeni publicznej - przyjęcie perspektywy odbiorcy
zewnętrznego uczula władze miast i ich mieszkańców na określone problemy
i niedostatki oraz wskazuje na konieczność wzbogacania przestrzeni publicznej
o dodatkowe elementy i urządzenia, które istnieją w innych ośrodkach w celu
podniesienia atrakcyjności danego miasta (zwiększenie się powierzchni tere­
nów zielonych, elementów małej architektury, uporządkowanie sieci transpor­
towej i podniesienie dostępności komunikacyjnej);
- wzrost liczby atrakcji i wydarzeń w przestrzeni publicznej (imprezy plenerowe, zawody, konkursy, wydarzenia sportowe i kulturalne);
- konieczność wprowadzenia czytelnego, dostępnego i jednolitego systemu
oznakowania stanowiącego system identyfikacji wizualnej (drogowskazy i tab­
lice powinny być przejrzyste i łatwe do odczytania przez osoby posługujące się
językiem obcym oraz powinny wykorzystywać znane i jednoznacznie rozpoz­
nawalne akronimy;
- wykorzystywanie obiektów i elementów przestrzeni publicznej w pro­
mocji turystycznej;
- rozbudowa infrastruktury technicznej, komunikacyjnej i społecznej w ce­
lu uatrakcyjnienia przestrzeni publicznej.
Przestrzeń publiczna jest podstawowym składnikiem przestrzeni gościnnej
miast, definiowanej przez KACZMARKA, STASIAKA I WŁODARC2YKA (2008, s. 140)
jako „sposób zagospodarowania obszaru umożliwiający bezpieczny i wygodny
pobyt odwiedzającym", wyróżniającej się atrakcyjnością, bezpieczeństwem,
brakiem ograniczeń dostępności oraz przyjaznym nastawieniem do przybywa­
jących podróżnych. W tym znaczeniu powinna ona mieć następujące atrybuty
(KACZMAREK, STASIAK, WŁODARCZ\'K 2008, s. 140), być:
a) przyjazna - czysta i estetyczna, z zachowanym ładem przestrzennym, lo­
gicznym i spójnym układem terytorialnym, zawierająca zrozumiałe i czytelne
oznakowanie;
b) bezpieczna - pozbawiona zagrożeń dla życia, zdrowia i mienia turystów,
wyposażona w system ostrzegania i możliwość sprawnego działania w sytuacji
zagrożenia, mająca wizerunek obszaru bezpiecznego oraz spełniająca normy
techniczne;
c) dostępna - z czytelną i zróżnicowaną szatą informacyjną, zapewniająca
wygodne przemieszczanie się, pozbawiona barier architektonicznych, otwarta
i pozbawiona zakazów oraz odpowiednio wyposażona;
d) atrakcyjna oferująca interesującą historię miasta, unikatową architektu­
rę, walory poznawcze, zaspokajająca potrzeby odwiedzających oraz oferująca
bogactwo i różnorodność form zagospodarowania przestrzeni.
46
Wp{yw fi.Jnkcji turysótcznej na intemacjonaliucję miast...
Wyszczególnione efekty internacjonalizacji wpływają łącznie na wzrost kon­
kurencyjności gospodarki miejskiej, a zatem poprawy pozycji konkurencyjnej
miasta w międzynarodowej sieci ośrodków turystycznych. Miasta powinny
zatem prowadzić do zwiększania atrakcyjności, wzbogacania i rozszerzania
(a nie nadmiernej komercjalizacji, co ma miejsce obecnie w miastach polskich)
przestrzeni publicznej oraz walczyć ze zjawiskiem jej zawłaszczania w celu
tworzenia warunków i stymulowania umiędzynarodowienia miasta poprzez
turystykę.
5. NEGATYWNE ASPEKTY INTERNACJONALIZACJI
PRZESTRZENI PUBLICZNEJ MIAST PRZEZ TURYSTYKĘ
Z wpływem funkcji turystycznej na internacjonalizację przestrzeni publicznej
miast związane są dwa istotne problemy: opłaty za korzystanie z prz�strzeni
publicznej oraz problem jej zawłaszczania przez turystykę.
Przestrzeń publiczna miasta oraz jej poszczególne elementy (parki miejskie,
tereny rekreacyjne, atrakcyjne obiekty, ścieżki rowerowe, szlaki turystyczne,
ulice, deptaki, wizualna informacja zewnętrzna, oświetlenie ulic, iluminacja za­
bytków) oferowane są, co jest całkowicie naturalne, na zasadach pozarynko­
wych. Te dobra bądź usługi są niepodzielne i dostarczane ogólnie, zatem ko­
rzystanie z nich przez kolejną osobę nie zmniejsza ich wielkości dostępnej po­
zostałym konsumentom. Przestrzeń publiczna miasta dostępna jest turystom
i mieszkańców miasta, a jej konsumpcja ma charakter potencjalny w postaci
opcji (możliwości) skorzystania. Nie sposób zatem ustalić liczby użytkowników
oraz ceny rynkowej tego użytkowania. Nikogo nie można wykluczyć z korzy­
stania z przestrzeni publicznej pomimo braku wnoszenia opłaty (SAMUELSON,
NORDHAUS 2002, s. 236-238). Redystrybucja podatków w ramach gospodarki
narodowej sprawia, że możliwe jest (chocby częściowo lub symbolicznie) jej po­
średnie pozyskanie od turysty krajowego. W przypadku turysty zagranicznego
staje się to niemożliwe. Uwarunkowania te są przyczyną zaangażowania pań­
stwa (władz samorządowych i rządowych) w proces kształtowania przestrzeni
publicznej w formie bezpośredniego finansowania. Drugą konsekwencją jest
brak źródła finansowania promocji elementów przestrzeni publicznej, bardzo
często będących atrakcjami przyciągającymi turystów (MAzURCZAK, ZMYŚLONY
2008). Uwarunkowania te sprawiają, że rozwój funkcji turystycznej przy rów­
noczesnym wzroście jej umiędzynarodowienia prowadzi do zwiększania się
kosztów utrzymywania przestrzeni publicznej.
Drugim negatywnym aspektem jest zawłaszczanie przestrzeni publicznej
przez turystykę. Zagrożenie to, związane z opisanym przez RICHARDSA, red.
(2007) zjawiskiem stałego rozszerzania zakresu przedmiotowego i podmioto-
47
PiotrZmyślony
wego turystyki kulturowej w miastach, prowadzi do trudnych do opanowania
zakłóceń w lokalnym rozwoju przestrzenno-gospodarczym, dotykających także
funkcjonowanie przestrzeni publicznej. Przestrzeń publiczna w centrach miast
charakteryzuje się relatywnie wysoką atrakcyjnością turystyczną. Rozwój za­
granicznej turystyki zagranicznej prowadzi do stopniowej standaryzacji oferty
kulturowej miasta (Russo, vAN DER BORG 2002). W efekcie obserwuje się poważ­
ny wzrost popytu turystycznego wywołanego zwiększonym ruchem turystycz­
nym. Zwiększony popyt turystyczny wywołuje presję inwestycyjną w zakresie
infrastruktury turystycznej w ramach przestrzeni publicznej. Konsekwencją
powierzchownego sposobu zwiedzania oraz obniżenia wymagań jakościowych
przez turystów „pakietowych" jest postępująca degradacja jakościowa oraz ko­
mercjalizacja kulturowego produktu turystycznego. W efekcie następuje zja­
wisko wypychania mieszkańców z przestrzeni publicznej przez strumienie tu­
rystów oraz zawłaszczanie samej przestrzeni publicznej poprzez ekspansję in­
westycji i działalności turystycznej (Russo, VAN DER BORG 2002, VAN DER BORG
1991).
6. PODSUMOWANIE
Rozwój turystyki wpływa na przeobrażenia dokonujące się zarówno w prze­
strzeni publicznej, jak i w strukturze funkcjonalno-przestrzennej miast. Kształ­
towanie jej rozwoju w aspekcie międzynarodowym jest złożonym i trudnym
działaniem, mającym charakter wielopodmiotowy. W zasadzie polega ono na
aktywnej i twórczej adaptacji aktywności miasta do uwarunkowań tkwiących
w otoczeniu, należy ją zatem postrzegać w kategoriach opcji strategicznej jed­
nostek przestrzennych. Zakres, możliwości i narzędzia tej adaptacji muszą jed­
nak uwzględniać specyfikę funkcji podlegającej internacjonalizacji. Podnoszenie
atrakcyjności oraz planowe działania prowadzące do umiędzynarodowienia
przestrzeni publicznej miast (w wymiarze pośrednim) może stać się jednym
z narzędzi stymulowania rozwoju zagranicznej turystyki przyjazdowej przez
wiele miast.
BIBLIOGRAFIA
ALEKSANDROVA A., ROGOVA s., SLUKA N., 2011, Miasta
globalne w SIJStenzie ośrodków twy­
Shjki międzynarodowej, [w:] B. WŁODARCZY:K (red.), Tzm;sti;ka, Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s. 137-152.
CLARK T. N., 2004, The city as an entertainment machine, ,,Research in Urban Policy", vol. 9,
Elsevier,()xford.
48
Wpfyw funkcji turystycznej na intemacjonalizację miast ..
DOMAŃSKI R., 1990, Gospodarka przesb-:zenna, PWN, Warszawa.
FLORIDA R., 2005, Cities and the Creative Class, Routledge, New York.
GOŁEMBSKI G. (red.), 2011, Sposoby mierzenia i uwanmkowania rozwoju funkcji turystt;cznej
miasta - przykład Poznania, Wyd. UEP, Poznań 2011.
GORYNIA M., JANKOWSKA B., 2007, Teorie internacjonalizacji, ,,Gospodarka Narodowa",
nr 10, s. 21-44.
JAŁOWIECKI B., 2005, Przesme,f ludyczna - nowe obszmy metropolii, ,,Studia Regionalne
i Lokalne", nr 3(21), s. 5-19.
KACZMAREKJ., STASIAKA., WŁODARCZr'K B., 2008, Przestrze,f gościnna - kilka uwag o konht­
renct;jności regionów, [w:] G. Gołembski (red.}, Tun;stt;ka jako CZ1J1l1lik wzrostu konku­
renct;jności regionów w dobie globalizacji, Wyd. AEP, Poznań, s. 136-150.
KOMOROWSKI J. W., 2000, Współczesne uwarunkowania gospodarczo-przestrzenne internacjo­
nalizacji miast polskich, Wyd. AEP, Poznań.
KOWALCZr'K A., 2003, Rozwój funkcji ttm;stt;cznej jako cel politt;ki miejskiej, [w:] G. Gołem­
bski (red.}, Kierunki rozwoju badmf naukowt;ch w ttm;stt;ce, Wyd. Naukowe PWN, War­
szawa.
KOWALC2YK A., 2005, Nowe fonny ttuystt;ki miejskiej, ,,Prace i Studia Geograficzne", t. 35.
KRUCZEK Z., ZMYŚLONY P., 2010, Regiony twystt;czne, Proksenia, Kraków.
LAw C.M., 2002, Urban Tourism: The Visitor Economy and the Growth of Large Cities Con­
tinuum, London.
L!sZEWSKI S. (red.), 2008, Geografia urbanistyczna, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
LISZEWSKI S., 1999, Przestrze,f tun;stt;czna miasta (przi;klad łodzi), ,,Turyzm", t. 9, z. 1,
s. 51-73.
LISZEWSKI S., 2005, Metropolitalny region twystt;czno-1mjpoczynkowtJ. Przykład miasta łodzi,
,,Turyzm", t. 15, z. 1-2, s. 121-138.
MARKOWSKI T., 1999, Zarządzanie rozwoje1n miast, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
MARKOWSKI T., MARsZAŁ T. (red.), 2006, Metropolie, obszmy metropolitalne, metropolizacja.
Proble,ny i pojęcia podstawowe, KPZK PAN, Warszawa.
MATCZAK A. (red.), 2008, Tun;stt;ka miejska, Wyd. Uczelniane WSG w Bydgoszczy, Byd­
goszcz.
MATCZAK A., 1989, Problemy badania funkcji tun;stt;cznej miast Polski, [w:] Funkcja twy­
styczna, ,,Acta Universitatis Lodziensis - Turyzm", nr 5, s. 27-39.
MAzANEc JA. (red.}, 1997, International CittJ Tourism: Analysis and Strategi;, Pinter, Lon­
don-Washington.
MAzuRCZAK J., ZMYŚLONY P., 2008, Sposoby finansowania promocji tun;stt;cznej miast, [w:]
G. Gołembski (red.}, Twystt;ka jako czi;nnik wzrostu konhtrenct;jności regionów w dobie
globalizacji, AE w Poznaniu, Poznań, s. 195-207.
MIKA M. (red.), 2011, Kraków jako ośrodek tun;styczny, IGiGP, Uniwersytet Jagielloński,
Kraków.
PAGE S. J., HALL C. M., 2003, Managing Urban Tourism, Prentice Hall, Barlow.
PARYSEK J. J. (red.}, 1995, Rozwój lokalny: zagospodarowanie przesb-zmne i nisze atrakcyjności
gospodarczej, Studia KPZK PAN, t. 104.
RICHARDS G. (red.}, 2007, Cultural Tourism. Global and !ocal perspectives, Haworth Press,
New York.
Russo A. P., 2002, The „vicious circle" of tourism development in heritage cities, ,,Annals of
Tourism Research", vol. 20, no. 1, s. 165-182.
49
PiotrZmyślony
Russo A.P., VAN DER BORG J., 2002, Planning considerations for cultural tourism: a case study
of Jour European cities, ,,Tourism Management", vol. 23, n. 6, s. 631-637.
RYMARCZVK J., 2004, Intenzacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, Wyd. PWE, Warsza­
wa 2004.
SAMELSON P. A., NORDHANS W. D., 2002, Ekonomia, t. 2, Wyd. Naukowe PWN, Warsza­
wa.
SASSEN S., 2006, Cities in a World Economy, Pine Forge Press, Thousand Oaks.
SMOLEŃ M., 2003, Przemysły kultwy. WphJW na rozwój miast, Wyd. Uniwersytetu Jagiel­
lońskiego, Kraków.
SZROMNIK A., 2009, Internacjonalizacja jako now11 CZIJ1lllik i szansa rozwoju miast oraz regio­
nów, ,,Samorząd Terytorialny", nr 4, s. 23-43.
SZl'MAŃSKA D., 2007, Urbanizacja na świecie, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Ustawa z ·dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U.
z 2003 r., Nr 80, poz. 717, z późn. zmianami.
VAN DER BORG J., 1991, Tourism and Urban Development, Thesis Publishing, Amsterdam.
Zmyślony P. (2011). Wpływ funkcji turystycznej na internacjonalizację miast i ich przestrzeni publicznej,
w: Człowiek w przestrzeni publicznej miasta, I. Jażdżewska (red.), XXIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście,
Łódź, 41-50.
50